PRACE NAUKOWE Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu RESEARCH PAPERS of Wrocław University of Economics Nr 401 Ekonomia Redaktorzy naukowi Jerzy Sokołowski Grażyna Węgrzyn Magdalena Rękas Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu Wrocław 2015
Redakcja wydawnicza: Agnieszka Flasińska, Elżbieta Kożuchowska Redakcja techniczna: Barbara Łopusiewicz Korekta: Barbara Cibis Łamanie: Adam Dębski Projekt okładki: Beata Dębska Informacje o naborze artykułów i zasadach recenzowania znajdują się na stronie internetowej Wydawnictwa www.pracenaukowe.ue.wroc.pl www.wydawnictwo.ue.wroc.pl Publikacja udostępniona na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-użycie niekomercyjne-bez utworów zależnych 3.0 Polska (CC BY-NC-ND 3.0 PL) Copyright by Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu Wrocław 2015 ISSN 1899-3192 e-issn 2392-0041 ISBN 978-83-7695-533-9 Wersja pierwotna: publikacja drukowana Zamówienia na opublikowane prace należy składać na adres: Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu ul. Komandorska 118/120 53-345 Wrocław tel./fax 71 36 80 602; e-mail: econbook@ue.wroc.pl www.ksiegarnia.ue.wroc.pl Druk i oprawa: TOTEM
Spis treści Wstęp... 11 Łukasz Arendt: Zmiana technologiczna faworyzująca wysokie kwalifikacje czy polaryzacja polskiego rynku pracy zarys problemu... 13 Agnieszka Barczak: Wykorzystanie wybranych metod ilościowych w analizie pasażerskiego ruchu lotniczego w Polsce... 26 Ryszard Barczyk: Rola polityki pieniężnej w stabilizowaniu gospodarki polskiej w latach 2000-2014... 36 Tomasz Bernat: Przedsiębiorczość studentów a dodatkowe aktywności pozauczelniane... 48 Przemysław Borkowski: Applicability of reference based appraisals in assessment of real sector investment projects... 58 Przemysław Borkowski: A framework for risk analysis in infrastructure projects... 69 Agnieszka Bretyn: Młodzi konsumenci wobec szarej strefy w Polsce... 83 Sławomir Czetwertyński: Ekonomika kopiowania a korzyści społeczne... 93 Karolina Drela: Rynek pracy i biedni pracujący... 104 Małgorzata Barbara Fronczek: Handel produktami ICT Polska na tle świata... 114 Aleksandra Grabowska-Powaga: Kapitał społeczny w przedsiębiorstwach rodzinnych... 126 Artur Grabowski: Ordoliberalna kategoria własności a współczesne oblicze sektora niemieckich przedsiębiorstw piłkarskich... 134 Alina Grynia: Innowacyjność krajów bałtyckich: potencjał i bariery... 144 Anna Horodecka: The concept of human nature as a driving force for changes in economics exemplified by feminist and neoclassical economics... 155 Michał Jurek: The role of banks in performance of the real sector in selected EU member states... 166 Grażyna Karmowska: Zastosowanie metod taksonomicznych do oceny zróżnicowania poziomu życia w krajach postsocjalistycznych Europy... 176 Magdalena Knapińska: Efektywność polityki rynku pracy aspekty teoretyczne i praktyczne... 187 Andrzej Koza: Sytuacja na rynku pracy osób niepełnosprawnych i jej wpływ na gospodarkę finansową państwowego funduszu rehabilitacji osób niepełnosprawnych... 198 Jakub Kraciuk: Paradygmat homo oeconomicus w aspekcie rozwoju ekonomii heterodoksyjnej... 211 Anna Krzysztofek: Rozważania o pojęciu odpowiedzialności... 220 Wojciech Leoński: Wolontariat pracowniczy jako jedno z narzędzi CSR... 233
6 Spis treści Agnieszka Łopatka: Poziom i przyczyny różnicowania wynagrodzeń w Polsce... 243 Iwona Maciejczyk-Bujnowicz: Changes in capital flows in process of integration of the European Union selected aspects... 253 Marta Maier: Starzejące się społeczeństwo jako wyzwanie dla polityki społecznej i rodzinnej... 267 Agnieszka Malkowska: Ocena rozwoju obszaru przygranicznego na przykładzie województwa zachodniopomorskiego... 275 Paweł Marszałek: Selected processes influencing contemporary banking systems... 285 Danuta Miłaszewicz: Kompetencje społeczne polskich i litewskich studentów analiza porównawcza... 296 Dorota Miłek, Karolina Kapusta: Competitiveness of the regions in the context of smart specialization (on the example of Świętokrzyskie)... 306 Rafał Nagaj: Dochody a skłonność do działań altruistycznych wśród studentów w Polsce... 317 Mariusz Nyk: Niedoskonałość rynku pracy w kontekście funkcjonowania związków zawodowych... 327 Magdalena Olczyk: Konkurencyjność w literaturze ekonomicznej analiza bibliometryczna... 338 Monika Pasternak-Malicka: Płaca minimalna jako narzędzie ograniczające pracę nierejestrowaną... 349 Barbara Pawłowska: W kierunku zrównoważonego rozwoju przegląd efektów działań w Polsce... 362 Renata Pęciak: Geneza podejścia regulacyjnego we francuskiej teorii ekonomicznej... 373 Adriana Politaj: Pracodawcy z otwartego rynku pracy i ich rola w przeciwdziałaniu bezrobociu osób niepełnosprawnych... 383 Joanna Prystrom: Innowacyjność a konkurencyjność gospodarki Luksemburga... 399 Małgorzata Raczkowska: Kwestia gender w ekonomii... 412 Magdalena Ratalewska: Uwarunkowania rozwoju sektorów kreatywnych... 421 Hanna Soroka-Potrzebna: Regionalne zróżnicowanie sektora MŚP... 431 Małgorzata Sosińska-Wit, Karolina Gałązka: Wpływ współpracy z sektorem B+R na innowacyjność MŚP na podstawie badań ankietowych... 440 Joanna Spychała: Ocena cech morfologicznych wahań cyklicznych w Polsce w latach 2001-2013... 452 Joanna Stawska: Oddziaływanie decyzji władz monetarnych i fiskalnych (policy mix) na funkcjonowanie przedsiębiorstw w Polsce... 462 Piotr Szkudlarek: Zaufanie jako komponent kapitału społecznego... 472 Jarosław Szostak: Economic content of the category of value... 483
Spis treści 7 Andrzej Szuwarzyński: Ocena wpływu polityki zdrowotnej na jakość życia starzejącego się społeczeństwa w krajach UE... 493 Arkadiusz Świadek, Barbara Czerniachowicz: Aktywność innowacyjna systemów przemysłowych a koniunktura gospodarcza na przykładzie województwa dolnośląskiego... 503 Michał Świtłyk, Artur Wilczyński: Zastosowanie indeksu Malmquista do badania zmian efektywności uczelni publicznych... 514 Dariusz Tłoczyński: Rola państwa w kształtowaniu konkurencji na polskim rynku transportu lotniczego... 525 Roman Tylżanowski: Zewnętrzne źródła finansowania procesów transferu technologii w przedsiębiorstwach przemysłowych wysokiej techniki w Polsce... 535 Grażyna Węgrzyn: Zasoby ludzkie w Unii Europejskiej szanse i zagrożenia... 545 Danuta Witczak-Roszkowska, Karolina Okła: Skłonność studentów województwa świętokrzyskiego do zagranicznych emigracji zarobkowych... 555 Katarzyna Włodarczyk: Pokolenie 50+ w Polsce podejrzani o wykluczenie?... 566 Agnieszka Wojewódzka-Wiewiórska: Partycypacja mieszkańców w tworzeniu strategii rozwoju gminy jako przejaw kapitału społecznego na obszarach wiejskich... 577 Jarosław Wołkonowski: Przyczyny i struktura emigracji obywateli Polski po akcesji do UE... 587 Jacek Wychowanek: Tradycja w aspekcie budowania konkurencyjności małego przedsiębiorstwa... 601 Urszula Zagóra-Jonszta: Adam Smith o własności... 614 Magdalena Zalewska-Turzyńska: Communicating CSR the Lasswell s model approach... 623 Ewa Zeman-Miszewska, Maciej Miszewski: Ład gospodarczy i porządek gospodarczy potrzeba i szanse zmian... 631 Mariusz Zieliński: Wpływ realizacji koncepcji CSR na wycenę spółek akcyjnych... 642 Summaries Łukasz Arendt: Skill-biased technical change or polarisation of the Polish labour market remarks... 13 Agnieszka Barczak: Application of selected quantitative methods in the analysis of passenger air traffic in Poland... 26 Ryszard Barczyk: The role of monetary policy in the stabilization of the Polish economy in the years 2000-2014... 36
8 Spis treści Tomasz Bernat: Entrepreneurship of students vs. additional non-university activities... 48 Przemyslaw Borkowski: Aplikacja metody referencyjnej oceny projektów inwestycyjnych w sferze realnej... 58 Przemysław Borkowski: Metoda analizy ryzyka w inwestycjach infrastrukturalnych... 69 Agnieszka Bretyn: Young consumers towards the shadow economy in Poland... 83 Sławomir Czetwertyński: Economics of copying vs. social benefits... 93 Karolina Drela: Labor market and working poor... 104 Małgorzata Barbara Fronczek: Trade in ICT goods Poland in comparison to the world... 114 Aleksandra Grabowska-Powaga: Social capital in family business... 126 Artur Grabowski: Ordoliberal category of a property and a modern aspect of a sector of German soccer enterprises... 134 Alina Grynia: Innovation of the Baltic countries: potentials and barriers... 144 Anna Horodecka: Koncepcja natury ludzkiej jako siła napędowa zmian w ekonomii na przykładzie koncepcji człowieka w ekonomii feministycznej i neoklasycznej... 155 Michał Jurek: Znaczenie banków dla funkcjonowania sektora realnego w wybranych krajach UE... 166 Grażyna Karmowska: Taxonomic methods to evaluate the variation in the standards of living in the countries of post-socialist Europe... 176 Magdalena Knapińska: Effectiveness of labor market policy theoretical and practical aspects... 187 Andrzej Koza: Situation of persons with disabilities on the labor market and its impact on the financial situation of the State Fund for Rehabilitation of the Disabled Persons... 198 Jakub Kraciuk: Homo economicus paradigm in terms of development of heterodox economics... 211 Anna Krzysztofek: Reflections about the notion of responsibility... 220 Wojciech Leoński: Corporate volunteering as an instrument of CSR... 233 Agnieszka Łopatka: Level and reasons for differences of salaries in Poland. 243 Iwona Maciejczyk-Bujnowicz: Zmiany w przepływach kapitału w procesie integracji Unii Europejskiej wybrane aspekty... 253 Marta Maier: Ageing society as a challenge for social and family policy... 267 Agnieszka Malkowska: Assessment of the development of a border area using Zachodniopomorskie Voivodeship as an example... 275 Paweł Marszałek: Wybrane procesy wpływające na współczesne systemy bankowe... 285 Danuta Miłaszewicz: Social competence of Polish and Lithuanian students comparative analysis... 296
Spis treści 9 Dorota Miłek, Karolina Kapusta: Konkurencyjność regionów w kontekście inteligentnej specjalizacji (na przykładzie Świętokrzyskiego)... 306 Rafał Nagaj: Incomes and willingness of students to perform altruistic actions... 317 Mariusz Nyk: Imperfections of the labor market in the context of the functioning of trade unions... 327 Magdalena Olczyk: Competitiveness in economic literature bibliometric analysis... 338 Monika Pasternak-Malicka: Minimum wage as a tool used to reduce the labor market grey area... 349 Barbara Pawłowska: Towards sustainable development review of effects of actions in Poland... 362 Renata Pęciak: The origin of the regulation approach in the French economic theory... 373 Adriana Politaj: Employers from the open labor market and their role in the counteracting of unemployment among persons with disabilities... 383 Joanna Prystrom: Innovativeness vs. competitiveness of Luxembourg economy... 399 Małgorzata Raczkowska: The issue of gender in economics... 412 Magdalena Ratalewska: Determinants of the development of creative industries... 421 Hanna Soroka-Potrzebna: Regional diversity of SME sector... 431 Małgorzata Sosińska-Wit, Karolina Gałązka: Effect of cooperation with R&D sector on SME s innovation based on survey... 440 Joanna Spychała: Evaluation of morphological characteristics of cyclical fluctuations in Poland in 2001-2013... 452 Joanna Stawska: The impact of the monetary and fiscal authorities (policy mix) on the functioning of enterprises in Poland... 462 Piotr Szkudlarek: Trust as a component of social capital... 472 Jarosław Szostak: Ekonomiczna treść kategorii wartości... 483 Andrzej Szuwarzyński: Assessment of the health policy impact on the quality of life of ageing population in the European Union countries... 493 Arkadiusz Świadek, Barbara Czerniachowicz: Innovation activity in regional industrial systems vs. economic cycle on the example of the Dolnośląskie Voivodeship... 503 Michał Świtłyk, Artur Wilczyński: Application of Malmquist index to examine changes in the efficiency of public universities... 514 Dariusz Tłoczyński: The role of state in shaping the competition in the Polish air transport market... 525 Roman Tylżanowski: External sources of funding of technology transfer in high-tech manufacturing sector in Poland... 535
10 Spis treści Grażyna Węgrzyn: Human resources in the European Union opportunities and threats... 545 Danuta Witczak-Roszkowska, Karolina Okła: Disposition to financial emigration among the students of the Świętokrzyskie Voivodeship... 555 Katarzyna Włodarczyk: Generation 50+ in Poland suspected of exclusion?... 566 Agnieszka Wojewódzka-Wiewiórska: Participation of inhabitants in building commune development strategy as a manifestation of social capital in rural areas... 577 Jarosław Wolkonowski: Causes and structure of emigration of Polish citizens after the accession to the European Union... 587 Jacek Wychowanek: Tradition in the aspect of building the competitiveness of a small-sized enterprise... 601 Urszula Zagóra-Jonszta: Adam Smith about ownership... 614 Magdalena Zalewska-Turzyńska: Model komunikacji CSR w świetle podejścia H. Lasswella... 623 Ewa Zeman-Miszewska, Maciej Miszewski: Economic governance and economic order need and opportunities of changes... 631 Mariusz Zieliński: The impact of CSR concept on the valuation of stock companies... 642
PRACE NAUKOWE UNIWERSYTETU EKONOMICZNEGO WE WROCŁAWIU RESEARCH PAPERS OF WROCŁAW UNIVERSITY OF ECONOMICS nr 401 2015 Ekonomia ISSN 1899-3192 e-issn 2392-0041 Grażyna Węgrzyn Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu e-mail: grazyna.wegrzyn@ue.wroc.pl ZASOBY LUDZKIE W UNII EUROPEJSKIEJ SZANSE I ZAGROŻENIA HUMAN RESOURCES IN THE EUROPEAN UNION OPPORTUNITIES AND THREATS DOI: 10.15611/pn.2015.401.50 Streszczenie: Współcześnie to głównie zasoby ludzkie decydują o tempie wzrostu gospodarczego i konkurencyjności gospodarek. Celem opracowania jest zidentyfikowanie różnic w potencjale oraz w poziomie wykorzystania zasobów ludzkich w krajach Unii Europejskiej i wskazanie na wynikające z tego szanse i zagrożenia dla wzrostu gospodarczego poszczególnych gospodarek. Analiza obejmuje rok 2002 i 2014. W opracowaniu przyjęto, że niewykorzystane potencjalne zasoby pracy tworzą bezrobotni, potencjalnie aktywni zawodowo i niepełnozatrudnieni. Z przeprowadzonej analizy wynika, że największe niewykorzystane zasoby pracy posiada Hiszpania, Grecja, Włochy i Chorwacja, i to pomimo istotnych różnic w jakości kapitału ludzkiego. Wydaje się, że bezrobocie osób nadwykształconych stanowi współcześnie największe zagrożenie dla prawidłowego funkcjonowania gospodarek i tempa wzrostu gospodarczego. Słowa kluczowe: zasoby ludzkie, wskaźnik zatrudnienia, wykształcenie, bezrobocie. Summary: Today it is mainly human resources that determine the rate of economic growth and the level of competitiveness. The aim of the study was to identify differences in the potential and in the actual utilization of human resources in the European Union member countries and to identify the resulting opportunities and threats to their economies growth. The analysis compares the years 2002 and 2014. The study assumed that the idle, potential labour resources were made of both the unemployed who could be economically active and the people employed part-time only. The analysis showed that the greatest untapped labour resources could be found in Spain, Greece, Italy and Croatia, regardless of the significant qualitative differences between their respective human capital. It seems that the unemployment of persons more than educated represents today s greatest threat to the proper functioning of economies and economic growth. Keywords: human resources, employment rate, education, unemployment.
546 Grażyna Węgrzyn 1. Wstęp Procesy związane z przechodzeniem do gospodarki opartej na wiedzy, zachodzące we współczesnych wysoko rozwiniętych gospodarkach, opierają się głównie na zasobach ludzkich. To właśnie zasoby wiedzy, umiejętności, energii i zdrowia ucieleśnione w danym narodzie w ogóle i w każdym obywatelu w szczególności decydują o tempie wzrostu gospodarczego i konkurencyjności gospodarek [Domański 2000]. Tradycyjne czynniki wzrostu gospodarczego: ziemia, praca i kapitał chociaż wciąż istotne dla działalności gospodarczej ustępują miejsca wiedzy, stanowiącej główne źródło bogactwa i najważniejszy czynnik produkcji [Chojnicki, Czyż 2003]. Przechodzenie gospodarek i cywilizacji z fazy industrialnej do kognitywnej charakteryzuje się tym, że głównym źródłem nowo tworzonej wartości stają się wytwarzanie wiedzy i jej stosowanie oraz innowacje [Kuciński 2010]. Zmienia się więc hierarchia czynników produkcji pod względem ich znaczenia w gospodarowaniu. Wyraźnie wzrasta rola tzw. czynników miękkich, a maleje twardych. W gospodarce opartej na wiedzy czynnik ludzki jest postrzegany jako kluczowa determinanta skracania dystansu rozwojowego do tzw. krajów wzorcowych [Jabłoński 2005]. Celem opracowania jest zidentyfikowanie różnic w potencjale oraz w poziomie wykorzystania zasobów ludzkich w krajach Unii Europejskiej i wskazanie na wynikające z tego szanse i zagrożenia dla wzrostu gospodarczego poszczególnych gospodarek. Opracowanie składa się z dwóch części. Pierwsza przedstawia istotę zasobów ludzkich oraz możliwości ich oddziaływania na wzrost gospodarczy. Druga obejmuje analizę porównawczą zasobów ludzkich w poszczególnych krajach Unii Europejskiej pod względem posiadanego potencjału oraz stopnia jego wykorzystania. 2. Zasoby ludzkie jako potencjał rozwojowy gospodarek Żadna gospodarka nie może rozwijać się bez ludzi. To ludzie i posiadane przez nich zasoby w postaci wiedzy, kwalifikacji, umiejętności i doświadczenia przyczyniają się do wzrostu i rozwoju gospodarczego. Wiedza posiadana przez ludzi jest przekształcana w innowacje. Za podstawowy warunek zaistnienia innowacji w gospodarce uznaje się ukształtowanie odpowiednio wysokiej jakości kapitału ludzkiego. Czynnik ludzki jest niezbędny na każdym etapie życia innowacji: w fazie tworzenia nowych pomysłów, jak i w fazie komercyjnego ich wykorzystania. Doświadczenia wielu państw wskazują, że inwestycje w zasoby ludzkie są najtańszym sposobem podnoszenia konkurencyjności i przyspieszania tempa rozwoju gospodarczego [Węgrzyn 2004]. Posiadanie przez dany kraj zasobów ludzkich o wysokich kwalifikacjach pozwala z jednej strony skutecznie tworzyć i wprowadzać nowe technologie, a z drugiej umożliwia kreowanie kierunków rozwoju nowoczesnej gospodarki. Lepiej wykwalifikowana siła robocza wnosi wkład w ewolucję
Zasoby ludzkie w Unii Europejskiej szanse i zagrożenia 547 technologiczną i łatwiej dostosowuje się do niej poprzez nowe systemy organizacji pracy. Jeżeli gospodarka nie posiada odpowiednich zasobów ludzkich, zarówno pod względem ilościowym, jak i jakościowym, zmuszona jest do specjalizowania się w tych branżach, które tracą na znaczeniu we współczesnej gospodarce i które nie stanowią podstawy budowania długofalowej zdolności konkurencyjnej gospodarki, a wręcz przeciwnie, często skazują ją na postępującą marginalizację lub stagnację [Bossak, Bieńkowski 2004]. Rola zasobów ludzkich we wzroście gospodarczym jest niekwestionowana, co potwierdzają liczne analizy ekonomiczne. Podnoszenie poziomu wiedzy, upowszechnianie wykształcenia na poziomie średnim i wyższym oraz propagowanie uczenia się przez całe życie to działania, które tworzą konkurencyjne, dynamiczne struktury społeczno-gospodarcze. To właśnie zasoby ludzkie i innowacje stają się w coraz większym stopniu kluczowe dla kształtowania przewag konkurencyjnych krajów i zwiększania korzyści osiąganych w wymianie międzynarodowej. Znaczenie kapitału ludzkiego znalazło odbicie w nowej filozofii rozwoju Unii Europejskiej, tj. Strategii Europa 2020. Jest to Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, która obejmuje trzy wzajemnie ze sobą powiązane priorytety [Europa 2020]: 1. rozwój inteligentny: rozwój gospodarki opartej na wiedzy i innowacji; 2. rozwój zrównoważony: wspieranie gospodarki efektywniej korzystającej z zasobów, bardziej przyjaznej środowisku i bardziej konkurencyjnej; 3. rozwój sprzyjający włączeniu społecznemu: wspieranie gospodarki o wysokim poziomie zatrudnienia, zapewniającej spójność społeczną i terytorialną. Inteligentny rozwój oznacza zwiększenie roli wiedzy i innowacji jako sił sprawczych przyszłego rozwoju. Wymaga to podniesienia jakości edukacji, poprawy wyników działalności badawczej, wspierania transferu innowacji i wiedzy, pełnego wykorzystania technologii informacyjno-komunikacyjnych, a także wsparcia, by innowacyjne pomysły przeradzały się w nowe produkty i usługi. Strategia zakłada pełniejsze wykorzystanie zasobów ludzkich m.in. poprzez dążenie do osiągnięcia w 2020 roku 75-procentowego wskaźnika zatrudnienia mężczyzn i kobiet należących do grupy wiekowej 20 64 lata. Ponadto wyraźnie wskazuje się na konieczność tworzenia trwałych miejsc pracy, co będzie wymagało wzmacniania kapitału ludzkiego, szczególnie poprzez działania podnoszące jego jakość. 3. Zróżnicowanie państw Unii Europejskiej pod względem potencjału i wykorzystania zasobów ludzkich Kwestie porównań państw Unii Europejskiej pod względem posiadanego potencjału zasobów ludzkich warto rozpocząć od analizy zmian liczby ludności aktywnej zawodowo oraz poziomu jej wykorzystania (tab. 1).
548 Grażyna Węgrzyn Ludność aktywna zawodowo to wszystkie osoby uznane za pracujące lub bezrobotne. W Unii Europejskiej (28) w 2014 roku liczba aktywnych zawodowo wynosiła 242,6 mln i była o nieco ponad 7% wyższa niż w 2002 roku. W analizowanym okresie liczba aktywnych zawodowo zwiększyła się w większości państw Unii Europejskiej. Największy wzrost zanotowano w Luksemburgu (35,5%), na Cyprze (32,2%), w Hiszpanii (21,1%) i na Malcie (20,5%). Spadek liczby aktywnych zawodowo wystąpił w czterech państwach, tj. Rumunii ( 11,6%), na Litwie ( 9,1%), Łotwie ( 9,1%) i w Portugalia ( 4,5%). Tabela 1. Ludność aktywna zawodowo i wskaźnik zatrudnienia w krajach Unii Europejskiej w roku 2002 i 2014 Wyszczególnienie Aktywni zawodowo (w tys.) Wskaźnik zatrudnienia (w %) 2002 2014 2002 2014 UE (28) 226 488,8 242 557,6 62,3 64,9 Austria 3 879,4 4 357,7 68,7 71,1 Belgia 4 400,6 4 966,8 59,9 61,9 Bułgaria 3 354,8 3 365,9 50,6 61,0 Chorwacja 1 797,4 1 892,9 53,4 54,6 Cypr 328,7 434,6 68,6 62,1 Czechy 5 105,4 5 298 65,4 69,0 Dania 2 854,3 2 905,9 75,9 72,8 Estonia 664,6 674,6 61,3 69,6 Finlandia 2 609,6 2 679,5 68,1 68,7 Francja 26 114,3 28 784,1 63,0 64,2 Grecja 4 745,2 4 809 57,4 49,4 Hiszpania 18 961,1 22 954,7 58,9 56,0 Holandia 8 468,7 8 977,8 74,4 73,9 Irlandia 1 859,5 2 157,2 65,5 61,7 Litwa 1 625,5 1 476,8 59,9 65,7 Luksemburg 192,7 261,1 63,4 66,6 Łotwa 1 091,7 992,4 59,9 66,3 Malta 159,6 192,3 54,4 62,3 Niemcy 39 665,3 41 968,9 65,4 73,8 Polska 17 204,4 17 428,2 51,5 61,7 Portugalia 5 469,8 5 225,5 68,8 62,6 Rumunia 10 456,9 9 242,2 57,6 61,0 Słowacja 2 607,8 2 721,8 56,8 61,0 Słowenia 970,8 1015 63,4 63,9 Szwecja 4 600,9 5 183,4 73,6 74,9 Węgry 4 099,6 4 443,8 56,2 61,8 Wielka Brytania 29 311,7 32 637,3 71,4 71,9 Włochy 23887,0 25514,9 55,5 55,7 Źródło: dane Eurostatu.
Zasoby ludzkie w Unii Europejskiej szanse i zagrożenia 549 Poziom wykorzystania dostępnych zasobów pracy obrazuje wskaźnik zatrudnienia, który przedstawia udział pracujących w określonej grupie ludności ogółem. W Unii Europejskiej (28) wskaźnik zatrudnienia zwiększył się z 62,3% w roku 2002 do 64,9% w 2014 roku. Pomimo wzrostu nadal odbiega od celu postawionego w Strategii Europa 2020, tj. 75% ogółu ludności w wieku 20 64 lat. W roku 2002 cztery, a w 2014 sześć państw posiadało wskaźnik zatrudnienia na poziomie powyżej 70% (Szwecja, Holandia, Niemcy, Dania, Wielka Brytania i Austria). Jednak w żadnym państwie wskaźnik zatrudnienia w 2014 roku nie osiągnął poziomu 75%. W Danii w 2002 roku wskaźnik zatrudnienia wynosił co prawda 75,9%, jednak w 2014, głównie na skutek kryzysu finansowego z lat 2007 2010, obniżył się do 72,8%. Najniższymi wskaźnikami zatrudnienia charakteryzują się Chorwacja (54,6%), Włochy (55,7%) i Hiszpania (56,0%). W Polsce wskaźnik zatrudnienia w 2014 roku wynosił 61,7% i był wyższy od poziomu z 2002 roku o 10,2 pp. Podobnie duży wzrost stopy zatrudnienia w badanym okresie wystąpił w Bułgarii (10,4 pp.) i w Niemczech (8,4 pp.). Spadek wskaźnika zatrudnienia miał miejsce w sześciu krajach Unii Europejskiej, tj. na Cyprze, w Portugalii, Irlandii, Danii, Hiszpanii i Holandii. Głównymi wyznacznikami sytuacji na rynku pracy, obrazującymi poziom niedopasowania podaży i popytu na pracę, a tym samym stopień niewykorzystania zasobów pracy, są stopa bezrobocia oraz populacje niepełnozatrudnionych i potencjalnie aktywnych zawodowo. Niepełnozatrudnieni to osoby pracujące w niepełnym wymiarze czasu, które chciałyby pracować więcej godzin tygodniowo i byłyby gotowe do podjęcia pracy w takim zwiększonym wymiarze. Pomimo że są to osoby pracujące, to nie są one wykorzystane w pełnym zakresie nie pracują w takim wymiarze, w jakim by chciały i mogły [GUS 2011]. Na populację potencjalnie aktywnych zawodowo składają się dwie zbiorowości, tj. bierni zawodowo poszukujący pracy, ale niegotowi do jej podjęcia (ograniczona gotowość do podjęcia pracy), oraz bierni zawodowo nieposzukujący pracy, ale gotowi do jej podjęcia (brak aktywności w poszukiwaniu pracy). Suma bezrobotnych, potencjalnie aktywnych zawodowo i niepełnozatrudnionych daje obraz niewykorzystanych potencjalnych zasobów pracy. W Unii Europejskiej (28) niewykorzystany potencjał zasobów pracy (bezrobotni plus trzy wyróżnione zbiorowości) wynosił w 2014 roku 46 mln osób (rys. 1). Zbiorowość niepełnozatrudnionych, którzy chcieli pracować więcej godzin tygodniowo, niż im proponowano, liczyła 9,8 mln osób, co stanowiło 22,2% ogółu niepełnozatrudnionych. Osób nieposzukujących pracy, ale wykazujących ograniczoną gotowość do jej podjęcia było 9,5 mln, a osób poszukujących pracy, tzw. zniechęconych bezskutecznością dotychczasowych poszukiwań, ale gotowych do jej podjęcia było 2,2 mln. Wśród państw Unii Europejskiej sytuacja pod tym względem była znacznie zróżnicowana. W tabeli 2 przedstawiono niewykorzystane zasoby pracy w poszczególnych krajach Unii Europejskiej w 2014 roku w odniesieniu do ogółu aktywnych zawodowo w wieku 15 74 lat.
550 Grażyna Węgrzyn Pracujący 218,1 mln Bezrobotni 24,5 mln Bierni zawodowo 135,7 mln Pozostali pracujący Bezrobotni Pozostali bierni Niepełnozatrudnieni 9,8 mln Bierni zawodowo poszukujący pracy, ale niegotowi do jej podjęcia 2,2 mln Bierni zawodowo nieposzukujący pracy, ale gotowi do jej podjęcia 9,5 mln Rys. 1. Ludność w Unii Europejskiej (28) w wieku 15 74 lat w 2014 roku Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu. Najwyższy udział bezrobotnych w odniesieniu do ogółu aktywnych zawodowo w 2014 roku wystąpił w Grecji (26,1%) i w Hiszpanii (23,7%), a najniższy w takich krajach jak: Niemcy (4,8%), Wielka Brytania (5,5%) i Luksemburg (5,5%). W Unii Europejskiej (28) bezrobotni stanowili 9,9% ogółu aktywnych zawodowo. Spośród trzech dodatkowo wyodrębnionych zbiorowości największy udział w UE (28) odnotowano w przypadku osób niepełnozatrudnionych (4,0%). Bierni zawodowo poszukujący pracy, ale niegotowi do jej podjęcia, stanowili 0,8%, a nieposzukujący pracy, ale gotowi do jej podjęcia 3,9% aktywnych zawodowo. Największe udziały niepełnozatrudnionych deklarujących chęć pracy w większym wymiarze czasu pracy wystąpiły na Cyprze (7,8% ogółu aktywnych zawodowo), w Hiszpanii (6,9%), Francji (5,6%), Irlandii (5,4%), Wielkiej Brytanii (5,4%) i Grecji (5,2%). Najmniejsze natomiast w Czechach (0,7%), Estonii (0,9%) i Bułgarii (0,9%). Największy niewykorzystany potencjał siły roboczej w postaci osób, które są zniechęcone bezskutecznym poszukiwaniem pracy, występuje we Włoszech (13,2% ogółu aktywnych zawodowo), Chorwacji (8,9%) i Bułgarii (7,0%). Najmniej zniechęconych poszukiwaniem pracy było na Litwie (0,4%) i w Czechach (0,9%). W Polsce wszystkie ww. wskaźniki były na poziomie poniżej średniej UE (28). Stopień wykorzystania zasobów ludzkich jest determinowany jego jakością. O jakości kapitału ludzkiego we współczesnej gospodarce decyduje poziom wykształcenia ludności, kompetencje pracowników i ich zatrudnienie w sektorach nowoczesnych, istotnych z punktu widzenia rozwoju gospodarczego. Wykształcenie, będąc rezultatem wcześniejszych inwestycji w edukację, motywuje do podejmowania pracy w celu odzyskania poczynionych nakładów. Dlatego też im wyższy poziom wykształcenia, tym wskaźnik zatrudnienia jest większy. Poszczególne kraje dysponują zasobami pracy o różnym potencjale pod względem poziomu wykształcenia.
Zasoby ludzkie w Unii Europejskiej szanse i zagrożenia 551 Tabela 2. Niewykorzystane potencjalne zasoby pracy w Unii Europejskiej w 2014 roku (w % w odniesieniu do ogółu aktywnych zawodowo) Wyszczególnienie Bezrobotni (w %) Niepełnozatrudnieni (w %) Bierni zawodowo poszukujący pracy, ale niegotowi do jej podjęcia (w %) Bierni zawodowo nieposzukujący pracy, ale gotowi do jej podjęcia (w %) UE (28) 9,9 4,0 0,8 3,9 Austria 5,6 3,7 0,9 3,6 Belgia 8,6 3,4 0,9 1,7 Bułgaria 10,6 0,9 0,7 7,0 Chorwacja 18,4 1,6 1,0 8,9 Cypr 16,0 7,8 0,7 4,1 Czechy 5,7 0,7 0,3 0,9 Dania 6,1 2,5 0,6 1,7 Estonia 6,3 0,9 0,3 4,1 Finlandia 8,4 3,6 1,1 5,5 Francja 10,4 5,6 0,9 1,1 Grecja 26,1 5,2 1,0 1,9 Hiszpania 23,7 6,9 0,8 4,4 Holandia 6,5 1,8 1,1 3,9 Irlandia 10,0 5,4 0,6 1,3 Litwa 10,1 2,1 0,7 0,4 Luksemburg 5,5 1,6 0,8 5,6 Łotwa 10,2 2,6 0,5 4,6 Malta 5,9 2,4 : 1,0 Niemcy 4,8 3,8 1,0 1,2 Polska 8,1 2,0 0,6 3,5 Portugalia 13,6 4,9 0,5 5,0 Rumunia 6,7 2,5 : 4,2 Słowacja 12,6 1,9 0,6 1,7 Słowenia 9,6 2,8 0,3 3,1 Szwecja 7,0 4,6 1,0 2,9 Węgry 7,1 1,7 0,2 3,8 Wielka Brytania 5,5 5,4 0,9 2,1 Włochy 13,3 3,2 0,4 13,2 : - brak danych Źródło: [http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/file:quarterly_supplementary _indicators_by_member_state,_2014q4.png]. W latach 2002 2014 w Unii Europejskiej (28) nastąpiła znacząca poprawa jakości kapitału ludzkiego. Udział osób z wyższym wykształceniem w ogólnej liczbie ludności w wieku 15 64 lat wzrósł z 17,4% do 26,0%, tj. o 8,6 pp. (rys. 2). Największy wzrost wystąpił w Luksemburgu (23,4 pp.), Irlandii (13,8 pp.) i w Polsce
552 Grażyna Węgrzyn (13,6 pp.). Najniższy wzrost zanotowano w krajach, które już w 2002 roku posiadały wysoki udział osób z wyższym wykształceniem, tj. Danii i Niemczech (wzrost o 4,3 pp.), ale także w krajach, gdzie nadal występuje niski poziom udziału osób z wyższym wykształceniem w ogólnej liczbie ludności, tj. Chorwacji (5,4 pp.), Bułgarii (6,1 pp.), Rumunii (6,2 pp.) oraz we Włoszech (6,4 pp.). Rys. 2. Udział ludności z wyższym wykształceniem w ogólnej liczbie ludności w wieku 15 64 lat w Unii Europejskiej w roku 2002 i 2014 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu. W 2014 roku najwyższym odsetkiem osób z wyższym wykształceniem w ogólnej liczbie ludności w wieku 15 64 lat charakteryzowały się: Luksemburg (39,6%), Wielka Brytania (36,6%), Cypr (36,4%) i Irlandia (35,8%). Najniższy odsetek osób z wyższym wykształceniem występował w Rumunii (14,2%), we Włoszech (15,0%), na Malcie (18,0%) i w Słowacji (18,1%). 4. Zakończenie Podstawowym ekonomicznym skutkiem niepełnego wykorzystania zasobów ludzkich jest niezrealizowana podaż pracy, w efekcie utracona produkcja, a w dłuższej perspektywie zmniejszona dynamika wzrostu gospodarczego. Marnotrawstwo potencjału zasobu siły roboczej oznacza niepełne wykorzystanie możliwości produkcyjnych, co w konsekwencji przekłada się na niższy poziom produkcji od potencjalnego. Kraje Unii Europejskiej w różnym stopniu wykorzystują posiadany potencjał zasobów ludzkich. Najpełniej zasoby pracy są wykorzystywane w Szwecji, Holan-
Zasoby ludzkie w Unii Europejskiej szanse i zagrożenia 553 dii, Niemczech, Danii i Austrii (wskaźnik zatrudnienia przekracza 70%, a udział bezrobotnych nie przekracza 7%). Ponadto wyraźnie kraje te charakteryzują się stosunkowo wysokim odsetkiem osób z wyższym wykształceniem, co stanowi główną determinantę współczesnego rozwoju gospodarczego. Niewątpliwie odpowiednie zagospodarowanie wykwalifikowanej siły roboczej stwarza szanse dla rozwoju konkurencyjnej, trwałej i innowacyjnej gospodarki. Największy odsetek osób z wyższym wykształceniem występuje w Luksemburgu i Wielkiej Brytanii. Niestety część państw Unii Europejskiej niedostatecznie wykorzystuje posiadane zasoby ludzkie. Niewykorzystany potencjał, jakim dysponują poszczególne kraje, obrazuje populacja bezrobotnych i potencjalnie aktywnych zawodowo, tj. osób, które co prawda są formalnie klasyfikowane jako bierne zawodowo, jednak w rzeczywistości pozostają na pograniczu pracy, bezrobocia i bierności zawodowej. Z przeprowadzonej analizy wynika, że największe niewykorzystane zasoby pracy posiadają Hiszpania, Grecja, Włochy i Chorwacja. Wydaje się, że przyczyną tak dużego niewykorzystania zasobów pracy w części krajów jest to, że charakteryzują się one stosunkowo niskimi kwalifikacjami. Odsetek osób z wyższym wykształceniem we Włoszech wynosi zaledwie 15%, niższy posiada jedynie Rumunia (14,2%). Ale w grupie państw słabo wykorzystujących zasoby ludzkie znajdują się także kraje, które posiadają wysoki odsetek osób z wyższym wykształceniem. W Hiszpanii udział osób z wyższym wykształceniem wynosi 31,7% ogółu ludności w wieku 15 64 lat. Wydaje się, że właśnie bezrobocie osób nadwykształconych stanowi współcześnie największe zagrożenie dla prawidłowego funkcjonowania gospodarek. Ponadto często mamy do czynienia z niedostatecznym zaangażowaniem wiedzy w to, co jest wytwarzane w poszczególnych gospodarkach. Najczęściej problem polega nie tyle na braku wiedzy i kompetencji, co właśnie na swego rodzaju ich nieadekwatnym wykorzystaniu czy wręcz marnotrawieniu. Literatura Bossak W., Bieńkowski W., 2004, Międzynarodowa konkurencyjność kraju i przedsiębiorstw. Wyzwania dla Polski na progu XXI wieku, Oficyna Wydawnicza SGH w Warszawie, Warszawa, s. 30. Chojnicki Z., Czyż T., 2003, Polska na ścieżce rozwoju gospodarki opartej na wiedzy. Podejście regionalne, [w:] Gospodarka oparta na wiedzy. Perspektywy Banku Światowego, red. A. Kukliński, KBN, Biuro Banku Światowego, Warszawa, s. 203. Czajkowski Z. i in., 2013, Kapitał ludzki i innowacje podstawowe pojęcia, miary i wzajemne zależności, [w:] Kapitał ludzki i innowacyjność jako czynnik długookresowych przewag konkurencyjnych w handlu międzynarodowym. Wnioski dla Polski, red. M.A. Weresa, Oficyna Wydawnicza Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa, s. 73. Domański S.R., 2000, Kapitał ludzki, podział pracy i konkurencyjność, Gospodarka Narodowa, nr 7 8, s. 32. Europa 2020. Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, Bruksela 3.3.2010 KOM(2010)2020 wersja ostateczna, http://eur-lex.europa.eu/legal-content/pl/txt/pdf/?uri=celex:52010dc2020&from=pl (7.04.2015).
554 Grażyna Węgrzyn GUS 2011, Niewykorzystane potencjalne zasoby pracy (na podstawie BAEL). Notatka informacyjna na temat zbiorowości uzupełniających populację bezrobotnych wyznaczaną według kryteriów MOP, Departament Pracy, Warszawa, http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/pw_niewykorzystane_ zasoby_ pracy_2011.pdf (10.04.2015). http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/file:quarterly_supplementary _indicators_ by_member_state,_2014q4.png]. Jabłoński Ł., 2005, Kapitał ludzki a tempo wzrostu polskiej gospodarki, Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy, z. 1, Kapitał ludzki i intelektualny, red. M.G. Woźniak, Uniwersytet Rzeszowski, Rzeszów, s. 241. Kuciński K., 2010, Metodologia nauk ekonomicznych. Dylematy i wyzwania, Difin, Warszawa, s. 22. Węgrzyn G., 2004, Kapitał ludzki w Polsce i w Unii Europejskiej, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Oeconomica, nr 174, Regulacyjne aspekty polityki ekonomicznej dostosowania polskiej gospodarki do europejskiego i globalnego rynku, Łódź, s. 229 230.