Logika dr Agnieszka Figaj
O czym to będzie? Dwa fundamentalne pytania: Czym zajmuje się logika? Czym my zajmować się będziemy?
Logika (grec. logos-oznacza rozum) Nauka normatywna, analizująca źródła poznania pod względem prawomocności czynności poznawczych z nimi związanych. Zajmuje się badaniem ogólnych praw, według których przebiegają wszelkie poprawne rozumowania, w szczególności wnioskowania.
Logika Jest to nauka (w sensie tak szerokim, jak to tylko możliwe) o języku jako systemie znaków. Jej trzy zasadnicze działy to: semiotyka nauka o znakach, w szczególności znakach słownych; metodologia nauk zajmuje się badaniem metod poznawania świata, a zwłaszcza uzasadnianiem twierdzeń; logika formalna nauka o związkach między wartościami logicznymi zdań, zachodzącymi ze względu na ich budowę.
Działy logiki Logika Logika formalna Semiotyka Ogólna metodologia nauk Syntaktyka Semantyka Pragmatyka
Czym będziemy się zajmować? z zakresu semiotyki: znak, język, kategorie syntaktyczne wyrażeń, nazwy, definicje, pytania, wnioskowania konwersacyjne; z zakresu metodologii nauk: klasyfikacja rozumowań, sposoby uzasadniania twierdzeń; z zakresu logiki formalnej: elementy rachunku: zdań i predykatów, pojęcie wynikania, klasyfikacja rozumowań.
Z czego będziemy korzystać? Z. Ziembiński Logika praktyczna PWN, Warszawa 2006 S. Lewandowski, H. Machińska, A. Malinowski, J. Petzel Logika dla prawników LexisNexis, Warszawa 2005
Czym nie będziemy się zajmować? historią logiki (choć jest ekscytująca), drobiazgową analizą pojęć i teorii, tym co najciekawsze (czyli współczesną logiką formalną, na to niestety nie będziemy mieli czasu!).
Miejsce logiki wśród innych dyscyplin naukowych Logika współczesna korzysta z wielkiego dorobku wybitnych logików i filozofów okresu starożytności, średniowiecza i czasów nowożytnych. Jednym z jej dynamicznie rozwijających się działów, są modalne rachunki logiczne. Logika modalna wyraźnie wskazuje na związki logiki z lingwistyką i filozofią. Jednak logika w czasie swego rozwoju zajmowała różne miejsca wśród innych dyscyplin naukowych.
Miejsce logiki wśród innych dyscyplin naukowych Na wielu etapach przemian historycznych logika łączona była z filozofią jako jej część, a także z psychologią i matematyką. Logika jest to nauka o poprawnym rozumowaniu, a w takim ujęciu ma zastosowanie zarówno w naukach ścisłych jak i humanistycznych.
Znak Podstawowym pojęciem logiki jest znak, bowiem pojęcie to jest nieodzowne dla omówienia procesów komunikacji pomiędzy ludźmi. W szczególności zrozumienie, czym jest znak, jest niezbędne dla określenia pojęcia języka, dzięki któremu komunikacja pomiędzy ludźmi ma miejsce.
Znakiem nazywamy stan rzeczy spowodowany przez kogoś, po to, by według przyjętej konwencji znaczeniowej wiązać z tym stanem myśli o określonej treści. Oto kilka przykładów: 1. Dowódca batalionu wystrzelił rakietę, dając znak do rozpoczęcia natarcia. 2. Ktoś zawiązał supełek na chustce do nosa, by nie zapomnieć o zapłaceniu rachunku za telefon. 3. Kierowca pogotowia włączył syrenę i niebieskie świałto.
W myśl powyższej definicji, nie jest znakiem sam przez siebie układ rzeczy czy zjawisko, takie jak określony dźwięk, czy układ kresek które nazywamy materialnym substratem znaku lecz dopiero taki układ rzeczy czy zjawisko rozpatrywane w powiązaniu z określonymi regułami znaczeniowymi, nakazującymi wiązać z tym substratem materialnym myśli o określonej treści.
Należy także umieć odróżniać znak od oznaki (objawu, symptomu) jakiegoś stanu rzeczy. Oznaką jakiegoś stanu rzeczy czy zdarzenia nazywamy wszystko to, co współwystępując z owym stanem rzeczy czy zdarzeniem powoduje skierowanie nań czyjejś myśli, choć nie istnieją reguły znaczeniowe, które by takie skierowanie myśli nakazywały. Oto kilka przykładów:
1. Dym sam przez się jest oznaką ognia (ale nie znakiem); 2. Przylot jaskółek jest oznaką wiosny; 3. Roztrzaskane szkło na jezdni jest oznaką wypadku, który wydarzył się w tym miejscu. W ostatnim przykładzie: narysowane przez policjanta białe kreski na jezdni są, według ustalonych w służbie policyjnej reguł znaczeniowych, znakami informującymi o stwierdzonym położeniu pojazdów i innych przedmiotów po wypadku.
Najważniejszym rodzajem znaków są znaki słowne ciągi foniczne (słowa mówione) lub ciągi liter, które mają znaczenie. Znak słowny stanowiący całość nazywamy wyrazem (np.: logika, długopis itd.). Wyrażeniem nazywamy z kolei sensowne zestawienie co najmniej dwóch wyrazów, które są powiązane ze sobą składniowo. Na przykład wyrażeniem będzie Uniwersytet Warszawski, najwyższy budynek w Poznaniu, jak również zdanie Piotr pije sok pomidorowy.
Zarówno wyraz jak i wypowiedź mogą mieć postać słowną oraz postać pisemną. Wypowiedź jest to wyraz lub wyrażenie pełniące funkcję komunikacyjną. Wypowiedziami są więc zdania lub równoważniki zdań. Wypowiedź w zależności od okoliczności, w których ją formułowano (np. czasu, miejsca, osoby), pełni różne funkcje znaczeniowe. Są to m.in.: funkcja opisowa, ekspresywna, sugestywna i performatywna.
Język, najogólniej rzecz biorąc, to zasób wyrazów, zwrotów i form używanych do porozumiewania się przez ludzi: członków społeczeństwa, regionu, środowiska, zawodu itp.
Język, jest to system obejmujący wyznaczony przez pewne reguły zbiór znaków słownych, z którymi odpowiednie reguły nakazują wiązać myśli określonego typu, a inne reguły określają dopuszczalny sposób wiązania tych znaków w wyrażenia złożone.
Z semiotycznego punktu widzenia język określony jest przez trzy grupy reguł: 1. Reguły wyznaczające zasób danego języka. 2. Reguły znaczeniowe. 3. Reguły składniowe (syntaktyczne).
Rozróżniamy języki: naturalne takie, których reguły ukształtowane zostały zwyczajowo, w sposób spontaniczny, a dopiero ktoś później podjął się ich odtworzenia na podstawie obserwacji posługiwania się danym językiem przez członków jakiejś grupy; sztuczne skonstruowane dla jakiś celów w ten sposób, że reguły tych języków zaprojektowano z góry.
Reguły znaczeniowe języka naturalnego są bardzo złożone, ponieważ uwzględniają m. in. takie lub inne elementy sytuacji, w której dana wypowiedź została sformułowana, kontekst innych wypowiedzi, formy gramatyczne użytych słów, itd.. Te same zespoły dźwięków mowy czy napisy mogą być różnie rozumiane w różnych językach, a z drugiej strony odmienne słowa z różnych języków mogą być rozumiane jednakowo.
Z punktu widzenia semiotyki ogólnej języki różnią się słownictwem i składnią. Słownictwo zasób słów mających ustalone znaczenia w danym języku. Na słownictwo współczesnych języków narodów cywilizowanych składają się dziesiątki tysięcy wyrazów i liczba ta stale rośnie. Osoba posługująca się pewnym ograniczonym zasobem słów z danego języka używa, jak mówimy słownika z zakresu danego języka. Rozróżniamy dwa rodzaje słownika: słownik czynny zasób słów, którymi dana osoba posługuje się umiejętnie oraz słownik bierny zasób słów, które dana osoba zna, ale ich nie używa.
Mówiąc o słownictwie pewnego języka trzeba zauważyć, że niektóre ze zwrotów są specyficzne tylko dla danego języka. Wyróżniamy tutaj przede wszystkim: 1. Idiomy wyrażenia złożone, które maja swoiste znaczenie, odmienne od tych, które wyznaczałoby zwykłe znaczenie wyrazów składniowych. Na przykład idiomami w języku polskim są: podziękować z góry, zapłacić z dołu, spaść z wokandy, tu jest pies pogrzebany, spiec raka, pleść trzy po trzy. 2. Homonimy wyrazy (wyrażenia) mające jedno brzmienie (często jedną pisownię), ale posiadające
dwa lub więcej znaczenia. Dużą grupę homonimów stanowią nazwy, np. róg (krowy, ulicy), rola (ziemia, w teatrze), róża (kwiat, choroba). Homonimami są również wyrazy, które mogą być rozumiane nie tylko jako nazwy, lecz także jako funktory, np. bez (kwiat, bez jako przyimek), piec (z kafli jako rzeczownik, piec ciasto jako czasownik), tępy ( nieostry jako przymiotnik, nieinteligentny również przymiotnik).
3. Synonimy różne wyrazy lub wyrażenia mające takie samo znaczenie, np. samochód auto, lub albo, godzić jednać, skłonność upodobanie, itd. Składnia ustalone reguły jakiegoś języka dotyczące sposobu wiązania wyrazów w wyrażenia złożone. Językoznawstwo zajmuje się m.in. opisem składni poszczególnych języków, natomiast przedmiotem syntaktyki logicznej jest wyróżnianie ogólnych kategorii wyrażeń (kategorii syntaktycznych) ze względu na rolę tych wyrażeń w strukturze należycie zbudowanych wyrażeń bardziej złożonych.
Kryterium rozróżnienia poziomu języka stanowi odniesienie do przedmiotu, o którym orzeka wypowiedź w danym języku. Jeżeli wypowiedź odnosi się do otaczającej rzeczywistości i taką rzeczywistość opisuje, to wypowiedź taka jest sformułowana w języku I stopnia, czyli w języku przedmiotowym.
Wypowiedzią w języku I stopnia jest ta, która nie odnosi się do innych wypowiedzi. Przykłady: 1. W Czersku znajdują się ruiny średniowiecznego zamku. 2. Deszcz pada. 3. Z niektórych okien hotelu Marriott w Warszawie widać Dworzec Centralny PKP.
Jeżeli przedmiotem, o którym orzeka dana wypowiedź, nie jest zjawisko empiryczne, lecz inna wypowiedź sformułowana w języku I stopnia, to mamy do czynienia z wypowiedzią w języku II stopnia, czyli z wypowiedzią w metajęzyku. Wyrażenia w metajęzyku opisują własności wyrażeń językowych sformułowanych w języku I stopnia. Przykłady: 1. Fałszywe jest zdanie, że teraz pada deszcz. 2. W języku polskim słowo kontroler ma takie same znaczenie, jak słowa rewident, inspektor.
Ogólnie rzecz biorąc, z wypowiedzią w języku n tego stopnia (gdzie n 2 ) mamy do czynienia wtedy, gdy przedmiotem, o którym orzeka ta wypowiedź, jest druga wypowiedź sformułowana o jeden stopień niższym. Przykład: To prawda, że Jan powiedział, iż Piotr śpi. W rzeczywistości rzadko spotykamy wypowiedzi w języku III stopnia, natomiast przede wszystkim posługujemy się językami I stopnia, a także językami II stopnia.