Zeszyty Demograficzne JANINA JÓŹWIAK Demograficzne uwarunkowania rynku pracy w Polsce 1 Janina Jóźwiak Piotr Błędowski Rynek pracy wobec zmian demograficznych Bożena Karwat-Woźniak Marek Góra Paweł Chmieliński Monika Zakrzewska Marta Kiełkowska
Zeszyty Demograficzne Rynek pracy wobec zmian demograficznych redakcja naukowa Marta Kiełkowska
JANINA JÓŹWIAK Demograficzne uwarunkowania rynku pracy w Polsce spis treści MARTA KIEŁKOWSKA Wprowadzenie... 4 Rozdział 1. JANINA JÓŹWIAK Demograficzne uwarunkowania rynku pracy w Polsce... 8 Cel 1: ZWIĘKSZANIE AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ: Rozdział 2. MARTA DANECKA Bezrobotni niewykorzystane zasoby rynku pracy wobec problemów demograficznych... 24 Rozdział 3. MARZENA HAPONIUK Sytuacja kobiet na rynku pracy w Polsce... 38 Rozdział 4. PIOTR BŁĘDOWSKI Aktywność zawodowa osób w starszym wieku... 52 Rozdział 5. BOŻENA KARWAT-WOŹNIAK, PAWEŁ CHMIELIŃSKI Ludność wiejska oraz jej aktywność zawodowa i sytuacja na rynku pracy... 64 Rozdział 6. SŁAWOMIR PIECHOTA Zatrudnienie osób niepełnosprawnych w Polsce potrzeby, bariery, możliwości... 94 Rozdział 7. AGNIESZKA FIHEL, PAWEŁ KACZMARCZYK Migracja a polski rynek pracy... 114 Cel 2: USPRAWNIENIE RYNKU PRACY Rozdział 8. MAREK GÓRA, JOANNA RUTECKA System emerytalny... 162 Rozdział 9. JAN GMURCZYK W poszukiwaniu polskiego modelu flexicurity... 180 Rozdział 10. KRZYSZTOF CIBOR Ekonomia społeczna... 196 Rozdział 11. BOGNA GAWROŃSKA-NOWAK, JOANNA KONIECZNA-SAŁAMATIN Szara strefa... 204 Rozdział 12. ŁUKASZ ARENDT, ARTUR GAJDOS Prognozowanie popytu na pracę... 222 Rozdział 13. MONIKA ZAKRZEWSKA Okiem pracodawcy... 238 PODSUMOWANIE I REKOMENDACJE... 246 3
MARTA KIEŁKOWSKA Wprowadzenie Wprowadzenie dr Marta Kiełkowska adiunkt w Zakładzie Statystyki, Demografii i Socjologii Matematycznej w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego. Ekspertka Instytutu Obywatelskiego. Zdobyła I nagrodę w konkursie im. Klemensa Szaniawskiego za najlepszą rozprawę doktorską w dziedzinie nauk społecznych i humanistycznych, przyznawaną przez Towarzystwo Popierania i Krzewienia Nauk oraz Fundację Stefana Batorego, oraz pierwszą nagrodę w konkursie im. Floriana Znanieckiego za najlepszą pracę magisterską, przyznaną przez Polskie Towarzystwo Socjologiczne. Główne zainteresowania naukowe: demografia, statystyczne metody analizy danych i teoria wyboru społecznego. 4
MARTA KIEŁKOWSKA Wprowadzenie Marta Kiełkowska Wprowadzenie Trwający obecnie proces demograficznego starzenia się, którego doświadcza Europa, jest w historii ludzkości zjawiskiem bez precedensu. Nigdy dotąd nie odnotowano tak masowego, radykalnego starzenia się struktur wieku ludności. Już teraz zaczynamy odczuwać pierwsze konsekwencje tych zmian, a w pełni doświadczymy ich w najbliższych dekadach, gdy wspomniane procesy gwałtownie się nasilą. Mówiąc najkrócej, starzenie się Europy jest wynikiem zmniejszenia się dzietności oraz wydłużania życia ludzi. Zmienił się wzorzec płodności: kobiety częściej decydują się na bezdzietność, opóźniają wiek rodzenia pierwszego dziecka, a także co ma największe znaczenie rzadziej decydują się na dziecko drugie i kolejne. Nastąpiły zmiany związane z małżeńskością: wiele jest związków nieformalnych, małżeństwa są zawierane w późniejszym wieku, większa jest też liczba rozwodów przy zmniejszonej liczbie ponownych małżeństw. Z jednej strony obserwujemy zmiany związane z drugim przejściem demograficznym, następujące w rodzinach i wpływające na decyzje prokreacyjne. Z drugiej strony lepsza jakość życia i dostępność specjalistycznych usług medycznych sprawiają, że życie ludzi się wydłuża. Następuje lawinowy przyrost liczby osób w sędziwym wieku (tzw. podwójne starzenie się społeczeństw). Wymienione powyżej procesy sprawiają, że wraz z sukcesywnym zmniejszaniem się odsetka ludzi młodych będzie następował szybki wzrost odsetka ludzi starszych. Zmiany związane ze spadkiem dzietności zostały zapoczątkowane w rozwiniętych krajach Europy Zachodniej w ostatnich dekadach ubiegłego wieku. W Polsce procesy te zaczęły się później i nieco odmienny był ich przebieg. Jednak gdy już się rozpoczęły, tempo zmian było bardzo szybkie. Polska dotychczas była i nadal jest na tle Europy krajem stosunkowo młodym demograficznie, ale wiadomo, że w przyszłości będzie jednym z krajów demograficznie najstarszych (mediana wieku w 2010 roku wynosiła 37,7, w roku 2030 wzrośnie do 45,3, natomiast w roku 2060 aż do 51,2 1 ). Zmniejszać się też będzie liczebność populacji Polski z 38,2 miliona w 2010 roku do 32,6 miliona w roku 2060. Radykalne zmiany struktury wieku są nieuniknione nie tylko dlatego, że wynikają z trwałych zmian wzorców płodności. Są związane z falowaniem wyżów i niżów demograficznych. Kobiety urodzone w wyżu z okresu stanu wojennego cechuje bardzo niska dzietność. Będą one mogły rodzić dzieci jeszcze przez około 10 lat. Kolejne kohorty kobiet, które będą wchodziły 1 Przytaczane dane pochodzą z prognozy EUROPOP 2010, EUROSTAT (The 2012 Ageing Report: Underlying Assumptions and Projection Methodologies, European Commission, European Economy, nr 4, 2011; G. Lanzieri, The greying of the baby boomers. A century long view of ageing in European populations, Eurostat, Statistics in Focus, nr 23, 2011). 5
MARTA KIEŁKOWSKA Wprowadzenie w okres rozrodczy, są bardzo mało liczne. Równocześnie duża grupa ludności z wyżu lat pięćdziesiątych osiąga wiek starszy. W efekcie do roku 2060 odsetek ludności w wieku 15 64 lata zmniejszy się o ponad jedną czwartą. Równocześnie 2,5-krotnie zwiększy się udział ludności powyżej 64 roku życia, przy czym istotnie zwiększy się udział ludności w wieku sędziwym (odsetek ludności w wieku powyżej 79 roku życia wzrośnie prawie czterokrotnie). Jedną z konsekwencji tych zmian będzie wyraźne zmniejszenie podaży pracy oraz wzrost obciążenia demograficznego. Całkowite współczynniki obciążenia wzrosną ponad dwukrotnie, przy czym współczynniki obciążenia osobami starszymi wzrosną niemal 3,5-krotnie. Mimo że w Polsce nadal przeciętnie żyjemy krócej niż mieszkańcy krajów Europy Zachodniej, od początku lat dziewięćdziesiątych następuje poprawa (przeciętne dalsze trwanie życia wydłużyło się, szczególnie wśród osób z najstarszych roczników), a prognozy demograficzne wskazują na utrzymanie się tego pozytywnego trendu w przyszłości. W 2010 roku przeciętne dalsze trwanie życia w momencie urodzenia wynosiło dla kobiet 80,1 roku, a dla mężczyzn 71,7 roku. Prognozy wskazują, że w 2060 roku wielkości te wyniosą odpowiednio 87,9 roku oraz 82,4 roku. Szczególnie wyraźnie wydłuży się życie osób ze starszych roczników. Przykładowo, w 2010 roku 65-letnim kobietom pozostało jeszcze średnio do przeżycia 19,1 roku. W roku 2060 będzie to 24,8 roku. Przeciętne dalsze trwanie życia 65-letnich mężczyzn wzrośnie w tym czasie z 14,8 roku do 21,2 roku. Prezentowane powyżej wyniki prognoz wymagają krótkiego komentarza. Przede wszystkim prognozy demograficzne należą do kategorii prognoz samoniszczących się często mają charakter ostrzegawczy i ich ogłoszenie skutkuje podjęciem środków zaradczych, skłania do realizowania określonej polityki ludnościowej. Są też, z oczywistych przyczyn, obarczone pewnym błędem (szczególnie prognozy długoterminowe) 2. Jednak wyraźnie trzeba podkreślić, że następujące aktualnie zmiany struktury wieku są na tyle zaawansowane, że odwrócenie trendów jest już niemożliwe, a wpływ na przyszłą sytuację jest ograniczony. Nie oznacza to, że należy zaniechać działań zmierzających do poprawy sytuacji demograficznej. Przeciwnie, prowadzenie polityki mającej na celu zmniejszenie rozmiarów kryzysu demograficznego i łagodzenie jego skutków jest niezbędne. Kluczowe jest zrozumienie, że zachodzące procesy są obiektywną okolicznością, do której należy się przygotować, bowiem sytuacja ludnościowa kraju ma fundamentalne znaczenie dla jego kondycji makroekonomicznej i społecznej. Konsekwencje postępującej zmiany demograficznej będą związane z niemal wszystkimi obszarami działania państwa i odczuwalne niemal we wszystkich dziedzinach życia społecznego. Niniejsza publikacja jest poświęcona analizie skutków zbliżających się zmian demograficznych. Głównym celem jest analiza problemu oraz przedstawienie propozycji reform 2 Prezentowanych wyników prognoz dla Polski nie należy traktować jak czarnego scenariusza. Przy ich konstruowaniu przyjęte były m.in. założenia o wzroście współczynników dzietności z aktualnego poziomu około 1,3 do poziomu 1,6 oraz o niewielkim, ale dodatnim saldzie migracji. 6
MARTA KIEŁKOWSKA Wprowadzenie służących lepszemu dostosowaniu się do nowego porządku i złagodzeniu konsekwencji kryzysu demograficznego. Zmiany struktury wieku ludności wyraźnie wpłyną na sytuację na rynku pracy. Przede wszystkim postępować będzie proces zmniejszania się podaży pracy oraz starzenia struktury wieku ludności produkcyjnej. Równocześnie zwiększać się będzie obciążenie demograficzne (szczególnie ludnością w wieku poprodukcyjnym). Konieczne jest zatem zwiększenie aktywności zawodowej. Pierwsza część niniejszej publikacji jest poświęcona niewykorzystanym zasobom pracy. W poszczególnych rozdziałach znajdują się analizy związane z aktywizacją zawodową konkretnych grup społecznych, które aktualnie w niewystarczającym stopniu uczestniczą w rynku pracy. W części drugiej zaprezentowane są propozycje reform, które mogą usprawnić rynek pracy i lepiej dostosować go do nowej sytuacji demograficznej. W ostatnim, podsumowującym rozdziale zostały przedstawione najważniejsze z rekomendowanych działań, mających na celu przystosowanie rynku pracy do nadchodzącego kryzysu demograficznego. 7
JANINA JÓŹWIAK Demograficzne uwarunkowania rynku pracy w Polsce Rozdział 1. Rynek pracy a demografia prof. dr hab. Janina Jóźwiak dyrektor Instytutu Statystyki i Demografii SGH. Rektor SGH w latach 1993 1999. Członek Rady Narodowego Centrum Nauki. Honorowa prezydent European Association for Population Studies, honorowa przewodnicząca Komitetu Nauk Demograficznych PAN. Pełniła i pełni wiele publicznych funkcji w kraju i za granicą, m.in. jako ekspert w organizacjach międzynarodowych (np. European Research Council oraz Komisji Europejskiej). Członek Scientific Board, European Doctoral School of Demography, wiceprzewodnicząca Council of Advisors w European Population Partnership. Zainteresowania naukowe: modelowanie dynamiki ludności, ilościowe metody analizy demograficznej, analiza ekonomicznego kontekstu zachowań demograficznych oraz konsekwencji zmian struktur demograficznych. Autorka ponad 120 prac z tej dziedziny, a także z zakresu statystyki i ekonometrii. Przedmiotem jej zainteresowań badawczych są również problemy systemów edukacji wyższej i zarządzania badaniami naukowymi. 8
JANINA JÓŹWIAK Demograficzne uwarunkowania rynku pracy w Polsce Janina Jóźwiak Demograficzne uwarunkowania rynku pracy w Polsce 1. Obraz sytuacji: nowa demografia Polski Nowy porządek demograficzny Europy to głównie efekt Drugiego Przejścia Demograficznego, zaobserwowanego w Europie Zachodniej w ostatnich trzech dekadach XX wieku. Główną składową Przejścia była przemiana wzorca płodności (spadek liczby dzieci, szczególnie drugiej i następnych kolejności, opóźnienie momentu posiadania dzieci i wzrost przeciętnego wieku macierzyństwa oraz przesunięcie dominanty wieku rodzenia dzieci ku starszym rocznikom, zwiększenie częstości występowania intencjonalnej bezdzietności) oraz przekształcenia w procesie tworzenia i rozpadu rodzin (malejąca skłonność do zawierania małżeństw i pojawianie się nowego typu związków, takich jak kohabitacja, radykalny wzrost odsetka urodzeń pozamałżeńskich, rosnąca częstość rozwodów) 1. W konsekwencji tych przemian proces odtwarzania pokoleń utrzymuje się trwale na poziomie poniżej zastępowalności 2. Obok tych zmian w procesach płodności i tworzenia rodzin charakterystyczne dla Europy jest znaczące i nieprzerwane wydłużanie się ludzkiego życia. Ma to swoje odbicie w znaczących przekształceniach struktur wieku ludności, wyrażające się przyspieszeniem procesu starzenia się, zmniejszającą się liczbą osób w wieku produkcyjnym, starzeniem się zasobów pracy. Według niektórych demografów, około 2000 roku ludność Europy utraciła zdolność do odtwarzania się poprzez przyrost naturalny (tzn. równoważenie urodzeń i zgonów), zaś wzrost jej rozmiarów odbywa się dzięki intensywnemu napływowi migracyjnemu (który jest też charakterystyczny dla nowej demografii Europy). W Polsce podobne zmiany (oprócz imigracji) rozpoczęły się wraz z transformacją systemową w ostatniej dekadzie XX wieku, osiągając pewnego rodzaju apogeum na początku bieżącego stulecia. Nie jest przedmiotem niniejszego tekstu dyskusja przyczyn zmiany demograficznej w Polsce, należy jednak podkreślić, że prawdopodobny początkowy mechanizm uruchamiający tę zmianę był inny niż w przypadku Drugiego Przejścia Demograficznego. Jednak teraz obraz demograficzny Polski ma wszelkie cechy nowej demografii. 1 Przedstawione tu zmiany nie opisują w pełni Drugiego Przejścia Demograficznego. Taki opis i wyjaśnienie przyczyn DPD można znaleźć w pracach autorów tej koncepcji (Dirk Jan van de Kaa i Ron Lesthaeghe), a także wielu innych autorów. Jedna z klasycznych publikacjina ten temat to: D.J. van de Kaa, Europe s second demographic transition, Population Bulletin, The Population Reference Bureau, nr 42 (1), 1987. 2 Oznacza to, że kolejne generacje są mniej liczne. 9
JANINA JÓŹWIAK Demograficzne uwarunkowania rynku pracy w Polsce Tym, co przede wszystkim charakteryzuje nową demografię Polski, jest bardzo niska liczba urodzeń, utrzymująca się po gwałtownym jej spadku po wyżowym okresie połowy lat osiemdziesiątych XX wieku (rysunek 1) oraz bardzo niskie wartości współczynnika dzietności (rysunek 2). Rysunek 1. Liczba urodzeń żywych (w tysiącach) w Polsce w latach 1980 2010 Źródło: obliczenia własne na podstawie Roczników Demograficznych GUS. Rysunek 2. Współczynnik dzietności w Polsce w latach 1980 2010 Źródło: obliczenia własne na podstawie Roczników Demograficznych GUS. 10
JANINA JÓŹWIAK Demograficzne uwarunkowania rynku pracy w Polsce Od 1998 roku Polska należy do krajów o niskiej dzietności, której umowną granicą jest współczynnik dzietności równy 1,5. Inną umowną granicą jest współczynnik dzietności równy 1,3, oznaczający skrajnie niską dzietność. Zwróćmy uwagę, że w latach 2002 2006 granica skrajnie niskiej dzietności została w Polsce przekroczona, osiągając w 2003 roku minimalną wartość współczynnika dzietności równą 1,22, a po kilkuletnim wzroście współczynnika dzietności do poziomu bliskiego 1,4 nastąpił powrót do poziomu 1,3 w ostatnich dwóch latach. Wbrew pozorom różnica pomiędzy współczynnikiem dzietności wynoszącym 1,4 a 1,2 jest znacząca: bowiem w drugim przypadku 20% kobiet rodzi o jedno dziecko mniej niż w przypadku pierwszym. Współczynnik dzietności utrzymujący się blisko progu skrajnie niskiej płodności jest niepokojący również z innego powodu mianowicie powrót do wyższej dzietności może być utrudniony z powodu tzw. pułapki niskiej płodności 3. Hipoteza pułapki niskiej płodności mówi, że w procesie spadku dzietności występują trzy wzajemnie wspierające się mechanizmy: demograficzny, społeczny i ekonomiczny. Mechanizm demograficzny polega na tym, że występuje dynamiczne sprzężenie zwrotne pomiędzy dzietnością i liczbą urodzeń a strukturą wieku ludności: malejąca liczba urodzeń powoduje zmniejszenie udziału ludzi młodych w populacji i w konsekwencji przyspieszenie procesu starzenia się ludności. Z kolei im starsza jest struktura wieku, tym mniejsza liczba urodzeń. Te wzajemnie napędzające się procesy w długim okresie mogą spowodować tak głębokie zmiany w strukturze ludności, że pojawi się negatywny impet wzrostu ludności, tzn. trwały spadek liczby ludności wynikający z jej struktury wieku. Czynnik ekonomiczny pojawia się, gdy z powodu postępującego starzenia się ludności na kolejne generacje są nałożone większe ekonomiczne obciążenia niż na generacje wcześniejsze. Konfrontacja oczekiwań młodych ludzi zakładających rodziny, którzy chcieliby podwyższyć lub przynajmniej utrzymać standard życia swoich rodziców, z trudniejszymi warunkami ekonomicznymi, z jakimi mogą się zmierzyć, może powodować ograniczenie ich aspiracji rodzicielskich i zmniejszenie liczby dzieci co znowu prowadzi do demograficznego sprzężenia zwrotnego pomiędzy procesami starzenia się i malejącej liczby urodzeń. Te dwa mechanizmy są dodatkowo wzmacniane przez społeczny komponent: według socjologów osoby posiadające mało rodzeństwa są relatywnie bardziej skłonne do ograniczania liczby własnych dzieci. Hipoteza pułapki niskiej płodności mówi zatem, że zmiany struktury wieku spowodowane długookresowym niskim poziomem dzietności mogą być tak głębokie, iż powrót do poziomu dzietności bliskiego zastępowalności pokoleń staje się niemożliwy, a zmiany w strukturze nieodwracalne. Dzietność w Polsce utrzymująca się od kilkunastu lat na granicy jej skrajnie niskiej wartości musi więc budzić zaniepokojenie. 3 Mechanizm tej pułapki został przedstawiony w pracy: W.Lutz, V.Skirbekk, M.R.Testa, The low fertilitytrap hypothesis: forces that may lead to postponement and fewer births in Europe, VID Research Paper, Vienna Institute of Demography, nr 4, 2005. 11
JANINA JÓŹWIAK Demograficzne uwarunkowania rynku pracy w Polsce Nowa demografia Polski to również zasadnicze, pozytywne zmiany w oczekiwanym trwaniu życia. Tabela 1. Przeciętne trwanie życia według wieku i płci w wybranych latach okresu 1990 2011 Wiek 0 15 30 45 60 Mężczyźni Kobiety Mężczyźni Kobiety Mężczyźni Kobiety Mężczyźni Kobiety Mężczyźni Kobiety 1990 66,23 75,24 53,06 61,83 39,10 47,17 26,04 32,97 15,31 19,96 1995 67,62 76,39 53,92 62,56 39,81 47,87 26,68 33,61 15,84 20,52 2000 69,74 78,00 55,59 63,76 41,36 49,03 27,93 34,65 16,72 21,51 2005 70,81 79,40 56,49 65,04 42,23 50,27 28,71 35,84 17,51 22,65 2006 70,93 79,62 56,61 65,22 42,31 50,45 28,79 36,02 17,65 22,84 2007 70,96 79,74 56,62 65,33 42,35 50,58 28,83 36,12 17,69 22,94 2008 71,26 79,96 56,89 65,53 42,63 50,78 29,08 36,31 17,89 23,09 2009 71,53 80,05 57,13 65,62 42,86 50,85 29,25 36,39 17,90 23,15 2010 72,10 80,59 57,64 66,10 43,34 51,30 29,67 36,80 18,25 23,47 2011 72,44 80,90 57,97 66,38 43,67 51,61 30,01 37,10 18,52 23,76 Źródło: Sytuacja demograficzna Polski. Raport 2011 2012, Rządowa Rada Ludnościowa, Warszawa 2012. Co prawda przeciętne trwanie życia w Polsce ciągle jeszcze jest niższe niż w bardziej rozwiniętych krajach Europy, ale po 1990 roku nastąpiła radykalna poprawa tego parametru zwłaszcza w porównaniu z wcześniejszymi dramatycznymi trendami. W ciągu 25 lat przed 1990 rokiem oczekiwane trwanie życia nowo narodzonych osób albo nieznacznie rosło (w przypadku kobiet), albo nawet nieznacznie spadało (w przypadku mężczyzn). Najwyraźniejszy spadek dotyczył mężczyzn w wieku 45 lat (o 2 lata). Takie zmiany były niespotykane w rozwiniętym świecie. Aktualnie zmiany w trwaniu życia podążają za europejskimi trendami, które charakteryzują się m.in. tym, że najszybciej wydłuża się oczekiwane trwanie życia w najstarszych rocznikach. Zauważmy, że pomiędzy 1990 a 2011 rokiem oczekiwane trwanie życia osób 60-letnich wzrosło o około 20%, podczas gdy w wieku zero wzrost ten wyniósł 9% (mężczyźni) i 7% (kobiety). W kontekście dyskusji o podwyższeniu wieku emerytalnego warto zwrócić uwagę, że w 1990 roku mężczyźni w wieku 65 lat mieli jeszcze średnio do przeżycia 12,67 roku, zaś kobiety w wieku 60 lat 19,96 roku. W 2010 roku osobom w wieku 67 lat pozostawało średnio do przeżycia 13,86 roku (mężczyźni) i 17,81 roku (kobiety). Dobrą charakterystyką tych pozytywnych zmian jest informacja o wieku, w którym średnio pozostaje do przeżycia określona liczba X lat (przez osoby, które tego wieku dożyją). Na rysunku 3 pokazano, jak ten wiek przesuwał się w Polsce w ostatnich 50 latach. 12
JANINA JÓŹWIAK Demograficzne uwarunkowania rynku pracy w Polsce Rysunek 3. Wiek, w którym średnio pozostaje do przeżycia 5 lub 10 lat, Polska 1958 2010 90 Wiek (w latach) 85 80 75 x 5 x 10 70 65 1958 1960 1962 1964 1966 1968 1970 1972 1974 1976 1978 1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 Źródło: A. Abramowska-Kmon, A. Chłoń-Domińczak, J. Jóźwiak, I.E. Kotowska, P. Strzelecki, Przewidywane zmiany struktur wieku ludności Polski a podaż pracy. Czy przyszły spadek liczby aktywnych zawodowo w Polsce jest nieuchronny, Sejmowa Komisja Polityki Społecznej i Rodziny, 11 kwietnia 2012. Jak widać, po długim okresie faktycznej stagnacji, od połowy lat dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia obserwujemy prawie liniowy wzrost tego wieku. Np. w 1995 roku kobiety dożywające 85 roku życia miały jeszcze (średnio) do przeżycia 5 lat, a te, które dożyły do 75 roku życia jeszcze 10 lat. W 2010 roku ten wiek wzrósł odpowiednio do około 88 lat i około 78 lat. 2. Obraz przyszłości: zmiany struktury wieku Związek pomiędzy przeszłym i aktualnym przebiegiem procesów składających się na przyrost naturalny a przyszłymi strukturami ludności według wieku jest oczywisty (i ma charakter sprzężenia zwrotnego, o czym była mowa wcześniej). Oczywiste jest też, że zarówno niska liczba urodzeń, jak i wydłużające się ludzkie życie przyczyniają się do intensyfikacji procesu starzenia się ludności od dołu piramidy wieku (malejący udział osób młodych) i od góry piramidy wieku (rosnący udział osób starszych). Dla przyszłości demograficznej ważne jest tempo tego procesu, a także proces przekształceń struktury wieku ludności, rozumiany jako zmiany w proporcjach poszczególnych grup wieku. W szczególności będziemy się tu skupiać na zmianach relacji pomiędzy grupami ludności w wieku produkcyjnym i pozostałych. Polska na tle Europy była krajem relatywnie młodym, teraz jednak weszła w fazę przyspieszonego starzenia się struktury ludności głównie z powodu wchodzenia pokolenia wyżu lat pięćdziesiątych ubiegłego stulecia w wiek starszy (65+). Zmiany w strukturze ludności według podziału na dzieci (0 14 lat), dorosłych (15 64 lata), starsi (65+), jakie zaszły w Polsce w ostatnich kilkunastu latach, przedstawiają rysunki 4 i 5. 13
JANINA JÓŹWIAK Demograficzne uwarunkowania rynku pracy w Polsce Rysunek 4. Liczba ludności Polski w grupach wieku, 1988 2011 Źródło: opracowanie na podstawie danych z: Sytuacja demograficzna Polski. Raport 2011 2012, Rządowa Rada Ludnościowa, Warszawa 2012. Rysunek 5.Rozkład ludności Polski według grup wieku, 1988 2011 Źródło: opracowanie na podstawie danych z: Sytuacja demograficzna Polski. Raport 2011 2012, Rządowa Rada Ludnościowa, Warszawa 2012. 14
JANINA JÓŹWIAK Demograficzne uwarunkowania rynku pracy w Polsce Jak widać, największe zmiany nastąpiły w grupie osób starszych (wzrost o 43,7%), przy równoczesnym ostrym spadku liczby dzieci (o prawie 40%) i niewielkim wzroście liczby dorosłych. Dotyczy to też proporcji poszczególnych grup: nastąpił wyraźny wzrost udziału osób starszych w populacji, kosztem udziału najmłodszych. Dla przyszłych struktur wieku ten spadek liczby i udziału dzieci jest szczególnie niepokojący, oznacza bowiem znaczne przyspieszenie starzenia się ludności. Potwierdzają to prognozy Eurostatu EUROPOP 2010 (rysunek 6). Rysunek 6. Odsetek ludności w wieku 65+ lat, Polska 1990 2060 Źródło: opracowanie na podstawie danych EUROPOP 2010 (G. Lanzieri, The greying of the baby boomers. A century long view of ageing in European populations, Statistics in Focus, Eurostat, nr 23, 2011). Około 2030 roku udział osób starszych w populacji Polski osiągnie średni dla Europy poziom, zaś w 2060 roku znacznie go przekroczy (34,5% wobec 29,3%). W analizach procesu starzenia się ludności w ostatnich latach dużą wagę przywiązuje się do obserwacji wzrostu liczby i udziału osób najstarszych, w wieku powyżej 80 lat. To zjawisko występuje z dużą intensywnością w zaawansowanych demograficznie krajach Europy, a także w Polsce. Udział osób w wieku 80+ w całej populacji Polski w ostatnim dziesięcioleciu wzrósł dwukrotnie (z około 2% do prawie 4%). Według prognozy EUROPOP 2010 udział ten w 2060 roku przekroczy 12%. Oznacza to, że teraz wśród osób starszych (65+) około 26% przekroczyło 80 lat; w dłuższej perspektywie osoby w wieku 80+ będą stanowić ponad 40% populacji starszych. 15
JANINA JÓŹWIAK Demograficzne uwarunkowania rynku pracy w Polsce Z punktu widzenia rynku pracy ta sytuacja nie ma aktualnie większego znaczenia, ale w przyszłości będzie coraz bardziej istotna społecznie, a także dla systemu zabezpieczenia społecznego. Przyjrzyjmy się teraz przewidywanym zmianom rozmiarów i proporcji ludności dorosłej w wieku 15 64 lata, który tu umownie przyjmiemy za wiek produkcyjny, określający potencjalne zasoby siły roboczej. Rysunek 7. Zmiany liczby ludności Polski, 2010 2060 Źródło: opracowanie na podstawie danych EUROPOP 2010 (G. Lanzieri, The greying of the baby boomers. A century long view of ageing in European populations, Statistics in Focus, Eurostat, nr 23, 2011). Jak widać, w najbliższym pięćdziesięcioleciu zgodnie z prognozą będzie postępować zarówno spadek ogólnej liczby ludności Polski, jak i spadek liczby osób w wieku produkcyjnym. Przy czym ten ostatni będzie znacznie ostrzejszy, bo aż o 36%, podczas gdy liczba ludności ogółem spadnie o około 15%. W całym prognozowanym okresie potencjalne zasoby pracy zmniejszą się o prawie 10 milionów osób. Najsilniejszy spadek rozmiarów siły roboczej wystąpi w dekadzie 2040 2050. Będzie to oczywista konsekwencja aktualnego niskiego poziomu dzietności i liczby urodzeń, kiedy to roczniki wywodzące się z tego (trwałego?) 4 niżu postarzeją się o 20 30 lat. Z faktu, że tempo spadku liczby osób w wieku produkcyjnym jest znacznie szybsze niż tempo spadku ogólnej liczby ludności, wynika również, że udział potencjalnych zasobów pracy w całej populacji będzie malał z poziomu 71% w 2010 roku do zaledwie 53% w roku 2060. 4 W prezentowanej tu projekcji EUROPOP 2010 przyjęto, że współczynnik dzietności w Polsce będzie stopniowo wzrastał do poziomu 1,6 w 2030 roku i pozostanie na takim poziomie do 2060 roku. 16
JANINA JÓŹWIAK Demograficzne uwarunkowania rynku pracy w Polsce Dla oceny zmian struktury ludności ważna jest oczywiście analiza zmian liczby i udziału osób w poszczególnych grupach wieku, ale jeszcze ważniejsza jest analiza zmian relacji pomiędzy tymi grupami. Podstawowym wskaźnikiem służącym do takiej oceny jest współczynnik obciążenia demograficznego, mówiący, ile osób w wieku nieprodukcyjnym (0 14 lat oraz 65+ lat) przypada na 100 osób w wieku 15 64 lata, zwykle dezagregowany na dwa składniki: obciążenie demograficzne osobami w wieku przedprodukcyjnym i obciążenie demograficzne osobami w wieku poprodukcyjnym. Całkowite obciążenie demograficzne w Polsce w ostatniej dekadzie XX wieku zmniejszało się, mimo rosnącego udziału osób w wieku poprodukcyjnym, ponieważ znacznie szybciej malała proporcja najmłodszych przy w miarę stabilnych (i do pewnego czasu rosnących) rozmiarach subpopulacji osób w wieku produkcyjnym (por. rysunki 4 i 5). Jednak w ostatnich latach (dokładnie od 2011 roku) nastąpiło odwrócenie tej tendencji i przewiduje się, że w następnych pięciu dekadach szybko będzie rosnąć współczynnik obciążenia demograficznego osobami starszymi, a ten wzrost będzie powodował równie wyraźne zwiększenie całkowitego obciążenia demograficznego 5. Rysunek 8. Współczynnik obciążenia demograficznego osób w wieku 15 64 lata, Polska 2010 2060 Źródło: opracowanie na podstawie danych EUROPOP 2010 (G. Lanzieri, The greying of the baby boomers. A century long view of ageing in Europeanpopulations, Statistics in Focus, Eurostat, nr 23, 2011). 5 Gdyby wziąć pod uwagę tzw. ekonomiczne grupy wieku, a więc jako wiek przedprodukcyjny przyjąć lata 0 17, jako produkcyjny lata 18 59 (kobiety) i 18 64 (mężczyźni), poprodukcyjny zaś 60+/65+, to wskaźniki oczywiście przyjęłyby inne wartości, ale tendencja pozostaje bez zmian. 17
JANINA JÓŹWIAK Demograficzne uwarunkowania rynku pracy w Polsce Warto zwrócić uwagę, że największy skok wartości współczynnika obciążenia demograficznego nastąpi w bieżącej dekadzie lat 2010 2020, w wyniku wchodzenia w wiek poprodukcyjny licznych generacji urodzonych w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX wieku. Kolejne przyspieszenie wzrostu obciążenia wystąpi, gdy w ten wiek będą wchodzić wyżowe roczniki połowy lat osiemdziesiątych XX wieku. Jeśli chodzi o zmiany wewnętrznej struktury grupy osób w wieku produkcyjnym, to od początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku obserwujemy proces starzenia się zasobów pracy, polegający na zwiększającym się udziale w tych zasobach osób w starszych rocznikach wieku produkcyjnego. Rysunek 9 pokazuje przyszłe zmiany zasobów pracy w rozbiciu na poszczególne grupy roczników składających się na te zasoby. Rysunek 9. Zmiany liczby ludności Polski w grupach wieku (w tysiącach), Polska 2010 2060 15 24 lata 25 44 lata 6000 14000 5000 12000 4000 10000 3000 8000 6000 2000 4000 1000 2000 0 0 2010 2020 2020 2030 2030 2040 2040 2050 2050 2060 2060 2010 2020 2030 2040 2050 2060 10000 9000 8000 7000 6000 wieku 45 59/64 lata 14000 12000 10000 8000 5000 4000 6000 3000 4000 2000 1000 1000 2000 0 2010 2020 2030 2030 2040 2040 2050 2050 2060 2060 0 2010 2020 2030 2040 2050 2060 Źródło: A. Abramowska-Kmon, A. Chłoń-Domińczak, J. Jóźwiak, I.E. Kotowska, P. Strzelecki, Przewidywane zmiany struktur wieku ludności Polski a podaż pracy. Czy przyszły spadek liczby aktywnych zawodowo w Polsce jest nieuchronny, Sejmowa Komisja Polityki Społecznej i Rodziny, 11 kwietnia 2012. 18
JANINA JÓŹWIAK Demograficzne uwarunkowania rynku pracy w Polsce Pomijając okresowe wzrosty rozmiarów wyodrębnionych tu grup wieku (wynikających z falujących piramid wieku ludności Polski), zauważmy, że przy ogólnie spadkowej tendencji potencjalnych zasobów siły roboczej najmniejszy procentowy spadek obejmuje najstarszą grupę osób, w wieku 45 59/64 lata, najsilniejszy zaś najmłodszą. Dodatkowo te okresowe wzrosty widać najwyraźniej w najstarszej grupie 45 59/64 lata. W najbliższych dekadach należy zatem oczekiwać nie tylko kurczenia się zasobów pracy, ale i ich ciągłego starzenia się. 3. Zmiany demograficzne a podaż pracy Jak wynika z dotychczasowego obrazu zmiany demograficznej w Polsce, a także z przewidywanego przebiegu procesów demograficznych (zarówno według prognoz Eurostatu, z których tu korzystamy, jak i prognoz GUS), przyszłe przekształcenia struktur ludności będą odgrywać znaczącą rolę w kształtowaniu rynku pracy. Tym, czego można w najbliższych dekadach oczekiwać, jest (nieuchronne) starzenie się ludności, kurczenie się potencjalnych zasobów siły roboczej wraz ze starzeniem się tych zasobów, rosnące obciążenie osób w wieku produkcyjnym ludnością w wieku poprodukcyjnym. Dodajmy, że rzeczywiste obciążenie ludności pracującej osobami niepracującymi może być znacznie większe, niż to wynika ze wskaźników obciążenia demograficznego. Określają je bowiem nie tylko zmiany struktur wieku, ale także wskaźniki zatrudnienia w poszczególnych grupach wieku. Należy podkreślić, że chociaż prognozy są obciążone błędem (co oczywiste) i na pewno będą odbiegać od wartości wskaźników, które w przyszłości się urzeczywistnią, to pokazane w prognozach tendencje nie budzą wątpliwości i są nieuchronne, gdyż są już wbudowane w aktualne struktury wieku. Nasuwa się zatem pytanie, czy, w jakim zakresie i przy pomocy jakich czynników można złagodzić wyzwania, jakie niesie sytuacja demograficzna dla rynku pracy. Próbę odpowiedzi podjął Paweł Strzelecki w swojej publikacji, której wybrane wyniki przedstawiamy poniżej 6. Wychodząc z projekcji ludności EUROPOP 2010 i założeń do tej projekcji jako scenariusza bazowego oraz łącząc ją z własną prognozą współczynników aktywności zawodowej, autor pokazał (zmieniając założenie), jak zmiany poziomu dzietności, wieku emerytalnego oraz rozkładu współczynników aktywności zawodowej według wieku mogą w przyszłości zmienić liczbę osób aktywnych zawodowo. Na rysunku 10 pokazano, jak zmiany współczynnika dzietności mogą wpłynąć na osłabienie spadku liczby osób aktywnych zawodowo i, w konsekwencji, na przyszłą podaż pracy. 6 P.A. Strzelecki, Czy Polska jest skazana na spadek podaży pracy w przyszłości? wyniki analizy wrażliwości założeń prognoz długookresowych, Zeszyty Naukowe Instytutu Statystyki i Demografii SGH, nr 24, 2012. 19
JANINA JÓŹWIAK Demograficzne uwarunkowania rynku pracy w Polsce Rysunek 10. Liczba osób aktywnych zawodowo według różnych scenariuszy dzietności, Polska 2010 2060 Źródło: P.A. Strzelecki, Czy Polska jest skazana na spadek podaży pracy w przyszłości? wyniki analizy wrażliwości założeń prognoz długookresowych, Zeszyty Naukowe Instytutu Statystyki i Demografii SGH, nr 24, 2012. Objaśnienia: 1. TFR oznacza współczynnik dzietności. 2. Scenariusz bazowy patrz przypis 4. Jak widać z tego wykresu, tylko w przypadku dwóch całkowicie nierealnych scenariuszy: natychmiastowego (od 2012 roku) podwyższenia dzietności do poziomu prostej zastępowalności pokoleń (2,1) lub przynamniej do 1,8, możliwe byłoby istotne zahamowanie spadku podaży pracy. Inne pozytywne zmiany dzietności (współczynnik dzietności większy o 0,1 od poziomu w scenariuszu bazowym przez cały okres prognozy lub osiągnięcie wartości 1,8 w 2030 roku), choć teoretycznie możliwe, nie wpływają znacząco na wynikający ze scenariusza bazowego spadek liczby osób aktywnych zawodowo. Także podwyższenie wieku emerytalnego nie odwraca tendencji spadkowej rozmiarów podaży pracy, chociaż nieco ją łagodzi (rysunek 11). 20
JANINA JÓŹWIAK Demograficzne uwarunkowania rynku pracy w Polsce Rysunek 11. Liczba aktywnych zawodowo według różnych scenariuszy podwyższania wieku emerytalnego, Polska 2010 2060 Źródło: P.A. Strzelecki, Czy Polska jest skazana na spadek podaży pracy w przyszłości? wyniki analizy wrażliwości założeń prognoz długookresowych, Zeszyty Naukowe Instytutu Statystyki i Demografii SGH, nr 24, 2012. Scenariusz bazowy: 60 lat kobiety, 65 lat mężczyźni. Ważniejsze niż podwyższanie wieku emerytalnego w kontekście przyszłej liczby osób aktywnych zawodowo wydaje się podwyższanie aktywności zawodowej do poziomu bardziej pod tym względem zaawansowanych krajów europejskich (rysunek 12). Rysunek 12. Liczba osób aktywnych zawodowo według różnych scenariuszy konwergencji współczynników aktywności zawodowej, Polska 2010 2060 Źródło: P.A. Strzelecki, Czy Polska jest skazana na spadek podaży pracy w przyszłości? wyniki analizy wrażliwości założeń prognoz długookresowych, Zeszyty Naukowe Instytutu Statystyki i Demografii SGH, nr 24, 2012. Scenariusz bazowy: 60 lat kobiety, 65 lat mężczyźni. AWG: prognoza Komisji Europejskiej. 21
JANINA JÓŹWIAK Demograficzne uwarunkowania rynku pracy w Polsce Z tych symulacji wynika jasny wniosek: zmiany w strukturze wieku ludności Polski są tak głębokie, że przez zmianę pojedynczych czynników składających się na spadek rozmiarów zasobów siły roboczej i podaży pracy nie da się tego trendu odwrócić ani znacząco go zahamować. Jednak równoczesne działania na rzecz podwyższania dzietności, aktywności zawodowej i zmian wieku emerytalnego mogą przynieść pozytywne efekty. W opracowaniu Pawła Strzeleckiego dyskutowana była również kwestia tzw. migracji zastępczych (replacement migration), a więc rozmiarów napływu migracyjnego, który mógłby zrównoważyć ubytki osób aktywnych zawodowo w Polsce, wynikające ze zmiany demograficznej. Z przeprowadzonych symulacji wynika, że liczba imigrantów konieczna do takiego zastąpienia musiałaby (w okresie do 2060 roku) wynieść ponad 5 milionów osób (oraz około 2,5 miliona potomków migrantów, urodzonych w tym okresie). Taki napływ migrantów niósłby ze sobą pewne skutki społeczne, ale i demograficzne, gdyż prędzej czy później grupa ta zasiliłaby populację osób w wieku poprodukcyjnym, zwiększając jej liczebność. W podsumowaniu można stwierdzić, że to, co wydarzy się w sytuacji demograficznej Polski w przyszłości, wydarzyło się już teraz, i pewne procesy stały się dla tej sytuacji nieuchronne. Trudno przewidzieć, jakie zmiany na rynku pracy (choćby z powodu rozwoju technologii) nastąpią w najbliższych pięciu dekadach. Pewne jest jednak, że uwarunkowania demograficzne Polski będą dla rynku pracy istotnym wyzwaniem. Bibliografia A. Abramowska-Kmon, A. Chłoń-Domińczak, J. Jóźwiak, I.E. Kotowska, P.A. Strzelecki, Przewidywane zmiany struktur wieku ludności Polski a podaż pracy. Czy przyszły spadek liczby aktywnych zawodowo w Polsce jest nieuchronny, Sejmowa Komisja Polityki Społecznej i Rodziny, 11 kwietnia 2012. D.J. van de Kaa, Europe s second demographic transition, Population Bulletin, The Population Reference Bureau, nr 42 (1), 1987. G.Lanzieri, The greying of the baby boomers. A century long view of ageing in European populations, Statistics in Focus, Eurostat, nr 23, 2011. W. Lutz, V. Skirbekk, M.R. Testa, The low fertility trap hypothesis: forces that may lead to postponement and fewer births in Europe, VID Research Paper, Vienna Institute of Demography, nr 4, 2005. 22
JANINA JÓŹWIAK Demograficzne uwarunkowania rynku pracy w Polsce P.A. Strzelecki, Czy Polska jest skazana na spadek podaży pracy w przyszłości? wyniki analizy wrażliwości założeń prognoz długookresowych, Zeszyty Naukowe Instytutu Statystyki i Demografii SGH, nr 24, 2012. Sytuacja demograficzna Polski. Raport 2011 2012, Rządowa Rada Ludnościowa, Warszawa 2012. 23
MARTA DANECKA Bezrobotni niewykorzystane zasoby rynku pracy wobec problemów demograficznych Cel 1: ZWIĘKSZANIE AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ Rozdział 2. Bezrobotni dr Marta Danecka adiunkt w Zakładzie Przemian Społeczno-Gospodarczych Instytutu Studiów Politycznych PAN. Zainteresowania naukowe: transformacja polityki społecznej (pomoc społeczna, rynek pracy, ekonomia społeczna), bezrobocie, ubóstwo, wykluczenie społeczne. Autorka badań na temat aktywnych form walki z wykluczeniem społecznym (ISP PAN 2011 2012). Ostatnio opublikowała m.in.: Poza rynkiem pracy, czyli o zawodowo biernych Polakach, Jahrbuch Polen, Wiesbaden 2013; Przyszłość emerytów i emerytur: niepewność i konflikty, [w:] Polskie bieguny. Społeczeństwo w czasach kryzysu, Maria Jarosz (red.), ISP PAN i Oficyna Naukowa, Warszawa 2013; Dylematy zatrudnienia socjalnego, Polityka Społeczna, IPiSS, nr 5 6, 2012. 24
MARTA DANECKA Bezrobotni niewykorzystane zasoby rynku pracy wobec problemów demograficznych Marta Danecka Bezrobotni niewykorzystane zasoby rynku pracy wobec problemów demograficznych Zła sytuacja demograficzna w naszym kraju: starzenie się społeczeństwa i niski poziom aktywności zawodowej 1, powoduje, że należy szukać sposobów na wzrost aktywności zawodowej osób w wieku produkcyjnym, także wśród bezrobotnych. W Polsce stosuje się wiele instrumentów rynku pracy w ramach tzw. aktywnej polityki społecznej 2 (np. szkolenia, staże, stypendia, prace społecznie użyteczne, prace interwencyjne, roboty publiczne, poradnictwo zawodowe, pośrednictwo pracy, pożyczki, dodatki aktywizacyjne), których efektem powinno być trwałe usamodzielnianie bezrobotnych na rynku pracy. Nie przynoszą one jednak zadowalających efektów i są niewystarczające. Polityka społeczna ciągle szuka rozwiązań, które przyczynią się do efektywniejszego wykorzystania zasobów rynku pracy oraz zmniejszania poziomu bezrobocia. Zanim jednak przedstawię najnowsze propozycje, przyjrzyjmy się, jak obecnie wygląda pod względem demograficznym polskie bezrobocie. Jakie są cechy charakterystyczne tego zjawiska i jakie czynniki utrudniają znalezienie pracy? Bezrobocie w Polsce, tak jak w wielu krajach Unii Europejskiej, od lat jest jednym z najważniejszych problemów społecznych. Kraje Unii Europejskiej pod względem poziomu bezrobocia są bardzo zróżnicowane. Biorąc pod uwagę poziom stopy bezrobocia 3, Polska zajmuje obecnie całkiem dobre, środkowe miejsce wśród krajów UE. Eurostat 4 podaje, że wynosi ona u nas 10,6% (średnia dla UE-27 to 10,9%). Mamy zdecydowanie lepszą sytuację niż takie kraje, jak Grecja (26,4%), Hiszpania (26,3%) czy Portugalia (17,5%), natomiast są w UE także kraje, w których problem bezrobocia jest niewielki, np. Austria (4,8%), Niemcy (5,4%), Luksemburg (5,5%). 1 W Badaniu Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL), prowadzonym co kwartał przez GUS na reprezentatywnej grupie Polaków, współczynnik aktywności zawodowej (udział pracujących w ogólnej liczbie ludności w wieku 15 lat i więcej) w I kwartale 2012 roku wynosił 56%. BAEL, GUS 2012. 2 Osoby bezrobotne mogą korzystać z form aktywizacji zawodowej przewidzianych ustawą z dnia 20 kwietnia 2004 roku o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz. U. z 2008 r. Nr 69, poz. 415, z późn. zm.). 3 Podstawowym miernikiem poziomu bezrobocia jest procentowo ujęta stopa bezrobocia. Obliczając stopę bezrobocia rejestrowanego, ukazuje się stosunek między liczbą zarejestrowanych osób bezrobotnych a liczbą osób czynnych zawodowo, czyli zdolnych do podjęcia pracy, w wieku 15 65 lat dla mężczyzn i 15 60 lat dla kobiet. 4 Stopa bezrobocia, luty 2013: Unemployment rates, seasonally adjusted, February 2013.png, Eurostat, 2013, http://epp. eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php?title=file:unemployment_rates,_seasonally_adjusted,_february_2013.png&filetimestamp=2013040208074 (dostęp dnia 18 kwietnia 2013). 25
MARTA DANECKA Bezrobotni niewykorzystane zasoby rynku pracy wobec problemów demograficznych Gorzej polskie bezrobocie jest przedstawiane przez polskie statystyki. Stopa bezrobocia według danych Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej wynosiła w lutym 2013 roku 14,4% 5, a liczba zarejestrowanych w urzędach pracy bezrobotnych to 2336 tysięcy osób 6. W porównaniu ze styczniem nastąpił wzrost o 41 tysięcy osób (o 1,8%). Wzrost liczby bezrobotnych rejestrujących się w urzędach pracy był silniejszy w lutym 2013 roku niż rok wcześniej. Porównując dane sprzed roku (luty 2012), widzimy zwiększenie grupy bezrobotnych o 168,5 tysiąca (o 7,8%). Ważne jest także, że utrzymuje się bilans dodatni: napływ nowo rejestrujących się bezrobotnych w urzędach jest większy niż odpływ, czyli liczba osób wykreślanych z ewidencji urzędowych. Według danych z lutego 2012 roku i lutego 2013 roku napływ nowych bezrobotnych wynosił 211 tysięcy osób w 2012 roku i 224,9 tysiąca osób w 2013 roku (wzrost o 13,9 tysiąca osób), a odpływ analogicznie: 164,3 tysiąca i 183,9 tysiąca (wzrost o 19,6 tysiąca osób). Główne powody wzrostu bezrobocia w Polsce w 2013 roku to: trudna sytuacja gospodarcza w kraju, przejawiająca się m.in. słabnącym tempem wzrostu PKB w kolejnych kwartałach 2012 roku; powroty do ewidencji bezrobotnych po zakończeniu aktywnych form przeciwdziałania bezrobociu (20% spośród nowo zarejestrowanych bezrobotnych to osoby, które były już klientami urzędów); zakończenie umów na czas określony, których pracodawcy nie przedłużali, i zakończenie prac sezonowych, przede wszystkim w leśnictwie i ogrodnictwie, ale też w budownictwie; spadek liczby ofert pracy, jakimi dysponowały urzędy pracy. W grudniu 2012 roku było ich 36,3 tysiąca i w porównaniu do listopada 2012 roku to mniej o 12,7 tysiąca 7. Spadek ten odnotowano we wszystkich województwach, np. w województwie warmińsko-mazurskim zanotowano spadek o 0,2 tysiąca ofert, a w województwie dolnośląskim spadek aż o 1,5 tysiąca ofert. Po okresie zimowego zastoju na rynku pracy wiosna zawsze przynosi nadzieję na choćby niewielkie wzrosty wolnych miejsc pracy: w lutym 2013 roku było ich już 43,2 tysiąca. W Polsce utrzymuje się duże zróżnicowanie terytorialne bezrobocia. Warto wskazać, że nastąpił wzrost bezrobocia we wszystkich województwach, ale rozkład województw pod względem poziomu stopy bezrobocia nie uległ zmianie. Najwięcej bezrobotnych było zarejestrowanych w mazowieckich i śląskich urzędach pracy, najmniej w województwach opolskim, lubuskim i podlaskim (wykres 1). Natomiast najwyższą stopę bezrobocia odnotowuje się ciągle w województwie warmińsko-mazurskim. W lutym 2013 roku było to jedyne 5 W Badaniu Aktywności Ekonomicznej Ludności stopa bezrobocia jest zawsze niższa w grudniu 2012 roku wynosiła według zastosowania tej metodologii 10,1% (liczbę bezrobotnych według definicji w BAEL oszacowano na 1 757 tysięcy osób). 6 Rynek pracy w Polsce, Informacja sygnalna MPiPS, Warszawa, luty 2013. 7 Brakowi pieniędzy dla urzędów pracy towarzyszy kurcząca się liczba ofert zatrudniania zgłaszana do urzędów. Jest to efekt ostrożnego zachowania i ograniczania inwestycji przez pracodawców. Wprawdzie obietnica premiera Donalda Tuska o stworzeniu dodatkowych 400 tysięcy miejsc pracy w 2013 roku budzi nadzieję na poprawę sytuacji na rynku pracy, ale propozycja ta jest póki co zbyt ogólna, żeby prognozować pozytywne jej efekty w stosunku do bezrobotnych zarejestrowanych w urzędach pracy. 26
MARTA DANECKA Bezrobotni niewykorzystane zasoby rynku pracy wobec problemów demograficznych województwo, w którym stopa bezrobocia przekroczyła 20%. Wysoka stopa bezrobocia utrzymuje się w województwach zachodniopomorskim, kujawsko-pomorskim, podkarpackim, świętokrzyskim, lubuskim. Najniższa stopa bezrobocia jest w województwach wielkopolskim, mazowieckim, śląskim i małopolskim. Wykres 1. Liczba bezrobotnych rejestrowanych (w tysiącach) i stopa bezrobocia w lutym 2013 roku według województw 2500 2336,6 25 22,5 2000 1500 19,1 14,4 14,6 15,1 17 15,1 12,6 15,5 17,1 15,6 14,6 12,1 16,8 19,3 20 15 1000 11,6 10,9 10 500 172,7 161,6 142,9 66,6 165,4 178 296,6 57,4 164,2 74,4 126,8 226,7 93,3 122,3 165 121,9 5 0 0 bezrobotni zarejestrowani (w tys.) stopa bezrobocia Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, luty 2013. Jeśli jednak będziemy rozpatrywać poziom bezrobocia w układzie powiatowym, okaże się, że sytuacja jest dużo gorsza. W prawie jednej czwartej powiatów (w 86 powiatach spośród 370) stopa bezrobocia przekroczyła 20%. W niechlubnym rankingu na pierwszym miejscu od lat plasuje się mazowiecki powiat szydłowiecki (tu stopa bezrobocia wynosi 36%). Zaraz za nim są powiaty: piski, radomski, braniewski (ponad 30%). Wraz z upadkiem państwowych zakładów pracy po 1989 roku, spółdzielni i PGR-ów, przy braku inwestycji i złym stanie infrastruktury te regiony cierpią na trwałą zapaść rynku pracy 8. Dodatkowo dramat wzmacnia 8 Dla porównania zwróćmy uwagę, że 10 lat temu bezrobocie w powiecie szydłowieckim wynosiło aż 41,2%, a rekord odnotowano wówczas w powiecie gołdapskim, gdzie stopa bezrobocia wynosiła 42,9%; Bezrobocie rejestrowane w I IV kwartale 2003, GUS, Warszawa 2004. 27
MARTA DANECKA Bezrobotni niewykorzystane zasoby rynku pracy wobec problemów demograficznych utrwalenie wzorców życia bez zatrudnienia, z pomocy społecznej 9. Przy braku dochodów nie ma popytu na towary i usługi, lokalna przedsiębiorczość i życiowa aktywność zamierają. Młodzi i bardziej mobilni aktywni mieszkańcy tych regionów wyjeżdżają w poszukiwaniu pracy do większych aglomeracji lub za granicę. Bezrobocie częściej dotyka ludzi młodych niż starszych. Na skutek kryzysu gospodarczego drastycznie wzrosło bezrobocie wśród ludzi młodych, do 24 roku życia. W całej UE jego średni poziom przekroczył 22%, a w niektórych państwach członkowskich osiągnął nawet 50%, np. w Hiszpanii i Grecji 10. Komisja Europejska zaznacza, że w całej UE prawdopodobieństwo bezrobocia wśród młodych jest dwukrotnie wyższe niż wśród ludności starszej. W Polsce co czwarty młody człowiek nie ma pracy. W ogólnej liczbie bezrobotnych najwięcej jest osób młodych w wieku 25 34 lata (29,7%), oraz najmłodszych w wieku do 24 lat (19,4%). Oznacza to, że co druga osoba zarejestrowana w urzędzie pracy nie ukończyła 35 lat. Drobnym pocieszeniem może być fakt, że w stosunku do danych z zeszłego roku, mimo ogólnego wzrostu bezrobocia, nieznacznie zmalała liczba osób najmłodszych w grupie zarejestrowanych bezrobotnych (wykres 2). Wykres 2. Bezrobotni według wieku w listopadzie 2011 i 2012 roku 2012 380,5 583,7 378,7 378,3 243,3 2011 393,2 558,1 350,1 373,7 208,2 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% 24 lata i mniej 25 35 35 44 45 54 55 i wi cej Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Bezrobocie rejestrowane I II kwartał 2012, Warszawa 2013. Pracodawcy niechętnie zatrudniają osoby młode, bez doświadczenia zawodowego, dlatego tak ważne jest upowszechnianie staży, praktyk zawodowych czy choćby wolonta- 9 Na szczególną uwagę zasługuje problem bezrobocia na terenach wiejskich. Wśród wszystkich bezrobotnych osoby ze wsi od lat stanowią 40 50% całej grupy (np. w 2005 roku było to 42,5%; w 2008 roku, gdy bezrobocie było najniższe, udział osób ze wsi w urzędach pracy był wyższy niż w latach poprzednich 45,5%; w 2012 roku 43,9%). Ponad połowa (53,5% spośród bezrobotnych ze wsi) posiada gospodarstwo rolne. Za: Bezrobocie rejestrowane I IV kwartał 2012, GUS, Warszawa 2013. Szerzej problemy aktywności zawodowej ludności wiejskiej analizują Paweł Chmieliński i Bożena Karwat-Woźniak w rozdziale Ludność wiejska oraz jej aktywność zawodowa i sytuacja na rynku pracy niniejszej publikacji. 10 Zwalczanie bezrobocia wśród młodzieży: wykorzystanie funduszy strukturalnych UE na rzecz pomocy osobom młodym, Komisja Europejska, 2012, http://ec.europa.eu/commission_2010-2014/president/pdf/council_dinner/youth_action_team_pl.pdf (dostęp dnia 18 kwietnia 2013). 28
MARTA DANECKA Bezrobotni niewykorzystane zasoby rynku pracy wobec problemów demograficznych riatu dla najmłodszych uczestników rynku pracy. Młodych zatrudnia się na czas określony i za niskie wynagrodzenie, co z kolei powoduje, że w tej grupie wiekowej częściej niż wśród osób starszych dochodzi do zmiany miejsca pracy. Według danych zebranych przez Instytut Spraw Publicznych, aż 70% pracowników w wieku do 24 lat jest zatrudnionych na umowy czasowe, co daje Polsce, niestety, drugie miejsce w UE (po Słowenii) 11. Ponadto młodzi często decydują się na pracę na czarno: według GUS aż 20% pracowników szarej strefy nie ukończyło jeszcze 25 roku życia. Najliczniejsze grupy najmłodszych bezrobotnych mieszkają w województwach: mazowieckim (45,4 tysiąca), małopolskim (34,6 tysiąca), śląskim (31,3 tysiąca), podkarpackim (30,6 tysiąca). Bezrobotni w wieku 25 35 lat to najczęściej mieszkańcy województw: mazowieckiego (73 tysiące), śląskiego (56,2 tysiąca), małopolskiego (44 tysiące), podkarpackiego (43,7 tysiąca), wielkopolskiego (41 tysięcy). Natomiast najstarsi bezrobotni to najczęściej mieszkańcy województw: mazowieckiego (35,2 tysiąca), śląskiego (24,8 tysiąca), dolnośląskiego (23,1 tysiąca), łódzkiego (20,9 tysiąca). Osoby najmłodsze (do 25 roku życia) i najstarsze (powyżej 50 roku życia) zarejestrowane jako bezrobotne należą do grona określanego jako będące w szczególnie trudnej sytuacji na rynku pracy (więcej na ten temat w dalszej części artykułu). Zgodnie z przepisami (art. 50 ustawy o promocji zatrudnienia) tym grupom bezrobotnych powiatowe urzędy pracy w okresie do sześciu miesięcy od dnia rejestracji powinny przedstawić propozycję zatrudnienia, innej pracy zarobkowej, szkolenia, stażu u pracodawcy, odbycia przygotowania zawodowego dorosłych, zatrudnienia w ramach prac interwencyjnych lub robót publicznych. Gdy przeanalizujemy dostępne dane, potwierdzi się prawidłowość, że wraz z wiekiem wydłuża się czas poszukiwania pracy przez osoby bezrobotne. I tak najmłodsi spośród zarejestrowanych znajdują zatrudnienie (lub są objęci formą aktywizacji) najczęściej po mniej niż trzech miesiącach poszukiwań, natomiast osoby w wieku powyżej 50 lat po ponad roku! BAEL podaje, że średni okres szukania pracy dla osób do 24 roku życia to 10,2 miesiąca, a dla osób powyżej 55 roku życia to aż 51,3 miesiąca (ponad cztery lata). Z tych danych wynika, że mimo bolesnego startu zawodowego, który spotyka jedną czwartą młodych Polaków, w szczególnie trudnej sytuacji znajdują się osoby starsze, długotrwale bezrobotne 12. Wydaje się, że to ta grupa wymaga zwiększonej uwagi, działań wspierających i aktywizujących na rynku pracy, ponieważ wraz z przesunięciem piramidy wiekowej (starzenie się naszego społeczeństwa), przy zachowaniu widocznych trendów polskiego bezrobocia i przesunięciu granicy wieku uprawniającego do świadczeń emerytalnych osoby te mogą być znacznie bardziej narażone na utratę pracy. W szerszej perspektywie nadzieję na poprawę sytuacji osób starszych na rynku pracy budzi wzrost znaczenia osiągania coraz wyższego poziomu wykształcenia, poszerzanie kwalifikacji zawodowych (także jako kształcenie przez całe życie ), zwiększenie 11 M. Pańków, Młodzi na rynku pracy 2012, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2012. 12 Więcej na ten temat w rozdziale Piotra Błędowskiego Aktywność zawodowa osób w starszym wieku niniejszej publikacji. 29