Seplenienie boczne w polskiej literaturze logopedycznej. Rozważania teoretyczne

Joanna Trzaskalik logopeda, glottodydaktyk Górnośląska Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Kardynała Augusta Hlonda w Mysłowicach Seplenienie boczne w polskiej literaturze logopedycznej. Rozważania teoretyczne Streszczenie: W artykule autorka prezentuje znane z literatury logopedycznej opisy seplenienia bocznego, wskazując na ich niejednoznaczność, nieprecyzyjność i wewnętrzne sprzeczności. Słowa kluczowe: sygmatyzm boczny, definicje. Summary: In this article, the author presents known descriptions in Polish logopedics literature descriptions of sigmatismus lateralis, showing it s a ambiguity, lack of precision and internal incongruity. Keywords: sigmatismus lateralis, definition. 1. Wprowadzenie Wydawać się może, że o seplenieniu bocznym (łac. sigmatismus lateralis, syn. seplenienie lateralne, sygmatyzm lateralny) 1 wiemy już wszystko, wada została bowiem wielokrotnie opisana i zinterpretowana w polskiej literaturze logopedycznej (np. Antos, Demel, Styczek 1978, Cieszyńska 2003; Ostapiuk 2013; Skorek 2001; Sołtys-Chmielowicz 2011; Styczek 1980; Wójtowiczowa, Rodak 1 W artykule będę stosować zamiennie terminy seplenienie boczne i sygmatyzm lateralny, uznając je za synonimiczne. 33

logopedyczne nr 24 Joanna Trzaskalik 1989). Wiemy, że jest wadą trudną w terapii 2, zwłaszcza dla początkujących niedoświadczonych logopedów. Prawda jest też taka, że opisujący wadę niewiele miejsca poświęcili na przedstawienie postępowania terapeutycznego. Analiza prezentowanych informacji o seplenieniu bocznym może wprowadzić nas w stan zdumienia, jak wiele z nich jest sprzecznych i niejednoznacznych, co prowadzi wprost do stwierdzenia, że o wadzie tej jednak nie mamy pełnej wiedzy. Co w konsekwencji może doprowadzić nas do konkluzji, że trudności terapeutyczne, na które zwracają uwagę specjaliści, wynikają właśnie z wielości znajdujących się w literaturze logopedycznej opisów tej wady, a także z ich niejednoznaczności i nieprecyzyjności. Do takiego krytycznego spojrzenia na omawiany problem skłaniają słowa Barbary Ostapiuk, poddające w wątpliwość naszą wiedzę o wadach wymowy: Studiując logopedyczną wiedzę o wadach wymowy i ich przyczynach, oprócz rozmaitych poglądów, metod, narzędzi, kryteriów, rozbieżności terminologicznych [ ] odkrywamy także «wewnętrzne sprzeczności» w interpretacji zjawisk wadliwej wymowy, które każą wątpić w zasadność pewności, że o wadach wymowy wiemy już wszystko (2013: 10). 2. Rozważania terminologiczne W nauce, a za taką uważamy logopedię, ważne jest to, jakich terminów używamy i jak je definiujemy. Termin w rozumieniu tradycyjnym [ ] to wyraz lub grupa wyrazów o ustalonym konwencjonalnym znaczeniu odpowiadającym ściśle pojęciu, z czego wynika ostrość granicy semantycznej, a także jednoznaczność terminu (Ożdżyński, Surowaniec 2000: 24). Wśród wielu jego istotnych cech wymienia się: niezależność znaczenia od kontekstu, ściśle określone miejsce w systemie pojęciowo-terminologicznym danej dziedziny wiedzy, istnienie definicji (Ożdżyński, Surowaniec 2000: 24). Termin, którym posługujemy się (nazwa własna wady): seplenienie (sygmatyzm, sigmatismus) boczne (lateralne, lateralis) ma dwuczłonową budowę. Jest złożeniem odnoszącym się do różnych zjawisk związanych z opisem języka. Składa się z zestawienia gatunkującego i skupienia terminologicznego (Ożdżyński, Surowaniec 2000: 86). Pierwszy człon tej nazwy seplenienie (sygmatyzm, sigmatismus) odnosi się do fonemów, których dotyczy problem artykulacyjny do fonemów 34 2 Na trudności terapeutyczne zwraca uwagę m.in. Jagoda Cieszyńska. Zdaniem autorki ten rodzaj seplenienia jest trudny do usunięcia, ponieważ nie można się oprzeć na kontroli wzrokowej (2003: 29).

Seplenienie boczne w polskiej literaturze logopedycznej dentalizowanych /sz, ż, cz, dż/, /s, z, c, dz/,/ś, ź, c, dź/ 3. Pożądaną cechą fonetyczną przy realizowaniu tych fonemów jest rzadko eksponowana w literaturze medialność rozumiana jako symetria kontaktujących się ze sobą narządów biorących udział w artykulacji oraz pośrodkowy przepływ wydychanego podczas realizacji powietrza (Ostapiuk 2013). Drugi człon nazwy boczny (lateralny, lateralis) odnosi się do nienormatywnej cechy (boczność lateralność), która pojawia się przy realizacji tych fonemów. Boczność (lateralność) jako nazwa cechy artykulacyjnej służy w fonetyce do opisania zjawiska bocznego wypływu powietrza i pojawia się jako normatywna cecha artykulacyjna przy charakterystyce głoski podstawowej i niepodstawowej dla realizacji fonemu /l/. W jednym z opisów czytamy: Artykulacyjną cechą spółgłosek bocznych jest blokada środkowego toru ustnego i przepływ powietrza torami bocznymi (Dukiewicz 1995: 26). Podobnie pisze Barbara Ostapiuk, określając pożądane i niepożądane cechy fonetyczne w realizacjach polskich fonemów spółgłoskowych. Lateralność jako pożądaną cechę fonetyczną występującą przy realizacji /l/ określa jako obustronne boczne otwarcie z pośrodkową blokadą w jamie ustnej (Ostapiuk 2013: 103). W opisach głosek lateralnych obok określenia blokada pojawia słowo: zwarcie, mówiące o zwarciu narządów mowy w realizacjach fonemu /l/. Zenon Klemensiewicz pisze: Przy wymawianiu spółgłoski l następuje z w a r c i e [podkreślenie J.T.] w przedniej części jamy ustnej, gdzie zaporę tworzy przód języka przytykający do dziąseł; powietrze uchodzi natomiast otworami po obu bokach środkowego języka (Klemensiewicz 1981: 21). O zwarciu mówią też Maria Dłuska Istotną cechą artykulacji, łączącą głoski l w grupę odrębną, jest wytwarzanie się bocznej szczeliny przy jednoczesnym przednim z w a r c i u [podkreślenie J.T.] (Dłuska 1983: 126), i Bronisław Rocławski, opisując [l] jako podstawową w klasie głosek stanowiących fonem /l/: Czubek języka z w iera się [podkreślenie J.T.] z wałkiem dziąsłowym (Rocławski 2005: 222). Biorąc pod uwagę terminologię używaną do opisu głosek bocznych i zachowując konsekwencję musimy przyjąć, że za seplenienie boczne uznajemy takie realizacje fonemów, które realizują b o c z n y wypływ powietrza, a mechanizm jego powstania związany jest z b l okadą środkowego toru 3 Część badaczy uznaje, że sygmatyzm (sigmatismus) łączymy z nieprawidłową realizacją głosek dentalizowanych ś, ź, ć, dź, s, z, c, dz, sz, ż, cz, d (np. Jastrzębowska 1999; Węsierska 2013). Część badaczy natomiast odnosi dyslalię do szerszych znaczeniowo zjawisk, do realizacji fonologicznych i w związku z tym można uznać, że sygmatyzm to niezgodna z normą realizacja fonemów /sz, ż, cz, dż/, /s, z, c, dz/, /ś, ź, c, dź/ (np. Ostapiuk 2013; Pluta-Wojciechowska 2013; Trzaskalik 2012). 35

logopedyczne nr 24 Joanna Trzaskalik u s t n e g o, który należy utożsamiać ze zwarciem narządów biorących udział w artykulacji 4. Cechy artykulacyjne pojawiające się jako nienormatywne to: boczny wypływ powietrza jako objaw i blokada środkowego toru jako przyczyna. 3. Seplenienie boczne (sygmatyzm lateralny) w polskiej literaturze logopedycznej W literaturze logopedycznej występują różne, mniej lub bardziej obszerne opisy seplenienia bocznego, w których można znaleźć liczne sprzeczności dotyczące samej istoty zjawiska, fonemów, których dotyczy i pojawiających się terminów. Najdokładniejszy opis wady zaprezentowała Irena Styczek w Logopedii (1980). Autorka pisze, że: Artykulacja polega na niesymetrycznym [podkreślenie J.T.] ułożeniu całego języka; szczelina nie tworzy się w linii środkowej jamy ustnej, lecz z boku przy kłach lub przy zębach przedtrzonowych i trzonowych. Szczelina może być poprzedzona zwarciem [podkreślenie J.T.]. Rozróżnia się seplenienie boczne: prawostronne, lewostronne lub obustronne (sigmatismus lateralis deuter, sinister lub sigmatismus bilateralis). Niesymetrycznie układają się również wargi, rozchylając się w miejscu wypływu powietrza. Barwa głosek lateralnych jest w pewnym stopniu zależna od miejsca szczelin, ich wielkości i występowania, bądź też braku dentalizacji. Uwzględniając wymienione czynniki można wyodrębnić dwie zasadnicze grupy spółgłosek bocznojęzykowych: 1) ze zwarciem przednim, 2) ze zwarciem tylnym. W pierwszym wypadku język układa się tak, j a k p r z y s półgłosce l [podkreślenie J.T.], tzn. czubek języka wznosi się ku dziąsłom, z jednej zaś strony lub z obu, między zębami bocznymi i brzegami języka, powstaje otwór, przez który wychodzi powietrze. W drugim wypadku czubek języka znajduje się na dole jamy ustnej, a środek wznosi się ku palatum i zwiera z nim z jednej strony lub z obu stron (Styczek 1980: 491 493). 36 4 Słownik Języka Polskiego określa, że blokować oznacza utrudniać przejście, zastawiać, zagradzać, tarasować (Słownik języka polskiego 1981: 174). W Słowniku wyrazów obcych PWN czytamy, że blokować to zagradzać, zastawiać, tarasować drogę (Słownik wyrazów obcych 1978: 87). Zwierać się oznacza zetknąć ze sobą dwie części czegoś lub spowodować, by coś się z czymś sczepiło, złączyło (Słownik języka polskiego 1981: 1006).).

Seplenienie boczne w polskiej literaturze logopedycznej Te informacje autorka ilustruje przykładami popartymi jednostkowymi rentgenogramami, palatogramami i lingwogramami. Grażyna Jastrzębowska w podręczniku akademickim Logopedia. Pytania i odpowiedzi (1999), prezentując seplenienie boczne opiera się prawie w całości na informacjach przedstawionych wcześniej przez Irenę Styczek (Jastrzębowska 1999). Dodaje tylko kilka dodatkowych informacji o zasięgu zjawiska i innych jego rodzajach; Bocznie mogą być też wymawiane spółgłoski: t, d, n, a nawet r oraz szereg syczący. Nie może być jednak takiej sytuacji, w której szereg: sz, ż, cz, dż artykułowany jest bocznie, a szereg: s, z, c, dz nie. Spotyka się również sygmatyzm boczny międzyzębowy (łac. sigmatismus lateralis interdentalis), który jest połączeniem objawów sygmatyzmu bocznego i międzyzębowego (Jastrzębowska 1999: 450). Podobne informacje znajdujemy u Anny Sołtys-Chmielowicz (2011) i u Ewy Małgorzaty Skorek (2001). Za istotę zjawiska we wszystkich przedstawionych charakterystykach wady uznaje się niesymetryczne ułożenie języka, a nie boczny wypływ powietrza spowodowany blokadą (zwarciem) środkowego toru ustnego, czyli nie to, co uznaje się w fonetyce za boczność (lateralność) w artykulacji głosek. Oczywiście w realizacji fonemów detalizowanych jest to cecha artykulacyjna o charakterze nienormatywnym. Asymetryczne ułożenie języka jako podstawa opisu seplenienia bocznego pojawia się również w rozważaniach Elżbiety Minczakiewicz. Autorka pisze, że [ ] seplenienie boczne [ ] polega na a s y m e - t r y c z n y m [podkreślenie J.T.] ułożeniu całego języka w związku z czym część apeksalna (czubek) języka zbliżona jest do łuków zębowych lewo- lub prawostronnych (1997: 90). Jastrzębowska mówi o głoskach boczno językowych i, jak wynika z kontekstu, mówi o bocznym ułożeniu języka, a nie bocznym wypływie powietrza spowodowanym zwarciem języka. Kiedy omawiany jest sygmatyzm boczny ze zwarciem przednim (Styczek 1980; Jastrzębowska 1999; Sołtys-Chmielowicz 2011) dla ilustracji i lepszego zrozumienia zjawiska przywoływana jest głoska [l] (język układa się jak przy głosce [l]). Irena Styczek już na samym początku prezentacji wady, mówiąc o brzmieniu głosek, informuje, że: Seplenienie boczne charakteryzuje się wyjątkowo nieprzyjemnym brzmieniem głosek dentalizowanych zbliżonym do bezdźwięcznego l lub l (Styczek 1980: 491). Przywoływanie głoski [l] dla ilustracji patologii artykulacyjnej zaprzecza wstępnej informacji zawartej w omówieniu wady, że polega na niesymetrycznym ułożeniu języka. W polskiej literaturze prawidłowa głoska [l] definiowana jest zarówno jako jednostronna lub jako obustronna. Znacznie jednak częściej wskazuje się na alternatywny wypływ powietrza podczas jej artykulacji. Jako jednostronną określa ją Bożena Wierzchowska: Apex dotyka do dziąseł, zaś boki języka przywierają 37

logopedyczne nr 24 Joanna Trzaskalik 38 do wewnętrznych powierzchni zębów przedtrzonowych i trzonowych oraz dziąseł. Pas kontaktu ma kształt podkowy bardzo podobnej do tej, która tworzy się przy wymawianiu [ṭ ḍ]. Z jednego boku, najczęściej lewego, podkowa ta jest nieco krótsza, kończy się bowiem na wysokości przedostatnich zębów trzonowych. Z drugiego boku pas kontaktu sięga znacznie głębiej. Z l e w e g o [podkreślenie J.T.] boku tworzy się otwór, przez który przepływa powietrze (1971: 167). W innych czytamy, że artykulacja głoski [l] wiąże się z tym, że czubek języka [ ] zwiera się z wałkiem dziąsłowym. W okolicy 4 5 zęba język jest odsunięty od dziąseł (niekiedy tylko z jednej [podkreślenie J.T.] strony) (Rocławski 2005: 234). Maria Dłuska uznała, że artykulacyjną cechą [ ] łączącą głoski l w grupę odrębną, jest wytwarzanie się bocznej szczeliny przy jednoczesnym przednim zwarciu. Szczelina ta bywa rozmaita; wąska lub szeroka, jedno- albo dwustronna, tj. wynikająca z odchylenia języka od górnego sklepienia jamy ustnej z jednej tylko strony, albo po obydwóch [podkreślenie J.T.] bokach (1983: 126). Leokadia Dukiewicz pisze, że [ ] artykulacyjną cechą spółgłosek bocznych jest blokada środkowego toru ustnego i przepływ powietrza torami bocznymi, z jednej lub z o b y d w u [podkreślenie J.T.] stron języka (1995: 36). Za dwustronnym przepływem powietrza opowiada się Barbara Ostapiuk: Obecnie za prawidłową realizację bocznego fonemu /l/ uznaję wyłącznie głoskę z symetrycznym (obustronnym)[podkreślenie J.T.] bocznym przepływem powietrza (2013: 10) Potwierdzeniem obserwacji Barbary Ostapiuk o obustronnym bocznym przepływie powietrza podczas realizacji /l/ są badania instrumentalne przeprowadzone przez Anitę Lorenc (Lorenc, Król, Święciński 2015). Analizując tylko te informacje widzimy, że głoska [l] nie może stanowić wystarczającego punktu odniesienia dla ilustracji opisywanych patologicznych realizacji fonemów dentalizowanych. Nie można mówić, że mamy do czynienia z niesymetrycznym ułożeniem języka i przywoływać [l], by to zilustrować. Bo artykulacja tej głoski realizowana jest przez s y m e t r y c z n e ułożenie języka na podniebieniu z obustronnym bocznym przepływem powietrza. Symetria wynika z medialnego ułożenia narządów mowy podczas artykulacji i jest cechą wszystkich normatywnych głosek polskich (Ostapiuk 2013). Pojawia się też pytanie, czy o a s y m e t r y c z n y m ułożeniu języka możemy mówić, kiedy występuje seplenienie boczne bilateralne ze zwarciem przednim bądź tylnym? Pozycje i ruchy narządów tworzących aparat wymowy można ocenić w odniesieniu do pionowej płaszczyzny dzielącej język [ ] na symetryczne względem siebie połowy: prawą i lewą (Ostapiuk 2013: 123) i w tej ocenie seplenienie ze zwarciem przednim zachowuje symetryczny układ języka, podobnie też seplenienie boczne ze zwarciem tylnym. Miejsce zwarcia mniej lub bardziej dzieli podniebienie na dwie s y m e t r y c z n e części, a język przybiera niewłaściwą po-

Seplenienie boczne w polskiej literaturze logopedycznej zycję dla realizacji fonemu, ale jednak jest to s y m e t r y c z n e ułożenie. Przy dwustronnej szczelinie (bilateralis) czubek języka zwiera się z przednią częścią podniebienia, dzieląc to podniebienie na dwie części. Między czubkiem języka a trzonowymi zębami tworzy się szczelina, którą wydostaje się powietrze. Podobny schemat występuje w seplenieniu dwustronnym ze zwarciem tylnym, zmienia się tylko część języka dokonująca zwarcia (środek języka) i miejsce tego zwarcia (podniebienie twarde). Taką s y m e t r i ę sugeruje opis Ewy Małgorzaty Skorek: Sygmatyzm boczny obustronny (łac. bilateralis, seplenienie lateralne obustronne, sygmatyzm lateralny obustronny, seplenienie boczne obustronne) powstaje wskutek zwarcia czubka języka z dziąsłami przy siekaczach i kłach górnych lub wzniesienia środka języka ku podniebieniu twardemu (czubek języka znajduje się na dnie jamy ustnej) i zwarcia się z nim z obydwu stron. Szczeliny, którymi wychodzi powietrze wydechowe, tworzą się po obu stronach uzębienia przy lewych i prawych kłach, zębach przedtrzonowych i trzonowych. Wargi rozchylają się z obu stron naraz, a powietrze wydostaje się szerokim strumieniem, znacznie zniekształcając brzmienie głosek dentalizowanych (2001: 34). O a s y m e t r i i możemy mówić tylko wtedy, gdy nastąpi przesunięcie czubka języka i zwarcie z prawej bądź z lewej strony podniebienia, co w konsekwencji da jednostronny wypływ powietrza, związany ze szczeliną zależną od miejsca zwarcia języka z podniebieniem. Asymetryczny układ języka mamy tylko w artykulacjach, z dysmedialną pracą języka. A s y m e t r y c z n e ułożenie cechuje seplenienie boczne prawostronne i lewostronne. W opisach czytamy że szczelina może być poprzedzona zwarciem (Styczek 1980: 491; Jastrzębowska 1999: 449), co oznacza, że nie musi tak być, gdy tymczasem omawiane są rodzaje seplenienia bocznego związane z miejsca zwarcia języka z podniebieniem (miejsce zwarcia stanowi kryterium podziału) pojawia się określenie: z w a r c i e. Stwierdza się, że język układa się jak przy głosce [l] [co jest jednoznaczne ze zwarciem uwaga J.T.]. Przy opisie sygmatyzmu bocznego ze zwarciem tylnym, mówi się, że środek języka unosi się do podniebienia i z w iera się [podkreślenie J.T.] z nim z jednej lub z dwóch stron. Widzę w tym opisie pewną niekonsekwencję. Irena Styczek w Logopedii, a za nią inne autorki, podaje różne rodzaje seplenienia bocznego: seplenienie prawostronne (dexter), seplenienie lewostronne (sinister), seplenienie obustronne (bilateralis). Nie wyjaśnia tu jednak tego, co jest istotą poszczególnych rodzajów seplenienia, co pozwala określić, z jakim rodzajem seplenienie mamy do czynienia. Uczyniła to w pracy wcześniejszej, proponując oznaczenia graficzne dla tych rodzajów seplenienia bocznego: strzałka w prawo oznaczała seplenienie boczne prawostronne, strzałka w lewo oznaczała seplenienie boczne lewostronne, strzałki rozchodzące się w dwóch 39

logopedyczne nr 24 Joanna Trzaskalik 40 kierunkach oznaczały seplenienie boczne dwustronne. Przy czym autorka precyzyjnie wskazała na interpretację cech opisanych jako: prawostronne, lewostronne, dwustronne: Seplenienie boczne [ ] oznaczono strzałką, umieszczoną nad spółgłoską i zwróconą w kierunku wychodzenia powietrza [podkreślenie J.T.] w czasie artykulacji (Antos, Demel, Styczek 1978: 8). Należy zwrócić uwagę, że w jej interpretacji nazwa specyfikująca rodzaj wady związana jest z k ierunkiem wypływu powietrza, a nie miejscem ułożenia języka. Wątpliwości dotyczące oznaczeń wyraża A. Sołtys-Chmielowicz, mówiąc: Gdy logopeda zastanowi się nad sensem tego zapisu, pojawiają się pewne wątpliwości. Oceniamy zwykle wymowę słuchem, ale do użycia odpowiedniego znaku to nie wystarczy. Czym bowiem pod względem słuchowym różni się wymowa lewostronna od prawostronnej? A w ogóle, co to znaczy wymowa boczna? (2011: 57). Autorka ma rację, opierając się na doznaniach słuchowych trudno jest nam określić, z jakim rodzajem seplenienia bocznego spotykamy się w konkretnej sytuacji diagnostycznej. Nie można się jednak zgodzić ze stwierdzeniem, że zwyczajowym kryterium oceny wymowy jest doznanie słuchowe logopedy, ponieważ występują jeszcze inne kryteria: wzrokowe, czuciowe, etiologiczne, metrykalne, oraz wiedza o wadach wymowy. W przypadku sygmatyzmu lateralnego i określania jego rodzajów nieodzowne jest czuciowe sprawdzanie kierunku wypływu powietrza, obserwacja ułożenia narządów artykulacyjnych i idąca za tym właściwa interpretacja wynikająca z teoretycznych podstaw o istocie i specyfice wady. Wymowa boczna zaś to taka, gdzie jako cecha artykulacyjna (w wymowie głosek trzech szeregów nienormatywna) pojawia się boczny wypływ powietrza spowodowany b l okadą środkowego toru ustnego. Zaprzeczenie zasad wyznaczonych przez Irenę Styczek znajdujemy w bardzo obszernym opisie seplenienia bocznego i rozbudowanej jego klasyfikacji autorstwa Ewy Małgorzaty Skorek (2001), która pisze: Sygmatyzm lateralny lewostronny (łac. sigmatismus lateralis sinister, syn. seplenienie lateralne lewostronne, sygmatyzm lateralny lewostronny, seplenienie boczne lewostronne) polega na niesymetrycznym, l e w o s t r onnym ułożeniu całego j ę z y k a podczas artykulacji [podkreślenie J.T.]. Szczelina tworzy się nie w linii środkowej, lecz z l e w e g o [podkreślenie J.T.] boku przy lewych kłach, zębach przedtrzonowych lub trzonowych. Wargi rozchylają się w miejscu przechodzenia powietrza z lewej strony (2001: 35). Sygmatyzm boczny prawostronny (łac. sigmatismus lateralis deuter, syn. seplenienie lateralne prawostronne, sygmatyzm lateralny prawostronny, seplenienie boczne prawostronne) polega na niesymetrycznym, p r awostronn y m u ł o ż e n i u całego j ę z y k a [podkreślenie J.T.] podczas artykulacji.

Seplenienie boczne w polskiej literaturze logopedycznej Szczelina tworzy się nie w linii środkowej, lecz na boku przy p r awych [podkreślenie J.T.] kłach, zębach przedtrzonowych lub trzonowych. Wargi rozchylają się w miejscu przechodzenia powietrza, stąd prąd powietrza emitowany jest z prawej strony (Skorek 2001: 36). Idąc tropem interpretacyjnym wyznaczonym przez Irenę Styczek należy uznać, że istotą seplenienia bocznego p r awostronnego jest p r awo- stronny wypływ powietrza, a lewostronnego wypływ lewostronny. Ewa Małgorzata Skorek uznaje, że jest odwrotnie i seplenienie boczne prawostronne według niej polega na [ ] p r awostronnym ułożeniu całego j ę z y k a [podkreślenie J.T.] podczas artykulacji (2001: 36). Podobnie też pisze o seplenieniu bocznym lewostronnym i mówi o lewostronnym ułoż e n i u całego j ę z y k a [podkreślenie J.T.] podczas artykulacji. Szczelina tworzy się nie w linii środkowej, lecz z lewego boku przy lewych kłach, zębach przedtrzonowych lub trzonowych. Wargi rozchylają się w miejscu przechodzenia powietrza z lewej strony (2001: 35). Widzimy więc rozbieżności dotyczące nie terminologii, a definiowania. Seplenienie boczne prawostronne u jednych autorów wiąże się z bocznym wypływem powietrza podczas artykulacji, a u innych, z prawostronnym ułożeniem języka. Podobnie u jednych autorów seplenienie boczne lewostronne wiąże się z lewostronnym wypływem powietrza, a u drugich, z lewostronnym ułożeniem języka. Spotykamy tu istotne rozbieżności w definiowaniu znanych z nazw zaburzeń. Zastanowić się też należy, czy Ewa Małgorzata Skorek, pisząc, że przy [ ] lewostronnym ułożeniu całego języka podczas artykulacji. Szczelina tworzy się [ ] z lewego boku (2001: 35) i [ ] prawostronnym ułożeniu całego języka podczas artykulacji. Szczelina tworzy się nie w linii środkowej, lecz z boku przy prawych kłach, zębach przedtrzonowych lub trzonowych (2001: 36) uwzględnia wszystkie możliwości dotyczące miejsca tworzenia się szczeliny. Moim zdaniem wypływ powietrza (szczelina, którą wydostaje się powietrze podczas artykulacji) przy prawostronnym zwarciu może być zarówno z prawej strony, jak i lewej. Podobnie przy lewostronnym, może być lewostronny, ale też i prawostronny wypływ powietrza. W literaturze spotykamy też różne informacje dotyczące wskazania, jakich fonemów może dotyczyć wada. Grażyna Jastrzębowska pisze: Bocznie realizowane mogą być t, d, n, a nawet r oraz szereg syczący. Nie może być jednak takiej sytuacji, w której szereg: sz, ż, cz, dż artykułowany jest bocznie, a szereg: s, z, c, dz nie (1999: 450). U Jagody Cieszyńskiej czytamy, że: Seplenienie boczne zwykle dotyczy głosek dziąsłowych, może być także słyszalne, choć mniej wyraźnie, podczas realizowania głosek przedniojęzykowych (2003: 29). Janina Wójtowiczowa i Hanna Rodak napisały: Zwykle tą wadą dotknięte jest nie tylko /s/, ale także /sz/, /t/, /d/, a nawet /r/ (1989: 25). Jak widać nie ma tu 41

logopedyczne nr 24 Joanna Trzaskalik pełnej zgodności w wypowiedziach autorek. Oczywiście jeśli lateralność pojawia się przy realizacji /t, d, n/ i /r/, to nie mówimy wtedy o seplenieniu, bo jest to inna kategoria fonemów. Boczność przy realizacji tych fonemów zdarza się jednak bardzo rzadko. Wypowiedzi autorek łączy brak sugestii, że boczność/lateralność jako nienormatywna cecha może pojawić się dla realizacji /ś, ź, ć, dź/. Z pozostałymi można dyskutować. Z badań i obserwacji, które prowadziłam, wynika, że boczność (lateralność) jako cecha nienormatywna w realizacji może dotyczyć jednocześnie wszystkich fonemów dentalizowanych i wtedy pojawia się jako wspólna cecha. Najczęściej jednak dotyczy fonemów /sz, ż, cz, dż/, najrzadziej zaś /ś, ź, ć, dź/, ale jednak występuje 5. Zdarza się też tak, że tylko szereg szumiący jest realizowany z bocznym wypływem powietrza, a pozostałe szeregi są realizowane zgodnie z normą. Wydaje się, że fonemy /sz, ż, cz, dż/ są najbardziej podatne na zniekształcenia. Nieznaczne tylko kłopoty motoryczne języka o różnej etiologii mogą spowodować, że pojawi się głoska zwarta, z zablokowanym medialnym wypływem powietrza bądź z blokada z prawej lub lewej stronie, co w efekcie da lateralny wypływ powietrza. W literaturze pojawiają się też różne terminy zaburzeń, których elementem składowym jest określenie: boczne. Obok seplenienia bocznego prawostronnego (dexter), seplenienia bocznego lewostronnego (sinister) i seplenienia bocznego obustronnego (bilateralis), pojawia się seplenienie boczne międzyzębowe, które [ ] charakteryzuje się tym, że brzeg języka jednostronnie, tzn. lewostronnie wsuwa się pomiędzy zęby trzonowe (Skorek 2001: 34), bądź objawiające się tym, że [ ] brzeg języka jednostronnie wsuwa się pomiędzy zęby trzonowe (łac. sigmatismus interdentalis lateralis). Jest to boczna prawo- lub lewostronna wymowa głosek dentalizowanych (Jastrzębowska 1999: 449). Różnica obu definicji jest niewielka; w jednej czytamy, że język wsuwa się z lewej strony, a w drugiej możliwe jest to z obu stron. Jest też seplenienie boczne miękkie, czyli [ ] odchylenie boków języka, z jednoczesnym uniesieniem jego trzonu do podniebienia twardego, daje w efekcie nieprzyjemny zmiękczony poświst (Cieszyńska 2003: 29), co bardzo przypomina opis seplenienia bocznego ze zwarciem tylnym. Jest jeszcze sigmatismus lateroflexus. W jego opisie pojawia się boczność jako cecha artykulacji, która polega na tym [ ] że czubek języka przesuwa się w jedną stronę i prąd powietrza jest skierowany na wprost górnego kła (w prawą stronę), w efekcie czego powstaje brzmienie podobne do artykulacji międzyzębowej i bocznej (Jastrzębowska 1999: 451). W pracach czytamy też 42 5 Badania, które prowadziłam w grupie 261 dzieci z dyslalią wykazały występowanie sygmatyzmu u 130 dzieci (obejmował różne szeregi fonemów detalizowanych). Dla realizacji fonemów /sz, ż, cz, dż/ (93 dzieci) wymowa boczna pojawiła się u 14 dzieci (17%), dla /s, z, c, dz/ (61 dzieci) u 8 (13%), a /ś, ź, ć, dź/ (14 dzieci) cztery razy (29%). (Trzaskalik 2009).

Seplenienie boczne w polskiej literaturze logopedycznej o spółgłoskach bocznojęzykowych: Uwzględniając wymienione czynniki można wyodrębnić dwie zasadnicze grupy spółgłosek bocznojęzykowych (Styczek 1980: 491 493). Takie samo określenie pojawia się u Grażyny Jastrzębowskiej (1999: 450) i co ważne w obu przypadkach nazwa jest substytucyjna dla seplenienie bocznego. Wielość nazw i to tak niejednoznacznych, bo niezdefiniowanych, nie jest korzystna dla diagnozy logopedycznej, a potem terapii. 4. Podsumowanie W znajdujących się w literaturze opisach wady znajdujemy liczne sprzeczności dotyczące samej istoty zjawiska, fonemów, których dotyczy i pojawiających się terminów. Generuje to liczne trudności w diagnostyce, a przez to i w terapii. Strategia postępowania terapeutycznego jest wynikiem precyzyjnego rozpoznania wady, wszystkich nienormatywnych i niepożądanych cech, które się pojawiły w konkretnym przypadku. Dla seplenienia bocznego jest to rozpoznanie dotyczące: kierunku wypływu powietrza, miejsca zwarcia języka, ale także tego, która część dokonuje tego zwarcia. Przegląd dostępnej mi polskiej literatury logopedycznej ujawnił niepokojący fakt, że tak naprawdę nie zostały przeprowadzone badania pozwalające zrozumieć istotę wady, którą nazywamy seplenieniem bocznym. Nasza wiedza ma charakter intuicyjny, nie poparty badaniami, często też powtarzamy zasłyszane informacje bez ich weryfikacji. Nie jest to wyizolowany problem w logopedii. Zwrócił na to uwagę Stanisław Grabias Każdy, kto prześledzi literaturę dotyczącą zaburzeń mowy, z pewnością szybko wyrobi sobie przeświadczenie, że w zakresie postępowania praktycznego nagromadzono ogromną wiedzę. Jest to jednak wiedza nieuporządkowana, w dużym stopniu intuicyjna, co wiąże się z ogromnymi lukami rysującymi się w sferze diagnostyki (2002: 21). Seplenienie boczne wymaga szeroko zakrojonych badań. Bez tego budowanie teorii o wadzie, bez weryfikacji, ma jedynie hipotetyczny charakter. To budowanie może się jedynie odbywać na podstawie literatury opisującej sygmatyzm lateralny, naszej wiedzy o języku polskim i subiektywnych doświadczeniach logopedycznych. Analiza używanego terminu: seplenienie boczne (sygmatyzm lateralny, sigmatismus lateralis) pokazuje, że należy go definiować i przez to rozumieć jako niezgodną z normą realizację fonemów dentalizowanych (/ś, ź, c, dź/, /s, z, c, dz/, /sz, ż, cz, dż/), nienormatywną cechą pojawiająca się podczas ich patologicznej realizacji jest boczność lateralność, związana z bocznym przepływem powietrza spowodowanym blokadą (zwarciem) środkowego toru 43

logopedyczne nr 24 Joanna Trzaskalik ustnego. Tak jest definiowana w językoznawstwie boczność/lateralność jako normatywna cecha artykulacyjna istotna w realizacji fonemu /l/. Artykulacyjną cechą spółgłosek bocznych jest blokada środkowego toru ustnego i przepływ powietrza torami bocznymi (Dukiewicz 1995: 26), pożądaną cechę fonetyczną występującą przy realizacji /l/ jest obustronne boczne otwarcie z pośrodkową blokadą w jamie ustnej (Ostapiuk 2013: 103). W realizacji fonemów dentalizowanych pojawia się jako niezgodność z normą, jako cecha niepożądana i oba komponenty tej cechy powinny być uwzględniane w interpretacji wady: boczny wypływ powietrza i zwarcie narządów biorących udział w artykulacji. Pojawiające się zwarcie może mieć charakter medialny i dysmedialny. Stąd mówienie, że istotą tej wady jest asymetryczne ułożenie języka, nie jest prawdą. Podobnie jak nie jest słuszne ilustrowanie wady głoską [l]. Oczywiście pojawiają się też kwestie do rozstrzygnięcia. Czy do seplenienia bocznego zaliczymy taką realizację fonemów, w której występuje boczny wypływ powietrza wynikający ze szczelinowego układu artykulatorów. Z przyjętych tu założeń nie jest to seplenienie boczne, a seplenienie międzyzębowe, choć istota problemu w logopedii nie dotyczy nazwy i tego co się za nią kryje, a wszystkich cech głoski, która realizuje dany fonem albo grupę fonemów. Na podstawie literatury i obserwacji kierunku wypływu powietrza i miejsca zwarcia języka seplenienie boczne dzielimy na: sygmatyzm obustronny (bilateralis) dwustronny wypływ powietrza przy medialnym ułożeniu języka, sygmatyzm prawostronny (dexter) prawostronny wypływ powietrza przy dysmedialnym ułożeniu języka, sygmatyzm lewostronny (sinister) lewostronny wypływ powietrza przy dysmedialnym ułożeniu języka. Boczny wypływ powietrza podczas realizacji głosek dentalizowanych może być spowodowany zwarciem języka z: podniebieniem, zębami od wewnętrznej ich strony, z zębami w międzyzębowej pozycji języka, z wargami w międzyzębowej pozycji języka. Ze względu na to, która część języka dokonuje zwarcia, możemy zauważyć: 44 sygmatyzm boczny ze zwarciem przednim zwarcia dokonuje czubek języka (różne miejsca zwarcia), sygmatyzm boczny ze zwarciem tylnym zwarcia dokonuje środkowa część języka (różne miejsca zwarcia).

Seplenienie boczne w polskiej literaturze logopedycznej Pojawiające się w nazwie określenia: obustronne/bilateralne, prawostronne/dexter, lewostronne/sinister, dotyczą kierunku wypływu powietrza, a nie kierunku ułożenia języka. Boczna realizacja może dotyczyć wszystkich trzech szeregów głosek dentalizowanych, może być też tak, że tylko szereg szumiący jest realizowany z bocznym wypływem powietrza spowodowanym blokadą środkowego toru ustnego. W mojej praktyce logopedycznej spotkałam też sytuację, że niepoprawna była tylko realizacja fonemów /s, z, c, dz/, a pozostałe szeregi były realizowane zgodnie z normą. Bibliografia Antos D., Demel G., Styczek I., 1978, Jak usuwać seplenienie i inne wady wymowy, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa. Cieszyńska J., 2003, Metody wywoływania głosek, Jagoda Cieszyńska, Kraków. Dłuska M., 1983, Fonetyka polska. Artykulacje głosek polskich, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa-Kraków. Dukiewicz L.,1995, Fonetyka [w:] Gramatyka współczesnego języka polskiego. Fonetyka i fonologia, red. H. Wróbel, Instytut Języka Polskiego PAN, Kraków. Grabias S., 2000, Perspektywy opisu zaburzeń mowy [w:] Zaburzenia mowy, red. S. Grabias, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin. Jastrzębowska G., 1999, Dyslalia [w:] Logopedia. Pytania i odpowiedzi, red. T. Gałkowski, G. Jastrzębowska, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole. Klemensiewicz Z., 1981, Podstawowe wiadomości z gramatyki języka polskiego, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. Lorenc A., Król D., Święciński R., 2015, Assessment of Sound Laterality with the Use of a Multi-Channel Recorder, 18 th International Congress of Phonetic Sciences ICPhS2015, 10 15 August, Glasgow, Scotland, http://www.icphs2015.info/pdfs/ Papers/ICPHS0895.pdf (27.11.2015). Minczakiewicz E.M., 1997, Mowa Rozwój Zaburzenia Terapia, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Kraków. Ostapiuk B., 2013, Dyslalia. O badaniu jakości wymowy w logopedii, Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin. Ożdżyński J., Surowaniec J., 2000, Teoria i praktyka terminologii logopedycznej, Wydawnictwo Akademii Pedagogicznej, Kraków. Pluta-Wojciechowska D., 2013, Zaburzenia czynności prymarnych i artykulacji. Postawy postępowania logopedycznego, Wydawnictwo Ergo-Sum, Bytom. Rocławski B., 1981, Poradnik fonetyczny dla nauczycieli, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa. Rocławski B., 2005, Podstawy wiedzy o języku polskim dla glottodydaktyków, pedagogów, psychologów i logopedów, Glottispol, Gdańsk. Skorek E.M., 2001, Oblicza wad wymowy, Wydawnictwo Żak, Warszawa. Słownik języka polskiego, 1981, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. 45

logopedyczne nr 24 Joanna Trzaskalik Słownik wyrazów obcych, 1978, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. Sołtys-Chmielowicz A., 2011, Zaburzenia artykulacji. Teoria i praktyka, Impuls, Kraków. Strutyński J., 1995, Gramatyka polska. Cz. I. Wprowadzenie. Fonetyka. Fonologia, Kraków 1995. Styczek I., 1980, Logopedia, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. Trzaskalik J., 2009, Wady wymowy u śląskich dzieci z zaburzeniami oddechowymi, niepublikowana praca doktorska przygotowana pod kierunkiem prof. dra hab. Bronisława Rocławskiego, Uniwersytet Śląski, Katowice. Trzaskalik J., 2012, Choroby układu oddechowego jako przyczyna dyslalii na przykładzie dzieci z aglomeracji śląskiej [w:] Wieloaspektowość diagnozy i terapii logopedycznej, red. K. Kokot, Oficyna Wydawnicza ATUT Wrocławskie Wydawnictwo Oświatowe, Wrocław. Węsierska K., 2013, Opieka logopedyczna w przedszkolu, profilaktyka diagnoza terapia, Wydawnictwo Edukacyjne Akapit, Toruń. Wierzchowska B., 1971, Wymowa polska, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa. Wójtowiczowa J., Rodak H., 1989, Metodyka terapii logopedycznej. Materiały dydaktyczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. 46