Dr inż. Włodzimierz Łęcki MIĘDZYRZECKI REJON UMOCNIONY Obiekty militarne stanowią jedną z ciekawszych grup budowli. Na ziemiach Polski znajdują się w różnym stopniu zachowane pozostałości fortyfikacji z wielu epok, od czasów prehistorycznych po czasy II wojny światowej. Te najstarsze to grodziska pozostałości grodów, budowli drewniano ziemnych wznoszonych od kilku tysięcy lat temu do wczesnego średniowiecza. Najbardziej obrazowym przykładem jest w dużym stopniu odtworzony gród w Biskupinie sprzed ok. 3000 lat temu. Od XIII w. wznoszono murowane zamki, a miasta otaczano murami z różnymi basztami i bastejami. Wieki XVII i XVIII to czasy powstawania twierdz ziemnych z elementami murowanymi, z reguły o regularnym kształcie z bastionami i rawelinami. Wielki rozwój dzieł fortyfikacyjnych nastąpił w XIX w. Na ziemiach Polski powstały duże kompleksy obronne realizowane przez państwa zaborcze, nieco wcześniej sprzymierzone przy rozbiorach Królestwa Polskiego, a później szykujące się do wojny między sobą. Potężne twierdze powstały między innymi w Grudziądzu, Toruniu, Poznaniu pruskie, w Modlinie rosyjska, Przemyślu i Krakowie austriackie. Doświadczenia I wojny światowej preferowały wznoszenie całych linii fortyfikacyjnych, w kilku realizacjach bardzo skomplikowanych budowli żelbetowych schowanych głęboko pod ziemią. W Polsce zachowały się wzniesione w latach 30. i 40. XX w. fortyfikacje polskie (m.in. w Wielkopolsce i na Śląsku), rosyjskie (na Mazowszu i Podkarpaciu) tzw. Linia Mołotowa i niemieckie (Wał Pomorski i Międzyrzecki Rejon Umocniony). Wśród tych ostatnich zdecydowanie do najpotężniejszych należą fortyfikacje Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego. Wchodził on w niemiecki system fortyfikacyjny ciągnący się równolegle do granicy z Polską, od Bałtyku po Górny Śląsk, zwany Systemem Nibelungów. Składał się on z trzech części: od północy, od Darłowa przez Szczecinek, Wałcz, Krzyż do Gorzowa Wlkp. Wału Pomorskiego, krótkiego odcinka Gorzów - Cigacice koło Zielonej Góry Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego (MRU) oraz od Cigacic na Górny Śląsk Linii Odrzańskiej. Międzyrzecki Rejon Umocniony stanowił krótki (ok. 70 km), ale najsilniejszy zespół budowli militarnych, które miały bronić dostępu do Berlina w przypadku wojny z Polską. Fortyfikacje te stanowią największe dzieło budownictwa wojskowego na terenie Polski i jedno z największych w Europie. Często porównywane do francuskiej linii Maginota, pod pewnymi względami m.in. długość podziemnych tuneli ją przewyższają. Budowa i usytuowanie MRU Koncepcja ufortyfikowania tzw. Bramy Lubuskiej położonej między dolną Wartą a Odrą, ryglującej najkrótszą drogę ze wschodu do Berlina powstała w Niemczech w latach dwudziestych. W końcu tych lat zbudowano pewną liczbę pojedynczych obiektów fortyfikacyjnych głównie w rejonie Kostrzyna nad Odrą.
W 1932 r. podjęto na szeroką skalę studia terenowe i prace projektowe skomplikowanego systemu fortyfikacyjnego położonego w cięciwie łuku rzek Odry i Warty biegnącej nieco na zachód od Międzyrzecza. Plan ufortyfikowania Bramy Lubuskiej przewidywał zbudowanie między Odrą i Wartą systemu umocnień, o zarysie czworokąta i trzech frontach obronnych. Oficjalna nazwa projektowanego systemu fortyfikacji brzmiała: Das befestige Gebiet Oder Warthe_Bogen, (Rejon Umocniony Łuku Odra - Warta). Główną linię fortyfikacyjną tego rejonu przewidziano na linii od Gorzowa na północy do Brodów nad Odrą na południu. Dwie pomocnicze linie fortyfikacyjne miały być utworzone przez rozbudowę planowanych pozycji osłony skrzydeł przebiegające wzdłuż lewego brzegu Warty na północy i prawego brzegu Odry na południu. Powstały w ten sposób kompleks fortyfikacyjny stanowił system zdolny do prowadzenia działań w izolacji. Pozycje flankowe miały zabezpieczać prowadzenie działań bojowych w przypadku przełamania sąsiadujących z MRU fortyfikacji Wału Pomorskiego od północy i Linii Odrzańskiej od południa. Prace projektowe ukończono w 1932 r. Realizacja budowy rozpoczętej w 1933 r. przewidywana była do 1944 r., a pewne prace miały potrwać do początku lat pięćdziesiątych. Prace prowadziły dwa sztaby fortyfikacyjno saperskie kierownictwa budowy, zlokalizowano w Torzymiu i Sulęcinie, podlegle inspektorowi fortyfikacyjnemu w Kostrzynie. Tempo prac znacznie wzrosło od 1935 r. Dla ukrycia prac władze wprowadziły szereg ograniczeń w ruchu na tym terenie: w 1936 r. zakazano przelotu samolotów nad obszarem Bramy Lubuskiej, w sierpniu 1938 r. wprowadzono zakaz przebywania wojskowych z państw obcych na obszarze Bramy Lubuskiej; przejazdy pociągami i samochodami mogły się odbywać tylko za specjalnymi przepustkami. Mimo tych kroków znaczne informacje o postępach niemieckich prac fortyfikacyjnych napływały do Sztabu Generalnego Wojska Polskiego. W końcu 1937 r. według ocen polskich MRU stanowił już dobrze rozbudowaną fortyfikację o dużej zdolności bojowej. W tym też okresie zaczęto przeszkalanie stałej załogi batalionu fortecznego. W 1938 r. wskutek budowy fortyfikacji nad zachodnią granicą III Rzeszy tempo budowy MRU osłabło. Na przełomie lat 1941-42 prace zostały przerwane całkowicie, a nawet pewne elementy budowli demontowano, przenoszono je do fortyfikacji Wału Atlantyckiego. W 1943 r. do najsilniejszego rejonu MRU w okolice Wysokiej Niemcy przenieśli duże, liczące 1500 stanowisk pracy zakłady lotnicze. Fabrykę tę umieszczono w podziemnej części systemu fortyfikacji. W końcu 1944 r. rozbudowano umocnienia polowe uzupełniające system umocnień stałych. W początkach 1945 r. niedokończony jeszcze MRU posiadał jednak znaczną wartość bojową. Składał się z trzech pozycji: osłonowej, głównej i tyłowej. Pozycja osłonowa przebiegała od Przytocznej przez Rokitno, Lubikowo, jeziora obrzańskie, wzdłuż kanału Obry i Obrzycy do Odry pod Głogowem. Przesmyki między jeziorami zamykał rów przeciwczołgowy, pola minowe i zapory drutowe. Większe miejscowości stanowiły punkty oporu z rozwiniętymi fortyfikacjami polowymi. Pozycja główna biegła w odległości 10 do 25 km na zachód od pozycji przesłaniania. Na północy sięgała Gorzowa ciągnąc się na południe do Skwierzyny. Pozycje tę tworzyły
pojedyncze żelbetowe forty rozmieszczone w dużej odległości między sobą i połączone rowami strzeleckimi. Odcinek ten przystosowany był głównie do obrony przepraw na Warcie. Od Skwierzyny pozycje tworzyły zespoły parokondygnacyjnych fortów zaopatrzonych w kopuły pancerne i połączonych między sobą podziemnymi tunelami. Forty te Niemcy nazywali pancerwerkami. Najbardziej rozbudowana linia fortyfikacji biegła przez Bledzew, Kursko, Pieski, Kęszycę, Wysoką, Staropole do Lubrzy. W rejonie Starego Dworku, Bledzewa i Ołoboku w system obrony włączono zespoły irygacyjne rzek Obry i Ołoboku. Dawało to możliwość spiętrzania wody i zalewnia dogodnych podejść, a tym samym utrudniania możliwości przełamania pozycji. Najsilniej ufortyfikowany odcinek ciągnął się od Kęszycy do Staropola, tam gdzie w wyżynnym terenie nie istniały dodatkowe przeszkody naturalne. W sumie MRU składał się z 83 pancerwerków, 24 żelbetowych stanowisk karabinów maszynowych oraz szeregu obiektów towarzyszących. Większość pancerwerków 55 płożona była między Kęszycą i Staropolem. Poszczególne budowle naziemne połączone były między sobą systemem podziemnych korytarzy tzw. potern (szerokość 180 m, wysokość 2 m). Osią całego systemu była tzw. główna droga ruchu biegnąca południkowo (szerokość 4,70 m, wysokość 5,1 m). Jeden z wyjazdów do tej drogi znajduje się na stoku wzgórza w lesie na północ od Wysokiej. Do systemu dróg podziemnych przylegały rozliczne komory mieszczące magazyny, koszary, elektrownię, stacje filtrów itp. Całość obiektów podziemnych wykonano systemem górniczym. Łączna długość systemu podziemnych dróg wynosiła ok. 50 km. Drogi te wyposażono w sprawnie działające grawitacyjne systemy odwodnienia i wentylacji, dla sprawnej komunikacji i transportu posiadały one sieć elektrycznej kolejki wąskotorowej o prześwicie torów 500 mm. Poszczególne pancerwerki posiadały podobne, lecz zróżnicowane rozwiązania budowlane. Ponad powierzchnię ziemi wystawało 3-5 kopuł stalowych (o grubości ścian do 35 cm) ochraniających stanowiska karabinów maszynowych i miotaczy min. Pancerwerki posiadające przy powierzchni ziemi przeważnie 2 kondygnacje (mieszczące stanowiska ogniowe oraz bezpośrednie zaplecze) połączone były okrągłymi szybami wyposażonymi w windy i schody z rozległymi komorami na głębokości 25-50 m pod ziemia. Komory te mieściły między innymi koszary, magazyny amunicji i żywności, zaplecze sanitarne dla bezpośredniej obsługi danej fortyfikacji. Połączone one były poternami z główną drogą ruchu. Całość budowli wykonana była z betonu bardzo wysokiej klasy, o wytrzymałości na ściskanie 40-60 MPa (400-600 kg/cm 2 ). Grubość betonowych ścian pancerwerków wynosiła 100-250 cm. Część projektowanych obiektów o odporności typu A miała mieć grubość ścian do 350 cm. U południowego krańca systemu fortyfikacji połączonych główną drogą ruchu położona jest podziemna tzw. pętla boruszyńska, stanowiąca prawdziwy labirynt korytarzy i komór m.in. obejmująca 32 wielkie komory długości ok. 35 m, szerokości 4,6 m i wysokości 5,0 m. Było to zaplecze baterii pancernej z obrotowymi kopułami. Obiekt ten nie został dokończony. W rejonie Wysokiej i Kęszycy planowano budowę czterech dalszych takich baterii. Znaczna część pozycji głównej biegła w pobliżu przeszkód naturalnych: jezior i rzek. W południowej części na rzece Ołobok pobudowano co ok. 2 km stopnie wodne z wałami oraz śluzami piętrzące wody rzeki i tworzące zalewy. Duży bunkier, śluza nad jez. Niesłysz
umożliwił obniżenie poziomu wód tego dużego jeziora (pow. 497 ha) o 3 m i zalanie doliny rzeki Ołobok aż do Odry. Inne śluzy m.in. w Lubrzy i na zachód od wsi Pieski miały możliwość obniżenia tamtejszych jezior i zalanie określonych obszarów na przedpolach umocnień. W rejonie Kęszyca Staropole przed główną linią pancerwerków zbudowano szeroki pas zapory przeciwczołgowej z żelbetowych słupów, tzw. zęby smoka. Na drogach przecinających zapory przeciwczołgowe pobudowano drewniane lub żelbetowe, obrotowe mosty. Dla ułatwienia budowy i zaopatrzenia fortyfikacji pobudowano bocznicę kolejową od stacji w Staropolu w kierunku północnym. Dla zamaskowania pancerwerków zbudowanych w terenie odkrytym wznoszono nad nimi drewniane budowle imitujące stodoły bądź domki myśliwskie. Na terenie wsi obudowywano je budynkami mieszkalnymi i gospodarczymi. Trzecia pozycja MRU tyłowa również nie została przez Niemców ukończona. Biegła ona przez Lubniewice, Sulęcin, Torzym, Budachów. Poszczególne punkty oporu obok fortyfikacji polowych posiadały różne budowle obronne utworzone przez adaptacje budynków mieszkalnych i gospodarczych. Do budowy umocnień zwłaszcza polowych w czasie II wojny światowej Niemcy wykorzystywali więźniów. Wskazuje na to duża liczba obozów istniejących wówczas w tym rejonie. O stanie fortyfikacji w lutym 1945 r. tuż po ich zdobyciu przez żołnierzy radzieckich mówi relacja J. Denisowa korespondenta wojennego Armii Radzieckiej Zjechaliśmy z magistrali samochodowej (obecnie szosa nr 3 dopisek W.Ł.) na wiejską dróżkę wiodącą ku wzgórzu. Wkrótce drogę przegrodziło 8 rzędów betonowych słupów ciągnących się na wiele kilometrów. Przed nami głęboki przeciwczołgowy rów, którego nasyp maskował zęby smoka ustawione na żelbetowej podstawie. Przez rów drewniany mostek, zewnętrznie niczym nie odróżniał się od innych mostów, ale na jego powierzchni można zauważyć kwadratowe nacięcia dosłownie jak na parkiecie. Przy pojawieniu się czołgów kwadraty podnosiły się z nawierzchni i z odsłoniętych otworów podnosiły się ku górze żelazne slupy przeciwczołgowe. Podchodzimy do jednego ze wzgórz, jest ono otoczone kolczastym drutem, na szczycie pancerne kopuły każda z nich opętana sześcioma rzędami kolczastych drutów. Grubość pancerza 30-40 cm. Zeszliśmy po zachodnim stoku wzgórza w kierunku drzwi wiodących w podziemie. W pierwszej kondygnacji podziemia znajdują się kazamaty mieszkalne. Są one wyposażone w system sygnalizacji, wentylacji i posiadają elektryczność. W kazamacie trzy rzędy prycz, za nimi pokój łączności i centrala telefoniczna. Z górnej kondygnacji podziemia przejścia do wszystkich kopuł pancernych. Po krętych żelbetowych schodach schodzimy w dół. Na 15 m od powierzchni ziemi główny korytarz do wszystkich służbowych pomieszczeń, składów wyposażenia bojowego i pomocniczych magazynów. Jeszcze kilka odcinków schodów i najniższa kondygnacja. Na głębokości 45 m przestrzenny tunel. Przechodzimy w lewo do sali siłowni. Była czynna. Nasi żołnierze wykorzystali zapasy paliwa porzuconego przez hitlerowców i puścili w ruch podziemna elektrownię, jej prąd służył do oświetlania i zaopatrywał w energię wszystkie mechanizmy. Od dolnej kondygnacji
szła podziemna galeria z wąskotorową kolejką co 300 m rozjazdy. Na przystankach strzałki i liczby pokazujące, do których dział fortyfikacyjnych prowadzi kolejka. Przełamanie MRU w 1945 r. W drugiej połowie stycznia 1945 r. w wyniku szybkiej ofensywy wojska radzieckie znalazły się na przedpolach MRU. W pasie tym działały armie 1 Frontu Białoruskiego: 1 armia pancerna gwardii gen. M. Katukowa, 8 armia gwardii gen. W. Czujkowa i 69 armia gen. Kałpakczego. Generał W. Czujkow w książce Koniec Trzeciej Rzeszy (wyd. II Warszawa 1982) tak wspomina przełamanie MRU: 28-29 stycznia do rzeki Obry dotarły cztery dywizje 8 armii gwardii i dwa korpusy1 armii pancernej gwardii. Na podstawie danych rozpoznania wyrobiliśmy sobie pogląd co do tego, jak trudne stoi przed nami zadanie. Przyznaję, że aż strach było wysyłać nasze oddziały na te potężne umocnienia. Co gorsza wyczerpały się nam zapasy amunicji. Ale nie wolno było czekać, aż nadejdą pozostałe wojska i dostarczą amunicję. Strata czasu oznaczała skazanie się na niepowodzenie. Po analizie położenia, rozważeniu wszystkich za i przeciw, powziąłem decyzję zaatakowania z marszu linii umocnień. To samo postanowił dowódca 1 armii pancernej gwardii, generał Katukow Rozpoznanie doniosło, że nieprzyjaciel pośpiesznie przerzuca nowe dywizje przez Frankfurt nad Odrą. Rzeczywiście, rano 31 stycznia jedna z dywizji pojawiła się na wschód od Odry w rejonie, w którym znajdowały się już nasze oddziały. Doszło do boju spotkaniowego w pasie między Odrą a MRU, którego jeszcze nie zdołaliśmy całkowicie opanować. Nie dysponowaliśmy szczegółowymi danymi co do rozmieszczenia stałych umocnień obronnych nieprzyjaciela. Dlatego też w czasie boju spotkaniowego i wysuwającymi się oddziałami niemieckimi musieliśmy szukać obejść i luk pomiędzy umocnieniami. Na nasze szczęście skierowana tutaj świeża, nowo uformowana dywizja niemiecka również, jak widać, słabo orientowała się w rozmieszczeniu umocnień, w skutek czego nie zdołała wykorzystać całej mocy swego ognia dogodnego położenia pozycji. Walczyła niezbyt umiejętnie, choć uporczywie. Jeśliby dowództwo tej dywizji lepiej znało linie obrony i miało przynajmniej dwie doby na to, aby rozpoznać położenie i zorganizować system ognia i współdziałanie, trudno powiedzieć, jaki byłby wówczas przebieg naszych działań. Prawdopodobnie musielibyśmy toczyć długotrwałe walki i ponieść znaczne straty. Ale udało się zmusić przeciwnika do ucieczki. Można powiedzieć, że w pewnej mierze sprzyjała nam pogada. Było pochmurnie. Widoczność słaba i załogi schronów bojowych nie były w stanie rozeznać się, gdzie są swoi, a gdzie obcy. Bezpośredniego przełamania głównej linii umocnień dokonały oddziały 1 armii pancernej 44 brygada pancerna płk. J. Gusakowskiego. 29 stycznia o godz. 14.00 3 batalion czołgów pod dowództwem mjra Karabanowa zbliżył się do przedniego skraju MRU, gdzie został ostrzelany z rejonu Wysokiej. Na szosie z Kaławy do Wysokiej znajdowała się zapora z szyn. Pod osłona nocy oraz ognia artylerii oraz czołgów rozebrano zaporę i oznakowano przejście, przez które cała brygada wyruszyła do Wysokiej. Pokonanie pasa fortyfikacji odbyło się bez start. W tym samym czasie 40 i 45 brygady pancerne próbowały bezskutecznie sforsować umocnienia pod Nietoperkiem i Kęszycą. Następnego dnia Niemcy zdołali obsadzić
ponownie pancerwerki w rejonie przełamania. Dalsze oddziały radzieckie z 40 brygady musiały toczyć ciężkie walki o ponowne przekroczenie pasa umocnień. Po dwudniowych bojach ostatecznie pozycja główna została przełamana przez 8 korpus zmechanizowany w rejonie Lubrzy. Dalsze trzy dni trwały walki o pozycje tyłową MRU, gdzie przybyły ściągane pośpiesznie dywizje niemieckie dla obsadzenia linii obronnych. Z obsadzeniem linii głównej spóźniły się one parę dni. Rankiem 2 lutego bataliony zmotoryzowane z batalionem transporterów pływających 44 brygady pancernej pod osłoną ognia artylerii sforsowały po lodzie Odrę i uchwyciły przyczółek na zachodnim brzegu rzeki. Swoistym paradoksem stał się fakt, że potężne fortyfikacje budowane parę lat zdobyte zostały w ciągu paru dni, bez większych strat ze strony wojsk radzieckich. Stało się to możliwe dzięki szybkim działaniom wojsk pancernych co uniemożliwiło Niemcom obsadzenie fortyfikacji odpowiedni silnym i przeszkolonym zgrupowaniem wojskowym. Losy MRU po wojnie. W wyniku ustaleń konferencji poczdamskiej, która zobowiązywała mocarstwa do zniszczenia pozostałości urządzeń militarnych Niemiec, w końcu lat czterdziestych większość nadziemnych fortyfikacji została przez saperów radzieckich wysadzona w powietrze. Później dużą część stalowych kopuł zdemontowano, stal przeznaczając do przetopienia na inne cele. W stanie prawie nienaruszonym pozostały budowle podziemne i niewielka część pancerwerków. Niezabezpieczone obiekty stały się celem coraz liczniejszych penetracji ludzi żądnych wrażeń oraz szabrowników. Stopniowo demontowano co cenniejsze elementy wyposażenia, wywożono nawet płytki chodnikowe, którymi wyłożone były posadzki potern. Zniszczone zostały w dużej części nakrywy kanalizacji odwadniającej, część kanałów uległą zamuleniu, co sprawiło, że na niektórych odcinkach korytarzy podziemnych pojawiła się woda. Od lat siedemdziesiątych fortyfikacje stały się celem wypraw turystycznych. Turystów spotkać można było w okolicach folwarku Kaława, gdzie znajduje się dobrze zachowany pancerwerk umożliwiający w miarę wygodne zejście do podziemi. Grupy młodych ludzi, pasjonatów MRU odwiedzały bardziej niedostępne zakamarki m.in. pętlę boryszyńską. Niektórzy z nich organizowali nawet biwaki w podziemiach. Zwiedzanie podziemi bardzo ciekawe - połączone było z pewnym niebezpieczeństwem. Od wielu lat podziemia MRU stały się zimowiskiem nietoperzy. Przyrodnicy stwierdzili występowanie tutaj 11 gatunków tych latających ssaków. Dla ochrony nietoperzy część korytarzy uznana została w 1980 r. za rezerwat przyrody. Corocznie od jesieni do wiosny zimuje w podziemiach około 20 tysięcy nietoperzy. W 1984 r. powstała koncepcja urządzenia w podziemnych kazamatach MRU składowiska odpadów radioaktywnych. W skutek protestów mieszkańców Międzyrzecza i okolicznych
miejscowości oraz faktu istnienia wcześniej utworzonego rezerwatu nietoperzy, tej koncepcji niezrealizowano. Zresztą zrezygnowano w 1990 r. z budowy elektrowni jądrowej na terenie Polski i sprawa stała się bezprzedmiotowa. Od lat dziewięćdziesiątych XX w. zainteresowanie fortyfikacjami MRU systematycznie wzrastało. Otwarte i niezabezpieczone pancerwerki stanowiły duże niebezpieczeństwo dla przypadkowych turystów. Dla ochrony rezerwatu nietoperzy i ochrony bezpieczeństwa zakazano indywidualnego zwiedzania obiektów. Otwory zamurowano i zakratowano. W końcu lat dziewięćdziesiątych część obiektów przystosowano dla ruchu turystycznego. Powstały dwa ośrodki zwiedzania wejściami do podziemi: w Pniewie koło Kaławy i w Boryszynie koło Lubży. W tych miejscach uporządkowano pomieszczenia, oświetlono je, zapewniono bezpieczne zejścia do podziemi, przygotowano trasy zwiedzania różnej długości (od jednej do kilku godzin). W Pniewie przy pancerwerku utworzono skansen sprzętu wojskowego. W Boryszynie na początku maja każdego roku odbywa się zlot grup rekonstrukcyjnych potrzebujących sprzęt i umundurowanie z czasów II wojny światowej. Planuje się uruchomienie na części odcinków kursowania kolejki po zachowanych torowiskach. MRU stanowi główną atrakcję turystyczną województwa lubuskiego. Ważniejsza literatura: Czujkow W.: Koniec trzeciej rzeszy. Warszawa 1982 Fortyfikacja. Nr5/1995. Poznań 1995 Gralec E.: Międzyrzecki Rejon Umocniony. Kaława (bez roku wydania) Hoff L. : Fortyfikacje. Ukryte piękno. Poznań 2006 Łęszczak A.: Lubrzański szlak fortyfikacji. Swarzędz 2001 Miniewicz J., Perzyk B.: Międzyrzecki Rejon Umocniony 1934-1945. Warszawa 1993 Toczewski A.: Międzyrzecki Rejon Umocniony. Międzyrzecz 1988 Schematy i zdjęcia Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego
1 Schemat lokalizacji linii obronnych MRU 1. Twierdza Kostrzyn 2. Linia tyłowa 3. Pozycja główna 4. Pozycje boczne 5. Pas przesłaniania 6. Umocnienia Frankfurtu 7. Połączenie MRU z Linią Odrzańską
2 Przykładowy przekrój poziomy i pionowy jednokondygnacyjnego panzerwerku
3 Przekrój pionowy z szybem łączącym panzerwerk z chodnikiem łączącym - poterną
4 Schemat rozmieszczenia komór podziemnych baterii artylerii tzw
5 Zachowane kopuły pancerne panzerwerku w Pniewie koło Kaławy
6 Podziemna komora magazynowa
7 Rozwidlenie przy głównej drodze ruchu
8 Jaz piętrzący Kanał Niesulicki