Uczenie się przez doświadczenie PROJEKT EDUKACYJNY Uczenie się przez doświadczenie to proces zdobywania wiedzy w którym inicjującą i wiodącą rolę odgrywa praktyka i konkretne doświadczenie. Taką formułę uczenia się uznał za najbardziej efektywną David A. Kolb, twórca Modelu Uczenia przez doświadczenie, którego graficzne przedstawienie zwane Cyklem Kolba jest powszechnie znane i wykorzystywane w różnych współczesnych teoriach uczenia się/nauczania. Cykl ten obejmuje cztery fazy (etapy): 1. Konkretne doświadczenie 2. Analiza, obserwacja, refleksja 3. Teorie, wnioski 4. Zastosowanie, działanie, sprawdzanie. Choć każdy uczący się posiada pewne niepowtarzalne skłonności i uzdolnienia, sprawiające, że preferuje któryś z etapów cyklu, każdy proces pełnego uczenia powinien wszystkie je uwzględniać. Koncepcja uczenia się przez doświadczenia sugeruje, że co najmniej równie uzasadniony jest także odwrotny tok postępowania. Wiedzę, zwłaszcza utrwaloną i możliwą do zastosowania, zdobywa się bowiem przede wszystkim w następstwie działań praktycznych, które są nieodzownym warunkiem całego procesu. Nauka poprzez doświadczenie czy też w odniesieniu do dotychczasowych doświadczeń, daje przy tym zdecydowanie lepsze rezultaty niż nabywanie wiedzy poprzez bierne słuchanie czy też samodzielną lekturę. Podczas lekcji ekonomii w praktyce uczniowie: uczestniczą w realizacji praktycznego przedsięwzięcia polegającego na zaplanowaniu, zrealizowaniu i zweryfikowaniu własnego projektu ekonomicznego, posługują się rozwiązaniami, dokumentami, formularzami, narzędziami aktualnie znajdującymi się w użyciu w obszarze funkcjonowania przedsiębiorstw i organizacji pozarządowych, w ramach licznych studiów przypadków przeżywają i analizują sytuacje zaczerpnięte z życia codziennego, pracują w zespołach projektowych i doświadczają na sobie różnych aspektów ich funkcjonowania. Wnioski z teorii Dawida Kolby stanowią również o tym, iż samo doświadczenie, choć cenne i nieodzowne, nie wystarcza do osiągnięcia pełnej wiedzy o jakimś zagadnieniu. Aby ją nabyć, uczący się musi jeszcze odnieść się do niego na różnych poziomach. Dlatego ważne jest, by: uczniowie systematycznie wykorzystują swoje doświadczenia, zarówno uprzednie, jak i nabywane w trakcie realizacji programu, poddając je refleksji, ocenie, wnioskowaniu (tak indywidualnie, np. w e-portfolio, jak i zespołowo, np. na blogu); uczniowie podejmując decyzje, zarówno zespołowe, jak i indywidualne, odnosili nabytą wiedzę i umiejętności do przyszłości, planowali; uczniowie mogli swobodnie wykorzystywać w poszczególnych sytuacjach najbardziej odpowiadający im sposób uczenia się doświadczenie, refleksję, analizę lub zastosowanie. Metoda projektu jako stały element edukacji Podstawowym celem kształcenia w przedmiocie ekonomia w praktyce jest nabycie umiejętności przeprowadzenia kompletnej realizacji przedsięwzięcia: od pomysłu, przez przygotowanie planu, wdrożenie go, aż do analizy efektów. 1 Tak rozumiany cel oznacza pracę metodą projektu, a także wskazanie metody projektu, jako wiodącej w programie nauczania ekonomii w praktyce na IV etapie edukacyjnym. Sposób pracy z uczniami zgodnie z Zalecanymi warunkami i sposobami realizacji przedmiotu ekonomia - sprzyja wszechstronnemu rozwojowi osobowości ucznia, uczy praktycznego podejścia do zagadnień ekonomicznych, umożliwia uczniowi samodzielne zdobywanie wiedzy i nabywanie umiejętności sprzyjających postawom przedsiębiorczym. Ponadto uczy [ ] współpracy i współdziałania, integrując zespoły uczniowskie. 2 1 Podstawa programowa z komentarzem. Tom 4. Edukacja historyczna i obywatelska w szkole podstawowej, gimnazjum, liceum, MEN 2009, s. 132. 2 Tamże, s 134.
Pojęcie projekt wywodzi się z języka łacińskiego proiectus (wysunięcie ku przodowi) i oznacza zamierzony plan działania, postępowania; pomysł. 3 W tym miejscu warto porównać znaczenie znaczenia terminu projekt w języku polskim i angielskim. I tak w pierwszym przypadku pojęcie projekt oznacza m.in. pomysł, zamierzony plan działania, a jego odpowiednikiem od polskiego słowa projektowanie - jest w języku angielskim design. Natomiast pojęcie project w języku angielskim oznacza m.in. przedsięwzięcie, plan. Stąd też uzasadnione jest m.in. zamienne używanie terminów projekt, jak i złożone przedsięwzięcie, ponieważ w każdym z tych przypadków ważne jest spełnienie podstawowych atrybutów projektu: spełnienia wymagań (performance), kosztów realizacji (cost) oraz czasu realizacji (time). 4 Metodę projektu można stosować na wszystkich etapach edukacyjnych i jest to nie tylko domena szkoły, ale powszechny sposób pracy, który występuje w wielu przedsiębiorstwach, a także organizacjach pozarządowych. Pojęcie projektu było znane już od starożytności kiedy wielkie budowle wykonywane były na podstawie szczegółowych, jednorazowych planów technicznych i organizacyjnych, szczegółowo określających zadania oraz zasady kierowania pracą wykonawców. 5 Początkowo projekty miały przede wszystkim charakter techniczny, a po raz pierwszy wykorzystano tę metodę w Akademii św. Łukasza we Włoszech pod koniec XVI wieku. Następnie pod koniec XVIII wieku - metodę projektu stosowano w wyższych szkołach technicznych i przemysłowych Francji, a także innych państw Europy. Do szkół wprowadził ją od połowy XIX wieku S. H. Robinson (USA), który podkreślał jej rolę w demokratycznym wychowaniu. W Europie metoda projektu upowszechniła się na początku XX wieku, a w Polsce stosowano ją w szkołach jeszcze przed I wojną światową; jej propagatorami byli M. Sjudaka oraz P. Szczypiński. 6 Wprowadzenie metody projektu do szkół było wynikiem tego, że w połowie XX wieku działania projektowe obejmowały nie tylko sferę techniczną, ale ekonomię, biznes, czy sferę naukowo- badawczą. Współcześnie nikt nie wyobrażą sobie realizacji wielu złożonych przedsięwzięć bez metody projektu i to bardzo często powiązanej z utworzeniem specjalnych struktur czy to w przedsiębiorstwie, czy też w organizacji. 7 Do najważniejszych umiejętności zdobywanych przez uczniów w trakcie kształcenia ogólnego 8 należą m. in.: wyszukiwanie, selekcjonowanie i krytyczna analiza informacji, rozpoznawanie własnych potrzeb edukacyjnych oraz uczenie się, a także praca zespołowa. Przy czym ta ostatnia umiejętność jest jednym z kluczowych wyznaczników kapitału społecznego, rozumianego jako potencjał społecznego zaufania, współpracy, samoorganizacji i wzajemnej pomocy obywateli, która w rządowej strategii Polska 2030 9 uznana została za jedno z dziesięciu priorytetowych wyzwań dla Polski. Na tle innych państw europejskich Polska ma jeden z najniższych wskaźników uogólnionego zaufania do innych ludzi. Takie zaufanie wyraża ok. 10% obywateli, podczas gdy w krajach skandynawskich wskaźnik ten osiąga ok. 70%. 10 Polacy nie mają też zaufania do instytucji publicznych, przy czym najbardziej nieufni są młodzi ludzie. 11 Odpowiedź na tak definiowane wyzwania społeczne znalazła się w systemie edukacji, gdzie postulowano m.in. nauczanie i uczenie się przez doświadczanie i działanie, a także demokratyczne praktyki i uczenie się poprzez pracę zespołową. Dlatego zalecane w podstawie programowej kształcenia ogólnego 12 warunki i sposoby realizacji przyjętych celów mówią o zdobywaniu wiedzy przez uczniów poprzez własną aktywność, doświadczanie, eksperymentowanie, obserwowanie, odkrywanie i samodzielne rozwiązywanie 3 J. Tokarski (red.), Słownik wyrazów obcych, PWN, Warszawa 1980, s. 604. 4 E. Torończak, Metoda projektu edukacyjnego w procesie kształcenia, [w:] M. Szpotowicz (red.), Europejski wymiar edukacji program Comenius w Polsce, Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji, Warszawa 2011, s. 5 A. Matczewski, Zarządzanie projektami, [w] A. K. Koźmiński, W. Piotrowski (red.), Teoria i praktyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s.455. 6 E. Torończak, Metoda projektu edukacyjnego w procesie kształcenia, op. cit., s. 12-13. 7 A. Matczewski, Zarządzanie projektami, op. cit., s. 455. 8 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz. U. z 2009 r., Nr 4 poz. 17). 9 Polska 2030. Wyzwania rozwojowe, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Zespół Doradców Strategicznych Prezesa Rady Ministrów, Warszawa 2009. 10 J. Czapiński, T. Panek, Diagnoza społeczna 2006, Warszawa 2006. 11 Badania Centrum Badania Opinii Społecznej 2007. 12 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz. U. z 2009 r. Nr 4, poz. 17).
problemów znanych z codziennego życia. W ten sposób stworzona została konieczność zmiany tradycyjnego modelu nauczania i możliwość wykorzystania metody projektu edukacyjnego. Projekt edukacyjny jako metoda pracy Metoda projektu edukacyjnego jest szczególnie korzystna w zakresie pobudzania aktywności uczniów, a jej głównym celem jest realizacja - indywidualnie lub w zespole - przedsięwzięcia związanego z rzeczywistym otoczeniem w ramach zaplanowanych i prowadzonych działań. Projekt jest metodą kształcenia sprowadzającą się do tego, że zespół osób uczących się samodzielnie inicjuje, planuje i wykonuje pewne przedsięwzięcie oraz ocenia jego wykonanie. [...] Najlepiej jeżeli źródłem projektu jest świat życia codziennego, a nie abstrakcyjna nauka. 13 Podczas zajęć ekonomii w praktyce uczniowie realizują przedsięwzięcie ekonomiczne związane z założeniem przedsiębiorstwa lub organizacji pozarządowej, rozwiązują problem i pracują w zespołach projektowych, co nie wyklucza indywidualnej pracy ucznia i wykonywania prac domowych. Uczniowie odwołują się do własnych doświadczeń, ale zawsze w związku z ich miejscem nauki, czy zamieszkania i w ten sposób wypracowują odpowiednie rozwiązanie, które następnie przedstawiają swoim kolegom i nauczycielowi. Oprócz wiedzy z zakresu zakładania i prowadzenia przedsiębiorstwa i organizacji pozarządowej zdobywają takie umiejętności jak: definiowanie problemów i ich rozwiązywanie, planowanie i organizacja własnej pracy oraz zarządzanie czasem, praca w grupie/zespole, rozwiązywanie konfliktów, formułowanie i wyrażanie własnych opinii, w tym prowadzenie dyskusji, czy negocjacji, Do cech, które odróżniają metodę projektu od innych, często pokrewnych należą: 14 1. Postawa i sposób pracy nauczyciela, zarówno w stosunku do organizacji zajęć, jak i całego procesu uczenia się. Nauczyciel nie jest najważniejszą osobą podczas zajęć, nie prowadzi wykładu, ani nie podaje gotowych rozwiązań, ale organizuje pracę uczniów i warunki do wzajemnego uczenia się, a w szczególności: pozostawia uczniom samodzielność, w określonych wspólnie z nimi granicach; kieruje działalnością uczniów, udziela im wsparcia i pomocy, jest mentorem, który sprawuje dyskretną kontrolę; jest dla niego ważny proces, czyli jak uczniowie pracuje, jakich uczą się zachowań społecznych i kompetencji miękkich, jak radzą sobie z relacjami w grupie. 2. Podmiotowość uczącego się, która umożliwia wszechstronny rozwój tych cech i umiejętności, które są ważne w życiu każdego człowieka i umożliwiają mu osiągnięcie, zarówno sukcesu zawodowego, jak i satysfakcji z realizacji różnych zamierzeń. Dlatego wybór między działaniami projektowymi powinien: uwzględniać indywidualne predyspozycje ucznia, w tym zainteresowania, zdolności i uzdolnienia, aspiracje i potrzeby, dlatego cenne jest, jeśli uczniowie rozpoczynają od autodiagnozy, aby następnie przejść przez proces tworzenie zespołów projektowych, wspólne działanie, po prezentację i ocenę efektów swojej pracy; wspierać rozwój poznawczy, emocjonalny i motoryczny uczących się, a także ich twórczość i innowacyjność, co w tym ostatnim przypadku wiąże się z zachęcaniem uczniów do poszukiwania niekonwencjonalnych rozwiązań, 13 M. S. Szymański, O metodzie projektów, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2000, s. 61. 14 M. S. Szymański, O metodzie projektów, op. cit., s. 63 70.
wdrażać uczniów do samodzielności i związanej z tym odpowiedzialności za podejmowane decyzje, ale także przedsiębiorczości, współpracy. 3. Całościowość, czyli: realizacja projektu powinna odbywać się w szerszym otoczeniu, tak aby zacierać granice pomiędzy życiem szkolnym a pozaszkolnym i przygotowywać uczniów do rozwiązywania realnych problemów; mieć interdyscyplinarny charakter i pomagać w dostrzeganiu związków pomiędzy różnymi dyscyplinami nauki; łączyć teorię i praktykę, myślenie i działanie, dawać możliwość uczenia się za pomocą wielu zmysłów. 4. Odejście od tradycyjnego rozumienia oceniania, na rzecz wspierania i wspomagania ucznia w procesie uczeniu się; ważne jest samo działanie, a nie tylko jego efekty. Warto przy tym podkreślić rolę oceniania kształtującego w realizacji przedsięwzięcia, ponieważ przez działania projektowe uczniowie pracujący w zespołach: dokonują samooceny i oceny koleżeńskiej i stosują czteroelementową informację zwrotną; sami doświadczają, czy robią postępy; prezentują wyniki swojej pracy, które również podlegają samoocenie i ocenie koleżeńskiej; do prezentacji wykorzystują np. e-portfolio lub bloga; postrzegają i stosują ocenianie jako część pracy w projekcie. Pożądane jest wspólnie ustalanie przez nauczyciela kryteriów oceniania z uczniami, a także udzielanie na bieżąco informacji zwrotnej w trakcie wykonywania przedsięwzięcia w celu wprowadzania koniecznych zmian w działaniu zespołu. Cykl życia projektu Zarządzanie projektem obejmuje m.in. całość działań koncepcyjnych, planistycznych, wykonawczych, kontrolnych, które opierają się na mniej lub bardziej sformalizowanych zasadach oraz procedurach i są zorganizowane w jeden proces przebiegający w konkretnych warunkach organizacyjnych. 15 Zarządzanie projektem jest procesem, w którym wyróżnia się cztery podstawowe elementy odpowiadające etapom projektu edukacyjnego (przedstawione na schemacie poniżej) 16. zamknięcie inicjalizacja, realizacja planowanie Schemat nr 1. Cykl życia projektu. Opracowanie własne na podstawie A. Matczewski, Zarządzanie projektami, [w] A. K. Koźmiński, W. Piotrowski (red.), Teoria i praktyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005. 15 A. Matczewski, Zarządzanie projektami, op. cit., s. 457. 16 Tamże.
Wprowadzenie modelu cyklu życia projektu umożliwia określenie ram czasowych - początku i końca projektu - związanych z wykonaniem pewnych zadań, ale również kolejności i stopnia angażowania osób, niezbędnego potencjału, czyli rozkładu nakładów. Wszystko to pomaga w określeniu zakresu i rodzaju działań, jakie powinny być wykonywane na danym etapie oraz wskazaniu wykonawców, osób odpowiedzialnych oraz źródeł finansowania projektu. 17 Inicjalizacja projektu to przede wszystkim określenie celu przedsięwzięcia, budowanie zespołu projektowego, a w tym drugim przypadku stworzenie takich warunków, aby członkowie zespołu: 18 znali i rozumieli cel projektu, byli zaangażowani w osiągnięcie wyznaczonego celu, poznali siebie wzajemnie, mieli do siebie zaufanie, byli wobec siebie lojalni, współpracowali ze sobą i wspierali się nawzajem, szczególnie wtedy kiedy pojawiają się sytuacje kryzysowe, byli kreatywnie, wysuwali własne pomysły. Drugi etap w cyklu życia projektu koncentruje się na planowaniu, czyli przygotowaniu planu działania, który obejmuje następujące elementy: 19 cel główny, cele szczegółowe i wynikające z nich zadania, podział zadań między poszczególnych członków zespołu, określanie zapotrzebowania na konkretne zasoby, harmonogram prac, preliminarz projektu, czyli ilość niezbędnych środków na realizację zadań projektowych w poszczególnych fazach, zasady kontroli i rozliczenia, postać, w jakiej ma zostać przedstawiony przekazany efekt działań projektowych, ale także zasady odbioru części lub całości prac. W projektach edukacyjnych realizowanych przez młodzież nie występują wszystkie podane powyżej elementy, ale warto stworzyć takie warunki symulacyjne, aby uczeń mógł w kontrolowanych warunkach poznać aspekt ekonomiczny działań projektowych. Realizacja planu przebiegu projektu, to przede wszystkim czynności koordynacyjne, bieżąca kontrola wykonywanych prac i wykorzystywanie zasobów, ale także motywowanie członków zespołu i eliminowanie rozbieżności (zakłóceń) pomiędzy planem, a rzeczywistym przebiegiem projektu. Na tym etapie ważne są dwa elementy, po pierwsze organizacja pracy, a po drugie sprawny system informacji o faktycznym stanie realizacji zadań projektowych. Dlatego system informacji w grupie projektowej powinien opierać się na zasadach: 20 integracji pionowej odpowiednie informacje trafiają do odpowiednich osób; bieżącego przetwarzania informacji - członkowie zespołu projektowego są zawsze gotowi do tego, aby 17 A. Matczewski, Zarządzanie projektami, op. cit., s. 457. 18 Tamże, s. 461. 19 Tamże, s. 468. 20 Tamże, s. 471-472. W tej części opracowania przedstawiono założenia dotyczące trzeciego etapu projektu na podstawie wskazanego źródeł.
prezentować stan projektu; taka zasada wynika z dwóch założeń - po pierwsze uczniowie realizujący poszczególne zadania znają wymagania edukacyjne, a po drugie - czują się odpowiedzialni za efekt końcowy i ze sobą współpracują; jednoczesności przekazu informacji informacje są dostępne dla zespołów i przekazywane zawsze wg ustalonych zasad. Ważną częścią systemu informacji jest spotkanie zespołu projektowego. Dlatego rolą nauczyciela jest stworzenie takich warunków m.in. poprzez stosowanie oceniania kształtującego, aby każda lekcja pokazywała uczniom cel ich spotkania, a przez to przybliżała ich do efektu końcowego, czyli prezentacji i zakończenia projektu. Nauczyciel musi o tym pamiętać, kiedy definiuje realizację przedsięwzięcia, jako cykl życia projektu. Prace nad projektem zwieńcza jego zamknięcie, czyli: 21 opracowanie raportu końcowego i zestawienie wyników projektu; zebranie opinii na temat realizacji (przebiegu) projektu, przekazanie wyników, uporządkowanie dokumentacji i jej zarchiwizowanie, rozwiązanie zespołu projektowego i podziękowanie za wspólną pracę. Dokumentacja działań projektowych może odbywać się na blogu uczniowskim, w e-portfolio itp.. Ważnymi odbiorcami są w tym gronie zarówno rodzice uczniów, jak i koleżanki, czy koledzy uczniów z klas nie realizujących projektu. Dlatego prezentacja dla społeczności szkoły może być elementem promocji przedmiotu ekonomia w praktyce, a także powinna mieć swoje miejsce na stronie www szkoły. Projekt edukacyjny w podstawie programowej a doświadczenia uczniów Wśród najważniejszych umiejętności zdobywanych przez uczniów w trakcie kształcenia ogólnego na III i IV etapie edukacyjnym jest umiejętność pracy zespołowej, która występuje w projekcie edukacyjnym i dzięki temu sprzyja rozwijaniu kapitału społecznego rozumianego, jako potencjał społecznego zaufania, współpracy, samoorganizacji i wzajemnej pomocy obywateli. W podstawie programowej kształcenia ogólnego metoda projektu edukacyjnego została wprowadzona, jako sposób na rozwiązanie konkretnych problemów edukacyjnych, a na III etapie edukacyjnym uczniowie realizują działania projektowe w postaci obligatoryjnych projektów gimnazjalnych. PRZYGOTOWANIE - wybór tematu projektu (w przypadku przedmiotu ekonomia w praktyce projekt oznacza zespołowe przedsięwzięcie ekonomiczne realizowane przez uczniów). W czasie tego etapu nauczyciel przekazuje uczniom podstawy wiedzy na temat pracy metodą projektu, stwarza sytuacje edukacyjne, w czasie których będą mogli doświadczyć szerokorozumianej tematyki przedsięwzięcia i pomaga im zdobyć umiejętności umożliwiające przeprowadzenie projektu edukacyjnego. Na tym etapie tworzone są również przez uczniów zespoły do realizacji projektu zgodnie z zasadami ustalonymi z nauczycielem oraz wypracowywane są zasady współpracy w zespole. Dlatego ten etap można zakończyć przygotowaniem i podpisaniem -zobowiązującego wszystkie strony - kontraktu. Przystępując do pracy nauczyciel powinien podkreślić, że uczniowie będą pracować w zespołach i to będzie ich działanie projektowe, nie nauczyciela. Taki sposób myślenia jest niezwykle ważny w kształceniu umiejętności pracy metodą projektu. Nauczyciel może wskazać potencjalne problemy i podać przykłady możliwości ich rozwiązania, a także zachęcić uczniów do pracy metodą projektu, wskazując mocne strony i szanse jakie daje im ta forma aktywności. Wskazane jest również, aby uczniowie otrzymali informacje na temat realizacji innych projektów. Dlatego można zaprosić uczniów do odwiedzenia strony internetowej, na której są opisy projektów zrealizowanych i realizowanych w ramach programów prowadzonych przez fundację. 21 A. Matczewski, Zarządzanie projektami, op. cit., s. 472.
PLANOWANIE ustalenie celów, planowanie działań i kryteriów poziomu ich realizacji. Na tym etapie odbywa się określenie celów projektu i zaplanowanie poszczególnych jego części. Uczniowie mogą również liczyć na pomoc nauczyciela w opracowaniu planu działań i podziale zadań, a także w wyborze formy prezentacji końcowej, a przynajmniej określeniu jej zarysu. Ponadto nauczyciel w tej części działań projektowych - podaje kryteria oceniania lub też opracowuje je wspólnie z uczniami. W niektórych opisach metodycznych przygotowanie i planowanie są połączone w jeden etap. Po określeniu obszarów tematycznych konieczne jest wyznaczenie harmonogramu projektu, w którym powinny być określone m.in. terminy: prace przygotowawcze, zobowiązanie się do zrealizowania określonego tematu, wykonanie planu pracy grup, opis projektu, spisanie kontraktu, wykonanie projektu, prezentacja projektu, ocena projektu przez jego realizatorów, w tym samoocena. Kiedy przygotowujemy konkretny plan działania w projekcie, warto zastosować zamieszczoną poniżej tabelę wpisując działania od pierwszego do ostatniego. Co? Opis konkretnych działań Kto? Wskazanie odpowiedzialnych osób Kiedy? Terminy realizacji Gdzie? Miejsce spotkania Jaki będzie rezultat? Konkretne rezultaty działania Zasoby niezbędne do realizacji projektu, w tym sojusznicy Kto jest naszym sojusznikiem? Co posiadamy? Kogo musimy zaprosić do współpracy? Co musimy pozyskać? DZIAŁANIE wykonywanie zaplanowanych działań. Uczniowie pracują w zespołach i realizują zaplanowane działania, a nauczyciel konsultuje i akceptuje realizację kolejnych etapów zadania. W przypadku realizacji projektu na IV etapie edukacyjnym szczególnie, jako projektu przedmiotowego - nauczyciel danego przedmiotu może również zachęcić innych nauczycieli do współpracy, np. nauczyciel poprosić o konsultacje z uczniami nauczyciela informatyki, matematyki czy języka angielskiego. PREZENTACJA I OCENA - publiczne przedstawienie rezultatów projektu i ocena realizacji założonych celów, a także wykonanych działań. W tej części pracy projektowej nauczyciel stwarza możliwość publicznej prezentacji efektów projektu oraz ocenia go, przy czym stosuje również samoocenę pracy dokonaną przez poszczególnych uczniów
realizujących projekt oraz ocenę koleżeńską. 22 Charakter publiczny prezentacji może zawężać się do forum klasy, szkoły lub obejmować swoim zasięgiem lokalną społeczność. Ważną rolę w pracy metodą projektu odgrywa system oceny. Dlatego przed przystąpieniem do realizacji projektu nauczyciel powinien określić, jakie cele chce zrealizować z uczniami, a także jaką wiedzę i umiejętności uczniowie muszą zdobyć, jakie - powinni, a jakie - mogą. Nauczyciel może wyznaczyć cele wspólnie z uczniami. Tak rozumiane ocenianie jest ważne z punktu widzenia podsumowania, które jest przede wszystkim informacja zwrotną dla ucznia. Przed przystąpieniem do pracy nad projektami nauczyciel powinien poinformować uczniów co dokładnie będzie podlegało ocenie, a także jakie elementy składające się na zadanie będą brane pod uwagę. Oceniając całokształt pracy uczniów należy zwrócić uwagę następujące elementy: ujęcie tematu/problemu, zaplanowanie pracy nad projektem i prezentacji końcowej, wykorzystanie dostępnych źródeł informacji, w tym ich różnorodność, a szczególnie e-zasoby, sposób realizacji projektu tj. pomysłowość/kreatywność, zawartość merytoryczna, poprawność językowa, samodzielność, wkład pracy, pracę w grupie, w tym zaangażowanie, rozwiązywanie konfliktów, rzetelność i terminowość, sposób prezentacji, tj. struktura, komunikatywność, wizualizacja/forma. 23 Przykładowy arkusz oceny projektu został zamieszczony poniżej i jest on materiałem z programu CEO Młodzi Przedsiębiorczy, a także programu KOSS 24. W kolumnie ocena może być stosowana ocena w postaci informacji zwrotnej lub punktów, przy czym w tym drugim przypadku powinna być wskazana dodatkowo skala ocen sumujących zgodna z WSO danej szkoły. Dodatkowo wybór między wariantami informacja zwrotna, czy ocena sumująca powinien być dokonany wspólnie przez nauczyciela i uczniów, ale ponownie w oparciu o WSO danej szkoły. KARTA OCENY PROJEKTU Grupa/ imion i nazwiska uczniów: Temat projektu: Cele projektu: Termin prezentacji: Etap realizacji projektu Umiejętności Ocena 22 Etapy projektu przyjęto na podstawie publikacji: A. Mikina, B. Zając, Metoda Projektów. Poradnik dla nauczycieli i dyrektorów gimnazjum, ORE, Warszawa 2010 oraz J. Strzemieczny, Jak organizować i prowadzić gimnazjalne projekty edukacyjne. Poradnik dla dyrektorów, szkolnych organizatorów i opiekunów projektów, ORE, Warszawa 2010. Ponadto wskazane zadania nauczyciela zostały określone w Podstawa programowa z komentarzem. Tom 4. Edukacja historyczna i obywatelska w szkole podstawowej, gimnazjum, liceum, MEN, s. 119. Materiał dostępny na stronie www.men.gov.pl z dnia 28 maja 2013 r. i zawarty w Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz. U. z 2009 r. nr 4, poz. 17). 23 Kryteria na podstawie programu CEO Młodzi Przedsiębiorczy, a także programu nauczania A. Pacewicz, T. Merta, S. Żmijewska Kwiręg, Wiedza o społeczeństwie w gimnazjum. KOSS. Kształcenie Obywatelskie w Szkole Samorządowej. op. cit., s. 53. 24 Tamże.
Etap 1 Wybór tematu Etap 2 Planowanie działań precyzyjne sformułowanie tematu jasne określenie celów projektu podejmowanie decyzji w sprawach grupy analiza własnych zasobów Etap 3 Działanie poszukiwanie informacji z różnych źródeł ich selekcja i krytyczne przetwarzanie twórcze rozwiązywanie problemów pozyskiwanie sojuszników Etap 4 Prezentacja wybór odpowiedniej formy prezentacji wykorzystanie czasu prezentacji (organizacja) zainteresowanie publiczności Praca w grupie sposób opracowania materiałów wizualnych udzielanie sobie informacji podejmowanie decyzji w sprawie grupy słuchanie się nawzajem rozwiązywanie konfliktów zaangażowanie innych w pracę
samoocena postępów w pracy Prezentacja przez uczniów wyników pracy projektowej powinna być momentem do wprowadzenia samooceny oraz oceny koleżeńskiej. Uczniowie na podstawie podanych kryteriów wzajemnie oceniają swoją pracę oraz udzielają wskazówek na przyszłość. Ma to ważny aspekt wychowawczy, ponieważ z jednej strony uczniowie dobrze rozumieją pozostałe osoby w grupie sprawdzają prace, które też sami wykonywali - z drugiej strony uczą się ustalania kryteriów oceniania i umiejętności udzielania informacji zwrotnej. Należy pamiętać, że informacja zwrotna zgodnie z zasadami oceniania kształtujące powinna wskazywać, co uczeń wykonał dobrze, gdzie popełnił błąd i w jaki sposób może go poprawić na przyszłość. W metodzie projektu istotne jest przede wszystkim to, że mobilizuje uczniów do samodzielnej pracy w ramach zespołu. Uczniowie uczą się ponoszenia odpowiedzialności za własne decyzje, a praca nad projektem umożliwia zdobycie umiejętności aktywnego poszukiwania informacji i korzystania ze wszystkich dostępnych źródeł. Uczniowie realizują projekty według własnego pomysłu. Dlatego też są bardziej zaangażowani emocjonalnie w naukę, która odbywa się niejako przy okazji ich działania, lepiej zapamiętują wiadomości i łatwiej kojarzą fakty. Motywuje ich to również do bardziej krytycznego podejścia do uzyskanych informacji.