Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Wydział Nauk o Zwierzętach Agnieszka Popielska,,Zarządzanie zwierzętarnią pracującą w systemie Dobrej Praktyki Laboratoryjnej na przykładzie Centrum Medycyny Doświadczalnej Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku Studia podyplomowe Zwierzęta laboratoryjne hodowla, utrzymanie i użytkowanie Praca wykonana pod kierunkiem Dr inż. Katarzyna Kisiel Wydział Biologii Uniwersytetu Warszawskiego Warszawa rok 2016
2
3
4
STRESZCZENIE,,Zarządzanie zwierzętarnią pracującą w systemie Dobrej Praktyki Laboratoryjnej na przykładzie Centrum Medycyny Doświadczalnej Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku Podstawą prawidłowego wykonania badań na zwierzętach, jest zapewnienie właściwych systemów badawczych oraz infrastruktury. Ma to bardzo istotny wpływ na jakość i powtarzalność uzyskiwanych wyników. Jest to bardzo ważne w związku z najnowszymi wytycznymi dotyczącymi wprowadzania zasady 3R. Dzięki wykonywaniu badań w nowoczesnych ośrodkach pracujących w oparciu o Standardowe Procedury Operacyjne istnieje pewność wprowadzenia tej zasady. Centrum Medycyny Doświadczalnej, jako jednostka Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku, spełnia wszystkie wymogi prawne dotyczące tego typu ośrodków. Praca w systemie Dobrej Praktyki Laboratoryjnej gwarantuje wysoki standard wykonywanych badań oraz możliwość współpracy na arenie międzynarodowej. Dobra Praktyka Laboratoryjna to system jakości polegający na procesie organizacyjnym, któremu podlegają warunki w jakich przeprowadzane jest badanie. W ostatnich latach nastąpiło duże zainteresowanie wykonywaniem badań toksykologicznych na zwierzętach, a Centrum Medycyny Doświadczalnej jest jedynym uniwersyteckim ośrodkiem w Polsce posiadającym certyfikat DPL w zakresie wykonywania tego typu badań. Nad prawidłowym funkcjonowaniem Centrum Medycyny Doświadczalnej czuwa kierownik jednostki. Do jego obowiązków należy stworzenie struktury umożliwiającej realizację celów, takich jak polityka jakości, wiarygodność wyników czy przedstawienie wizji rozwoju ośrodka. Zarządzanie jednostką taką jak Centrum Medycyny Doświadczalnej jest bardzo trudne, dlatego tak ważne jest dobre zarządzanie i organizacja pracy. Słowa kluczowe CMD, Dobra Praktyka Laboratoryjna, Zarządzanie, 5
6
SPIS TREŚCI I Wstęp 10 II Organizacja Centrum Medycyny Doświadczalnej 13 1. Bariera Hodowlana 13 1.1 Infrastruktura bariery hodowlanej 13 1.2 Monitoring zdrowotny 14 1.3 Oferta hodowlana 14 2. Bariera Eksperymentalna 17 2.1 Infrastruktura bariery eksperymentalnej 17 3. Sale Operacyjne 19 4. Rodzaje wykonywanych badań 20 5. Laboratoria 21 6. Kwarantanna 22 7. Część Brudna i Czysta 22 7.1 Zmywalnia brudna 22 7.2 Zmywalnia czysta i sterylizatornia 23 8. Zaplecze gospodarcze 23 9. System nawiewczo wyciągowy 23 10. Pomieszczenia administracyjne 24 11. Edukacja 24 12. Działalność komercyjna 25 13. Certyfikat Dobrej Praktyki Laboratoryjnej 26 III Dobra Praktyka Laboratoryjna (DPL) 27 1. Na czym polega DPL? 27 2. Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) 28 3. Akty prawne 29 4. Zasady Dobrej Praktyki Laboratoryjnej (DPL) 30 5. Organizacja zarządzania 31 5.1 Kierownik Jednostki manager 31 5.2 Jednostka Zapewnienia Jakości 31 5.3 Kierownik Badania 32 7
5.4 Personel badawczy 32 6. Pomieszczenia 33 6.1 Dla systemów badawczych 33 6.2 Pomieszczenia przeznaczone na materiały badane i materiały odniesienia 33 6.3 Pomieszczenia archiwum 33 6.4 Pomieszczenia do magazynowania odpadów 33 7. Aparatura pomiarowa, materiały i odczynniki 34 8. Systemy badawcze 34 9. Materiały badane i materiały odniesienia 34 10. Standardowe Procedury Operacyjne 34 11. Przeprowadzenie badania 35 12. Archiwizacja 35 13. Kontrola i weryfikacja spełniania zasad DPL 35 14. Zakres wykonywanych w DPL badań 36 15. Co nam daje DPL? 36 IV Zarządzanie jednostką pracującą w systemie Dobrej Praktyki Laboratoryjnej 36 1. Definicja zarządzania 36 2. Abecadło zarządzania 37 3. Struktura Centrum Medycyny Doświadczalnej UMB 37 4. Zarządzanie CMD pracującym w systemie DPL 37 4.1 Budżet 38 4.2 Zatrudnianie personelu 38 4.3 Planowanie hodowli 39 4.4 Obsługa klientów (sprzedaż zwierząt i pozyskiwanie zleceniodawców na badania 40 4.5 Stała współpraca z jednostkami uczelni 40 4.6 Kontrole zewnętrzne 41 4.7 Współpraca z Krajową Komisją Etyczną ds. Doświadczeń na Zwierzętach, Ministerstwem Środowiska, Ministerstwem Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Państwową Inspekcją Weterynaryjną 41 4.8 Negocjowanie umów na wykonywanie badań 42 4.9 Kontrole wewnętrzne jednostki 42 4.10 Współpraca z eksperymentatorami 43 8
V Podsumowanie 43 9
I WSTĘP Już wiele lat temu naukowcy, aby uzyskiwać wiarygodne i powtarzalne wyniki swoich doświadczeń zauważyli konieczność ujednolicenia warunków mających wpływ na eksperyment. Dotyczy to wszystkich elementów w tym, materiałów badawczych, sprzętu, infrastruktury i wielu innych. Tym bardziej, że praca z żywym zwierzęciem to wypadkowa wielu czynników wpływających na organizm, dlatego tak ważna jest praca na modelach zwierzęcych hodowanych w specjalistycznych ośrodkach, podlegających stałej kontroli zdrowotnej i genetycznej. Oba te czynniki w sposób istotny wpływają na jakość i powtarzalność uzyskiwanych wyników. Praca ze zwierzętami SPF (Specyfic Pathogen Free) daje nam pewność powtarzalności wyników, ponieważ stan zdrowia tych zwierząt jest stale monitorowany na obecność patogenów (wytyczne FELASA). Pracując ze zwierzętami o tym statusie zdrowotnym możemy być pewni, ze odpowiedź w doświadczeniu daje nam tylko badany czynnik. (1) To tylko jeden z czynników mających wpływ na wyniki eksperymentu, drugim, nie mniej istotnym jest infrastruktura i sprzęt na którym pracujemy. W odpowiedzi na zapotrzebowanie w dziedzinie nauk medycznych, farmaceutycznych oraz biologicznych w zakresie badań in vivo i in vitro w 2006 roku powstało Centrum Medycyny Doświadczalnej, wówczas jeszcze jednostka Akademii Medycznej, obecnie jednostka Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku. Centrum Medycyny Doświadczalnej jest jednym z najnowocześniejszych obiektów, którego zadaniem jest hodowla zwierząt laboratoryjnych, a także prowadzenie badań eksperymentalnych na zwierzętach i liniach komórkowych. Centrum Medycyny Doświadczalnej to ponad 1500 m 2, na której znajdują się: część eksperymentalna wraz z laboratoriami diagnostycznymi oraz salami operacyjnymi, część hodowlana, kwarantanna oraz część gospodarcza (rys.1). Wszystkie pomieszczenia do hodowli oraz utrzymania zwierząt w eksperymencie, sale operacyjne, pokoje laboratoryjne są klimatyzowane poprzez nowoczesny system zapewniający optymalne warunki do utrzymania zwierząt laboratoryjnych. Zarówno część hodowlana jak i część eksperymentalna są objęte stałym nadzorem wizyjnym, dzięki zainstalowaniu systemu kamer podglądowych. Centrum Medycyny Doświadczalnej posiada pomieszczenia dla zwierząt wyposażone w specjalistyczny sprzęt do hodowli i utrzymania najwyższej jakości, indywidualnie wentylowane klatki (IVC), umożliwiające utrzymanie zwierząt w najwyższych rygorach sanitarnych. System ten gwarantuje podwójną barierę zabezpieczającą zarówno zwierzę od 10
środowiska zewnętrznego oraz innych zwierząt znajdujących się w pomieszczeniu jak i umożliwia ochronę personelu przed alergenami pochodzenia zwierzęcego. W pomieszczeniach hodowlanych dla zwierząt jednorazowo może przebywać 4 000 szczurów lub 18 000 myszy. W barierze hodowlanej zwierzęta utrzymywane są w klatkach konwencjonalnych i klatkach IVC. W tych ostatnich hodowane są szczepy myszy bezgrasiczych, czyli z osłabioną odpornością i myszy tzw. bankowe, stanowiące stada zarodowe. Natomiast w barierze eksperymentalnej zwierzęta utrzymywane są wyłącznie w klatkach IVC. Pomieszczenia w części hodowlanej oraz w części eksperymentalnej, w której utrzymywane są zwierzęta podczas badań, są odizolowane od pomieszczeń ogólnie dostępnych za pomocą śluz osobowo- towarowych. Dostęp jest ograniczony poprzez zamki kodowe. Wszystkie zwierzęta hodowane i utrzymywane w Centrum Medycyny Doświadczanej mają potwierdzony stałymi badaniami na obecność patogenów status zdrowotny SPF. Zwierzęta SPF (Specyfic Pathogen Free) są to zwierzęta wolne od specyficznych patogenów występujących u danego gatunku i na danym obszarze. Aby utrzymać ten status zdrowotny, zwierzęta hodowane są i utrzymywane za barierami, zgodnie z wytycznymi FELASA. FELASA to organizacja tworząca standardy hodowli i utrzymania zwierząt laboratoryjnych.(1) Wszyscy pracownicy, pracujący bezpośrednio ze zwierzętami posiadają wykształcenie wyższe kierunkowe. 11
Rys. 1 Plan Centrum Medycyny Doświadczalnej 12
Wysokiej klasy infrastruktura techniczna budynku, najnowocześniejszy sprzęt do hodowli zwierząt oraz doświadczenie i profesjonalizm profesjonalizm kadry pozwala prowadzić w Centrum wysoko wyspecjalizowaną hodowlę zwierząt laboratoryjnych. Prace hodowlane obejmują nie tylko namnażanie zwierząt ze szczepów standardowo używanych do badań biomedycznych, ale również zwierzęta laboratoryjne unikalne na skalę europejską. Zwierzęta stanowiące stada zarodowe zostały pozyskane pozyskane z certyfikowanych hodowli. II ORGANIZACJA CENTRUM MEDYCYNY DOŚWIADCZALNEJ 1. Bariera Hodowlana (rys.2, rys 3) 1.1 Infrastruktura bariery hodowlanej Część hodowlana obejmuje: 10 pokoi hodowlanych, każdy po ok. 20m2 2 magazyny na sterylny sprzęt dwie śluzy towarowe (czystą i brudną) oraz śluzę osobową składającą się z prysznica, oraz czystej i brudnej szatni 2 przelotowe autoklawy przez które sprzęt dociera do bariery Okienko podawcze łączące blok hodowlany z barierę eksperymentalną, przeznaczone do przekazywania zwierząt do doświadczeń. doświadczeń. Zwierzęta przekazywane są w szczelnie zamkniętych, sterylnych klatkach IVC (indywidualnie wentylowanych), co zabezpiecza zwierzęta przed kontaminacją podczas p transportu (1) System wentylacyjny dzięki któremu zapewnione są, i stale kontrolowane, odpowiednie warunki: nadciśnienie, temperatura 22C +/- 2,, wilgotność ok. 55%, 15 wymian powietrza w pomieszczeniu na godzinę (prędkość nie przekracza 0,3 m/s), dzień świetlny 12/12 System kamer podglądowych dzięki któremu pomieszczenia pomieszczenia zwierzęce są całodobowo monitorowane Rys.2, Rys.3 Praca w Barierze Hodowlanej 13
1.2 Monitoring zdrowotny Zwierzęta i pomieszczenia podlegają okresowej kontroli: Kontrola zdrowia zwierząt (patomorfologia, bakteriologia, wirusologia, parazytologia) wykonywane są zgodnie z zaleceniami FELASA raz na kwartał Okresowo przeprowadzana jest kontrola sterylności pomieszczeń 1.3. Oferta hodowlana Hodowla oferuje wszystkim: Zwierzęta (szczury i myszy) o statusie zdrowotnym SPF, sprowadzane z trzech renomowanych ośrodków hodowlanych na świecie: Jackson Laboratory, Charles River i Harlan Laboratory. W Centrum hodowane są: 1. Stado niekrewniacze szczurów Wistar Cmdb:WI (rys.4), które sprowadzono z Charles River Laboratory Germany. Jest to standardowy model powszechnie wykorzystywany w badaniach farmakologicznych, toksykologicznych, behawioralnych oraz onkologicznych Rys.4 stado niekrewniacze szczurów Wistar Cmdb:WI 2. szczep wsobny szczurów SHR/NHsd (rys.5), które sprowadzono z Harlan Laboratory. Jest to szczep mający zastosowania badawcze w chorobach układu krążenia, metabolicznych, nerek, nadciśnienia, oporności na insulinę, hipertrójglicerydemii, hiperinsulinomii, 14
Rys. 5 szczep wsobny SHR/NHsd 3. szczep wsobny szczurów Wistar KyotoWKY/NCrl (rys.6), które sprowadzono z Harlan Laboratory. Jest to szczep wsobny stanowiący grupę kontrolną dla szczurów SHR. Rys.6 szczep wsobny szczurów Wistar Kyoto WKY/NCrl 4. szczep wsobny myszy C57BL6/cmdb (rys.7),sprowadzony z amerykańskiej firmy The Jackson Laboratory wykorzystywany do wszystkich typów badań oraz jako kontrola dla zwierząt GMO Rys.7 szczep wsobny myszy C57BL6/cmdb 15
5. szczep wsobny myszy BALB/ccmdb (rys.8), sprowadzony z amerykańskiej firmy The Jackson Laboratory wykorzystywany do badań nad chorobami immunologicznymi, zakaźnymi oraz nowotworowymi Rys.8 szczep wsobny myszy BALB/ccmdb Centrum prowadzi hodowlę myszy z defektami immunologicznymi. immunologicznymi Szczep ten został sprowadzony z firmy The Jackson Laboratory: Laboratory heterozygoty CBy.Cg-Foxn1<nu>/cmdb CBy.Cg (rys.9) Jest to szczep nie posiadający grasicy wskutek czego nie wytwarzane są limfocyty T. Są to myszy bezwłose, wykorzystywane do badań onkologicznych. Rys.9 heterozygoty CBy.Cg-Foxn1<nu>/cmdb CBy.Cg Hodowla myszy szczepów wysoko-wyspecjalizowanych wysoko wyspecjalizowanych stanowi dumę Centrum Medycyny Doświadczalnej. Drugą bardzo ważną częścią działu hodowli zwierząt laboratoryjnych jest hodowla zwierząt genetycznie modyfikowanych (GMO). W Centrum namnażane są następujące szczepy transgeniczne : 16
B6.129S2-IL6/cmdb wykorzystywany w badaniach nad chorobą Alzheimera B6.129S2-Alox15<tm1Fun>/cmdb.- wykorzystywany w badaniach alergologicznych C57BL6-Tg(CAG-EGFP)1 Osb/1/J wykorzystywany w badaniach zakrzepicy B6.Cg-Tg(alb-cre)21Mgn/J- wykorzystywany w badaniach nad nowotworami tarczycy i wątroby MIR146a ROSAKI IB4 - wykorzystywany w badaniach nad nowotworami tarczycy i wątroby B6.cg-Tg(UBC-cre/ESR1)1Ejb/J wykorzystywany w badaniach nad nowotworami tarczycy i wątroby DBA/2J - wykorzystywany w badaniach onkologicznych B6129S7;Inhbatm1Zuk/J - wykorzystywany w badaniach onkologicznych STOCK Gata4tm1.1Sad/J - wykorzystywany w badaniach onkologicznych B6Ei.129S1(Cg)-Zfpm2tm2Sho/EiJ - wykorzystywany w badaniach onkologicznych FVB-Tg(Nr5al-cre)2Lowl/J - wykorzystywany w badaniach onkologicznych Trzy szczepy: B6.Cg-Tg(alb-cre)21Mgn/J, MIR146aROSAKIIB4, B6.cg-Tg(UBCcre/ESR1)1Ejb/J wykorzystywane były w unijnym projekcje badań nad nowotworami tarczycy i wątroby, prowadzonymi wspólnie z Katedrą Chirurgii Ogólnej, Transplantacyjnej i Wątroby Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego. Innowacyjne badania myszy GMO dostarczają istotnych implikacji praktycznych, które przyczynią się do wprowadzenia nowych strategii terapeutycznych. 2. Bariera Eksperymentalna (rys.10, rys.11) Do wykonywania badań biomedycznych na zwierzętach przeznaczona jest część eksperymentalna za barierą. 2.1 Infrastruktura bariery eksperymentalnej Część eksperymentalna za barierą zapewnia: 17
7 pomieszczeń dla zwierząt za barierą eksperymentalną, eksperymentalną w tym pokój do przeprowadzania eksperymentów w obniżonej temperaturze oraz salę sekcyjną Pomieszczenia dla zwierząt zapewniające optymalne warunki ich utrzymania: system klimatyzacyjny zapewniający stałą temperaturę i wilgotność powietrza, oświetlenie 12/12 godzin lub możliwość pracy w całkowitym zaciemnieniu - lampy światła czerwonego, 15- krotna otna wymiana powietrza na godzinę, nadciśnienie, całodobowa kontrola pomieszczeń dzięki systemowi kamer oraz możliwość prowadzenia zapisu obrazu przez 72 godziny Okno podawcze pomiędzy salami operacyjnymi, a pokojami dla zwierząt za barierą eksperymentalną gwarantujące utrzymanie statusu zdrowotnego SPF Prowadzenie eksperymentu na zwierzętach SPF za barierą eksperymentalną Utrzymywanie myszy i szczurów w klatkach indywidualnie wentylowanych (IVC) Kontrolę zdrowotności zwierząt dzięki testom wirusologicznym, wirusologicznym, parazytologicznym, bakteriologicznym zgodnie z wytycznymi FELASA Wykonywanie procedur chirurgicznych przewidzianych w eksperymencie Możliwość prowadzenia badań na zwierzętach sprowadzonych do Centrum Medycyny Doświadczalnej (np. zwierzęta z upośledzoną odpornością odpornością immunologiczną) Specjalistyczną obsługę zwierząt W strukturach organizacji jednostki planowane jest przygotowanie pomieszczenia do wykonywania badań behawioralnych, wyposażonego w najnowocześniejszy sprzęt do tego typu eksperymentów. Rys.10, Rys.11 Praca w Barierze Eksperymentalnej Utrzymywanie myszy i szczurów w klatkach indywidualnie wentylowanych (IVC) zapewnia pełną separację zwierząt pod względem zdrowotnym w każdej klatce. Klatki 18
otwierane są wyłącznie pod stacją wymiany klatek, dlatego ewentualnie zakażone zwierzęta są w pełni izolowane od zwierząt zwierząt zdrowych przebywających w tym samym regale (1). Powietrze ietrze do i z każdej klatki dostarczane jest oddzielnie, dzięki temu nie ma ryzyka kontaminacji zdrowotnej zwierząt. Daje to pewność utrzymania zwierząt w statusie SPF podczas całego trwania eksperymentu, nawet przy bardzo długich doświadczeniach. 3. Sale Operacyjne Centrum Medycyny Doświadczalnej posiada dwie nowocześnie wyposażone sale operacyjne przystosowane do wykonywania skomplikowanych skomplikowanych zabiegów chirurgicznych(rys.12). Obie sale są klimatyzowane (stały pomiar temperatury i wilgotności). Bariera eksperymentalna rymentalna jest połączona ze sterylnie czystymi salami operacyjnymi za pomocą okienka podawczego, dzięki czemu możliwe jest utrzymanie zwierząt w standardzie SPF. W pomieszczeniu pomiędzy salami znajduje się system do rekonwalescencji zwierząt, dzięki któremu emu zwierzęta szybko wracają do zdrowia po przebytych operacjach - jeśli wymaga tego procedura badawcza(rys.14). W obu salach znajdują się doprowadzenia gazów medycznych (tlen, próżnia, podtlenek azotu i sprężone powietrze) oraz bezcieniowe lampy operacyjno-zabiegowe zabiegowe i podgrzewane stoły operacyjne. W głównej sali operacyjnej znajduje się również kolumna anestezjologiczno-chirurgiczna anestezjologiczno chirurgiczna oraz obie sale wyposażone są w nowoczesnee systemy do anestezji zwierząt (rys.13). Rys.12 Sala operacyjna 19
Rys.13 system do anestezji zwierząt Rys.14 system do rekonwalescencji 4. Rodzaje wykonywanych badań CMD umożliwia wykonywanie specjalistycznych badań oraz konsultacje naukowe: Badania toksyczności substancji chemicznych na gryzoniach Badania biodostępności leków Analiza stężenia leków w matrycach biologicznych: - osocze, - mocz, - tkanki, Badania histopatologiczne, Hematologia i biochemia kliniczna. Innowacyjne rozwiązania technologiczne budynku Centrum oraz nowoczesne wyposażenie stworzyło warunki sprzyjające pracy wielu zespołów badawczych, powstawaniu wspólnych projektów badawczych z przemysłem oraz nawiązywaniu współpracy z instytucjami zaawansowanych technologii. Hodowla zwierząt laboratoryjnych prowadzona jest przez wyspecjalizowany zespół, gwarantujący wysoką jakość i czystość biologiczną wyhodowanych zwierząt. Centrum Medycyny Doświadczalnej jest jedną z nielicznych jednostek w kraju pozwalającą na prowadzenie badań eksperymentalnych wraz z przeprowadzaniem zabiegów operacyjnych w warunkach SPF (Specific Pathogen Free) CMD zapewnia: Sprowadzanie i hodowlę nowych modeli zwierząt na indywidualne zamówienia 20
Możliwość hodowli w systemie indywidualnie wentylowanych klatek (IVC) szczególnie wrażliwych modeli zwierząt (np. myszy SCID) Wykwalifikowany personel, przeszkolony w zakresie hodowli zwierząt transgenicznych Grupy zwierząt eksperymentalnych dobierane wg wieku, masy ciała, płci Prowadzenie hodowli na zlecenie naukowców UMB, ośrodków naukowych z Polski oraz firm komercyjnych. 5. Laboratoria W ogólnodostępnej części budynku Centrum Medycyny Doświadczalnej znajdują się liczne laboratoria przeznaczone do pracy z materiałem biologicznym (rys.15). Ta strefa obejmuje 8 laboratoriów wraz z wyposażeniem do pracy z materiałem biologicznym: Pracownie Hodowli Tkanek, Laboratorium Endokrynologiczne, Pracownia Mikrobiologiczna, Pracownia Toksykologiczna, Laboratorium Morfologiczne, Pracownia Analityki Medycznej Pracownia aparatury Medycznej Medyczne Rys.15 Praca w laboratorium 21
6. Kwarantanna Centrum Medycyny Doświadczalnej daje możliwość sprowadzenia do jednostki zwierząt, z certyfikowanych polskich i europejskich hodowli. Do tego celu zaprojektowano kwarantannę, z wejściem z zewnątrz poprzez śluzę z kurtyną powietrzną, własnym autoklawem 400 l, 3 pokojami wyposażonymi w system indywidualnie wentylowanych klatek (IVC), komorą laminarną do wymiany klatek, okienkiem podawczym i oddzielną obsługą. Pomieszczenia kwarantanny są klimatyzowane, zapewniając takie same warunki zarówno w hodowli jak i eksperymencie. 7. Część Brudna i Czysta Zmywalni Integralną częścią pomieszczeń wysoko wyspecjalizowanych jest strefa utrzymania czystości i sterylności. W Centrum Medycyny Doświadczalnej część ta jest zorganizowana i wyposażona zgodnie ze standardem międzynarodowym. Zmywalnia składa się z czystej i brudnej strony z przynależącymi do niej korytarzami do odbioru i dostarczania sprzętu. Każda z części obsługiwana jest przez innych pracowników rozdzielonych kolorem ubrań roboczych. 7.1. Zmywalnia brudna Zmywalnia brudna wyposażona jest w automatyczny system mycia butelek, system myjący regały (rys. 17) oraz klatki hodowlane, stację do usuwania ściółki (rys.16), urządzenie Clarus do dezynfekcji nadtlenkiem wodoru Rys.16 stacja usuwania ściółki Rys.17 myjnia regałowa 22
7.2 Zmywalnia czysta i sterylizatornia terylizatornia W zmywalni czystej połączonej ze sterylizatornią znajdują z ją się dwa przelotowe autoklawy (rys.19) oraz autoklaw przelotowy do obsługi kwarantanny. Sterylizacji podlega cały sprzęt hodowlany, a także woda do picia dla zwierząt i ściółka. Pasza dostarczana zwierzętom jest sterylna. W zmywalni czystej umyte butelki napełniane są wodą i przygotowywane do sterylizacji (rys. 18). Rys.18 myjnia butelkowa Rys.19 sterylizatory 8. Zaplecze gospodarcze Centrum Medycyny Doświadczalnej posiada również zaplecze gospodarcze, które tworzą pomieszczenia przeznaczone do magazynowania sprzętu hodowlanego, paszy i ściółki. 9. System nawiewczo wyciągowy (rys.20) Za utrzymanie w Centrum Medycyny Doświadczalnej odpowiednich parametrów temperatury i wilgotności odpowiadają centrale nawiewczo wyciągowe. Wszystkie pomieszczenia do hodowli oraz utrzymania zwierząt w eksperymencie, sale operacyjne, pokoje laboratoryjne są klimatyzowane poprzez nowoczesny system zapewniający optymalne warunki do utrzymania zwierząt laboratoryjnych. System ten jest monitorowany przez 24 godziny.. Wszelkie awarie są natychmiast zgłaszane i naprawiane. W przypadku awarii prądu, Centrum posiada własny agregat, który zapewnia działanie central odpowiedzialnych za pomieszczenia omieszczenia w których znajdują się zwierzęta. 23
Rys. 20 schemat rozmieszczenia pomieszczeń w CMD 10. Pomieszczenia administracyjne dministracyjne Do pomieszczeń administracyjnych należy pokój kierownika z sąsiadującym z nim sekretariatem oraz znajdująca się obok wentylatorni mała salka konferencyjna. 11. Edukacja Centrum Medycyny Doświadczalnej oprócz działalności obejmującej hodowlę i opiekę nad zwierzętami laboratoryjnymi oraz wykonywanie eksperymentów na tych zwierzętach prowadzi również przedsięwzięcia o charakterze szkoleniowym, szkoląc pracowników nowo no powstających zwierzętarni z całej Polski. Centrum Medycyny Doświadczalnej umożliwia również odbywanie praktyk i staży dla osób sprawujących opiekę nad zwierzętami hodowlanymi. Obejmie to wszystkie obszary działalności Centrum związane z: prowadzeniem i planowania hodowli, wykonywaniem zabiegów pielęgnacyjno profilaktycznych u zwierząt wykonywaniem procedur związanych z przygotowaniem pomieszczeń i osób do opieki nad zwierzętami. Centrum Medycyny doświadczalnej wychodzi naprzeciw osobom chętnym do zapoznania się z działalnością ośrodka i umożliwia jego zwiedzanie. Corocznie prowadzi 24
prelekcje dla studentów IV roku Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku. Organizuje konferencje dla osób zajmujących się hodowlą zwierząt. Centrum Medycyny Doświadczalnej Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku jest jednym z najnowocześniejszych obiektów eksperymentalnych w Europie, który zapewnia warunki do pozyskiwania i utrzymywania zwierząt doświadczalnych zgodnie z wymogami Unii Europejskiej jak również prowadzenia szerokiego zakresu badań eksperymentalnych. CMD postrzegane jest jako jednostka wzorcowa dla innych nowo powstających placówek tego typu. W lipcu 2015 roku Centrum Medycyny Doświadczalnej zorganizowało szkolenie dla osób odpowiedzialnych za planowanie i wykonywanie procedur i doświadczeń oraz uśmiercających zwierzęta. Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 5 maja 2015r. w sprawie szkoleń, praktyk i staży dla osób wykonujących czynności związane z wykorzystywaniem zwierząt do celów naukowych lub edukacyjnych. W szkoleniu uczestniczyło 178 osób. 12. Działalność komercyjna Duża powierzchnia hodowlana oraz specjalistyczny sprzęt pozwalają na wprowadzenie szerokiej oferty hodowlanej nie tylko na potrzeby Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku, ale także na potrzeby innych jednostek i firm. Odbiorcą zwierząt laboratoryjnych jest wiele jednostek naukowych i firm farmaceutycznych z całego kraju np. Instytut Biologii Doświadczalnej im. M. Nenckiego PAN w Warszawie, Centrum Medycyny Doświadczalnej i Klinicznej im. M. Mossakowskiego PAN w Warszawie, Uniwersytet Medyczny w Poznaniu, Uniwersytet Warszawski Instytut Fizjologii i Żywienia Zwierząt im. J. Kielanowski PAN Jabłonna Warszawski Uniwersytet Medyczny Wojskowy Instytut Higieny i Epidemiologii Warszawa 25
Instytut Immunologii i Terapii Doświadczalnej PAN Wrocław Uniwersytet Medyczny Lublin Instytut Rozrodu Zwierząt i Badań Żywności PAN Olsztyn Uniwersytet Łódzki, Wydział Biologii i Ochrony Środowiska, Zakład Neurofizjologii Instytut Genetyki i Hodowli Zwierząt Jastrzębiec Instytut Przemysłu Organicznego oddział w Pszczynie Centrum wykonuje również badania na zlecenie Firm Farmaceutycznych. 13. Certyfikat Dobrej Praktyki Laboratoryjnej Centrum Medycyny Doświadczalnej w dniu 12.12.2012 uzyskało akredytację Dobrej Praktyki Laboratoryjnej (GLP-Good Laboratory Practice) (rys. 21), w zakresie: 1. Badań właściwości toksycznych 2. Badań farmakokinetycznych Wobec powyższego jednostka jest uprawniona do prowadzenia wszelkich badań wdrożeniowych, dla których niezbędna jest akredytacja DPL (Dobrej Praktyki Laboratoryjnej). Jest to certyfikat o światowej randze. Przyznaje się go tym laboratoriom, które gwarantują najwyższą jakość badań. Centrum Medycyny Doświadczalnej Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku jest jedynym ośrodkiem akademickim w Polsce, które posiada takie wyróżnienie w zakresie wyżej wymienionych badań. W roku 2014 w CDM został przeprowadzony audyt potwierdzający akredytację DPL Kolejny audyt przewidziany jest w 2016 roku. 26
Rys.21 certyfikat Dobrej Praktyki Laboratoryjnej III DOBRA PRAKTYKA LABORATORYJNA (DPL) 1. Na czym polega DPL? DPL jest to system jakości polegający na procesie organizacyjnym, któremu podlegają warunki w jakich przeprowadzane jest badanie: planowanie, nadzorowanie, udokumentowanie, raportowanie archiwizowanie. 27
Dobra Praktyka Laboratoryjna DPL (GLP-Good Laboratory Practice) to system zapewnienia wysokiej jakości badań. DPL to system zapewnienia jakości wymaganych prawem nieklinicznych badań laboratoryjnych, służący ocenie właściwości substancji i mieszanin z zakresu bezpieczeństwa i zdrowia dla człowieka i środowiska (2) Zasady DPL stosuje się w nieklinicznych badaniach dotyczących bezpieczeństwa produktów leczniczych, weterynaryjnych produktów leczniczych, środków ochrony roślin, kosmetyków, produktów biobójczych, dodatków do żywności, dodatków do pasz, detergentów, genetycznie zmodyfikowanej żywności i paszy oraz chemikaliów stosowanych w przemyśle, usługach i gospodarstwie domowym. Badania, do których stosuje się zasady DPL, obejmują badania w laboratoriach, badania w szklarniach i badania polowe. Pracę w tym systemie można określić jako uporządkowane zasady praktycznego postępowania podczas wykonywania badań, które zapewniają określony poziom. (3). 2. Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) System wprowadzany jest przede wszystkim w państwach członkowskich Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD), jednakże poprzez to, że wdrażają go kolejne kraje spoza OECD ma już zasięg globalny (4) Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) jest międzyrządową organizacją skupiającą przedstawicieli 29 uprzemysłowionych państw z Ameryki Północnej, Europy i rejonu Pacyfiku, jak również Komisji Europejskiej, którzy spotykają się w celu skoordynowania i zharmonizowania postępowania, przedyskutowania zagadnień o wzajemnym znaczeniu, oraz współpracy w rozwiązywaniu problemów międzynarodowych. Większość prac podejmowanych w ramach OECD prowadzonych jest przez ponad 200 specjalistycznych Komitetów i grup pomocniczych składających się z delegatów z krajów członkowskich(4) Ustanowione przez OECD zasady DPL, traktowane jako wytyczne, zostały w 2001 roku przyjęte przez WHO (Światową Organizację Zdrowia) (5). Zasady te zostały wprowadzone w celu uzyskania wysokiego poziomu jakości i wiarygodności badań, jak również dają możliwość powtarzania tych samych badań w różnych krajach. 28
Decyzja Rady OECD C(81)30/Final o wzajemnym uznawaniu danych w ocenie chemikaliów (znowelizowana decyzją Rady C(97)186/Final) stanowi, iż dane generowane w badaniach chemikaliów w jednym państwie członkowskim OECD, wykonywane metodami określonymi w załączniku I do tej decyzji oraz zgodnie z zasadami DPL (Dobrej Praktyki Laboratoryjnej) określonymi w załączniku II do tejże decyzji, powinny być akceptowane w innych państwach członkowskich OECD dla oceny badanych produktów i w innych celach dotyczących ochrony zdrowia ludzi i ochrony środowiska. Możliwość objęcia państw niebędących członkami OECD umowami o wzajemnej akceptacji danych zapewnia decyzja Rady OECD C(97)114/Final, dotycząca przystąpienia przez państwa spoza OECD do aktów prawnych Rady dotyczących wzajemnego uznawania danych (4) Efektem wprowadzenia zasad DPL jest między innymi ograniczenie barier technicznych w handlu międzynarodowym. 3. Akty prawne Obecnie w Unii Europejskiej ustanowione w OECD zasady DPL wprowadza dyrektywa 2004/10/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie harmonizacji przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych odnoszących się do stosowania zasad Dobrej Praktyki Laboratoryjnej i weryfikacji jej stosowania na potrzeby badań substancji chemicznych. Rekomendacje OECD dotyczące monitorowania zgodności badań z zasadami Dobrej Praktyki Laboratoryjnej zostały określone w Dyrektywie 2004/9/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie kontroli i weryfikacji Dobrej Praktyki Laboratoryjnej. Oprócz stosowania zasad DPL i monitorowania ich spełniania, istotnym elementem umożliwiającym wzajemną akceptację wyników badań są wiarygodne, ujednolicone metody badań. W Unii Europejskiej i w Polsce metody badań określone są w wielokrotnie nowelizowanym rozporządzeniu Komisji (WE) nr 440/2008 z dnia 30 maja 2008 r. ustalającym metody badań zgodnie z rozporządzeniem (WE) nr 1907/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie rejestracji, oceny, udzielania zezwoleń i stosowanych ograniczeń w zakresie chemikaliów (REACH) (4) 29
Polskie przepisy dotyczące Dobrej Praktyki Laboratoryjnej znajdują się w czterech następujących aktach prawnych: 1. Ustawie z dnia 25 lutego 2011 r. o substancjach chemicznych i ich mieszaninach (Dz. U. Nr 63, poz. 322 z późn. zm.), w szczególności w art. 2 pkt 25, art. 13 ust. 1, art. 16, art. 17 i art. 87 ust. 3, 2. Rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 22 maja 2013 r. w sprawie Dobrej Praktyki Laboratoryjnej i wykonywania badań zgodnie z zasadami Dobrej Praktyki Laboratoryjnej (Dz. U. z 2013 r. poz. 655) 3. Rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 9 listopada 2015 r. w sprawie nadania statutu Biuru do spraw Substancji Chemicznych (Dz. U. z 2015 r. poz. 1953), w szczególności w 1 rozporządzenia oraz w 3, 7 załącznika do tego rozporządzenia, 4. Rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 19 czerwca 2012 r. w sprawie wysokości i sposobu wnoszenia opłat przez jednostki badawcze za kontrolę i weryfikację spełniania zasad Dobrej Praktyki Laboratoryjnej (Dz. U. z 2012 r. poz. 723). Akty prawne, obowiązujące w Polsce, a bazujące na wytycznych OECD określają kryteria jakie powinny spełniać jednostki organizacyjne wykonujące badania w tym systemie. W rozporządzeniu Ministra Zdrowia z 4 czerwca 2003 r (6), zostało powołane Biuro do Spraw Substancji i Preparatów Chemicznych jako jednostka uprawniona do kontroli i weryfikacji spełniania przez daną jednostkę zasad DPL. Jednostka ta nadaje i cofa uprawnienia do wykonywania badań w systemie DPL. 4. Zasady Dobrej Praktyki Laboratoryjnej (DPL) Kontrola i weryfikacja spełniania przez jednostki badawcze zasad DPL nie dotyczy oceny merytorycznej, przedmiotu i metodyki badań (4). Skupia się natomiast na podstawach systemowych dotyczących wymagań dla: 1. odpowiedzialności i zadań osoby zarządzającej jednostką, 2. infrastruktury laboratoriów, 3. odpowiedzialności personelu, 4. Programu Zapewnienia Jakości, 5. wyposażenia pomiarowego, 30
6. materiałów i odczynników, 7. materiałów badanych, 8. materiałów odniesienia, 9. systemów badawczych, 10. Standardowych Procedur Operacyjnych (SPO), 11. wykonania badania, 12. planu i sprawozdania z badania, 13. archiwizacji wszystkich dokumentów i próbek z przeprowadzonego badania. Przeprowadzenie badania zgodnie z zasadami Dobrej Praktyki Laboratoryjnej (DPL), wymagane jest w badaniach przedklinicznych nad produktami farmaceutycznymi gdy dotyczą one określania dawki toksycznej, działania mutagennego i karcinogennego, toksokinetyki oraz fototoksyczności (2). Laboratorium lub zespół laboratoriów, które starają się o uzyskanie certyfikatu DPL muszą spełnić pewne wymagania, które są niezbędne w pracy w systemie DPL: 5. Organizacja zarządzania (4) 5.1 Kierownik jednostki - manager Pierwszym krokiem na drodze w staraniu się o uzyskanie certyfikatu Dobrej Praktyki Laboratoryjnej jest powołanie kierownika jednostki. Kierownik odpowiedzialny jest za funkcjonowanie laboratorium pracującego w systemie DPL. Kierownik powołuje Jednostkę Zapewnienia Jakości, kierownika badania, personel badawczy i archiwistę. Głównym zadaniem zarządzającego jednostką posiadającą certyfikat DPL jest nadzór nad jej prawidłowym funkcjonowaniem, zgodnie z procedurami. Kontrola obejmuje nadzór nad pracą personelu, proces przeprowadzanego badania, archiwizację. Każdy element pracy laboratorium podlega stałej kontroli zarządzającego. W celu prawidłowego funkcjonowania jednostki w systemie DPL kierownik musi powołać Jednostkę Zapewnienia Jakości. 5.2. Jednostka Zapewnienia Jakości Jednostka Zapewnienia Jakości (ZJ), nie może brać udziału w przeprowadzanym badaniu. ZJ tworzy Program Zapewnienia Jakości, czyli dokument w którym określa zasady działania jednostki pracującej w systemie DPl oraz zasady przeprowadzania badania. Jest to 31
najważniejszy dokument, który zawsze podlega weryfikacji podczas audytów zewnętrznych. Jednostka Zapewnienia Jakości bierze czynny udział w tworzeniu Standardowych Procedur Operacyjnych (SPO). SPO szczegółowo opisują wszystkie czynności wykonywane podczas przeprowadzanego badania i funkcjonowania jednostki, np. postępowanie podczas awarii, mycia klatek, przyjmowanie materiału do badania itp. ZJ przeprowadza inspekcje wewnętrzne na każdym etapie prowadzonego badania. 5.3 Kierownik badania Kierownik badania to osoba bez której niemożliwe jest przeprowadzenie badania w systemie DPL. Kierownik badania powoływany jest przez kierownika jednostki. W przypadku przeprowadzanych w CMD badań toksykologicznych, jest to doświadczony toksykolog. Na kierowniku badania spoczywa obowiązek kierowania całością przeprowadzanego eksperymentu. Przed rozpoczęciem badania, kierownik badania tworzy plan badania. Jest to dokument według którego następnie będzie przeprowadzone doświadczenie. Kierownik badania ściśle współpracuje z personelem badawczym i Jednostką Zapewnienia Jakości. Odpowiada również za nadzór nad prawidłowym prowadzeniem materiałów źródłowych. Po wykonaniu badania kierownik badania na podstawie uzyskanych danych sporządza raport z badania. Dokument ten musi być (podobnie jak i plan badania) zaakceptowany przez Jednostkę Zapewnienia Jakości. ZJ gwarantuje swoim podpisem przeprowadzenie badania w systemie DPL. Wszystkie dokumenty dotyczące przeprowadzonego badania kierownik badania przekazuje do archiwum. 5.4 Personel badawczy W celu prawidłowego działania jednostki w systemie DPL musi być odpowiednia liczba zatrudnionego personelu badawczego. Na personelu badawczym spoczywa bezpośrednia odpowiedzialność za prawidłowo przeprowadzony eksperyment. Personel badawczy przeprowadza doświadczenie ściśle według zapisów z planu badania. Jakiekolwiek odstępstwa muszą być natychmiast zgłaszane kierownikowi badania i kierownikowi jednostki. 32
6. Pomieszczenia W jednostce pracującej w systemie DPL bardzo istotna jest odpowiednia liczba pomieszczeń. Każda czynność wykonywana w systemie Dobrej Praktyki Laboratoryjnej to odpowiednio dedykowane pomieszczenie. 6.1 Pomieszczenia dla systemów badawczych Pomieszczeniami dla systemów badawczych jakimi są zwierzęta jest bariera eksperymentalna z klatkami IVC. W skład bariery eksperymentalnej wchodzą również sale operacyjne na których przeprowadzane jest doświadczenie. 6.2 Pomieszczenia przeznaczone na materiały badane i materiały odniesienia Jednostka musi posiadać oddzielne pomieszczenie na materiały badane i materiały odniesienia. Pokoje te musza być wyposażone w odpowiedni sprzęt do przechowywania i przygotowywania materiałów badanych oraz muszą być zabezpieczone przed dostępem osób nieuprawnionych. 6.3 Pomieszczenia archiwum Jednym z ważniejszych pomieszczeń bez którego nie może funkcjonować jednostka działająca w systemie DPL jest archiwum. Musi być ono zabezpieczone przed wpływem niekorzystnych warunków na przechowywane materiały. Musi posiadać sprzęt umożliwiający prawidłową archiwizację (szafy, lodówki) oraz musi być odpowiednio zabezpieczony (plomby na drzwiach, odpowiednie zamki) 6.4 Pomieszczenia do magazynowania odpadów Podczas prowadzenia badań toksykologicznych i farmakokinetycznych na zwierzętach w systemie DPL konieczne jest posiadanie przez jednostkę pomieszczenia do magazynowania odpadów. Musi ono być oddzielone od innych pomieszczeń i odpowiednio wyposażone (zamrażarki) oraz zabezpieczone prze dostępem osób nieuprawnionych. 33
7. Aparatura pomiarowa, materiały i odczynniki W pracy jednostki w systemie Dobrej Praktyki Laboratoryjnej bardzo istotna jest aparatura pomiarowa, materiały i odczynniki. Cały sprzęt biorący udział w badaniu musi posiadać aktualne przeglądy lub być walidowany. Każde urządzenie musi być zaopatrzone w księgę LOG, czyli zbiór dokumentów takich jak: instrukcję obsługi, karty przeglądów i napraw, listę użytkowników. Cała aparatura, materiały i odczynniki muszą posiadać wyraźne oznakowanie. 8. Systemy badawcze W przypadku badań wykonywanych na zwierzętach systemami badawczymi są zwierzęta Muszą one spełniać określone kryteria takie jak: dostosowanie do konkretnego badania czy status zdrowotny. Podczas trwania eksperymentu wykonywanego w systemie DPL musi być prowadzona pełna dokumentacja dotycząca systemów badawczych (data urodzenia, płeć, pochodzenie itp.) oraz musi być prowadzony stały nadzór weterynaryjny. 9. Materiały badane i materiały odniesienia Przed rozpoczęciem badania wykonywanego w DPL musi być zgromadzona pełna charakterystyka materiału badanego i materiałów odniesienia. Kierownik badania musi znać stabilność związku, stopień jego jednorodności, Patrię z której materiał pochodzi. Każdy przychód i rozchód w/w materiałów musi zostać zarejestrowany według odpowiedniej procedury. 10. Standardowe Procedury Operacyjne Standardowe Procedury Operacyjne to dokumenty opisujące szczegółowo wszystkie czynności wykonywane podczas przeprowadzanego badania. Muszą być dostępne na wszystkich stanowiskach pracy, a wszystkie odstępstwa od nich musza być natychmiast zgłaszane kierownikowi badania i kierownikowi jednostki. 34
11. Przeprowadzenie badania Na przeprowadzenie badania składają się 3 etapy: napisanie planu badania, przeprowadzenie eksperymentu i napisanie raportu z badania. Plan badania pisany jest przez kierownika badania i musi być zaakceptowany przez Jednostkę Zapewnienia Jakości i kierownika jednostki. Musi zawierać zgodę na przeprowadzenie badania wydaną przez LKE (w przypadku badań wykonywanych na zwierzętach). Wszelkie zmiany w planie badania muszą być anektowane. Badanie przeprowadzane jest ściśle według zapisów z planu badania i musi zawierać wszystkie elementy uwzględnione w planie badania. Po zakończeniu części eksperymentalnej badania, kierownik badania na podstawie materiałów źródłowych sporządza raport z badania. Dokument ten musi być zaakceptowany przez Jednostkę Zapewnienia Jakości bo to ona potwierdza wykonanie badania w systemie Dobrej Praktyki Laboratoryjnej. 12. Archiwizacja Cała dokumentacja zgromadzona podczas przeprowadzonego badania musi zostać zarchiwizowana. Dotyczy to zarówno planu i raportu z badania, materiałów źródłowych jak również próbek materiałów badanych i materiałów odniesienia oraz preparatów histopatologicznych. Zgodnie z wymogami DPL badanie musi być archiwizowane przez okres 10 lat od jego zakończenia. 13. Kontrola i weryfikacja spełniania zasad DPL Najczęściej co 2 lata następuje kontrola i weryfikacja spełniania zasad DPL przez certyfikowaną jednostkę. Przeprowadzana jest przez urzędowo wyznaczonych inspektorów. Ma na celu ocenę zgodności działania jednostki z zasadami Dobrej Praktyki Laboratoryjnej. Weryfikacji podlegają struktury zarządzające i procedury operacyjne. Oceniana jest jakość i kompletność danych uzyskanych podczas badania. Audytowana jednostka może mieć przedłużony lub cofnięty certyfikat DPL 35
14. Zakres wykonywanych w DPL badań Badania właściwości fizykochemicznych Badania właściwości toksycznych Badania właściwości mutagennych Badania toksyczności środowiskowej w odniesieniu do organizmów wodnych i lądowych Badania zachowania się badanej substancji w wodzie, glebie i powietrzu, badania bioakumulacji Badania pozostałości Analizy chemiczne i badania biochemiczne (8) 15. Co nam daje DPL? DPL pozwala na zmniejszenie kosztów badań, co daje nam korzyści ekonomiczne. Praca w tym systemie daje możliwość ograniczenia liczby wykorzystywanych zwierząt doświadczalnych co ma znaczenie przy zastosowaniu zasady 3R. Wykonywanie badań w systemie Dobrej praktyki Laboratoryjnej gwarantuje wysoki standard wykonywanych badań oraz umożliwia współpracę na arenie międzynarodowej. IV Zarządzanie jednostką pracującą w systemie Dobrej Praktyki Laboratoryjnej 1. Definicja zarządzania Zarządzanie nadzorowanie. to skoordynowane działania dotyczące kierowania organizacją i jej Zarządzanie obejmuje obsługę klientów oraz procesów zachodzących całej jednostce, nadzorowanie i zarządzanie obiegiem dokumentów, audyty wewnętrzne oraz monitorowanie realizacji bieżących badań. 36
2. Abecadło zarządzania Proces zarządzania jednostką opiera się na 4 elementach, bez których kierownik jednostki nie mógłby prawidłowo nadzorować podległej mu jednostki. Planuj ustal cele i procesy niezbędne do dostosowania wyników zgodnych z wymaganiami i polityką jednostki Wykonaj wdróż procesy Sprawdź- monitoruj i mierz procesy w odniesieniu do polityki celów Działaj - podejmij działania dotyczące ciągłego doskonalenia funkcjonowania procesu (7) 3. Struktura Centrum Medycyny Doświadczalnej UMB Na czele struktury Centrum medycyny Doświadczalnej UMB stoi kierownik jednostki/manager. Bezpośrednio podlega mu lekarz weterynarii i technik weterynarii oraz personel techniczny i personel pomocniczy Nad prawidłowym zarządzaniem Centrum Medycyny Doświadczalnej pracującej w systemie Dobrej Praktyki Laboratoryjnej czuwa kierownik jednostki lub w jego zastępstwie manager jednostki. 4. Zarządzanie CMD pracującego w systemie DPL Centrum Medycyny Doświadczalnej ze względu na swoją wielofunkcyjność stanowi duże wyzwanie dla osoby nią zarządzającej. Przede wszystkim jest to jednostka Uniwersytetu Medycznego i w związku z tym zobowiązana jest do przestrzegania wszystkich przepisów i procedur obowiązujących na Uniwersytecie. Dotyczy to zarówno postępowań przetargowych, obiegu dokumentów, zatrudniania pracowników, planowania budżetu. Z drugiej strony CMD to jednostka, która powstała w związku z potrzebami naukowców naszej uczelni, ale również ogólnokrajowego środowiska naukowego oraz sektora komercyjnego. Połączenie tych dwóch zadań wielokrotnie stanowi duże wyzwanie. W pierwszej kolejności pierwszeństwo mają badacze naszej uczelni bo to dla nich powstało CMD, ale pamiętajmy również o tym, że takich jednostek jak CMD nie ma zbyt wiele w kraju. Dlatego badacze z innych jednostek naukowych z Polski oraz sektor farmaceutyczny, są bardzo zainteresowani współpracą z 37
Centrum. Dodatkowo jest to jedyna w Polsce jednostka uniwersytecka posiadająca certyfikat DPL na wykonywanie badań toksykologicznych. W ostatnich latach nastąpiło bardzo duże zainteresowanie tymi badaniami, a Centrum jest drugim (na trzy) w Polsce ośrodkiem w których mogą być wykonywane badania toksykologiczne na zwierzętach w systemie DPL. Zgłasza się do nas coraz więcej potencjalnych klientów na wykonywanie tego typu badań. Wymaga to również dużej kreatywności od zarządzającego jednostką, aby stanąć na wysokości zadania i pogodzić wszystkie strony. Motto, którym kierujemy się wszyscy,,nie ma rzeczy niemożliwych, te załatwiamy od ręki. 4.1 Budżet Jak każda jednostka, tak i Centrum zobowiązane jest do przygotowania budżetu.. Stanowi on nie lada wyzwanie bo tylko część zakupów powiela się co roku (np. filtry do urządzeń, dezynfekcja, pasza, ściółka). Wszystkie inne zakupy wynikają w trakcie użytkowania i rolą zarządzającego jest takie zaplanowanie wydatków, aby funkcjonowanie Centrum było ciągłe. Na początku roku nie wiemy dokładnie, jakie eksperymenty i ile będą wykonywane. Zarządzający musi mieć możliwość zakupów, tak aby realizacja badania mogła się odbyć. Budżet tak nowoczesnego ośrodka jest bardzo kosztowny. Wynika to z jakości zamawianych materiałów, oraz podziału na część hodowlaną i eksperymentalną. W roku 2016 mija 10 lat od otwarcia Ośrodka. Urządzenia pracują w trybie ciągłym i tylko dzięki systematycznym i fachowym przeglądom nie generują zbyt dużych kosztów. Dodatkowo część hodowlana cały czas się rozwija, a to również wymaga zakupów (sprzętu do hodowli, stacji do wymiany klatek, par zarodowych itp.). Z tego powodu zarządzający jednostką musi przewidzieć w budżecie takie zakupy. Centrum jako jednostka świadcząca również usługi komercyjne przychód z tej działalności musi być również uwzględniony w budżecie. 4.2 Zatrudnianie personelu W chwili obecnej w CMD pracuje 21 osób na pełnych etatach. Zespół jest młody i w większości stanowią go kobiety. To powoduje że zarządzający ma do czynienia z urlopami macierzyńskimi, zwolnieniami na dzieci itp. Ta kwestia została bardzo dobrze rozwiązana. Każdy pracownik przeszkolony jest do pracy na innym stanowisku. Personel bariery hodowlanej, ma wszelkie uprawnienia i umiejętności do pracy w barierze eksperymentalnej. Podobnie wygląda sytuacja między pracownikami bariery eksperymentalnej i hodowlanej. 38
Pracownicy brudnej i czystej zmywalni wraz ze sterylizatornią, mogą się w razie konieczności wzajemnie zastąpić. Do prac na tych dwóch myjniach przeszkolony jest cały personel CMD. W takiej jednostce praca jednej części zależy od pracy innej, dlatego został wprowadzony system szkoleń stanowiskowych. Zespół weterynaryjny, też w razie potrzeby może się zastępować, dzięki czemu zwierzęta przebywające w eksperymencie i hodowane za barierą przebywają cały czas pod kontrolą weterynaryjną. Większość personelu pracującego bezpośrednio ze zwierzętami posiada wykształcenie wyższe kierunkowe (biologia, zootechnika, weterynaria). Dodatkowo praca w systemie DPL wymusza na zarządzającym konieczność ciągłego szkolenia personelu. Są to szkolenia zewnętrzne i wewnętrzne. W celu obniżenia kosztów, przyjęliśmy system wysyłania na szkolenie zewnętrzne (np. z hodowli komórkowych) jednego, dwóch pracowników, a po powrocie organizowane jest w CMD szkolenie wewnętrzne dla wszystkich. Dzięki temu pracownicy mają możliwość cały czas poszerzania swojej wiedzy. Zdarzają się sytuację, gdy ze względów losowych zmniejsza się obsada pracownicza. Wtedy organizowana jest przy współudziale Działu Personalnego uczelni rekrutacja (zwykle dotyczy to zastępstwa na czas określony). Zdarzają się sytuacje gdy zatrudniony na zastępstwo pracownik wykazuje tak duże zdolności w zakresie powierzonych mu obowiązków, że jeśli tylko istnieje taka możliwość zarządzający występuje do Działu Personalnego o dodatkowe zatrudnienie. Centrum jest częścią Uczelni, na której zwiększanie etatów nie jest praktyką powszechną i od uzasadnienia konieczności zatrudnienia dodatkowej osoby bardzo wiele zależy. To jest prawdziwe wyzwanie dla kierownika jednostki. Pracownicy mają jasno określone zakresy obowiązków. Zwracana jest bardzo duża uwaga na etykę pracy ze zwierzętami. 4.3 Planowanie hodowli Planowanie hodowli byłoby niemożliwe bez prowadzenia szczegółowego rejestru stanu zwierząt. Kierownik jednostki ma obowiązek złożenia comiesięcznego sprawozdania do Działu Kwestury z liczby zwierząt przebywających w barierze hodowlanej. W raporcie uwzględniane są wszystkie myszy i szczury z podziałem na szczepy i stada, pary zarodowe, oseski i zwierzęta przeznaczone do sprzedaży. Planowanie hodowli należy do obowiązków zarządzającego jednostką i musi uwzględniać zapotrzebowanie na zwierzęta z jednostek UMB, potrzeby eksperymentów wykonywanych w CMD oraz zamówienia zewnętrzne. Renoma hodowanych w Centrum Medycyny Doświadczalnej zwierząt jest tak duża, że w chwili obecnej Ośrodek dostarcza zwierzęta do większości ośrodków naukowo- badawczych 39
w Polsce. To wszystko musi przewidzieć kierownik jednostki przy planowaniu hodowli. Dzięki informacjom pochodzącym z bariery hodowlanej oraz comiesięcznemu spisowi zwierząt, w każdym momencie może zwiększyć lub zmniejszyć liczbę hodowanych zwierząt w zależności od potrzeb. 4.4 Obsługa klientów (sprzedaż zwierząt i pozyskiwanie zleceniodawców na wykonywanie badań). Kolejnym zadaniem zarządzającego jednostką jest obsługa klientów, zarówno tych którzy zamawiają zwierzęta jak i tych którzy planują przeprowadzenie w CMD doświadczenia. W przypadku zamówień na zwierzęta proces nie jest skomplikowany. To wymaga go tylko stałej współpracy z personelem bariery hodowlanej. Codziennie pracownicy hodowli podają aktualny stan zwierząt przeznaczonych do sprzedaży. Natomiast zarządzający przekazuje pracownikom bariery hodowlanej dane dotyczące rezerwacji na zwierzęta. W przypadku eksperymentów proces jest znacznie trudniejszy. Często klienci nie do końca mają przemyślany plan badania. Tu znaczącą rolę odgrywa kierownik jednostki oraz personel bariery eksperymentalnej i zespół weterynaryjny. Zarządzający jednostką przed rozpoczęciem eksperymentu wspólnie z klientem oraz personelem technicznym CMD ustala wszystkie szczegóły planowanego badania. Dzięki temu w trakcie wykonywania doświadczenia nie ma żadnych wątpliwości i niedomówień. Wszystkie informacje dotyczące badania będącego w trakcie realizacji są natychmiast zgłaszane przez kierownika jednostki zleceniodawcy. Sprawny przepływ informacji między stronami zlecenia gwarantuje poprawność przeprowadzenia badania. 4.5. Stała współpraca z jednostkami uczelni Centrum Medycyny Doświadczalnej w strukturach organizacyjnych Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku wchodzi w skład pionu rektorskiego. Jako jednostka prowadząca działalność komercyjną musi bardzo ściśle współpracować z Działem Finansowo Księgowym. Kierownik jednostki nadzoruje obieg dokumentów finansowych, takich jak faktury, sprawozdania z hodowli zwierząt i inne. Drugim ważnym zadaniem zarządzającego jest współpraca z Działem Nauki. Centrum realizuje wiele projektów badawczych naukowców z Uniwersytetu Medycznego, jak również uczestniczy jako konsorcjant w dużych ogólnopolskich projektach badawczych np. NCBiR. Od dobrej współpracy z Działem Nauki 40