OPRACOWANIE WYNIKÓW BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH

Transkrypt

1 Miejscowość Brzozie Lubawskie red. R. Maciszewski I. Maciszewski Obszar AZP nr Nr st. na obszarze 22 Nr st. w miejscowości LIX N 53º 20' 7'' Położenie geograficzne E 19º 33' 30'' BRZOZIE LUBAWSKIE LIX OPRACOWANIE WYNIKÓW BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH Ratownicze badania archeologiczne w obrębie inwestycji:,, budowa obwodnicy Nowego Miasta Lubawskiego Inwestor GDDKiA Oddział w Olsztynie Raszyn 2017 r.

2 SPIS TREŚCI R. Maciszewski 1. WSTĘP s. 3 M. Nehrebecka-Falkiewicz 2. RYS HISTORYCZNY s. 7 T. Kalicki 3. CHARAKTERYSTYKA GEOMORFOLOGICZNA s. 16 R. Maciszewski 4. CHARAKTERYSTYKA FORM, ROZMIARÓW, FUNKCJI I CHRONOLOGII OBIEKTÓW OSADNICZYCH s. 27 I. Maciszewski 5. ANALIZA ZABYTKÓW RUCHOMYCH s. 45 R. Maciszewski 6. ANALIZA PRZESTRZENNA I FAZY ZASIEDLENIA STANOWISKA s DODATKI s. 53 s. s. s. s. s.

3 3 Rafał Maciszewski 1. WSTĘP CHARAKTERYSTYKA STANOWISKA Stanowisko położone jest częściowo w niecce pomiędzy pagórkami częściowo na ich stokach. Administracyjnie miejscowość Brzozie Lubawskie położona jest w województwie warmińsko mazurskim w powiecie nowomiejskim w gminie Kurzętnik. ryc Brzozie Lubawskie LIX, numeryczny model terenu wg. www. geomelioportal 1 Opracowano na podstawie Sprawozdania z badań pióra U. Sieńkowskiej. 3

4 HISTORIA BADAŃ Stanowisko Brzozie Lubawskie LIX zostało odkryte w 2012 r. podczas badań powierzchniowych prowadzonych przez A. Mackiewicza. Natrafił on na ceramikę wczesno i późno średniowieczną oraz nowożytną. Badania wykopaliskowe prowadzone były, w okresie 20.VIII IX.2016 r. pod kierunkiem mgr Urszuli Sieńkowskiej na podstawie decyzji wydanej przez WUOZ w Olsztynie nr. W skład ekipy badawczej wchodzili ponad to mgr Bartłomiej Borzych, Sonia Kulisiewicz oraz 6 pracowników fizycznych WYNIKI BADAŃ W ramach realizacji umowy zawartej z GDDKiA O. w Olsztynie przebadano 13 arów, całą prelinowaną do badań powierzchnię. W trakcie prac badawczych odkryto, przebadano i zadokumentowano 17 obiektów archeologicznych. W grupie tej znalazły się 4 dołki posłupowe - w tym 1 datowany na okres wczesnego średniowiecza, 12 jam (3 zawierały w swoich wypełniskach fragmenty naczyń ceramicznych pozwalających na ich datowanie na okres wczesnego średniowiecza) oraz 1 palenisko, również datowane na podstawie ceramiki na wczesne średniowiecze. Ogółem pozyskano 14 fragmentów naczyń ceramicznych pochodzących z wczesnych faz wczesnego średniowiecza (VIII/IX w.) ZASADY PODZIAŁU PRZESTRZENI BADAWCZEJ I DOKUMENTOWANIA ZNALEZISK PODZIAŁ PRZESTRZENI BADAWCZEJ Podział przestrzeni badawczej został oparty na siatce arowej. Ary lokalizowane były w oparciu o przynależność do poszczególnego hektara, oznaczonego dużymi literami. Poszczególne ary w obrębie hektara oznaczane były cyframi arabskimi od począwszy od lewego górnego rogu. W związku z tym poszczególny ar oznaczany został symbolem hektara oraz symbolem cyfrowym np. A01. Wewnętrznie ar podzielony został na cztery ćwiartki oznaczane małymi literami a,b,c,d C ryc

5 5 ryc Poszczególne jednostki składowe stanowiska archeologicznego, takie jak obiekty, warstwy oraz zabytki ruchome lokalizowane w numeracji ciągłej w nawiązaniu do istniejących inwentarzy. Poszczególne obiekty oraz warstwy pozaobiektowe oznaczane były w zbiorach rozdzielnych cyframi arabskimi, przy czym humus oznaczony został zawsze jako warstwa nr 1 a calec jako warstwa nr 0. Warstwom obiektowym przyporządkowany został numer obiektu oraz oznaczenie literowe (np. 1a). W przypadku wystąpienia podobiektów, nadawany został im numer obiektu głównego oraz oznaczenie cyfrowe (np. 1.1). Wewnętrzny podział stratygraficzny podobiektów wyróżniony został przy pomocy oznaczeń literowych przyporządkowanych numerowi podobiektu (np. 1.1a) PRZYJĘTE ZASADY DOKUMENTACJI. Podstawę dokumentacji stanowią rysunki planów poszczególnych arów wykonywane w skali 1:20 z nanoszonymi zarysami rzutów poziomych obiektów i warstw pozaobiektowych, ich numeracją i wartościami niwelacyjnymi (przeliczonymi) oraz liniami cięć profilowych. Obok tego wykonywane były rysunki przekrojów poszczególnych obiektów w skali 1:20 z podaną ich numeracją i wartością niwelacyjną stropu (przeliczoną). Uzupełnienie stanowił plan zbiorczy wykonywany w skali 1:200. Dokumentację fotograficzną wykonano w technice cyfrowej. Profile obiektów fotografowane były bez obrysu. Poszczególne zdjęcia grupowane były w folderach 5

6 6 tematycznych (np. ary, obiekty profile, obiekty plany). Poszczególne pliki opisywane były numerami odpowiadającymi numerom obiektów lub arów (np. obiekty profile_125). Dokumentacja opisowa opierała się na sformalizowanych formularzach tzw. kartach. Stosowano: KARTĘ OBIEKTU PRZYJĘTE ZASADY ODHUMUSOWANIA I EKSPLORACJI Przestrzeń badawcza odhumusowana była przy użyciu sprzętu mechanicznego, koparkami skarpówkami. Humus zdejmowano warstwami do poziomu stropowego przestrzeni reliktowej. Był on magazynowany poza lub w obrębie stanowiska w hałdach. Pole badań, po odhumusowaniu było doczyszczany ręcznie przy pomocy grac i łopat. Po zarejestrowaniu stropów obiektów archeologicznych były one eksplorowane połówkami lub ćwiartkami, warstwami mechanicznymi 5 10 cm w obrębie warstw obiektowych. Wypełniska obiektów składowano w obrębie wykopów. Wynikało to z zalecenia, aby 6

7 8 Magdalena Nehrebecka-Falkiewicz 2. RYS HISTORYCZNY 2.1. NOWE MIASTO LUBAWSKIE ZARYS DZIEJÓW Miasto powiatowe w północno-wschodniej Polsce, w województwie warmińskomazurskim, położone między Garbem Lubawskim a Pojezierzem, nad rzeką Drwęcą. Odległe o 83 km na południowy zachód od Olsztyna, 195 km na północny zachód od Warszawy ( N E). Pierwotnie miasto nosiło nazwę Nuvenmarkt, a od 1453 r. Neumarkt. Polska nazwa pojawiła się wiele wieków później, jako Nowemiasto-Pomorze (oraz Nowe Miasto nad Drwęcą). Obecną nazwę Nowe Miasto Lubawskie nosi od 1 kwietnia 1937 roku. Do XII wieku Ziemia sasińska Tereny, na których powstało Nowe Miasto, wcześniej zamieszkiwali Sasinowie południowe plemię pruskie, prawdopodobnie wywodzące się z Galindów (jedno z pradawnych plemion zamieszkujących Sarmację, graniczące z Wendami, Sudowinami i Stawanami 1 ), które w wyniku rozproszenia skupisk osadniczych w VIII w., odłączyło się od pobratymców i rozpoczęło proces zasiedlania puszcz nad górną Drwęcą i Welem. Sasinowie mieszkali w osadach, niekiedy otaczanych palisadami i płotami, zakładanych na wzniesieniach i trudno dostępnych miejscach. Plemię Sasinów nie uznawało władzy książąt mazowieckich, którzy od końca XI w. prowadzili przeciwko nim wyprawy z terenów Ziemi Lubawskiej. W czasach rządów Bolesława Krzywoustego, a potem jego synów, Sasinowie byli nękani przez organizowane na ich ziemie wyprawy krzyżowe. Załamanie się tej ekspansji, związane z rozbiciem dzielnicowym w Polsce, spowodowało ponowne przejściowe opanowanie Ziemi Lubawskiej przez Sasinów. 1 Bardziej ku wschodowi ( ) siedzą poniżej Wenedów Galindowie (Galindai), Sudinowie (Sudinoi) i Stawanowie aż do Alanów. Kolendo J., Ziemie u południowo-wschodnich wybrzeży Bałtyku w źródłach antycznych, Pruthenia, Tom IV, s. 25, Towarzystwo Pruthenia, Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie, Olsztyn 2009 za Geographica hypegezis, opis Sarmacji europejskiej (III 5, 7-10), Klaudiusz Ptolemeusz r. n.e.

8 9 Ziemia sasińska stała się w XIII wieku częścią ziem Zakonu Krzyżackiego, a później Prus. Pokrywała się z południową częścią Prus Górnych oraz częściowo z Ziemią Lubawską. Do 1466 roku państwo Zakonu Krzyżackiego Według zapisów Piotra z Dusburga, kronikarza pruskiego, Nowe Miasto zostało założone w 1325 roku przez komtura Otto von Lutterberga. Kronikarz zanotował wtedy, że frater Luterus provincialis Colmensis terre, super litus Drivance civitatem, quo Novum forum dicitur, construxerunt....brat Luter, komtur krajowy ziemi chełmińskiej wybudował nad brzegiem Drwęcy miasto, które nazywa się Nowe Miasto. 2 Najprawdopodobniej miasto powstało w miejscu istniejącej tam uprzednio osady Julenburg. W tym też roku Nowe Miasto otrzymało przywilej lokacyjny Korona Królestwa Polskiego Po zakończeniu wojny trzynastoletniej, na mocy postanowień II pokoju toruńskiego w 1466 r., Nowe Miasto zostało przywrócone Królestwu Polskiemu otrzymując status miasta bezpośrednio poddanego władcy. W 1472 r. weszło administracyjnie w skład starostwa bratiańskiego. Spowodowało to zatargi rady miejskiej z administratorami powiatu i w 1521 r. doprowadziło do poddania się miasta Zakonowi Krzyżackiemu. Cztery lata później, po sekularyzacji Zakonu król Zygmunt I Stary wydał przywilej na mocy którego Nowe Miasto zostało przekazane w dożywocie kasztelanowi płockiemu Janowi Wiećwińskiemu. W XVII w. najazdy szwedzkie doprowadziły miasto do ruiny. W 1629 r. spalone zostały przedmieścia oraz klasztor franciszkański. Dzieła zniszczenia dopełniła epidemia dżumy i wojna północna ( ) Królestwo Prus W XVIII w. Nowe Miasto znalazło się na ponad 100 lat pod zaborem pruskim. 1 kwietnia 1818 r. stało się stolicą nowoutworzonego powiatu lubawskiego, który powstał z podziału dotychczasowego powiatu michałowskiego. W 1865 r. powołano pierwsze w powiecie lubawskim Towarzystwo Rolnicze reprezentujące interesy Polaków (przekształcone w 1893 r. w Bank Ludowy). 2 Piotr z Dysburga, Kronika Ziemi Pruskiej, część III, 360. O wybudowaniu wielu miast i zamków, tłum. Sławomir Wyszomirski, s Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2004.

9 Rzeczpospolita Polska Na mocy traktatu Wersalskiego Nowe Miasto zostało przyznane Polsce. Weszło w skład województwa pomorskiego ze stolicą w Toruniu. Po odzyskaniu niepodległości w 1920 r. przystąpiono do organizowania życia społecznego, gospodarczego i politycznego po przeszło wiekowej niewoli. Okres międzywojenny przyniósł postęp w zakresie rozwoju kultury, oświaty i gospodarki, który trwał do czasu wybuchu II wojny światowej i okupacji hitlerowskiej w latach od 1945 roku Rzeczpospolita Polska Po zakończeniu wojny w 1945 r. Nowe Miasto należało do województwa bydgoskiego, a od 1950 r. do województwa olsztyńskiego. Po kolejnej reformie administracyjnej Nowe Miasto i część powiatu nowomiejskiego znalazło się w granicach województwa toruńskiego. Rozpoczęta 1 stycznia 1999 r. administracyjna reforma kraju przyznała Nowemu Miastu Lubawskiemu siedzibę władz administracyjnych powiatu nowomiejskiego, stwarzając perspektywę kolejnego rozwoju miasta NOWE MIASTO LUBAWSKIE ZABYTKI W założeniu władz zakonnych miasto miało być ważnym ośrodkiem administracyjno-gospodarczym na tym terenie. Świadczyć o tym może rozpoczęcie budowy potężnej świątyni i silnych fortyfikacji obronnych. Nowe Miasto należało do jednych z najmocniej ufortyfikowanych miast Zakonu. 3 Najokazalszym zabytkiem Nowego Miasta jest gotycki kościół parafialny pw. św. Tomasza Apostoła. Z XIV w. zachowały się również fragmenty murów miejskich z basztami bramnymi: Bramą Lubawską oraz Brodnicką. W ruinie pozostaje franciszkański klasztor z XVII w. w Łąkach Bratiańskich, należący do sanktuarium nazywanego w czasach świetności Częstochową Północy lub Pruską Częstochową. Wśród nowszych budowli wyróżniają się: ratusz ( ) oraz kościół ewangelicki ( ), w którym obecnie mieści się kino. 3 Historia Herbu Nowego Miasta Lubawskiego. [On-line]. IT Nowe Miasto Lubawskie. Protokół dostępu:

10 11 Zamek do 1343 r. (inne źródła podają rok 1359) służył za siedzibę wójtów miasta, z nieznanych przyczyn przeniesioną później do zamku w Bratianie. Dziś już wiemy gdzie dokładnie znajdował się warowny zamek chroniący mieszkańców miasta. ( ) Warto jednak odnotować (w ramach ciekawostki), że jeszcze kilka lat temu historycy oraz miejscowi pasjonaci podawali dwie prawdopodobne lokalizacje. Jedni twierdzili, że nowomiejska twierdza stała między fosą a Drwęcą niedaleko istniejącej do dnia dzisiejszego bramy Brodnickiej, a inni z kolei umieszczali go za nowomiejskim kościołem. Wiemy, że w XV wieku zamek został przebudowany na młyn wodny, a w 1621 roku spełniał rolę więzienia starostów Bratiańskich. Historycy twierdzą, że istniał on jeszcze w XVII wieku, a później został zniszczony prawdopodobnie podczas wojen polsko-szwedzkich. 4 Mury otaczające miasto zbudowane były z 21 baszt łupinowych, otwartych od strony miasta, 3 baszt okrągłych, kwadratowej wieży w narożniku, 3 gotyckich wieży bramnych oraz 2 baszt mostowych. Dodatkowo miasto otaczała podwójna fosa z międzywałem, zasilana wodami rzeki Drwęcy. Najbardziej czytelne fragmenty miejskich fortyfikacji znajdują się w części południowej miasta, na zachód od Baszty Brodnickiej; wzdłuż ulicy Okólnej oraz w części północno-wschodniej w pobliżu gotyckiego kościoła parafialnego p.w. św. Tomasza, gdzie zachowały się również relikty narożnej baszty okrągłej. Na bocznych ścianach obu baszt bramnych: Brodnickiej i Lubawskiej widoczne są ślady po dawnych przejściach na mury, dzięki którym można odtworzyć ich pierwotną wysokość, która wynosiła od 4 do 5 metrów. 5 Budowę wszystkich fortyfikacji obronnych ukończono przed końcem XIV wieku. Baszta Bramy Lubawskiej (Bratiańskiej, Łąkowskiej) to jedna z zachowanych wież bramnych. Została wybudowana w stylu gotyckim, na planie kwadratu w drugiej połowie XIV w. Jest wysoka, ryc Baszta Bramy Lubawskiej z XIV w.; fot. citnowemiastolubawskie masywna, ceglana, o dwuspadowym dachu. Pierwotnie zwieńczenie baszty obiegały 4 Chełkowski T., Średniowieczne fortyfikacje obronne Nowego Miasta Lubawskiego. [On-line]. Protokół dostępu: [20 X 2010]. 5 Mackiewicz A., Miejskie mury obronne, Nowe Miasto Lubawskie. [On-line]. Narodowy Instytut Dziedzictwa. Protokół dostępu: [6 XII 2014].

11 12 wystające, drewniane ganki, które zostały zlikwidowane w XVIII w. W XV-XVI w. przed bramą wybudowano barbakan złożony z dwóch okrągłych baszt, połączony z bramą tzw. szyją bramną. Dwa stulecia później, w XVIII w. barbakan został rozebrany, a z dachu wieży usunięto sterczyny. Przejście dla przechodniów zostało przebite dopiero po 1920 r. Jak pisze prof. dr hab. Jarosław Poraziński, UMK w Toruniu, prezes Stowarzyszenia Archiwistów Polskich, bramy w Nowym Mieście Lubawskim miały formę ufortyfikowanych wież zakończonych blankami, z przejazdem o podwójnych wrotach, przy czym Bramę Lubawską poprzedzała dodatkowa wieża z ruchomą kratą i urządzeniami do podnoszenia mostu zwodzonego ( ), który połączony był z mostem stałym przerzuconym ponad podwójną fosą. 6 Baszta Bramy Lubawskiej w 1836 r. została zaadaptowana na więzienie sądowe. Mieścił się w niej również areszt miejski i straż pożarna. Po II wojnie światowej znajdowało się w niej schronisko turystyczne. Dziś mieści się tam komenda Związku Harcerstwa Polskiego. Baszta Bramy Brodnickiej (Kurzętnickiej) to druga z dwóch bram obronnych. Ma charakter masywnej wieży, wzniesionej z czerwonej cegły, na planie kwadratu, o czterospadowym dachu krytym dachówką. Podobnie, jak w baszcie Bramy Lubawskiej, w latach 20. XX w. zostało przekute w niej przejście. Brama Brodnicka stanowiła pierwotnie wyjazd z miasta na teren zamku i dalej do mostu na rzece Drwęca. W XIX w. w baszcie mieściło się archiwum miejskie. Obecnie znajduje się w niej Muzeum Ziemi Lubawskiej. ryc Baszta Bramy Brodnickiej z fragmentem muru miejskiego; fot. citnowemiastolubawskie Poza murami, między fosą a rzeką znajdowały się przedmieścia Nowego Miasta. Składały się w większości z małych drewnianych chatek zamieszkiwanych przez najuboższych. Bogatsi mieszczanie mieszkali w murowanych domach w obrębie fortyfikacji, w lepiej chronionej i co za tym idzie, bezpieczniejszej części miasta. W 1860 r. ówczesne władze Nowego Miasta Lubawskiego zdecydowały się na rozbiórkę murów, baszt i jednej z 6 Nowe Miasto Lubawskie w czasach Rzeczpospolitej szlacheckiej , wyd. Nowe Miasto Lubawskie: Urząd Miasta, 1992.

12 13 bram. Było to spowodowane postępującymi procesami urbanizacji i przyrostem demograficznym. Bazylika św. Tomasza Apostoła to najokazalsza budowla Nowego Miasta i miejsce, w którym ocalało najwięcej zabytków miasta. W bazylice zachowany jest wielkiej rzadkości ślad po rozpowszechnionym ongiś obyczaju staropolskim przechowywania w świątyni chorągwi żałobnych. Bazylika posiada zachowaną chorągiew żałobną Pawła Jana Działyńskiego, wojewody chełmińskiego, zmarłego w 1643 roku. W kościele zachowały się również: płyta nagrobna rycerza krzyżackiego Kunona von Liebensteina, zmarłego w 1391 roku i renesansowy nagrobek Mikołaja Działyńskiego, zmarłego w 1604 roku. 7 Jest to kościół w stylu gotyckim, którego budowę rozpoczęto w 1325 r. Już w roku założenia miasta powstały dwa zachodnie przęsła prezbiterium. Przez kolejne 25 lat, do 1350 r. zbudowano korpus o niskich, ośmiobocznych filarach, dolną część wieży z dużym oknem nad portalem i wieloboczną wieżyczkę przy północnej części fasady. W drugiej połowie XIV w. podwyższono nawę główną przez wprowadzenie układu bazylikowego. Wtedy również powstały służki z głowicami baldachimowymi i figurką mężczyzny i maswerkowe wsporniki sklepienia, a także sterczynowoblendowy szczyt nawy oraz miejsca po niezrealizowanych łukach odporowych. Po 1400 r. zostało przedłużone prezbiterium o trójboczne zamknięte oskarpowane przęsło, zwieńczone nad zamknięciem attyką z blendami i wimpergami. Po 1460 r. główną nawę nakryto czteroramiennym sklepieniem gwiaździstym oraz podwyższono wieżę. Na początku XVII w. dobudowano kaplicę grobową rodu Działyńskich (starostów bratiańskich obrońców katolicyzmu) w narożu między nawą południową a prezbiterium. ryc Bazylika Św. Tomasza Apostoła; fot. Podkomorzy Praca własna, CC BY-SA 3.0, Bazylika św. Tomasza Apostoła zyskała rozgłos, kiedy w 1882 r. została przeniesiona do niej słynąca z łask i cudów figura Najświętszej Marii Panny Matki Boskiej Łąkowskiej ze spalonego kościoła w Łąkach (klasztor franciszkański w Łąkach Bretańskich). 7 Leksykon Kultury Warmii i Mazur, Bazylika Mniejsza św. Tomasza Apostoła w Nowym Mieście Lubawskim (XIV w.). [On-line]. Centrum Edukacji i Inicjatyw Kulturalnych, Olsztyn. Protokół dostępu: ym_mie%c5%9bcie_lubawskim [17 września 2015].

13 14 Perełką ołtarza głównego Bazyliki, wykonanego ok r. jest umieszczona tam cudowna figura Matki Boskiej Łąkowskiej z 1402 roku, wysoka na 100 cm. Matka Boża na prawej ręce trzyma Dzieciątko, z twarzą zwróconą ku sobie, które tuli się w Jej ramionach, w lewej zaś Madonna trzyma berło. W kościele znajduje się też kilka bardzo cennych rzeźb: figura Madonny Tronującej z Dzieciątkiem z 1390 roku oraz rzeźba grupowa przedstawiająca jedną ze stacji Drogi Krzyżowej Dźwiganie Krzyża z XV wieku. 8 Na początku XX w. zbudowano nową plebanię i kaplicę cmentarną oraz w znacznej mierze odnowiono kościół. Od 1971 r. kościół posiada status bazyliki mniejszej, a w marcu 2012 r. erygowano przy nim Nowomiejską Kapitułę Kolegiacką tym samym kościół otrzymał godność kolegiaty. 8 Leksykon Kultury Warmii i Mazur, Bazylika Mniejsza św. Tomasza Apostoła w Nowym Mieście Lubawskim (XIV w.). [On-line]. Centrum Edukacji i Inicjatyw Kulturalnych, Olsztyn. Protokół dostępu: ym_mie%c5%9bcie_lubawskim [17 września 2015].

14 BIBLIOGRAFIA Białuński G Studia z dziejów plemion pruskich i jaćwieskich Olsztyn Chełkowski T Średniowieczne fortyfikacje obronne Nowego Miasta Lubawskiego. [On-line]. Protokół dostępu: Falkowski J Ziemia lubawska Toruń Górski K Zakon Krzyżacki a powstanie państwa pruskiego Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk Historia Historia Herbu Nowego Miasta Lubawskiego [Online]. IT Nowe Miasto Lubawskie. Protokół dostępu: historia-herbu-nowego-miasta-lubawskieg Karpus Z Nowe Miasto Lubawskie w latach II wojny światowej ( ), [w:] Nowe Miasto Lubawskie. Zarys dziejów, red. M. Wojciechowski Korecki A Nowe Miasto Lubawskie w czasach Drugiej Rzeczypospolitej ( ), [w:] Nowe Miasto Lubawskie. Zarys dziejów, red. M. Wojciechowski Kolendo J Ziemie u południowo-wschodnich wybrzeży Bałtyku w źródłach antycznych, Pruthenia, Tom IV Korejwo M.T Archiwum Państwowe w Olsztynie. Informator o zasobie archiwalnym Nowe Miasto Lubawskie Nowe Miasto Lubawskie Olsztyn Warszawa ks. Taliński A Dzieje parafii Nowe Miasto Lubawskie do 1772 roku Lublin Leksykon Leksykon Kultury Warmii i Mazur, Bazylika Mniejsza św. Tomasza Apostoła w Nowym Mieście Lubawskim (XIV w.). [On-line]. Centr. Edu. i Inicjatyw Kulturalnych, Olsztyn. Protokół dostępu: Mackiewicz A Miejskie mury obronne, Nowe Miasto Lubawskie. [On-line]. Protokół dostępu: 784?langset=true Nowe Miasto Lubawskie Nowe Miasto Lubawskie w czasach Rzeczpospolitej szlacheckiej Nowe Miasto Lubawskie

15 16 Okulicz-Kozaryn Ł. Okulicz-Kozaryn Ł Życie codzienne Prusów i Jaćwięgów Warszawa 2000 Dzieje Prusów Wrocław Piotr z Dysburga 2004 Kronika Ziemi Pruskiej, część III, 360. O wybudowaniu wielu miast i zamków, tłum. S. Wyszomirski Poraziński J 1992 Nowe Miasto Lubawskie w czasach Rzeczypospolitej szlacheckiej ( ), [w:] Nowe Miasto Lubawskie. Zarys dziejów, red. M. Wojciechowski Powierski J Przekaz Dusburga o najazdach pruskich i przejściowej okupacji ziemi chełmińskiej, Komunikaty Mazursko-Warmińskie, 1971, nr 4 Pszczółkowska K Perła ziemi lubawskiej, Spotkania z Zabytkami, nr 3-4 Wajda K Nowe Miasto Lubawskie w latach , [w:] Nowe Miasto Lubawskie. Zarys dziejów, red. M. Wojciechowski Wojciechowski M Nowe Miasto Lubawskie w latach , [w:] Nowe Miasto Lubawskie. Zarys dziejów red. M. Wojciechowski Toruń Nowe Miasto Lubawskie Nowe Miasto Lubawskie Nowe Miasto Lubawskie

16 17 dr hab. Tomasz Kalicki profesor Uniwersytetu im. Jana Kochanowskiego w Kielcach 3. EKSPERTYZA GEOARCHEOLOGICZNA 3.1. ZARYS FIZYCZNOGEOGRAFICZNY REGIONU Omawiane stanowiska znajdują się w obrębie mezoregionu fizycznogeograficznego Garbu Lubawskiego (315.25) wchodzącego w skład Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyńskiego- (315.2) (Kondracki 1978) (ryc. 1). Ryc Lokalizacja stanowisk archeologicznych na obwodnicy Nowego Miasta Lubawskiego ( Garb wyróżnia się wyraźnie na tle sąsiednich jednostek wysokością przekraczającą 200 m n.p.m., a kulminuje w Górze Dylewskiej (312 m n.p.m.). Również deniwelacje przekraczają lokalnie 100 m, co powoduje, że temperatury na tym obszarze są niższe o około 1 o, a opady wyższe o około 50 mm od otaczających obszarów. 17

17 18 W czasie fazy poznańskiej ostatniego zlodowacenia (vistulian) garb rozdzielał dwa loby (wiślański i mazurski) lądolodu skandynawskiego. Jednak garb nie jest tylko formą akumulacyjną, gdyż pod osadami glacjalnymi, w jego podłożu występują dyslokowane iły trzeciorzędowe. Ryc Mapa geomorfologiczna doliny Drwęcy pomiędzy Nowym Miastem Lubawskim a Kurzętnikiem (oprac. Z. Churski) (Galon 1972) 18

18 19 19

19 20 Zachodnią granicę Garbu Lubawskiego, również na interesującym nas obszarze, stanowi Dolina Drwęcy (315.23), bardzo wyraźnie zaznaczająca się w morfologii terenu (ryc. 2). Ma ona charakter pradoliny, którą odpływały wody proglacjalne w fazie pomorskiej (16,2 ka BP). W rzeźbie Garbu dominują wyniesione, faliste wysoczyzny morenowe (wysokości względne 2-5 m, nachylenie do 5 o ), z licznymi zgłębieniami związanymi z nierównomierną 20

20 21 działalnością lądolodu oraz skomplikowanymi i zróżnicowanymi procesami deglacjacji arealnej. Brzeżne części wysoczyzny rozcięte są gęstą siecią młodych dolinek erozyjnych (denudacyjnych, fluwialno-denudacyjnych i fluwialnych) z okresu późnego glacjału i holocenu (ryc. 2). Pofalowaną rzeźbę wysoczyzny morenowej urozmaicają ciągi stadialnych moren recesyjnych od fazy poznańskiej do pomorskiej (por. Galon 1972). Jeziora są nieliczne, a ich największa koncentracja występuje na południowo-wschodnim skłonie koło Dąbrówna. Jedynym większym ciekiem drenującym wysoczyzny morenowe Garbu jest Wel, lewobrzeżny dopływ Drwęcy. Na całej swej długości rzeka wykorzystuje rynnę glacjalną przepływając przez położone w niej jezioro rynnowe - Jezioro Lidzbarskie STANOWISKA ARCHEOLOGICZNE PACÓŁTOWO V Stanowisko położone jest na pofalowanej wysoczycznie morenowej wznoszącej się m n.p.m., w pobliżu krawędzi tej wysoczyzny, która jest rozcięta gęsta siecią dolinek erozyjnych. N południe od stanowiska wznosi się kulminacja wysoczyzny przekraczająca 140 m n.p.m. (ryc. 3.). Jest to obszar rolniczy. Ryc Położenie stanowiska Pacółtowo V 21

21 22 Na stanowisku odsłania się glina morenowa (odsłonięcie cm) z eratykami do cm średnicy. W jej stropie występuje holoceńska gleba brunatna, z wyraźnym poziomem orki (ryc. 4). Ryc Pacółtowo Y. Glina morenowa z eratykami i holoceńską glebą brunatną w stropie BRATIAN XX Stanowisko położone jest u zbiegu Drwęcy i rzeki Wel na lewym zboczu doliny Drwęcy (ryc. 5). Znajdują się tutaj wyrobiska starej piaskowni, częściowo już nieczynne i zasypane gruzem oraz innymi śmieciami antropogenicznymi. W najbardziej północnym wyrobisku są ślady współczesnej dzikiej eksploatacji. 22

22 23 Ryc Położenie stanowisk Bratian XX i Bratian XVI Ryc Bratian XX. Ślady dzikiej eksploatacji w północnym wyrobisku Piaskownia eksploatowała osady piaszczystego sandru dolinnego, rynnowo warstwowane w dolnej części i poziomo warstwowane w górnej części (ryc. 7). 23

23 24 Ryc Bratian XX. Poziomo warstwowane piaski sandru dolinnego BRATIAN XVI Stanowisko położone jest w dnie rynny glacjalnej wykorzystywanej przez Wel (ryc. 5, 8). W lewym zboczu rynny zaznaczają się wyraźnie dwa półkoliste podcięcia, co wskazuje na to, że rynna była tutaj poszerzana wskutek lateralnej migracji koryta rzeki Wel. Pod zboczem rynny w obrębie półkolistych podcięć zachowane są paleomeandry wypełnione torfami. Wskazuje na to ekspertyza terenowa wykonana w południowej części przekroju poprzecznego na stanowisku Bratian XVI. 24

24 25 Ryc Położenie stanowiska Bratian XVI Na stanowisku wykonano wkopy do głębokości około 50 cm w przekroju poprzecznym dna doliny (ryc. 9). Ryc Schemat wykopów sondażowych na stanowisku Bratian XVI We wkopach odsłaniają się osady budujące dno doliny. W pobliżu współczesnej rzeki piaski przykryte są około 20 cm warstwą pozakorytowych piasków organicznych tworzących widoczny w rzeźbie dna doliny wał przykorytowy. W stronę zbocza doliny, pod którym występuje wypełniony torfami paleomeander na piaskach organicznych zalega warstwa 25

25 26 osadów klastycznych z licznymi fragmentami cegieł, której miąższość rośnie ku zboczu osiągając tam miąższość do 50 cm (ryc. 10). Tekstura i struktura osadów wskazuje na to,że mamy tu do czynienia z nasypem antropogenicznym, który był wsypywany w zatorfione obniżenie podzboczowe, co pozwalało na wykorzystywanie rolnicze całego dna doliny. Ryc Bratian XVI, profil C. Fragmenty cegieł (pomarańczowe punkty) w nasypie zalegającym na pozakorytowych osadach organicznych (czarna warstwa) KURZĘTNIK XIII Stanowisko położone jest na wysoczyźnie morenowej na wysokości m n.p.m. Na południe od stanowiska wysoczyzna rozcięta jest przez skomplikowany i silnie 26

26 27 rozczłonkowany system dolinek erozyjnych uchodzący do doliny Drwęcy. W obrębie wysoczyzny zaznacza się szereg zatorfionych, bezodpływowych obniżeń. Są to zalądowione oczka polodowcowe. Nad jednym z takich obniżeń położone jest stanowisko (ryc. 11, 12). Ryc Położenie stanowiska Kurzetnik XIII Ryc Kurzętnik XIII. Zatorfione zagłębienie bezodpływowe na wysoczyźnie morenowej 27

27 27 Rafał Maciszewski 4. CHARAKTERYSTYKA FORM, ROZMIARÓW, FUNKCJI I CHRONOLOGII OBIEKTÓW OSADNICZYCH Obiekty archeologiczne są to naziemne lub wziemne konstrukcje, złożone bądź proste (jednoelementowe) lub też relikty takich konstrukcji manifestujące się w postaci widocznych na poziomie eksploracyjnym odcisków negatywowych. Zazwyczaj klasyfikuje się je pod względem funkcjonalnym. Zamiennie stosuje się także określenie archeologiczne zabytki nieruchome. Lista tego typu obiektów jest bardzo długa i trudno ją uznać za zamkniętą. W ramach stanowiska Brzozie Lubawskie LIX wśród odkrytych i zadokumentowanych obiektów archeologicznych wydzielono następujące typy funkcjonalne: dołki posłupowe, jamy oraz paleniska DOŁKI POSŁUPOWE Tzw. dołki posłupowe stanowią najczęściej spotykany, obok jam, typowy rodzaj obiektu archeologicznego. Są to różnego kształtu i rozmiarów pozostałości konstrukcji drewnianych stanowiących element stanowiska archeologicznego. Z punktu widzenia interpretacji funkcjonalnej nieruchomych zabytków archeologicznych podstawą zaklasyfikowania do kategorii dołków posłupowych są zazwyczaj ich niewielkie rozmiary zarówno w przekroju poziomym jak i pionowym. W przeważającej większości przypadków są pozbawione ruchomego materiału zabytkowego, co uniemożliwia bezpośrednie datowanie. Generalnie, słup, jako forma konstrukcji występuje w dwóch wariantach, jako jeden z elementów konstrukcyjnych złożonej struktury przestrzennej (budowle słupowe, palisady itd.) lub jako forma samodzielna (słupy graniczne, totemiczne itp.). Pod względem form związania z podłożem można wydzielić słupy wkopywane, wbijane oraz wstawiane. W pierwszym wariancie słup lokowany jest w uprzednio wykopanym dole. Zazwyczaj w takim przypadku jest on tępo zakończony w celu zapobieżenia osiadania konstrukcji. Słupy wbijane tworzą ostro zakończony, zbliżony do trójkąta profil natomiast stawiane manifestują się w postaci płytkich, w przekroju nieckowatych lub prostokątnych zagłębień w podłożu o odmiennym od otoczenia wypełnisku. Na stanowisku Brzozie Lubawskie LIX grupa dołków posłupowych obejmuje 4 obiekty. Nie wchodzą przy tym w skład większych zespołów konstrukcyjnych. Trzy z nich posiadało przekrój pionowy w nieregularnym kształcie a 1 profil nieckowaty. LOKLIZCJ (hektar/ar) Nr OBIEKTU FUNKCJA DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTŁT ZBYTKI RUCHOME CHRONOLOGI plan profil ceramika kości metal inne A 32 A 32-1 A 32 A 32-2 A 33 A 33-1 A 42 A 42-1 dołek posłupowy dołek posłupowy dołek posłupowy dołek posłupowy 30x20x16 nieregularny nieregularny X wczesne średniowiecze 20x8x9 nieregularny nieregularny 30x20x19 nieregularny nieregularny 30x20x10 owalny nieckowaty

28 28 Dla dołków posłupowych o przekroju nieregularnym reprezentatywny był obiekt nr A32-1 F Tab. I. Nr A32-1 funkcja dołek posłupowy hektar A ar 32 długość 30 cm szerokość 20 cm głębokość 16 cm kształt zabytki ruchome plan profil ceramika kości krzemienie metale inne nieregularny nieregularny X a b a A32-1 ryc. nr 4.1. rys. R. Maciszewski b 0 20 cm faza zasiedlenia wczesne średniowiecze chronologia VIII/IX w. wypełnisko opis warstw: A32-1a - beżowo szary drobnoziarnisty zgliniony piasek A32-1b - ciemno szary drobnoziarnisty zgliniony piasek z domieszką materiału organicznego Dołki z profilami nieckowatymi na omawianym stanowisku reprezentował tylko 1 obiekt nr A42-1 F Tab. II Nr A42-1 funkcja dołek posłupowy hektar A ar 42 długość 30 cm a a b szerokość 20 cm głębokość 10 cm A42-1 kształt zabytki ruchome plan profil ceramika kości krzemienie metale inne owalny nieckowaty 0 20 cm ryc. nr 4.2. rys. R. Maciszewski faza zasiedlenia chronologia wypełnisko

29 29 opis warstw: A42-1a - jasno szaro brunatny drobnoziarnisty zgliniony piasek A42-1b - ciemno szaro brunatny drobnoziarnisty zgliniony piasek 4.2. JAMY Termin jama w nomenklaturze archeologicznej stanowi de facto narzędzie pojęciowe umożliwiające ogólną klasyfikację nieruchomych zabytków archeologicznych takich jak wszelkiego rodzaju doły, stanowiące elementy składowe stanowiska archeologicznego, których funkcja zazwyczaj nie jest możliwa w większości przypadków do określenia. Stanowią wprawdzie trwały ślad osadniczy ale ich rozmieszczenie w obrębie osad może być przypadkowe i niezwiązane bezpośrednio z samą strukturą osadnictwa. Na stanowisku Brzozie Lubawskie LIX w grupie 12 jam wydzielono na podstawie kształtu przekroju pionowego 7 typów JAMY O PROFILU CZERPAKOWATYM LOKLIZCJ (hektar/ar) Nr OBIEKTU FUNKCJA DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTŁT ZBYTKI RUCHOME CHRONOLOGI plan profil ceramika kości metal inne A 2 A 2-1 A A A A jama 60x60x25 nieregularny czerpatkowaty jama 60x50x17 nieregularny czerpatkowaty X wczesne średniowiecze jama 50x20x16 nieregularny czerpatkowaty Dla tej grupy reprezentatywny był obiekt nr A31-2 F Tab. III. Nr A31-2 funkcja jama hektar A ar 31 długość 60 cm szerokość 50 cm głębokość 17 cm kształt zabytki ruchome plan profil ceramika kości krzemienie metale inne nieregularny czerpakowaty X ryc. nr 4.3. rys. R. Maciszewski faza zasiedlenia wczesne średniowiecze chronologia VIII/IX w. wypełnisko opis warstw: A31-2a - brunatno szary drobnoziarnisty zgliniony piasek

30 JAMY O PROFILU NIECKOWATYM LOKLIZCJ (hektar/ar) Nr OBIEKTU FUNKCJA DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTŁT ZBYTKI RUCHOME CHRONOLOGI plan profil ceramika kości metal inne A 1 A 1-1 A A A A jama 60x38x22 nieregularny nieckowaty jama 70x54x16 nieregularny nieckowaty X wczesne średniowiecze jama 40x39x16 nieregularny nieckowaty Reprezentatywny dla tej grupy jest obiekt nr A13-1 F Tab. IV. Nr A13-1 funkcja jama hektar A ar 13 długość 70 cm szerokość 54 cm głębokość 16 cm kształt zabytki ruchome plan profil ceramika kości krzemienie metale inne nieregularny nieckowaty X a A13-1 ryc. nr 4.4. rys. R. Maciszewski a 0 20 cm faza zasiedlenia chronologia wczesne śrdniowiecze VIII/IX wypełnisko opis warstw: A13-1a - szaro beżowy drobnoziarnisty lekko zgliniony piasek JAMY O PROFILU NIEREGULARNYM LOKLIZCJ (hektar/ar) Nr OBIEKTU FUNKCJA DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTŁT ZBYTKI RUCHOME CHRONOLOGI plan profil ceramika kości metal inne A A A A jama 60x42x33 nieregularny nieregularny jama 130x76x36 prostokątnawy nieregularny

31 31 Dla tej grupy reprezentatywny był obiekt nr A12-1 F Tab.V. Nr A12-1 funkcja jama hektar A ar 12 długość 130 cm szerokość 76 cm głębokość 36 cm kształt zabytki ruchome plan profil ceramika kości krzemienie metale inne prostokątnawy nieregularny ryc. nr 4.5. rys. R. Maciszewski faza zasiedlenia chronologia wypełnisko opis warstw: A12-1a - brunatno szary drobnoziarnisty lekko zgliniony piasek JAMY O PROFILU PROSTOKĄTNAWYM LOKLIZCJ (hektar/ar) Nr OBIEKTU FUNKCJA DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTŁT ZBYTKI RUCHOME CHRONOLOGI plan profil ceramika kości metal inne A 21 A 21-1 jama 70x59x23 nieregularny prostokątnawy Na omawianym stanowisku jamy o przekroju pionowym zbliżonym do prostokąta reprezentował tylko 1 obiekt, nr A21-1 F Tab.VI. Nr A21-1 funkcja jama hektar A ar 21 długość 70 cm szerokość 59 cm głębokość 23 cm kształt plan profil nieregularny prostokątnawy ryc. nr 4.6. rys. R. Maciszewski

32 32 zabytki ruchome ceramika kości krzemienie metale inne faza zasiedlenia chronologia wypełnisko opis warstw: A21-1a - szaro brunatny zgliniony drobnoziarnisty piasek z domieszką materiału oreganicznego JAMY O PROFILU TRAPEZOWATYM LOKLIZCJ (hektar/ar) Nr OBIEKTU FUNKCJA DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTŁT ZBYTKI RUCHOME CHRONOLOGI plan profil ceramika kości metal inne A 42 A 42-2 jama 50x21x16 nieregularny trapezowaty Jamy o profilu trapezowatym reprezentowane były tylko przez obiekt nr A42-2 Nr A42-2 funkcja jama hektar A ar 42 długość 50 cm szerokość 21 cm głębokość 16 cm kształt zabytki ruchome plan profil ceramika kości krzemienie metale inne nieregularny trapezowaty ryc. nr 4.7. rys. R. Maciszewski faza zasiedlenia chronologia wypełnisko opis warstw: A42-2a - jasno szaro beżowy drobnoziarnisty lekko zgliniony piasek JAMY O PROFILU TRÓJKĄTNAWYM

33 33 LOKLIZCJ (hektar/ar) Nr OBIEKTU FUNKCJA DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTŁT ZBYTKI RUCHOME CHRONOLOGI plan profil ceramika kości metal inne A 22 A 22-1 jama 40x40x19 kolisty trójkątnawy X wczesne średniowiecze Jamy o profilu trójkątnawym reprezentowane były tylko przez obiekt nr A22-1. Nr A22-1 funkcja jama hektar A ar 22 długość 40 cm szerokość 40 cm głębokość 19 cm kształt zabytki ruchome plan profil ceramika kości krzemienie metale inne kolisty trójkątnawy a a A cm ryc. nr 4.8. rys. R. Maciszewski faza zasiedlenia chronologia wypełnisko opis warstw: A22-1a - szary drobnoziarnisty lekko zgliniony piasek JAMY O PROFILU WORKOWATYM LOKLIZCJ (hektar/ar) Nr OBIEKTU FUNKCJA DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTŁT ZBYTKI RUCHOME CHRONOLOGI plan profil ceramika kości metal inne A 23 A 23-1 jama 60x55x40 owalny workowaty Jamy o profilu workowatym reprezentowane były tylko przez obiekt nr A23-1. Nr A23-1

34 34 funkcja jama hektar A ar 23 długość 60 cm szerokość 55 cm głębokość 40 cm a a kształt zabytki ruchome plan profil ceramika kości krzemienie metale inne owalny workowaty A23-1 ryc. nr 4.9. rys. R. Maciszewski faza zasiedlenia chronologia wypełnisko opis warstw: A szaro beżowy drobnoziarnisty zgliniony piasek PALENISKA palenisko to: Wg Słownika Języka Polskiego PWN (Fhttp://sjp.pwn.pl/slowniki/palenisko.html) 1. «miejsce, w którym rozpala się ogień, zwykle po to, by przygotować posiłek» 2. «część pieca lub kotła, w której odbywa się spalanie paliwa» Na potrzeby tego opracowania przyjęto, że palenisko jest to forma otwartej konstrukcji naziemnej lub wziemnej służącej do zakładania i utrzymywania ognia. Z materiałów etnograficznych znane są różne formy palenisk, takich jak doły ogniowe czy kotlinki, wykładanych kamieniami lub wylepianych gliną. Obecność palenisk zazwyczaj wiąże się z dłuższym pobytem grup ludzkich na danym terenie i tym samym mogą być świadectwem bardziej ustabilizowanego osadnictwa F foto 4.1..

35 35 foto 4.1. palenisko współczesne wg. LOKLIZCJ (hektar/ar) Nr OBIEKTU FUNKCJA DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTŁT ZBYTKI RUCHOME CHRONOLOGI plan profil ceramika kości metal inne A 31 A 31-1 palenisko 140x93x37 owalny nieckowaty X wczesne średniowiecze Na stanowisku Brzozie Lubawskie LIX paleniska reprezentowane były przez 1 obiekt nr A31-1. Nr A31-1 funkcja palenisko hektar A ar 31 długość 140 cm a a b szerokość 93 cm głębokość 37 cm A cm kształt zabytki ruchome plan profil ceramika kości krzemienie metale inne owalny nieckowaty ryc. nr rys. R. Maciszewski faza zasiedlenia wczesne średniowiecze chronologia VIII/IX w. wypełnisko opis warstw: A31-1a - szary drobnoziarnisty zgliniony piasek z domieszką popiołu i węgli drzewnych A31-1b - ciemno szary drobnoziarnisty zgliniony piasek z domieszką popiołu i węgli drzewnych

36 PODSUMOWANIE W toku prac badawczych przeprowadzonych na stanowisku Brzozie Lubawskie LIX odkryto, przebadano i zadokumentowano 17 obiektów archeologicznych. Pięć z nich zawierało w swoich wypełniskach materiał ceramiczny na określenie horyzontu czasowego eksploatacji tego stanowiska na wczesne fazy wczesnego średniowiecza (VIII/IX w.). Wydzielono 3 typy funkcjonalne wspomnianych obiektów. Dołki posłupowe stanowiły w tym przypadku 23% zbioru. Obok nich, stanowiąc najliczniejszą grupę z frekwencją 70%, wystąpiły jamy. Trzecią kategorią reprezentowaną przez 1 obiekt były paleniska (7%). tabele 4.1.

37 37 4a. ZESTAWIENIE OBIEKTÓW Nr INW. Nr OBIEKTU LOKALIZACJA (hektar/ar) FUNKCJA WYSOKOŚĆ (w m n.p.m.) DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTAŁT ZABYTKI RUCHOME CHRONOLOGIA UWAGI plan profil ceramika kości metal inne 1. A 1-1 A 1 jama 138,04 60x38x22 nieregularny nieckowaty 2. A 2-1 A 2 jama 138,12 60x60x25 nieregularny czerpatkowaty 3. A 11-1 A 11 jama 138,08 60x42x33 nieregularny nieregularny 4. A 12-1 A 12 jama 138,16 130x76x36 prostokątny nieregularny X 5. A 13-1 A 13 jama 138,26 70x54x16 nieregularny nieckowaty 6. A 21-1 A 21 jama 138,06 70x59x23 nieregularny prostokątny 7. A 21-2 A 21 jama 138,08 40x39x16 nieregularny nieckowaty X 8. A 22-1 A 22 jama 138,18 40x40x19 owalny trójkątny 9. A 23-1 A 23 jama 138,26 60x55x40 owalny workowaty X 10. A A A A 31 palenisko 31 jama 138,04 138,06 140x93x37 owalny nieckowaty X 60x50x17 nieregularny czerpatkowaty X 12. A 32-1 A 32 dołek posłupowy 138,16 30x20x16 nieregularny nieregularny 13. A 32-2 A 32 dołek posłupowy 138,18 20x8x9 nieregularny nieregularny 14. A 33-1 A 33 dołek posłupowy 138,29 30x20x19 nieregularny nieregularny 15. A 41-1 A 41 jama 138,02 50x20x16 nieregularny czerpatkowaty 16. A 42-1 A 42 dołek posłupowy 138,16 30x20x10 owalny nieckowaty 17. A 42-2 A 42 jama 138,19 50x21x16 nieregularny trapezowaty wczesne średniowiecze wczesne średniowiecze wczesne średniowiecze wczesne średniowiecze wczesne średniowiecze

38 Tab. VII, fot Brzozie Lubawskie LIX, AZP 33-52/220, plan ob. nr A31-1 fot. B. Borzych Tab. VII, fot Brzozie Lubawskie LIX, AZP 33-52/220, profil ob. nr A31-1 fot. B. Borzych

39 Tab. I, fot Brzozie Lubawskie LIX, AZP 33-52/220, plan ob. nr A32-1 fot. B. Borzych Tab. I, fot Brzozie Lubawskie LIX, AZP 33-52/220, profil ob. nr A32-1 fot. B. Borzych

40 Tab. II, fot Brzozie Lubawskie LIX, AZP 33-52/220, plan ob. nr A42-1 fot. B. Borzych Tab. II, fot Brzozie Lubawskie LIX, AZP 33-52/220, profil ob. nr A42-1 fot. B. Borzych

41 Tab. III, fot Brzozie Lubawskie LIX, AZP 33-52/220, plan ob. nr A31-2 fot. B. Borzych Tab. III, fot Brzozie Lubawskie LIX, AZP 33-52/220, profil ob. nr A31-2 fot. B. Borzych

42 Tab. IV, fot Brzozie Lubawskie LIX, AZP 33-52/220, plan ob. nr A13-1 fot. B. Borzych Tab. IV, fot Brzozie Lubawskie LIX, AZP 33-52/220, profil ob. nr A13-1 fot. B. Borzych

43 Tab. V, fot Brzozie Lubawskie LIX, AZP 33-52/220, plan ob. nr A12-1 fot. B. Borzych Tab. V, fot Brzozie Lubawskie LIX, AZP 33-52/220, profil ob. nr A12-1 fot. B. Borzych

44 Tab. VI, fot Brzozie Lubawskie LIX, AZP 33-52/220, plan ob. nr A21-1 fot. B. Borzych Tab. VI, fot Brzozie Lubawskie LIX, AZP 33-52/220, profil ob. nr A21-1 fot. B. Borzych

45 45 Igor Maciszewski 5. ANALIZA ZABYTKÓW RUCHOMYCH 5.1. WPROWADZENIE Na stanowisku Brzozie Lubawskie LIX pozyskany w toku prac badawczych materiał ceramiczny był jednolity kulturowo chronologicznie i związany z wczesnymi fazami wczesnago średniowiecza. Kolekcja zabytków ruchomych związanych z osadnictwem z okresu wczesnego średniowiecza wynosi 14 sztuk, ograniczając się wyłącznie do ceramiki naczyniowej. Szczegółowa specyfikacja została zaprezentowana w tabeli 5.1. Tabela 5.1. Brzozie Lubawskie LIX, AZP 33-52/22. Wykaz źródeł ruchomych zaliczanych do wczesnego średniowiecza Lp Nr obiektu Lokalizacja Zabytki ruchome CERAMIKA NACZYNIOWA Cały materiał ceramiczny związany z osadnictwem wczesnego średniowiecza, liczący 14 ułamków naczyń, został poddany analizom morfologicznej oraz technologicznej. Przed przystąpieniem do szczegółowych badań dokonano selekcji materiału pod kątem: a) stopnia rozdrobnienia b) stanu zachowania (zerodowania)

46 46 c) występowania cech charakterystycznych tj. fragmentów wylewów, den oraz ornamentowanych brzuśców Nie dokonano podziału całej kolekcji na poszczególne podgrupy z uwagi na fakt, iż cały materiał cechuje duża jednorodność, co w konsekwencji pozwala uznać, iż wiązał się on z jedną fazą osadniczą STOPIEŃ ROZDROBNIENIA MATERIAŁÓW Podstawą określenia stopnia rozdrobnienia materiałów ceramicznych zarejestrowanych na stanowisku stała się praca A. Buki a odniesieniu do ceramiki sandomierskiej (Buko 1980). Autor dokonał tam trójstopniowego podziału ułamków naczyń pod kątem fragmentaryzacji: I - Fragmenty największe, na które składają się wylew, szyjka i górna część brzuśca lub, w przypadku den, zachowana musiała być ich podstawa w 1/3 wraz z zachowaną częścią przydenną. II W grupie tej znalazły się ułamki dwuelementowe, tj. fragmenty wylewu i szyjki bądź dna i części przydennej III Ostatnia grupa, będąca jednoznacznie wyznacznikiem najbardziej rozdrobnionych ułamków, w skład której wchodzą pojedyncze fragmenty wylewów, den oraz brzuśców. Stopień rozdrobnienia całej kolekcji ceramiki zarejestrowanej na stanowisku jest bardzo duży, gdyż wszystkie ułamki klasyfikowały się w III grupie. Mając na uwadze powyższe dane ograniczone zostały możliwości analityczne w kontekście morfologicznym, zawężając szczegółową analizę do mikromorfologii MIKROMORFOLOGIA Spośród całej kolekcji ceramiki wczesnośredniowiecznej ze stanowiska Brzozie Lubawskie LIX wyselekcjonowano do dalszych badań tylko jeden fragment dna, co stanowi około 7% wszystkich zabytków. Jest to liczba znacznie odbiegająca od średniej rejestrowanej na stanowiskach wczesnośredniowiecznych (por. Tabaka 2011, Modzelewski 2011). Szczególnie istotny, w kontekście rozważań chronologicznych, wydaje się być brak ułamków

47 47 zdobionych. Ich absencja bądź niewielki udział procentowy są bowiem jednym z wyznaczników wczesnych faz wczesnego średniowiecza (por. Dzieduszycki 2004) DNA Klasyfikację den oparto na systemie zaproponowanym przez W. Chudziaka, D. Polińskiego i A. Moszczyńskiego (Chudziak, Poliński, Moszczyński 1997). Jedyne zarejestrowane na stanowisko dno to ułamek bez stopki i płaski (ryc. 5.1). Pochodził on z niezidentyfikowanego naczynia o średnicy 9,5 cm Ryc. 5.1 Brzozie Lubawskie LIX, AZP 33-52/22. Fragment dna wczesno średniowiecznego z ob

48 48 Fot 5.1 Brzozie Lubawskie LIX, AZP 33-52/22. Fragment ceramiki wczesno średniowiecznej TECHNOLOGIA Analiza technologiczna zgromadzonej kolekcji rozpatrywana była pod kątem: a) techniki produkcji b) rodzaju i ilości stosowanej domieszki c) rodzaju wypału TECHNIKA PRODUKCJI Generalny podziału techniki produkcji naczyń ceramicznych we wczesnym średniowieczu można dokonać na dwie grupy; ceramikę lepioną ręcznie oraz obtaczaną. Pierwszą z nich, na podstawie ustaleń W. Hołubowicza (1950, s. 160 n.), wyznaczają cechy takie jak: - obecność niewyselekcjonowanej domieszki średnio i gruboziarnistej; - różna grubość i nierówna powierzchnia ścianek naczynia; - występowanie śladów ugniatania (odciski palców, ślady zlepiania wałków), widoczne w postaci nieregularnych rys i nierozgniecionych wałków. Wszystkie zarejestrowane na stanowisku ułamki ceramiki są ręcznie lepione o grubych, nierównych powierzchniach ścianek naczynia RODZAJ WYPAŁU I ZASTOSOWANA DOMIESZKA Naczynia z Brzozia Lubawskiego były wypalane w atmosferze utleniającej, a przełomy były najczęściej wielobarwne. Domieszkę stanowił średnio i gruboziarnisty tłuczeń z dodatkiem piasku. Taka technologia świadczy o dość prymitywnych metodach wypału ceramiki.

49 CHRONOLOGIA Zbadany fragment osady w Brzoziu Lubawskim, na podstawie zabytków ruchomych znalezionych w obiektach wziemnych związanych z wczesnym średniowieczem, można datować na wiek wczesny okres wczesnego średniowiecza, przypuszczalnie VII IX wiek. Świadczą o tym zarówno kiepska technologia produkcji naczyń, bez użycia koła garncarskiego, jak również brak fragmentów zdobionych. Natomiast należy mieć na uwadze, iż kolekcja ceramiki z omawianego stanowiska jest bardzo niewielka, więc do wszelkiego wnioskowania należy podchodzić ostrożnie. Podobne znaleziska rejestrowane są w całej Polsce, m. in. w m. Baba, gm. Mogilno czy Rzadkwina, gm. Strzelno (Dzieduszycki 2004) BIBLIOGRAFIA Biermann F Wczesnośredniowieczny kompleks osadniczy w Sypniewie, pw. Maków Mazowiecki [w:] Problemy przeszłości Mazowsza i Podlasia Warszawa Buko A Wczesnośredniowieczna ceramika sandomierska Wrocław Buko A Ceramika wczesnopolska. Wprowadzenie do badań Wrocław Chudziak W Periodyzacja rozwoju wczesnośredniowiecznej ceramiki z dorzecza dolnej Drwęcy (VII-XI/XII w.). Podstawy procesów zasiedlania Toruń Chudziak W. Poliński D. Moszczyński W Schemat analizy opisowej wczesnośredniowiecznej ceramiki naczyniowej, [w:] Wczesnośredniowieczny szlak handlowy z Kujaw do Prus (XI wiek). Studia i materiały. Toruń Dulinicz, M. (red.) 1998 Osadnictwo pradziejowe i wczesnośredniowieczne w dorzeczu Słupianki, pod Płockiem. Dzieduszycki W Średniowiecze i nowożytność, [w:] Od długiego domu najstarszych rolników do dworu staropolskiego Hołubowicz W Garncarstwo wiejskie zachodnich terenów Białorusi Warszawa Poznań Toruń Hołubowicz W Garncarstwo wczesnośredniowieczne Słowian Toruń Jaremek A Materiały wczesnośredniowieczne ze stanowiska II w Ruścu gm. Nadarzyn, woj. mazowieckie, Światowit, tom XLIV, fasc. B

50 50 Miśkiewiczowa M Mazowsze płockie we wczesnym średniowieczu Płock Miśkiewiczowa M Wczesnośredniowieczny kompleks osadniczy w Niewiadomej w województwie siedleckim. Warszawa

51 51 6. ANALIZA PRZESTRZENNA I FAZY ZASIEDLENIA STANOWISKA Stanowisko Brzozie Lubawskie LIX jest stanowiskiem jednofazowym. Potwierdza to jednolity materiał ceramiczny pozyskany w trakcie eksploracji reliktów osadniczych w tym miejscu i datowany na wczesne fazy wczesnego średniowiecza. Zabytki datujące wystąpiły we wszystkich typach obiektów zarejestrowanych na tym stanowisku, gdzie 29% obiektów było datowanych. Zarówno wielkość przestrzeni reliktowej (13 arów), jak również rozplanowanie obiektów w terenie pozwala na postawienie tezy, iż stanowisko Brzozie Lubawskie LIX to pozostałości obozowiska z okresu wczesnego średniowiecza F ryc ryc rys. B. Borzych

52 52 Świadczą o tym zdefiniowane typy funkcjonalne zarejestrowanych konstrukcji wziemnych (dołki posłupowe i jamy) przy jednoczesnym braku obiektów stanowiących zazwyczaj świadectwo trwałego osadnictwa: obiekty mieszkalne i gospodarcze, piece itp. Obecność jednego paleniska, stanowiącego formę konstrukcji trwałej może tylko sugerować, iż teren ten mógł być eksploatowany wielokrotnie z uwagi na obecność w tym miejscu oczka wodnego.

53

54

55 1 2 ob.1 ob ob.1 ob ob.1 ob.1 31 ob.2 32 ob.1 33 ob.1 ob.2 ob.1 ob.1 ob ob.2 ob.1 ob.1

56 1 2 ob.1 ob ob.1 ob ob.1 ob.1 31 ob.2 32 ob.1 33 ob.1 ob.2 ob.1 ob.1 ob ob.2 ob.1 ob.1

57 Brzozie Lubawskie LIX, mapa 1:5000