Poglądy A. Sen`a na rozwój społeczny i wolność jednostki

Studia Ekonomiczne Prawne i Administracyjne Nr 1/2017 Agnieszka Hartleb 1 Poglądy A. Sen`a na rozwój społeczny i wolność jednostki Streszczenie Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie poglądów Amartya Sena, które łączą w sobie zagadnienia z zakresu ekonomii, polityki społecznej i filozofii. Za swój wkład w dziedzinie ekonomii, w szczególności teorii społecznego wyboru, ekonomii dobrobytu oraz badań nad ubóstwem, otrzymał w 1998 roku Nagrodę Banku Szwecji im. Alfreda Nobla. Poglądy Sena łączą zagadnienia współczesnego rozwoju gospodarczego z wolnością człowieka. Odwołując się do argumentacji etycznej, politycznej i ekonomicznej, rozwaŝa społeczne podstawy dobrobytu i wolności oraz ukazuje, w jaki sposób wolność jednostki decyduje o uczestnictwie w Ŝyciu politycznym, o rozwoju ekonomicznym i postępie społecznym. Słowa kluczowe: problem ubóstwa, teoria dobrobytu, prawa człowieka Wstęp Poglądy Amartya Sena na problemy ubóstwa, nierówności oraz praw człowieka są związane z sytuacją ekonomiczną, gospodarczą i społeczną ludności kraju, z którego się wywodził. Wielokrotnie w swoich publikacjach odwołuje się własnych obserwacji codziennego Ŝycia i przytacza przykłady zachowań ludzi z własnego otoczenia. Problem nierównego dostępu do dóbr materialnych, edukacji, opieki medycznej, czy nawet zapewnienie podstawowych potrzeb jest dostrzegalny we wszystkich rejonach świata. Nawet kraje wysokorozwinięte borykają się z tym problemem, jednak podłoŝe głodu i ubóstwa zdaje się być róŝne i moŝe teŝ wynikać z indywidualnych predyspozycji jednostki. Nierówności społeczne dostrzegają mocniej przedstawiciele tych grup, które na co dzień ich doświadczają, dlatego podejmowane wysiłki w celu zmiany poziomu Ŝycia poszczególnych grup społecznych, przez innych mogą być niezauwaŝalne lub traktowane jak zbyteczne. W 1998 roku Sen otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie ekonomii za wkład w ekonomię dobrobytu i teorię wyboru społecznego. Nagrodę pienięŝną uzyskaną z tego tytułu przeznaczył na fundacje w Indiach i w Bangladeszu, opiekujące się ubogimi. W swojej ojczyźnie nazwany jest Matką Teresą ekonomii. Jako pod- 1 Studentka pierwszego roku studiów doktoranckich, Wydział Nauk Ekonomicznych i Prawnych, Uniwersytet Technologiczno-Humanistyczny im. K. Pułaskiego w Radomiu, e-mail: ahartleb@wp.pl

42 Agnieszka Harteb stawę rozwoju jednostki stawia wolność słowa i informacji, dostrzega, Ŝe w przeciwnym razie wiele grup społecznych nie ma wystarczającego kapitału informacyjnego, by uczestniczyć w procesie gospodarczym na porównywalnych prawach. Rozwój poszczególnych środowisk odbywa się wtedy w sposób nierówny i niesprawiedliwy, co stanowi przyczynę ekonomicznych róŝnic. Jest rzeczą oczywistą, Ŝe nie moŝna zapewnić wszystkim mieszkańcom równego poziomu Ŝycia i stanu posiadania, chociaŝby z uwagi na umiejętności dysponowania swoim majątkiem, przez poszczególne jednostki, ale warto zabiegać o zapewnienie wszystkim godnej pracy, tak by mogli zabezpieczyć swoje podstawowe potrzeby ekonomiczne i społeczne. Niniejszy opracowanie ma na celu przedstawienie koncepcji dobrobytu społecznego, laureata Nagrody Nobla Amartya K. Sena, które wydają mi się szczególnie istotne ze względu na ich znaczenie dla rozwoju ekonomii, etyki i filozofii społecznej. Artykuł powstał na podstawie analizy treści literatury przedmiotu. 1. Amartya Kumar Sen zarys biografii Amartya Sen urodził się 3 listopada 1933 roku w bengalskim Santiniketan. Jego ojciec był profesorem chemii, a matka pisarką i wydawcą magazynu literackiego. Sen studiował ekonomię, a później równieŝ filozofię i matematykę. Od samego początku wiedział jednak, Ŝe chce zostać nauczycielem akademickim. W wieku 18 lat, po przebytej chorobie opuszcza Indie i zaczyna studia w Trinity College w Cambridge. W trakcie studiów wraca jednak do Indii gdzie, ku niezadowoleniu innych profesorów, zaproponowano mu moŝliwość stworzenia na nowym uniwersytecie w Jadavpur katedry ekonomii. Sen nie zraŝony niechęcią ze strony kadry naukowej, kończy pracę doktorską i uzyskuje stypendium. W 1959 roku poślubia Nabaneetę Dev, która w tym czasie była jedną z najbardziej znanych i podziwianych pisarek współczesnej literatury bengalskiej. W tym czasie Sen rozpoczyna karierę jako naukowiec na uniwersytecie w Cambridge. W 1963 roku opuszcza Cambridge na dłuŝej i powraca do Indii, gdzie zostaje profesorem ekonomii w Delhi School of Economics i na Uniwersytecie Delhijskim. Wkrótce po publikacji Collective Choice and Social Welfare przenosi się do Londynu, gdzie zostaje profesorem w London School of Economics and Political Science. W roku 1981 publikuje swoje najwaŝniejsze dzieło Poverty and Famines - An Essay on Entitlement and Deprivation w którym rozprawia się z tradycyjnymi tezami o przyczynach ubóstwa i głodu. Pod koniec lat osiemdziesiątych Sen wraz z dwójką dzieci przenosi się do USA, gdzie naucza na róŝnych uniwersytetach, między innymi: Stanford, Berkeley, Yale, Princeton, Harvard i University of California (UCLA). Ostatecznie osiadł w Bostonie, gdzie podjął pracę na Harvardzie jako profesor ekonomii i filozofii. W 1990 roku wziął udział w pracach nad waŝną

Amartya Sen Laureat Nagrody Nobla o rozwoju społecznym i wolności jednostki 43 wytyczną ONZ w dziedzinie pomocy rozwojowej Human Development Index. W latach 1998-2004 był profesorem w Trinity College w Cambridge. 2 Amartya Sen jest autorem między innymi: Growth Economics (red.), Harmondsworth 1960; Collective Choice and Social Welfare, San Francisco 1970; On Economic Equality, Oxford 1973; Poverty and Famines: An Essay on Entitlement and Deprivation, Oxford 198l; Commodities and Capabilities, Amsterdam 1985; Inequality Reexamined, 1992; The Quality of Life, Oxford 1993; Development as Freedom, New York 1999 (najczęściej wydawana na świecie ksiąŝka Amartyi Sena). Pełny wykaz wszystkich opublikowanych ksiąŝek, artykułów, nagród, doktoratów honoris causa Amartyi Sena dostępny jest na stronie Uniwersytetu Harvarda. 3 Na język polski zostały przetłumaczone dwie ksiąŝki: Nierówności. Dalsze rozwaŝania (Inequality Reexamined) i Rozwój i wolność (Development as Freedom), a takŝe dwa artykuły: Czy pojęcie etyki biznesu ma sens ekonomiczny? oraz Racjonalność i wybór społeczny. 2. Poglądy ekonomiczne A. Sen`a A. Sen otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie ekonomii w 1998 roku za łączenie etyki i filozofii z zagadnieniami ekonomicznymi związanymi z głodem i ubóstwem, a takŝe z podłoŝem aksjologicznym decyzji ekonomicznych. 4 Sen w swoich wykładach rozpatrywał atrakcyjność i akceptowalność społeczną alternatywnych wzorców działalności gospodarczej i sposobów alokacji zasobów. Został wyróŝniony za teorie wyboru społecznego, definicje indeksu dobrobytu i ubóstwa oraz analizę zjawiska głodu w róŝnych częściach świata. 5 2.1. Teoria wyboru społecznego Twórcą nowoczesnej teorii wyboru społecznego jest laureat Nagrody Nobla z 1972 roku w dziedzinie ekonomii Kenneth J. Arrow. W opublikowanej w 1951 r. monografii Social Choice and Individual Values bada metody wyznaczania racjonalnych preferencji społecznych na podstawie zbioru preferencji indywidualnych. Funkcje społecznego dobrobytu mają ustalić społeczne uporządkowanie moŝliwych rozwiązań, nazwanych alternatywami społecznymi. Jako warunek istnienia demokracji i podejmowania decyzji w sposób demokratyczny przyjął warunki (1) nieograniczonej dziedziny, gdzie procedura głosowania musi stworzyć bez udziału elementów losowych społeczny ranking preferencji indywidualnych, (2) zasada 2 http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/economic-sciences/laureates/1998/sen-bio.html [01.2017] 3 http://scholar.harvard.edu/files/sen/files/cv_sen_amartya_jan2017_0.pdf [01.2017] 4 B. Tarnowska (red.), Nagrody Nobla. Leksykon PWN, Warszawa 2001 5 L.J. Jasiński, Nobel z ekonomii, Wydawnictwo Key Text, Warszawa 2008

44 Agnieszka Harteb Pareto 6, jeŝeli kaŝdy wybiera opcję x nad y, to opcja x jest społecznie preferowana względem y oraz (3) ranking społeczny budowany wyłącznie o rankingi indywidualne x i y, tzn. kolejność opcji x i y jest niezaleŝna od np. opcji z. Zgodnie z twierdzeniem Arrowa nie istnieje system wyborczy spełniający powyŝsze kryteria. 7 Sen w swoich rozwaŝaniach podwaŝył teorie Arrowa zawarte w definicji społecznej funkcji dobrobytu, wymaganie przechodniości preferencji społecznych. Udowodnił, Ŝe istnieje funkcja społecznego wyboru optymalnego, opartego na twierdzeniu nazwanego paradoksem liberalizmu. Wykazał, Ŝe potencjalny konflikt między dwoma postulatami, jest niezbędnym warunkiem podejmowania decyzji, a prawa indywidualne traktowane są jako prawa do ustalenia społecznych preferencji. Przy podejmowaniu decyzji drogą głosowania nie uwzględnia się interesów wszystkich grup społecznych, zwłaszcza tych, które nie biorą aktywnego udziału w głosowaniu, np. z powodów ekonomicznych, co rodzi niebezpieczeństwo zdominowania mniejszości przez większość. Nie zawsze jest moŝliwe zagwarantowanie optymalnego rozwiązania i równocześnie zapewnienie jednostkom respektowania ich praw. Niezgodność poglądów między liberalizmem a optymalizacją mo- Ŝe wystąpić tylko w społeczeństwach o nieliberalnych poglądach. Stopień liberalności preferencji został nakreślony jako zainteresowanie sprawami własnymi oraz respektowanie praw innych osób. Sen analizował problem indywidualnych preferencji uŝyteczności, w tym znaczenie dla porównań, społecznych ocen podziału dóbr, dobrobytu społecznego, nierówności i ubóstwa. 8 Najczęściej przyjmuje się, Ŝe miarą niedostatku w danym społeczeństwie jest odsetek ludności, osiągający dochody poniŝej linii ubóstwa, mierzonej wartością PKB, dochodu dyspozycyjnego i spoŝycia indywidualnego na 1 mieszkańca oraz poziomem Ŝycia mierzonym dochodem rozporządzalnym lub wydatkami. Im niŝszy jest poziom rozwoju społecznego jednostki, tym linia ubóstwa wyznaczająca warunki biologicznego przetrwania jest bliŝsza przeciętnemu poziomowi dochodu dyspozycyjnego. Sen zaproponował własny indeks ubóstwa: gdzie: P= H [ I + (1 - I ) G] 6 Zakłada, Ŝe w kaŝdym systemie jest tylko mała liczba czynników, które mają największy wpływ na jego całość, a wpływ reszty czynników jest mniejszy. Zasada Pareta nazywana jest często metodą ABC lub prawem 20-80, która umoŝliwia znalezienie 20% przyczyn przynoszących 80% strat. Występowanie większości typów zdarzeń moŝna zaobserwować w małym fragmencie moŝliwych okoliczności. 7 G. Lissowski Fundamentalny wkład Amartyi K. Sena do teorii wyboru społecznego, Uniwersytet Warszawski, Decyzje nr 3, czerwiec 2005 8 Sen, Amartya K. 2001. Racjonalność i wybór społeczny. W: G. Lissowski (red.), Elementy teorii wyboru społecznego. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, s. 47-84.

Amartya Sen Laureat Nagrody Nobla o rozwoju społecznym i wolności jednostki 45 G jest współczynnikiem Gini I jest miarą rozkładu dochodów, której wielkość naleŝy do przedziału (0, 1) Indeks ubóstwa mierzonego wartością PKB per capita z uwzględnieniem czynnika Gini, który jest miernikiem stopnia nierówności poziomów dochodów osobistych w społeczeństwie w odniesieniu do rozkładu dóbr. Aby móc ocenić, czy poziom nierówności określony za pomocą czynnika Ginniego dla danego kraju jest niski, średni czy wysoki naleŝy zastosować skalę relatywną, czyli porównać daną wysokość współczynnika dla róŝnych krajów lub odnieść ją dla danego kraju do wartości z przeszłości. Współczynnik oznacza relacje połowy średniej bezwzględnej róŝnicy między dochodami pary losowo wybranych jednostek do średniego dochodu i jego rozkładu, zobrazowanym za pomocą krzywej Lorenza. 9 Odsetek ludności Rys. 1. Krzywa Lorenza koncentracji dochodów Źródło: http://www.nbportal.pl/pl/np/artykuly/finanse/miary-nierownosci-w-dochodach Krzywa Lorenza jest zbiorem punktów w układzie współrzędnych, gdzie na osi odciętych odkładany jest skumulowany odsetek ludności uporządkowanej według rosnącego dochodu, a na osi rzędnych odkładany jest skumulowany odsetek dochodów osiąganych przez tą ludność. Wskaźnik Ginniego oparty na krzywej Lorenca pokazuje nierówności w dochodach danego społeczeństwa i stanowi pole obszaru pomiędzy krzywą Lorenza, a przekątną kwadratu jednostkowego pomnoŝone przez 2. W przypadku, gdy bok kwadratu jest róŝny od 1 (krzywa Lorenza jest nieznormalizowana). 9 A.Sen Poverty: An ordinal approach to measurement, Econometrica 44, nr.2, 1976, s. 219-232

46 Agnieszka Harteb Współczynnik Giniego nosi teŝ nazwę Wskaźnika Nierówności Społecznej, im jest on wyŝszy tym nierówności w dochodach w danym kraju są większe. G = n n i= 1 j= 1 yi y 2* n 2 * µ gdzie: y i, y j - dochód osiągany przez i, j jednostkę n - liczebność populacji µ - przeciętny dochód w tej populacji Sen zaproponował wskaźnik postaci y (1 G), w którym y jest dochodem per capita, inaczej niŝ stosowany najczęściej w analizach poziom PKB na mieszkańca, korygowany ewentualnie o siłę nabywczą walut, a G jest współczynnikiem Giniego. Porównywanie dobrobytu róŝnych społeczeństw przy pomocy powszechnie uŝywanych wskaźników takich jak, dochód na jednego mieszkańca, nie jest w pełni miarodajny, poniewaŝ, uwzględnia jedynie średnie warunki. Sen opracował alternatywy wskaźnik, który obejmuje równieŝ podział dochodu. Podkreślił, Ŝe to, co tworzy dobrobyt, nie jest towarem, jako takim, ale aktywnością, której jest konsekwencją. Zgodnie z tym poglądem przychody są waŝne ze względu na tworzone przez nie moŝliwości, ale zaleŝą od innych czynników, takich jak zdrowie, czy moŝliwości społeczne jednostki, które naleŝy uwzględnić przy ocenie dobrobytu. 2.2. Wadliwa alokacja zasobów Problem głodu, według Sena jest wynikiem wadliwej alokacja zasobów, który rozwiązać moŝe odpowiednia dystrybucja Ŝywności, u podstawy której leŝy rozsądna polityka państwa. Zharmonizowanie działalności instytucji ekonomicznych i społecznych, które wpływają na prawidłowe funkcjonowanie rynku, w szczególności w obszarze wymiany handlowej, przyczynia się do eliminacji problemu głodu. Państwo za pomocą szeregu instrumentów ekonomicznych powinno wspierać wszelkiego rodzaju inicjatywy gospodarcze, w szczególności te zapewniające wzrost produkcji oraz poprawę efektywności wytwórczej. Z jednej strony rolą państwa jest zapewnienie swoim obywatelom chociaŝby minimalnego dochodu, z drugiej strony wpływanie na cenę w sposób zapewniający ciągłość wymiany towarów, na przykład w postaci wyrównywania strat po klęskach Ŝywiołowych producentom Ŝywności. 10 j 10 A. Sen, Nierówności. Dalsze rozwaŝania, Społeczny Instytut Wydawniczy Znak i Warszawa: Fundacja im. Stefana Batorego, Kraków 2000

Amartya Sen Laureat Nagrody Nobla o rozwoju społecznym i wolności jednostki 47 Najczęściej mówimy o głodzie, w przypadku, gdy pewna grupa ludności traci stabilność ekonomiczną, w tym moŝliwość nabywania Ŝywności. MoŜna temu zapobiec, dbając o zapewnienie dochodu tym, których najbardziej dotykają przemiany gospodarcze, przez systemy pomocy społecznej oraz tworzenie miejsc pracy. 11 3. Wolność i sprawiedliwość społeczna Wolność uwzględnia dwoistość działań i decyzji, jak równieŝ sposobności przysługujących ludziom w konkretnych warunkach osobistych i społecznych. RóŜne formy ograniczenia wolności istnieją na całym świecie, nawet w krajach najbogatszych i wysokorozwiniętych. Grupy społeczne o ograniczonych moŝliwościach są mniej lub bardziej liczne, mają na to wpływ indywidualne moŝliwości jednostki, ale równieŝ klimat, występowanie chorób, ukształtowanie geograficzne terenu, system ekonomiczny czy polityczne uwarunkowania. Jako szczególną postać zniewolenia moŝna wskazać prawo obowiązujące jako źródło ograniczenia swobód obywatelskich i politycznych. Niekiedy takie ograniczenie uwarunkowane jest ustrojem politycznym, jak to ma miejsce w krajach totalitarnych. Przyjazny klimat polityczny pozytywnie wpływa na gospodarkę niŝ rządy restrykcyjne. WaŜnym elementem rozwoju gospodarczego jest bezpieczeństwo ekonomiczne mocno powiązane ze swobodą i prawami demokratycznymi W istocie funkcjonowanie demokracji i praw politycznych moŝe zapobiegać głodowi i innym gospodarczym katastrofom. PoniewaŜ autorytarni władcy rzadko są naraŝeni na głód, więc najczęściej nie spieszno im do podejmowania odpowiednich kroków zaradczych. Natomiast w ustroju demokratycznym rządzący muszą wygrać wybory i stawić czoło publicznej krytyce mają więc silną motywację do zapobiegania głodowi i innym tego rodzaju nieszczęściom 12 Osiągnięcia danego społeczeństwa moŝna ocenić przez pryzmat wolności jej członków. Posiadanie większej swobody społecznej pozwala na podejmowanie decyzji zgodnie z własnymi przekonaniami. Takie postępowanie stanowi kryterium oceny sukcesów i poraŝek danej społeczności, jednocześnie jest waŝnym wskaźnikiem oceny efektywności i indywidualnej inicjatywy. Swoboda w podejmowaniu decyzji oznacza moŝliwość wpływu poszczególnych obywateli na stan otaczającej ich rzeczywistości. 13 Utrata moŝliwości decydowania i swobody polityki gospodarczej to nie tylko jedyny z aspektów określenia wolności. Ograniczeniem wolności jest równieŝ z powodu niskich dochodów, nieodpowiednio opłacana praca, brak dostępu do opieki zdrowotnej, urządzeń sanitarnych, czystej wody, edukacji, Ŝywności. Znaczne bezrobocie w wysokości około 10% pociąga za sobą zuboŝenie społe- 11 A. Sen, Rozwój i wolność, Poznań 2002, s.187 12 A. Sen, Rozwój i wolność, Poznań 2002, s.30 13 A. Sen, The Idea of Justice, The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge 2009.

48 Agnieszka Harteb czeństwa. Marginalizowanie tych danych poprzez utworzenie systemu zabezpieczeń społecznych w postaci zasiłków, ogranicza wolność jednostki, inicjatywę i zdolności, jednocześnie naraŝając państwo na zwiększenie wydatków budŝetowych. System zabezpieczeń społecznych jest konsekwencją bezrobocia, a ono samo moŝe prowadzić do wykluczenia społecznego i osłabienia zdrowia psychicznego i fizycznego, utraty wiary we własne siły i moŝliwości. Uderza wyraźna niespójność między szeroko podejmowanymi w Europie próbami tworzenia klimatu sprzyjającego własnej zaradności, a brakiem odpowiednich działań politycznych, które miałyby na celu redukcję niedopuszczalnego poziomu bezrobocia ową zaradność ogromnie utrudniającego. 14 Ocena wartościująca konkretne stanowiska pod względem przydatności, przyjemności czy indywidualnych wartości odzwierciedla rolę pośrednią przy podejmowaniu decyzji. Pojęcie utylitaryzmu oznacza, Ŝe wszelkie działania podejmowane przez człowieka podlegają moralnej ocenie wyłącznie ze względu na to, jak bardzo skutki (konsekwencje) tych działań przyczyniają się do realizacji czegoś, co zostaje uznane za wartościowe (dobre). Od egoizmu odróŝnia go wyłącznie sumaryczność, zgodnie z którą ocena działania zaleŝy od sumy pomyślności (uŝyteczności) wszystkich członków społeczności, których to działanie dotyczy. 15 Zgodnie z teorią utylitaryzmu sprawiedliwość sprowadza się do się do osiągnięcia szczęścia, a samo szczęście jako realizacja pragnień. PoniewaŜ nie łatwo jest mierzyć szczęście, czy pragnienie, uŝyteczność często ujmuje się jako wybory konkretnych osób, co oznacza jedynie dokonywanie wyborów, kierując się własną oceną poŝyteczności. Wadą takiego podejścia jest niemoŝność dokonywania bezpośrednich porównań interpersonalnych, lekcewaŝenie praw i swobód obywatelskich nie dających się określić jako uŝyteczne. Jednak Sen dokonał modyfikacji tego pojęcia, odrzucając hedonistyczne ujęcie szczęścia zaproponowane przez klasycznych utylitarystów na rzecz skoncentrowania się na tzw. ludzkich moŝliwościach, gdzie ludzkie moŝliwości określają kim człowiek moŝe być i jakiego rodzaju Ŝycie moŝe wieść, czy moŝe się najeść, ma dostęp do wody pitnej, ma gdzie mieszkać, moŝe nauczyć się czytać i pisać, moŝe swobodnie wyraŝać swoje opinie, moŝe swobodnie uczestniczyć w Ŝyciu społecznym. 16 Ludzie dotknięci róŝnego rodzaju formami niedostatku skłonni są godzić się z nimi w imię samego przeŝycia i dlatego moŝe im braknąć odwagi, aby domagać się jakiś radykalnych zmian, mogą przykrywać swe pragnienia i oczekiwania do tego, co uwaŝają za osiągalne. 17 14 A. Sen, Rozwój i wolność, Poznań 2002, s.36 15 J. Bentham, Wprowadzenie do zasad moralności i prawodawstwa, tłum. B. Nawrocki, PWN, Warszawa 1958, s.17-56, rozdziały I-IV. 16 A. Sen, Inequality Reexamined. Oxford: Clarendon Press; 1992. 17 R. Nozicki, Anarchia, państwo i utopia, (tłum. P.Maciejko, M. Szczubrałko), PWN, Warszawa 1999.

Amartya Sen Laureat Nagrody Nobla o rozwoju społecznym i wolności jednostki 49 4. Wolność wyboru jako narzędzie rozwoju jednostki Koncepcja A.Sena dotycząca rozwoju zawiera nowatorskie spojrzenie na sposób rozumienia jakości Ŝycia i dobrobytu w ramach wolnorynkowej gospodarki liberalnej, w której główny nacisk kładzie się na umoŝliwieniu prowadzenia bez większych ograniczeń, działalności gospodarczej. Liberalizm gospodarczy przyczynia się do wysokiego wzrostu gospodarczego, spadku inflacji i bezrobocia oraz wdroŝenia nowoczesnych rozwiązań technologicznych. Polityka ekonomiczna ma charakter polityki wolnego handlu, a interwencja państwa powinna ograniczać się do kreowania prawa i przeciwdziałania zakłóceniom wolnej konkurencji, nienaruszalności własności prywatnej i wolnego handlu. Polityka liberalna przyczynia się do ogólnego rozwoju gospodarczego społeczeństwa, dlatego państwo powinno pozostawić obywatelom jak najwięcej swobody, a nie powinno wpływać na kształtowanie się wysokości zarobków oraz cen, poniewaŝ te są najlepiej regulowane przez wolny rynek. 18 Podstawą polityki liberalnej są naturalne prawa człowieka. Rozwój powinien wpływać na proces poszerzania wolności, którą cieszą się ludzie. Niedobór istotnych swobód moŝe wynikać z (1) ubóstwa ekonomicznego, (2) braku prawidłowo funkcjonujących systemów zabezpieczeń społecznych, (3) naruszenia przez państwo swobód politycznych i praw obywatelskich. Zagwarantowanie wolności wymaga usunięcia głównych źródeł zniewolenia, takich, jak ubóstwo, małe moŝliwości gospodarcze, system represyjny państwa, nietolerancja, nadmierna ingerencja państwa, tyrania. 19 Wolność jednostki jest fundamentem jej rozwoju, stanowi zasadniczy cel i narzędzie jej funkcjonowania. Podstawowym celem wolności jest zabezpieczenie przed głodem, chorobami, zdobywanie wiedzy i wykształcenia oraz udział w Ŝyciu politycznym i swoboda wypowiedzi. Rozwój natomiast traktuje się jako rozbudowanie wolności. MoŜliwości ekonomiczne odnoszą się do wykorzystywania dostępnych zasobów ekonomicznych w celach konsumpcji, produkcji lub wymiany. MoŜliwości te zaleŝą od posiadanych, bądź dostępnych zasobów, a takŝe od warunków wymiany, takich jak względne cechy czy funkcjonowanie rynku. Rozwój gospodarczy to długofalowy proces przemian gospodarczych, na który składają się zmiany ilościowe, dotyczące wzrostu produkcji, zatrudnienia, dochodów i inwestycji oraz postęp technologiczny, wzrost efektywności i kwalifikacji siły roboczej i jakości produkcji. Gospodarka moŝe wykazywać wzrost bez gospodarczego rozwoju, ale nie odwrotnie. Wzrost i rozwój gospodarczy w gospodarce rynkowej są procesami przebiegającymi nierównomiernie. Towarzyszą im zmiany cykliczne, następujące po sobie fazy wzrostu i spadku aktywności gospodarczej. 20 18 D.C. North, Institutions, Institutional Change and Economic Performance, Cambridge University Press, Cambridge 2004. 19 A. Sen, Rozwój i wolność, Poznań 2002, rozdział 2. 20 P.A.Samuelson, W.D.Nordhaus Ekonomia, Rebis, Poznań 2014, rozdział VI.

50 Agnieszka Harteb Swoboda poczynań ekonomicznych jest istotnym czynnikiem wzrostu gospodarczego, który niesie za sobą nie tylko zwiększenie jednostkowych dochodów, ale takŝe pozwala państwu na rozbudowanie sfery społecznych ubezpieczeń oraz zróŝnicowanie inwestycji w procesy ekonomiczne. Przy ocenie wzrostu gospodarczego naleŝy brać pod uwagę nie tylko skutek dochodowy, ale równieŝ wpływ na sferę usług społecznych. Rynek nie powinien być jedynym mechanizmem regulującym rozwój, waŝna rolę odgrywają równieŝ determinanty kulturowe. Podsumowanie W swoich rozwaŝaniach Sen stawia prawa człowieka jako dobro nadrzędne, jako podstawę, punkt wyjścia dla rozwiązań legislacyjnych, zobowiązując rządy do usprawnienia pomocy socjalnej. Wskazuje to na socjalne poglądy noblisty, które w swojej idei sprawiedliwości społecznej zaspokajają potrzeby obywateli w oparciu o rozbudowany aparat urzędniczy i wysokie podatki. Państwo opiekuńcze w załoŝeniu, miało stanowić podstawę państwa idealnego, które ma dbać o obywateli za pomocą wsparcia socjalnego, powszechnego dostępu do szkolnictwa oraz słuŝby zdrowia. Z drugiej strony postuluje ideę państwa liberalnego, stojącego na straŝy własności prywatnej, wolności słowa, sumienia i wyznania oraz wolności jednostki, która drogą autokreacji swej osobowości dokonuje wolnych wyborów. Państwo liberalne ogranicza swoją działalność do zapewnienia bezpieczeństwa, a legislację do wspierania wolnego rozwoju gospodarczego i wolnej konkurencji rynkowej. Redystrybucja dochodów, czy przesuniecie z jednej grupy społecznej (lub jednostki) do drugiej redukują nierówności społeczne. Przyczyn róŝnic miedzy krajami, czy regionami naleŝy szukać w róŝnych rozwiązaniach systemu podatkowego i systemu pomocy społecznej. Równość w osiąganych dochodach moŝe być uznawana, jako podstawa dobrobytu, albo za wartość najwyŝszą, ale z drugiej strony stoi w konflikcie z wydajnością i powoduje zjawisko równania w dół. Potrzeba liczenia miar nierówności dochodów jest nieunikniona. Miary te ukazują, jak polityka redystrybucji zabezpiecza interesy najuboŝszej warstwy społeczeństwa. Amartya Sen jest współtwórcą wykorzystywanego przez ONZ wskaźnika rozwoju społecznego HDI (ang. Human Development Index), który powstał w 1990r. HDI mierzy poziom Ŝycia, rozumiany jako szanse ludzi na realizację wrodzonych moŝliwości, w trzech kategoriach: długości Ŝycia, edukacji i standardu Ŝycia określonego jako produkt krajowy brutto na osobę, a wyraŝonego według parytetu siły nabywczej. Oszacowanie wartości wskaźnika cząstkowego dla kaŝdej z trzech kategorii odbywa się przez odniesienie wielkości dochodu danego kraju dla minimalnej i maksymalnej wartości wszystkich analizowanych krajów.

Amartya Sen Laureat Nagrody Nobla o rozwoju społecznym i wolności jednostki 51 Bibliografia 1. Bentham J.1958., Wprowadzenie do zasad moralności i prawodawstwa, tłum. B. Nawrocki, PWN, Warszawa. 2. Jasiński L.J. 2008. Nobel z ekonomii, Wydawnictwo Key Text, Warszawa. 3. Lissowski G. (red.), 2008. Elementy teorii wyboru społecznego. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, Sen Amartya K. 2001. Racjonalność i wybór społeczny. 4. Lissowski G., Fundamentalny wkład Amartyi K. Sena do teorii wyboru społecznego, Uniwersytet Warszawski, Decyzje nr 3, czerwiec 2005. 5. North D.C.2004. Institutions, Institutional Change and Economic Performance, Cambridge University Press, Cambridge. 6. Nozicki R. 1999. Anarchia, państwo i utopia, (tłum. P.Maciejko, M. Szczubrałko), PWN, Warszawa. 7. Samuelson P.A, Nordhaus W.D. 2014., Ekonomia, Wyd. Rebis, Poznań. 8. Sen A.1976. Poverty: An ordinal approach to measurement, Econometrica 44, nr.2. 9. Sen A.2002. Nierówności. Dalsze rozwaŝania, Społeczny Instytut Wydawniczy Znak Warszawa: Fundacja im. Stefana Batorego, Kraków. 10. Sen A.2002. Rozwój i wolność, Poznań. 11. Sen A.1992. Inequality Reexamined. Oxford: Clarendon Press. 12. Sen A.2009. The Idea of Justice, The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge. 13. Tarnowska B. (red.).2001. Nagrody Nobla. Leksykon PWN, Warszawa. 14. http://scholar.harvard.edu/files/sen/files/cv_sen_amartya_jan2017_0.pdf(dostę p 05.01.2017) 15. http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/economicsciences/laureates/1998/sen-bio. html (dostęp 15.01.2017). AMARTYA SEN - NOBLE PRIZE AWARDS About the social development and freedom of the individual Summary The purpose of this article is to present the views of Amartya Sen, which combine the issues of economics, politics and social philosophy. For his contribution in the field of economics, in particular the theory of social choice, welfare economics and research on poverty, he has received the 1998 Bank of Sweden Prize them. Alfred Nobel. The views Sen combine aspects of modern economic development and human freedom. Referring to the argument of ethical, political and economic, considering the social foundations of prosperity and freedom, and shows how the

52 Agnieszka Harteb freedom of the individual decides to participate in political life, the economic development and social progress. Key words: problem of poverty, welfare theory, human rights