HIGIENA GŁOSU NAUCZYCIELA

HIGIENA GŁOSU NAUCZYCIELA

Omawiane zagadnienia: Wprowadzenie Omówienie budowy narządu głosu Choroby zawodowe narządu głosu Podstawowe badania diagnostyczne Pojęcie emisji głosu Porady praktyczne Propozycje ćwiczeń Podsumowanie

Wprowadzenie

Głos jest naszym podstawowym narzędziem pracy, wykorzystywanym bardzo często do granic możliwości i w dużym stopniu zależy od nas, jak długo będzie nam służył.

Aby tak było, w sposób świadomy musimy operować głosem, stosować techniki rozluźniające aparat artykulacyjny, ale przede wszystkim nauczyć się prawidłowej emisji głosu.

DLA PRZYBLIŻENIA PROBLEMU TROCHĘ STATYSTYKI

Częstotliwość problemów z głosem, a co za tym idzie z aparatem artykulacyjno-fonacyjnym, wśród nauczycieli jest zdecydowanie większa niż w innych grupach zawodowych.

Choroby narządu głosu na przestrzeni ostatniego dziesięciolecia utrzymują się w czołówce stwierdzanych chorób zawodowych.

Do roku 1998 liczba chorób zawodowych rosła podobnie jak liczba chorób narządu głosu spowodowanych nadmiernym wysiłkiem głosowym.

Od roku 1999 obserwuje się odwrócenie tej tendencji. Analiza danych statystycznych wskazuje na tendencję spadkową w latach 1999-2005. W roku 1999 stwierdzono 3521 przypadków chorób narządu głosu. W 2003 r. 1100, a w 2005r. 681. W 2006r. nastąpił nieznaczny wzrost ogólnej liczby chorób zawodowych jak i chorób narządu głosu stwierdzanych w Polsce - 762 przypadki.

Dzięki stosowanej profilaktyce wśród nauczycieli zauważyć możemy spadek zachorowań.

Do działań tych należy: zapewnienie obowiązkowego kształcenia w zakresie emisji głosu (na studiach i cyklicznie w trakcie kariery zawodowej) zapewnienie regularnych konsultacji foniatrycznych ograniczenie liczebności klas zapewnienie prawidłowej organizacji pracy, uwzględniającej przerwy w wysiłku głosowym

wyposażenie klas w mikrofony i sprzęt nagłaśniający zapewnienie komfortu pracy głosem (prawidłowy mikroklimat i jakość powietrza) wczesna identyfikacja wśród kandydatów na studentów wydziałów pedagogicznych osób z predyspozycjami do chorób narządu głosu zwiększenie świadomości wśród nauczycieli o innych zachowaniach prozdrowotnych (np. niepalenie papierosów)

Jednak mimo prowadzonych działań profilaktycznych w porównaniu ze Stanami Zjednoczonymi i krajami Europy Zachodniej w Polsce nadal notuje się dwukrotnie więcej zachorowań na choroby narządu głosowego.

TROCHĘ Z ANATOMII DLA PRZYPOMNIENIA I UTRWALENIA Omówienie budowy narządu głosu

Pierwsza część - motoryczna obejmuje narządy oddechowe: klatkę piersiową, płuca, mięśnie międzyżebrowe, mięśnie brzucha, przeponę. Spełnia ona podstawową funkcję życiową jaką jest wymiana powietrza tzn. pobór tlenu i wydalenie z organizmu dwutlenku węgla. Ma ona zapewnić prawidłowy oddech, który warunkuje stabilność głosu. Strukturę budowy narządu oddechowego wyznacza droga przez jaką przechodzi pobrane powietrze.

Schemat przedstawiający budowę narządu oddechowego 1. jama nosowa 2. języczek 3. krtań 4. tchawica 5. oskrzela 6. płuca 7. przepona

Wyróżniamy trzy typy (tory) oddychania: 1. brzuszny 2. przeponowo-żebrowy 3. piersiowy

Typ oddychania piersiowy podczas wdechu poszerzają się głównie górne obszary klatki piersiowej, następuje uniesienie ramion i łopatek, w dalszej fazie następuje podciągnięcie brzucha. Tor taki nie jest prawidłowy.

Typ oddychania brzuszny podczas wdechu rozszerzają się jedynie dolne partie płuc, część górna klatki piersiowej nie pracuje, brzuch wypychany jest na zewnątrz. Tor taki jest również nie prawidłowy.

Typ oddychania piersiowo-brzuszny (całościowy) podczas wdechu następuje równomierne poszerzenie całej klatki piersiowej wspomagane niewielką pracą przepony. Tor taki jest optymalny dla prawidłowej pracy narządu głosu.

Druga część budowy narządu głosowego to

Część głosotwórcza która składa się z krtani, wiązadeł głosowych oraz nerwów i mięśni łączących krtań z innymi elementami aparatu głosotwórczego. W części tej zachodzi zjawisko fonacji, polegające na wytworzeniu fali dźwiękowej przez wprowadzenie w drganie wiązadeł głosowych.

Lokalizacja krtani w drogach oddechowych

Wewnątrz krtani znajduje się głośnia. Szpara głośni to przestrzeń pomiędzy wiązadłami głosowymi ich drgania są źródłem głosu.

Zwarcie fałdów głosowych podczas fonacji może być różne, od czego zależy nastawienie głosowe. Rozróżniamy trzy rodzaje nastawienia głosowego: - nastawienie miękkie - nastawienie twarde - nastawienie chuchające

Miękkie nastawienie głosowe jest cechą charakterystyczną głosu fizjologicznego. Występuje, gdy fałdy głosowe podczas fonacji zbliżają się do siebie, zostawiając wąską szczelinę, pozwalającą im na swobodne drgania. Fałdy są do siebie zbliżone, ale niezbyt silnie zwarte.

Trzecia część budowy aparatu głosowego to

Część rezonacyjno-artykulacyjna w której skład wchodzą komory rezonansu głowy, jamy gardłowej, jamy ustnej, zatok, podniebienie twarde i miękkie, a także elementy biorące udział w artykulacji: język, wargi, zęby, żuchwa. Zadaniem tej części jest wzmocnienie dźwięku wytworzonego w krtani przez wykorzystanie zjawiska rezonansu.

Należy zwrócić uwagę na sposób siedzenia i pozycję ciała podczas mówienia. Plecy mówcy powinny być wyprostowane; dopuszczalne jest lekkie przechylenie do przodu. Nie można pozwolić na opieranie górnej części pleców (łopatki, barki) o krzesło lub ławkę. Dowiedziono, że pozycja kręgosłupa ma wyraźny wpływ na emisję głosu.

Rys. Postawa prawidłowa wadliwa Postawa: prawidłowa: 1,2 ( stojąca, wyprostowana, wyrażająca aktywność, lekki rozkrok, rozluźnione mięśnie tułowia i szyi), wadliwa: 3,4 (należy wystrzegać się zbytniego wypinania klatki piersiowej i brzucha zarówno ze względów estetycznych jak i dlatego, aby efektywnie wykorzystać powietrze).

Na zakończenie tego punktu, krótko o podparciu oddechowym, które jest tak samo ważne w procesie emisji głosu jak prawidłowa postawa.

Podparciem oddechowym nazywamy odpowiednie opanowanie i regulację oddechu. Polega ono na świadomym wydłużonym wydechu przy możliwie najwolniejszym przesuwaniu się przepony ku górze (rozkurczaniu się).

Umiejętne łączenie oddechu, fonacji, rezonansu z prawidłową dykcją i ekspresją słowa, to niezbędne warunki uzyskania pięknego i sugestywnego głosu.

Choroby zawodowe narządu głosowego

Przewlekłe choroby narządu głosu od 1998 roku znajdują się w czołówce orzekanych chorób zawodowych.

Szacuje się, że rocznie przybywa około 3,5 tysiąca osób z takim orzeczeniem.

Najliczniejszą grupę (jak już wcześniej wspominałam) wśród osób z zawodowymi chorobami narządu głosowego stanowią nauczyciele.

Choroby zawodowe Rozporządzenie Rady Ministrów z dn. 30 czerwca 2009 roku w Dzienniku Ustaw nr 105, w punkcie 15 określa choroby zawodowe jako przewlekłe choroby narządu głosu spowodowane nadmiernym wysiłkiem głosowym, trwającym co najmniej 15 lat.

Należą do nich: 1.Guzki śpiewacze twarde. 2.Wtórne zmiany przerostowe fałdów głosowych. 3.Niedowład mięśni przywodzących i napinających fałdy głosowe z niedomykalnością fonacyjną i trwałą dysfonią.

Krótka charakterystyka najczęściej występujących schorzeń narządu głosowego

1.OBRZĘKI Zwykle rozwijają się na tle alergicznym. Mogą też być następstwem urazu lub zapalenia krtani. Objawy: chrypka albo świst czy załamywanie się głosu, narastająca duszność.

2.GUZKI GŁOSOWE Inaczej śpiewacze. To małe narośla, które powstają na obu fałdach głosowych. Tworzą się na skutek przewlekłego stanu zapalnego, najczęściej w wyniku przeciążenia fałdów głosowych np.: u śpiewaków, nauczycieli. Objawy: chrypka, uczucie zawadzania w krtani.

3.POLIPY To najczęściej spotykane łagodne guzki krtani. Mogą występować na jednym albo na obu fałdach głosowych. Zwykle są wynikiem nadmiernego wysiłku głosowego oraz palenia. Objawy: zaburzenia głosu od chrypki do całkowitego bezgłosu.

4.BRODAWCZAKI Prawdopodobnie wywołuje je wirus. Pojawiają się na strunach głosowych, ale mogą objąć też tchawicę. Objawy: chrypka, duszność.

5. TWARDZIEL Rodzaj przewlekłego zapalenia górnych dróg oddechowych. Objawy: niedrożność nosa w zaawansowanym stadium wyciek cuchnącej wydzieliny.

6. NOWOTWÓR KRTANI Dotyka głównie mężczyzn w wieku 55-65 lat, przede wszystkim palaczy (chorują 40 razy częściej). Jeśli chorobę zacznie się leczyć we wczesnym stadium rozwoju, terapia kończy się sukcesem w 98 proc. przypadków. Objawy: zaczyna się od stopniowo narastającej chrypki. Z czasem zmienia się barwa głosu, chory ma uczucie przeszkody w gardle, odchrząkuje, odczuwa ból przy przełykaniu, który może promieniować w stronę ucha. W zaawansowanym stadium pojawia się duszność, kaszel, krwioplucie, powiększają się węzły chłonne na szyi. Dolegliwości nie ustępują mimo leczenia przeciwzapalnego.

Uwaga! Konsultacji laryngologicznej wymagają problemy z głosem, które utrzymują się dłużej niż trzy tygodnie.

Podstawowe badania głosu:

Objawowe - badamy jak tworzony jest głos, jakie jest napięcie mięśni krtani i szyi, czy wysokość jest stała itp.

Laryngoskopia - (optyka sztywna) wyciągnięty język, lusterko w gardle, obejrzenie krtani.

Fiberoskopia - fiberoskop wprowadzany przez nos i noso-gardziel, obejrzenie krtani.

Stroboskopia - badanie inwazyjne, oświetlenie krtani światłem przerywanym, ocena drgań fałdów głosowych.

Przykładowy obraz wideolaryngostroboskopowy- (polip krtani)

Spirometria - mierzy się objętości i pojemności płuc oraz przepływy powietrza znajdującego się w płucach i oskrzelach w różnych fazach cyklu oddechowego; ma na celu określenie rezerw wentylacyjnych układu oddechowego. -

Emisja głosu to proces wytwarzania dźwięku przez celową, świadomą i skoordynowaną pracę aparatu głosotwórczego.

Podstawowe błędy emisyjne:

zbyt szybkie tempo mówienia zbyt długie frazy za mało pauz brak modulacji wysokości i siły głosu głos monotonny nie wyróżnianie wyrazów mających zasadnicze znaczenie, czyli brak akcentów logicznych

Kilka wskazówek jak komunikować sie w hałasie, by zapobiec zaburzeniom głosu: nie krzycz do niesfornych dzieci, zamiast tego użyj gestu, przedmiotu, by zwrócić ich uwagę

nie krzycz na mityngach sportowych, korzystaj z gwizdków, trąbek, by wyrazić swój entuzjazm

spróbuj ograniczyć hałas podczas konwersacji, zamykając okna, drzwi podczas rozmowy zwróć twarz w stronę rozmówcy

staraj sie zmniejszyć odległość dzielącą cię od rozmówcy mów, zachowując swobodnie wyprostowaną postawę z uniesioną głową

pomagaj sobie podczas rozmowy gestem

Niewerbalne środki wspomagające emisję głosu: gestykulacja, wyraz mimiczny twarzy, dotyk i kontakt fizyczny, wygląd fizyczny, dźwięki paralingwistyczne, spojrzenie, dystans fizyczny, pozycja ciała.

Osoba wykorzystująca głos zawodowo, obok dbałości emisyjnej, powinna szczególnie zatroszczyć się o swoje środowisko pracy.

Warto więc zadbać o :

PARAMETRY POWIETRZA wilgotność - ok. 60-70%, temperatura - ok. 18-21 C Należy więc: nawilżać powietrze (np. nawilżacze na kaloryfery) nie przegrzewać pomieszczeń często wietrzyć pomieszczenia przed dłuższym mówieniem i w trakcie mówienia pić letni płyn- najlepiej wodę

ZAPYLENIE W POWIETRZU: pyły podrażniają błonę śluzową krtani, a część z nich - dodatkowo - ma właściwości alergizujące Należy więc: regularnie odkurzać pomieszczenia (w miarę możliwości "na mokro" - podłogi, parapety, meble) raczej nie wieszać zasłon i firanek ("składnica kurzu" rozpylanego przy najmniejszym poruszeniu) regularnie spryskiwać, myć kwiaty doniczkowe nauczyciele powinni wycierać tablicę wyłącznie mokrą gąbką i - o ile to możliwe - korzystać z tablic "bezkredowych"

RUCH POWIETRZA: w miejscu pracy powinna stale zachodzić wymiana powietrza, ale w sposób nieodczuwalny dla człowieka (tzw. przeciąg jest szkodliwy: może nadmiernie ochładzać i wysuszać błonę śluzową krtani, wzmaga zapylenie powietrza) Należy więc: pomieszczenia wietrzyć krótko i intensywnie podczas przerw w prowadzeniu zajęć przy odczuwalnym ruchu powietrza ograniczyć (jeśli to tylko możliwe) mówienie

HAŁAS W MIEJSCU PRACY: z różnych badań wynika, że przeciętny poziom hałasu w szkole wynosi 75-80 db. Takie wartości natężenia hałasu nie uszkadzają jeszcze narządu słuchu, ale zmuszają osobę mówiącą do nadmiernego wysiłku głosowego: mówienie "podniesionym głosem", czyli zbyt głośno i wysoko, z dużym napięciem mięśni krtani i twardym nastawieniem głosowym Należy więc: nie przekrzykiwać się wzajemnie wyrabiać w rozmówcach (uczniach) nawyk niezbyt głośnego mówienia

podczas mówienia do większej grupy osób (wygłaszanie referatu etc.) wykorzystywać urządzenia wzmacniające głośność (mówienie do mikrofonu) uczniów słabiej słyszących posadzić w pierwszych ławkach wypracować skuteczny sposób opanowywania hałasu w klasie (znaczenie autorytetu nauczyciela)

HIGIENA ŻYCIA: Dbałość o sprawność fizyczną (aktywny wypoczynek) - zwiększa wydolność oddechową, koordynację oddechoworuchową!

Należy więc: unikać przeciążenia narządu głosu poza pracą

unikać stresu, rozwijać umiejętności obniżania napięcia emocjonalnego i umiejętnie rozwiązywać konflikty interpersonalne

dbać o pozytywną, życzliwą atmosferę w miejscu pracy

leczyć już pierwsze oznaki infekcji górnych dróg oddechowych; ograniczać wysiłek głosowy przy chrypce, bólu gardła itp.

bezwzględnie przestrzegać zakazu palenia papierosów, unikać biernego palenia

chronić narząd słuchu - słabiej słyszący głośniej mówią

wyrabiać nawyki prawidłowej emisji głosu i doskonalić wyrazistość mówienia (dykcja) -

Podsumowując przejdźmy do rad praktycznych JAK DBAĆ O GŁOS!

1.pamiętajmy o miękkim rozpoczynaniu zdań( brzmienie głosu pozbawione napięć i wysiłku); posługiwanie się takim nastawieniem głosowym zapobiega przeciążeniu krtani

2. nie podwyższajmy głosu, zachowujmy naturalną wysokość

3. nie mówmy na wdechu, jedynie na wydechu

4. pamiętajmy o przerwach na oddech, nie starajmy się powiedzieć wszystkiego na jednym wydechu

5. podczas dłuższego mówienia róbmy przerwy

6. wykonujmy głębsze oddechy dla uruchomienia przepony, nauczmy się prawidłowej techniki oddechowej

7. podczas mówienia wykorzystujmy mięśnie artykulacyjne, otwierajmy usta, nie zaciskajmy warg

8.dbajmy o mięśnie ramion, szyi, krtani, klatki piersiowej, rozluźniajmy je, nie napinajmy

9. przed długą rozmową rozgrzejmy mięśnie poprzez mruczenie i gimnastykę języka

10.nawykowy kaszel może uszkadzać fałdy głosowe, więc zamiast kasłać spróbujmy wolno przełknąć ślinę, popijając wodą, starajmy się kasłać po cichu

Propozycje ćwiczeń Jeśli ćwiczenia będą wcześnie podjęte i systematycznie wykonywane, pozwolą nam dłużej bez zbędnych obciążeń prawidłowo funkcjonować w zawodzie nauczyciela. Ćwiczenia mają charakter relaksacyjny, uczą obniżania napięcia mięśniowego narządów mowy i płynnej artykulacji, która sprzyja utrwalaniu miękkiego nastawienia głosu.

Proponuję następujące rodzaje ćwiczeń : ĆWICZENIA ODDECHOWE - w pozycji stojącej - w pozycji leżącej na plecach ĆWICZENIA USPRAWNIAJĄCE DYNAMIKĘ WYDECHU I NATĘŻENIE GŁOSU ĆWICZENIA EMISYJNE (GŁOSOWE)

przykład ćwiczenia oddechowego w pozycji stojącej

Wdech żebra rozsuwają się na boki, brzuch wysuwa się do przodu dłonie oddalają się od siebie Wydech żebra i brzuch powoli wracają do pozycji wyjściowej dłonie zbliżają się do siebie

przykład ćwiczenia w pozycji leżącej na plecach a. Wdech książka wypychana jest ku górze b. Wydech książka powoli opada

Kilka wskazówek ogólnych dotyczących ćwiczeń emisji głosu:

Przygotowanie psychiczne : koncentracja uwagi, spokój, opanowanie.

Postawa : wyprostowana, rozluźniona, elastyczna.

Wdech: aktywny, energiczny; powodujący uczucie pełnego otwarcia i napełnienia powietrzem.

Dźwięki: należy artykułować zdecydowanie, nie mówić do siebie.

Głos: powinien być estetyczny o odpowiedniej barwie i stabilności. -

PODSUMOWANIE

Jeśli nauczyciel często choruje na gardło to znaczy, że nieprawidłowo używa swojego narzędzia mowy i gdzieś umknęło mu przestrzeganie podstawowych zasad higieny i emisji głosu.

Pamiętajmy więc, że niezwykle ważna w naszym przypadku jest; profilaktyka, ciągłe doskonalenie aparatu mowy, samokontrola oraz poddawanie się okresowym badaniom laryngologicznym.

DZIĘKUJĘ ZA UDZIAŁ W SPOTKANIU opracowała Małgorzata Buchert