Moje dziecko jest leworęczne Lateralizacja to inaczej stronność ciała, a więc większa sprawność jednej strony ciała od drugiej, która nie ogranicza się wyłącznie do pracy rąk, choć najwyraźniej zaznacza się właśnie w czynnościach manualnych. Występuje ona również w przypadku nóg oraz parzystych narządów zmysłu, zwłaszcza oczu. Najczęściej skupiamy się na obserwowaniu, która ręka dominuje u dziecka. Pierwsze objawy dominacji ręki można zaobserwować już u niemowlęcia, począwszy od ok. 6-7 miesiąca życia dziecka. Przewaga jednej ręki nad drugą staje się wyraźna u wielu dzieci około 4 roku życia. Zwykle na przełomie wieku przedszkolnego i szkolnego ustala się lateralizacja czynności ruchowych rąk, która ostatecznego kształtu nabiera w wieku 12-14 lat. Asymetria funkcjonowania półkul mózgowych rozwija się w ciągu życia dziecka. W kolejnych okresach rozwoju układu nerwowego dochodzi do ustalenia w mózgu lokalizacji poszczególnych funkcji. Ze względu na krzyżowanie się większości szlaków nerwowych łączących mózg z narządami zmysłów i ruchu, czynności i funkcje powiązane są z półkulami w następującym porządku: prawa półkula kieruje pracą lewej strony ciała, a lewa półkula odpowiada za funkcjonowanie narządów po prawej stronie. Oprócz asymetrycznej przewagi funkcjonalnej jednej z półkul mózgowych może wystąpić sytuacja jej braku, co ma miejsce, gdy żadna z półkul nie wykazuje wyraźnej przewagi, dominacja wówczas nie występuje, obie półkule działają jakby ekwiwalentnie. Wyróżniamy następujące rodzaje lateralizacji: jednorodna prawostronna (przejawia się dominacją prawej ręki, oka i nogi, świadczy o dominacji półkuli lewej) lub lewostronna (przejawia się dominacją lewej ręki, oka i nogi, świadczy o dominacji półkuli prawej); niejednorodna (inaczej zwana skrzyżowaną) polega na wyraźnej czynnościowej przewadze narządów ruchu i zmysłu, ale nie po tej samej stronie, a po obu stronach ciała; nieustalona brak ustalonej dominacji poszczególnych narządów ruchu i zmysłu. Zaburzenia procesu lateralizacji jako przyczyna trudności i niepowodzeń szkolnych Nieprawidłowa lateralizacja i leworęczność mogą być źródłem różnych trudności dziecka. Szczególnie negatywny wpływ na naukę ma skrzyżowanie lateralizacji w zakresie oka i ręki, ponieważ utrudnia kształtowanie się koordynacji wzrokowo- manualnej.
Trudności dziecka leworęcznego Lateralizacja lewostronna utrudnia dziecku funkcjonowanie, ponieważ większość urządzeń technicznych oraz przedmiotów codziennego użytku jest przeznaczona dla osób praworęcznych. Dziecko leworęczne znajduje się zazwyczaj w sytuacji o wiele trudniejszej niż jego praworęczni rówieśnicy. Szczególnie początki nauki szkolnej, przede wszystkim zaś początki nauki pisania bywają trudne, a nawet szokujące. Najczęściej w klasie I szkoły podstawowej dziecko leworęczne różni się od swoich kolegów. Odrębność ta połączona jest z kłopotami i trudnościami technicznymi, a nierzadko z zaburzeniami utrudniającymi naukę czytania i pisania. Sprawą niezmiernie ważną jest wybór ręki, którą dziecko leworęczne ma pisać. Jeśli okaże się, że lateralizacja lewostronna jest pełna, tzn. dominuje nie tylko lewa ręka, ale też noga i oko, dziecko nie powinno mieć kłopotów z nauką pisania, czytania, określania kierunków. Podczas rysowania czy pisania u dzieci leworęcznych mogą jednak pojawić się problemy. Zaburzenia stwierdzone u dzieci lewostronnych uznaje się za skutek zmuszania ich do posługiwania się prawą ręką, co wywołuje tzw. konflikt dominacji ( uaktywnienie ośrodków w półkuli niedominującej ). Należy podkreślić, że dzieci leworęczne przestawiane na siłę wykazują różne zaburzenia osobowości. Możemy zauważyć u nich płaczliwość, lękliwość, ataki złości, agresji. Zaburzenia nerwicowe objawiają się jąkaniem, moczeniem nocnym. Utrwala się w nich niechęć do przedszkola, szkoły. Często obserwuje się nadpobudliwość psychomotoryczną. Problemy psychologiczne są skutkiem niewłaściwej postawy otoczenia wobec leworęczności. Przejawia się ona nadmiernym zainteresowaniem i ochroną dziecka, bądź też zmuszaniem do wykonywania czynności prawą ręką, czy wreszcie wyśmiewaniem, przezywaniem, np. przez kolegów. Takie zachowania mogą negatywnie wpływać na samoocenę dziecka, obniżać poczucie jego wartości, prowadzić do kompleksów, nieśmiałości, a nawet lękliwości, nasilającej się w nowych sytuacjach ( obawa przed reakcją nieznanego otoczenia, niepewność) Może to prowadzić do kształtowania się postawy wycofującej. Leworęczność jest zjawiskiem złożonym i ma wielorakie aspekty. Decyzja o przestawianiu dziecka na prawą rękę wymaga więc wzięcia pod uwagę wielu różnych czynników. Próby przeuczania mogą być podejmowane w przypadku dzieci oburęcznych i o słabej przewadze ręki lewej; dzieci u których sprawność ruchowa prawej ręki jest prawidłowa. Nigdy nie przeuczamy na prawą rękę dzieci: zlateralizowanych lewostronnie wczesnej sile dominacji lewej ręki lewoocznych - dąży się do jednorodnej ( po tej samej stronie ciała) lateralizacji oka i ręki upośledzonych umysłowo
małej sprawności ręki prawej akceptujących swoją leworęczność jąkających się Wśród wielu szczególnych zasad postępowania z dzieckiem leworęcznym najważniejszym jest prawo dziecka leworęcznego do posługiwania lewą ręką. Postępowanie z dzieckiem leworęcznym nie jest równoznaczne z przestawieniem go na rękę prawą, ale powinno uwzględnić pomoc w przygotowaniu dziecka do nauki pisania zgodnie z jego możliwościami. Czynność pisania tradycyjnie wykonywana prawą ręką w kierunku od strony lewej ku prawej, zazwyczaj sprawia dziecku leworęcznemu problemy. Sposób pisania lewą ręką jest odmienny. Leworęcznemu dziecku trzeba więc dodatkowo ułatwić naukę: Psychologowie zalecają stosowanie następujących zasad: 1. Właściwa postawa wobec leworęczności; zapobieganie wytworzeniu się aury odmienności, czy poczucia bycia gorszym od innych. 2. Trafna decyzja co do dalszego postępowania z dzieckiem leworęcznym. Próby przeuczania na prawą rękę mogą być podejmowane w przypadku dzieci oburęcznych i o słabej przewadze ręki lewej; dzieci oburęcznych i jednocześnie prawoocznych; dzieci prawidłowo rozwiniętych umysłowo, wykazujących dobrą sprawność ruchową prawej ręki i nie przejawiających zaburzeń mowy i zaburzeń emocjonalnych oraz przy pełnej akceptacji przeuczania przez samo dziecko. 3. Prawidłowa postawa ciała dziecka podczas pisania; obie stopy oparte o podłogę, przedramiona o stół, plecy wyprostowane do pionowej linii kręgosłupa, głowa i górna część tułowia pokrywają się z osią kręgosłupa, tułów znajduje się w pewnej odległości od ławki, sąsiad z ławki siedzi po prawej stronie dziecka leworęcznego (w rzędzie środkowym), światło ustawione z przodu lub z prawej strony. 4. Właściwe ułożenie zeszytu; zeszyt oddalony od ciała i od brzegu ławki w celu oparcia całego przedramienia piszącej ręki, ułożony ukośnie z nachyleniem w prawą stronę, nieco na lewo od osi ciała, 5. Prawidłowy sposób trzymania pióra; zanim dziecko zacznie pisać piórem (szybko schnącym) powinno uporać się z opanowaniem techniki pisania posługując się ołówkiem; ołówek ujęty w odległości ok. 3cm od końcówki piszącej, leży na przednim członie środkowego palca, pomiędzy kciukiem i lekko zgiętym palcem wskazującym, ręka trzymająca pióro znajduje się w odległości ok. 2cm od powierzchni papieru.
6. Prawidłowy układ dłoni, nadgarstka i przedramienia; dłoń wraz z nadgarstkiem stanowi przedłużenie przedramienia, brzeg dłoni, nadgarstka i ramię opierają się cały czas o stół i zeszyt, przesuwając się podczas pisania, koniec ołówka skierowany na lewe przedramię przedramię ułożone mniej więcej prostopadle do liniatury zeszytu, dłoń i palce z ołówkiem znajdują się poniżej liniatury zeszytu. 7. Organizacja ruchów pisania; dbanie o prawidłowe odtwarzanie kształtów liter poprzedzone kreśleniem linii pionowych i poziomych, kształcenie umiejętności płynnego przesuwania ręki od lewej do prawej krawędzi zeszytu, wdrażanie do utrzymywania dłoni i ramienia na zeszycie, unoszenia tylko ołówka w celu postawienia znaku diakrytycznego i przejścia do pisania następnego wyrazu, trening pozostawiania łokcia w tym samym miejscu podczas przenoszenia ręki do drugiej linijki, przestrzeganie zasady pisania od strony lewej w kierunku osi ciała, lecz bez jej przekraczania. 8. Kontrola i regulowanie napięcia mięśniowego; uświadomienie dziecku własnego napięcia mięśniowego, wdrażanie do świadomego kontrolowania napięcia mięśniowego, kształcenie umiejętności aktywizacji określonej grupy mięśni uczestniczących w danej czynności ruchowej. Istnieje szereg ćwiczeń, które pozwalają leworęcznym usprawnić proces pisania. Nie można jednak zapomnieć, że postępowanie z dzieckiem leworęcznym należy rozumieć jako świadome, uzgadnianie współdziałania rodziców, nauczyciela i dziecka. W procesie wdrażania prawidłowych ruchów podczas pisania należy zwrócić uwagę na dbanie o prawidłowe zapisywanie liter, trening w zakresie płynnego przesuwania ręki od lewej do prawej krawędzi zeszytu, wdrażanie dziecka, aby podczas pisania dłoń i przedramię cały czas były oparte o zeszyt, a tylko pióro było unoszone ku górze, w czasie przesuwania ręki z końca jednej linijki do początku następnej, łokieć powinien być oparty o ławkę, a tylko dłoń i przedramię przesuwają się. Należy dbać o to, aby dziecko kontrolowało i regulowało własne napięcie mięśniowe, aby ograniczało się ono do aktywizacji tylko tych mięśni, które
uczestniczą w danej czynności ruchowej. Sprawne zapisywanie tekstu jest wynikiem współdziałania obu rąk. Zatem usprawniać należy także kończynę pomocniczą, która przytrzymuje zeszyt, przesuwa go do góry w trakcie pisania, co umożliwia stabilność ręki piszącej. Duże znaczenie ma dobra współpraca ręki i oka podczas pisania. Należy usprawniać współdziałanie czynności ruchowych lewej ręki i oka po tej samej stronie, usprawniać rękę po stronie dominującego oka, umożliwiać stałe śledzenie wzrokiem czynności pisania przez dziecko. Dzieci te wkładają duży wysiłek w pisanie, który powoduje nadmierne napięcie mięśniowe (dzieci wówczas są przygarbione, schylają głowę zbyt nisko lub ją przekrzywiają). Należy wyrabiać właściwą postawę ciała dziecka leworęcznego podczas pisania, co jest istotne ze względów zdrowotnych. Ponieważ dzieci leworęczne męczą się w czasie pisania, wskazane jest stosowanie przerw i ćwiczeń relaksujących ręce, np. wymachy, kurczenie i rozkurczanie mięśni dłoni. Tolerujemy ponadto wolniejsze tempo pracy tych dzieci i niższy poziom graficzny. Nigdy też nie podkreślamy ich inności. Dzieci leworęczne zmuszane do pisania prawa ręką unikają tych czynności. Jeżeli mamy dziecko o lateralizacji jednostronnej lewostronnej, zaakceptujmy to i pomóżmy mu również to zaakceptować. Dla bezproblemowej nauki czytania i pisania większe znaczenie ma prawostronna dominacja w zakresie oczu, niż to, czy dziecko jest prawo- czy leworęczne. U dzieci z dominacją lewego oka ruchy gałek ocznych mają tendencję do kierowania się od strony prawej do lewej i dlatego popełniają one bardzo typowe błędy w czytaniu. U dzieci takich należy wytworzyć odruch wodzenia wzrokiem od strony lewej do prawej. Najlepsze efekty daje czytanie tekstów z tzw. przysłoną. Przysłaniamy cały tekst, aby wzrok dziecka nie był rozbiegany i zmuszamy je do wodzenia wzrokiem za przesuwanym w prawo paskiem papieru ( trudniejsze wyrazy uczymy czytać sylabicznie). Jako że lateralizacja jest integracyjnym procesem rozwoju również i na tym polu możemy wspomagać rozwój naszego dziecka. Oto kilka prostych zabaw, ćwiczeń, dzięki którym dzieci lepiej poznają i będą różnicować stronę lewą od prawej, będą swobodniej orientować się w schemacie własnego ciała oraz w kierunkach przestrzennych, a także mogą doskonalić percepcję wzrokową i koordynację wzrokowo ruchową, oraz zdolności manualne. 1. Orientacja w schemacie ciała: podaj mi proszę zabawkę, która leży po lewej stronie, dotknij prawego ucha, pokaż lewe oko, co widzisz po swojej prawej stronie, itp.; zdalnie sterowany miś: dziecko bawi się misiem, a my wskazujemy mu drogę do skarbu: misiu, idź dwa kroki w lewo, teraz prosto, a teraz skręć w prawo i idź aż do poduszki, zobacz co jest za poduszką?; chwytanie/rzucanie piłki raz lewą, raz prawą ręką (ze wskazaniem). 2. Percepcja wzrokowa: układanki, puzzle, rozcinanki, które składamy z elementów w całość;
zauważanie różnic i podobieństw pomiędzy podobnymi ilustracjami, zdjęciami; układanie wg wzoru; komponowanie własnych wzorów; zabawy plasteliną, ciastoliną modelowanie. 3. Koordynacja wzrokowo-ruchowa: kreślenie w powietrzu kształtów geometrycznych, liter, cyfr; kreślenie linii poziomych, pionowych, ukośnych, kształtu koła; rysowanie tzw. leniwej ósemki; rysowanie, malowanie na dużych arkuszach; wypełnianie konturów; rysowanie po śladzie tzw. ćwiczenia grafomotoryczne; obrysowanie, rysowanie z wykorzystaniem szablonów wewnętrznych i zewnętrznych; malowanie palcami, z wykorzystaniem obu rąk; wycinanie nożyczkami; nawlekanie korali, makaronu, słomek, itp. 4. Zdolności manualne: wydzieranki papierowe; nawijanie nici na szpulkę; zbieranie małych elementów, np. grochu, koralików np. segregowanie wg koloru itp. Wspomniane ćwiczenia grafomotoryczne, które rozwijają koordynację wzrokowo ruchową oraz precyzję ręki można odnaleźć w takich opracowaniach, jak np. "Lewa ręka rysuje i pisze. Ćwiczenia przygotowujące do pisania dla dzieci leworęcznych, M. Bogdanowicz, M. Różyńska opracowanie polecane przez pedagogów nie tylko dla dzieci leworęcznych, ale dla każdego dziecka przygotowującego się do podjęcia trudu nauki pisania; Ćwiczenia rozwijające sprawność ruchową ręki i koordynację wzrokowo ruchową, H. Tymichova. Obie przytoczone pozycje opatrzone są wstępem metodycznym i zawierają wiele ciekawych obrazków do obrysowywania bez odrywania ręki.
Chcąc pomóc dziecku leworęcznemu w normalnym funkcjonowaniu w grupie, klasie, domu- powinniśmy stwarzać jak najwięcej sytuacji sprzyjających rozwojowi dziecka. Powinniśmy je wspierać, usprawniać i pod żadnym pozorem nie krytykować. Aby jednak praca z dzieckiem leworęcznym przyniosła oczekiwane efekty musi być kontynuowana w domu rodzinnym dziecka. Jeżeli zauważamy, że nasze dziecko: posługuje się sprawnie obiema rękami na przemian pisze, rysuje ręką lewą i prawą, nie preferując żadnej z nich; cechuje słaba sprawność manualna, której może towarzyszyć ogólna niezręczność ciała; ma trudności w orientacji w stronach swojego ciała; ma trudności w określaniu kierunków przestrzennych możemy podejrzewać zaburzenia w procesie lateralizacji. Dla dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym można przeprowadzić badanie w oparciu o test i obserwację, za pomocą których pedagog czy psycholog poradni może sprawdzić rodzaj i stopień lateralizacji dziecka, a także podpowiedzieć szczegółowe propozycje odnośnie ćwiczeń i zabaw wspomagających ten ważny proces. Sławni leworęczni muzycy to np. Ludwig van Beethoven, Niccolo Paganini, Jimmy Hendrix, Paul McCartney, Ringo Starr, Bob Dylan i Sting. Do słynnych leworęcznych malarzy należą Leonardo da Vinci, Michał Anioł Buonarotti, Eduard Manet i Pablo Picasso. Wybitni leworęczni uczeni to m.in. Albert Einstein, Friedrich Nietzsche. W historii było też wielu leworęcznych polityków, m.in. Ronald Reagan, George Bush senior i Bill Clinton. BIBLIOGRAFIA: 1. Bogdanowicz M. Leworęczność u dzieci. Warszawa 1992, WSiP 2. Bogdanowicz M: Lewa ręka rysuje i pisze. Ćwiczenia przygotowujące do pisania dla dzieci leworęcznych Gdańsk 2003, HARMONIA 3. Czajkowska I., Herda K. Zajęcia korekcyjno- kompensacyjne w szkole. Warszawa 1989, WSiP S.A. 4. Maruszewski M. Mózgowe mechanizmy zachowania ( w:)psychologia.red. Tomaszewski T. Warszawa 1975, PWN 5. Spionek H. Dziecko leworęczne. Warszawa 1964, Nasza Księgarnia 6. Grabowska A., Leworęczność-praworęczność, CMPP-P MEN, Warszawa 2000 7. Spionek H. Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne. Warszawa 1985, PWN 8. Szurmiak M. Podstawy reedukacji uczniów z trudnościami w czytaniu i pisaniu. Warszawa 1987, WSiP 9. Healey Jane M., LEWORĘCZNOŚĆ. Jak wychować leworęczne dziecko w świecie ludzi praworęcznych, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne 10. Hermann-Josef Zoche, Czym jest leworęczność i jak z nią żyć, Świat Książki 2003