Autorzy : Jagoda Adamarczuk Eliza Barańska Stanisław Jankowski Maciej Kulma Wojciech Nejc Jagoda Rogowska
Wstęp : Kilka słów o mieście 1.Wrocław (Breslau) wkracza w XX w. W XX w. Wrocław wszedł jako miasto prawie półmilionowe, był w tym czasie najbardziej przeludnionym miastem Niemiec, więc poprawa warunków życia i stanu zasobów mieszkaniowych stała się głównym wyzwaniem w Breslau. Dlatego też w 1921 roku rozpisano architektoniczny konkurs na plan rozwoju miasta. Dzięki wysiłkom ówczesnych urbanistów, architektów i władz miejskich udało się w okresie międzywojennym przeprowadzić szereg działań. Skutkiem tych działań było rozszerzanie się granic gmin. Zestawienie graficzne i liczbowe powierzchni oraz liczby ludności Wrocławia, Frankfurtu i Kolonii w roku 1926 obrazowo prezentuje dramatyczną sytuację ówczesnego miasta. 1
1 "Kierunki rozwoju urbanistycznego dzisiejszego Wrocławia, metropolii Dolnego Śląska o dużym znaczeniu kulturalnym i handlowym, leżącej na skrzyżowaniu ważnych szlaków komunikacyjnych biorą swój początek w pierwszym trzydziestoleciu XX wieku. Szczególnie istotne działania mające wpływ na planowy oraz nowoczesny i,dynamiczny rozwój miasta w aspektach: technicznym, gospodarczym, zdrowotnym, społecznym i kulturalnym, wystąpiły w okresie dwudziestolecia międzywojennego. 2. Etymologia nazwy 1 Fragment książki Wandy Kononowicz dotyczący kierunków rozwoju Wrocławia w okresie międzywojennym. 2
3. Symbole miasta Pierwszy herb Wrocławia z XIV wieku ustanowiono na dworze cesarza Karola IV Luksemburskiego. Dwa pola zajmuje głowa św. Jana Chrzciciela na misie, kolejne dwa czeski to lew w koronie. 2 Nadajemy wam i waszym potomkom nowy herb miejski, mianowicie tarczę z głową św. Jana Chrzciciela, z czterema innymi tarczami wokół, w tym na górnej białego lwa, na drugiej czarnego orła na żółtym polu po lewej stronie wielkiej tarczy, na trzeciej po lewej stronie głowę św. Jana Ewangelisty, który u was i u waszych przodków był od wielu lat w czci i poważaniu. A w czwartej najniższej tarczy literę W, co oznacza imię Wratislay, tego który pierwszy zbudował miasto Presslaw i nadał mu imię Wratislavia. 3 2 Cytat pochodzi z przywileju herbowego ogłoszonego w 1530 r. 3 Herb Wrocławia w latach 1530-1938, obrazek obok przedstawia herb Wrocławia od 1938-1945 roku. 3
Flaga Wrocławia 4. Zdjęcia archiwalne 4
4 4 Zdjęcia te pochodzą z kolekcji prywatnych i nie zostały dokładnie opisane. (Wrocław - okres międzywojenny) 5
Rozwinięcie : Hydrotechniczna trasa turystyczna 1. Położenie geograficzne miasta, a hydrotechnika. Wrocław położony jest w szerokiej dolinie Odry, gdzie rzeka tworzy liczne rozgałęzienia opływające kilkanaście wysp, gdzie uchodzą do niej cztery dopływy średniej wielkości: Oława, Ślęza, Bystrzyca i Widawa. Układ koryt rzecznych zmieniał się w czasach historycznych na skutek licznych powodzi oraz działalności człowieka. Samo miasto Wrocław również od początku swojej historii, korzystało z Odry, jako szlaku żeglugowego. Na Odrze prowadzono wiele inwestycji i robót hydrotechnicznych związanych z poprawą żeglowności i możliwości transportowych oraz bezpieczeństwem przeciwpowodziowym. Kształt dróg wodnych we Wrocławiu jest wynikiem właśnie takich inwestycji prowadzonych w XIX i XX wieku. Istotnym elementem tych dróg wodnych są stopnie wodne na Odrze, umożliwiające pokonanie różnic w poziomach wodny na szlaku żeglugowym, za pomocą śluz. 6
Hydrotechnika - dział nauki i techniki zajmujący się budowlami pozwalającymi właściwie prowadzić gospodarkę wodną; m.in. są to: budowle wodne, stacje uzdatniania wody, oczyszczalnie ścieków, natomiast wykorzystanie zasobów wód morskich do żeglugi ułatwiają kanały morskie, porty wodne, budowle stoczniowe. Zdjęcie przedstawiające Zatokę Gondoli, rok 1934. 2. Budowle hydrotechniczne i ich objaśnienie Stopień wodny pionowy uskok dna rzeki odpowiednio obudowany i umocniony w celu ochrony koryta rzeki przed niszczącym działaniem spadającej wody. Stopnie wodne budowane są w celu poprawy żeglowności rzeki. Na stopień wodny składają się jazy, przepławki dla ryb oraz śluzy. Jaz 5 budowla hydrotechniczna wybudowana w poprzek rzeki lub kanału piętrząca wodę, w celu utrzymania stałego poziomu rzeki dla celów żeglugowych lub (w ograniczonym zakresie) zabezpieczenia przed powodzią, zaopatrywania w wodę oraz do celów energetycznych. 5 Obrazek poniżej przedstawia schemat jazu stalowego. 7
Śluza wodna budowla hydrotechniczna wznoszona na kanałach żeglownych, rzekach (jako fragment jazu) oraz pomiędzy jeziorami. Są one budowane w celu umożliwienia podczas żeglugi pokonywania różnic poziomu wody przez jednostki pływające (np. statki, barki, jachty). Śluza to fragment kanału przegrodzony komorą wodną. 3. Kilka statystycznych faktów Wrocławski Węzeł Wodny to największy tego typu system w Polsce. Nawet krótki spacer wzdłuż brzegów Odry czy po kilku z ponad stu mostów i kładek uświadamia, że zapanowanie nad rzeką i przystosowanie jej do potrzeb ludzi to niełatwe zadanie. A każdy, kto choć raz płynął Odrą albo 8
jednym z jej dopływów doceni z pewnością skomplikowany system jazów i śluz. Ponad 25 kilometrów Odry, 4 jej dopływy, kanały i niezliczona ilość drobnych cieków wodnych zapanować nad takim ogromem wody i sprawić, żeby stała się ona przyjazna dla człowieka to trudne zadanie. Nic więc dziwnego, że pracują nad tym całe pokolenia od średniowiecza aż do czasów współczesnych. Jednak to, co udało się stworzyć, zapiera dech w piersiach. 6 Infrastruktura Wrocławskiego Węzła Wodnego jest tak rozbudowana - 15 jazów, 11 śluz, blisko 87 mostów i kładek te liczby robią wrażenie. I choć królową polskich rzek niezmiennie nazywa się Wisłę, to warto się zastanowić, czy Odra nie zasługuje na miano co najmniej technologicznego króla? 6 Na mapie nie ma przedstawionych wszystkich elementów WWW. 9
4. Historia WWW W średniowieczu pracowano głównie nad umocnieniem brzegów rzek, budowano wały przeciwpowodziowe i groble. Od około XIII wieku zaczęto spiętrzać wody Odry i budowano coraz to nowe młyny wodne. XVIII wiek przyniósł znaczący rozwój możliwości żeglugowych i transportowych Odry i jej dopływów. Powstałe wcześniej budowle modernizowano, powstawały również nowe. Pod koniec wieku wybudowano Śluzę Mieszczańską i Piaskową. W XIX wieku jazy, śluzy i przeprawy przeszły modernizację i odtąd budowano je jako murowane. W tamtym czasie powstały również pierwsze porty, dzięki którym można było przeładować towary ze statków na wagony i dalej transportować je koleją. Ważną inwestycją na Wrocławskim Węźle Wodnym była budowa nowego szlaku żeglugowego Drogi Wielkiej Żeglugi, umożliwiło to przewóz rzeką materiałów masowych. Przy okazji tej inwestycji stworzono także wiele budowli hydrotechnicznych na bardzo wysokim poziomie technologicznym, m.in. śluzę Miejską, jaz Psie Pole. Przedsięwzięcie wiązało się również z budową Kanału Miejskiego i Portu Miejskiego. W 1903 r. miasto nawiedziła wielka powódź, która wymusiła budowę m. in. nowego Kanału Powodziowego i tzw. Współczesnego Kanału Żeglugowego, a także czterech stopni wodnych Bartoszowickiego, Zacisze, Różanka i Rędzin oraz dwóch nowych mostów w miejscu Chrobrego i Jagiellońskich. Po zakończeniu I wojny światowej przy nadbrzeżach rzeki powstawały coraz to nowe zakłady przemysłowe, wybudowano również kolejną stocznię i dwie elektrownie wodne w miejscu zlikwidowanych młynów, kontynuowano również rozbudowę systemu stopni wodnych na wrocławskich rzekach. 10
5. Plan trasy turystycznej 11
1. Śluza opatowicka została wybudowana w ramach inwestycji z zakresu hydrotechniki, prowadzonej w latach 1913-1917 polegającej na budowie nowej drogi wodnej przeprowadzonej przez miasto w ramach Wrocławskiego Węzła Wodnego. Przy śluzie, nad głową dolną znajduje się most. Położona jest w przekopie wykonanym przy jej zakolu, nazwanym Kanałem Opatowickim. Ze względu na niewielkie wymiary tej śluzy, ta droga wodna nie ma większego znaczenia transportowego, towarowego. Widok na dolne wrota śluzy opatowickiej Wyspa Opatowicka - to wyspa we Wrocławiu, położona pomiędzy rzeką Odra, a Kanałem Opatowickim. W latach 1912-1917 wybudowano kanał żeglugowy, skracający w linii prostej drogę wodną w kierunku centrum miasta. W ten sposób odcięty od południa Kanałem Opatowickim teren, utworzył Wyspę Opatowicką.Wyspa stanowi miejsce wypoczynku i rekreacji. Zbudowano tu amfiteatr. Przybijają tu statki pasażerskie i wycieczkowe.. 12
Mapa Wyspy Opatowickiej pochodząca z 1937 r. 2. Lokal gastronomiczny - Etablissement Wilhelmshafen jest to prywatne przedsiębiorstwo rozrywkowo-rekreacyjne Obiekt powstał około 1880 roku na wolnej parceli przy ulicy Bartoszowickiej. Jest to jeden z największych rekreacyjnych obiektów we Wrocławiu. Zawiera salę restauracyjno-taneczną od zachodu i część gospodarczą od północy. Do etablissementu dołączona była przystań, do której dopływały statki z miasta, zabierający gości do lokalu. Nazwa,,Wilhelmshafen jest nawiązaniem do portu w niemieckim mieście Wilhelmshaven, a wzięła się ona właśnie z powodu sposobu transportowania gości. Warto wspomnieć też, że kuchnia etablissementu,,wilhelmshafen słynęła z najlepszych we Wrocławiu golonek. 13
Pocztówka z widokiem na lokal oraz przystań usytuowaną tuż przy nim. 3. Jaz Opatowice - powstał już w 1896 roku na przekopie Bartoszowicko - Szczytnickim, wykonanym w okresie 1531-1555, który od tego czasu prowadzi główne koryto Odry. Był to jaz kozłowo - iglicowy z przęsłem żeglownym. Jaz ten wybudowany był w ramach II kanalizacji Odry, posiadał kozły podnoszone za pomocą ruchomej wciągarki linowej. 14
4. Śluza Bartoszowice została wybudowana w roku 1914, w ramach inwestycji z zakresu hydrotechnik polegającej na budowie nowej drogi wodnej przeprowadzonej przez miasto w ramach Wrocławskiego Węzła Wodnego, tzw. Wrocławskiego Szlaku Głównego i stanowi ona jeden z elementów stopnia wodnego nazywanego- Stopniem Wodnym Bartoszowice. Długość śluzy wynosi 187,7 m, szerokość to 9,6 m a spad to 3,1 m. Śluza posiada wrota stalowe dwuskrzydłowe. Fotografia śluzy bartoszowickiej z 1923 r. 5. Jaz Bartoszowice - w roku 1903 dolinę Odry nawiedziła ekstremalna powódź, przez to Wrocław zaczął inwestować w system rzeczny. Między innymi wybudowano w latach 1913-1917 jaz Bartoszowice regulujący przepływ wód do Kanału Powodziowego, który jest częścią systemu przeciwpowodziowego miasta. Jego zadanie to regulowanie ilości wody na jazie Opatowice i przepuszczanie nadmiaru wód Kanałem Powodziowym do Starej Odry, na wysokość mostu Warszawskiego. Przepuszczanie wód odbywa się za pomocą zamknięcia 15
segmentowego i przelewów stałych. Jaz ma trzy przęsła, dwa filary oraz most mojący stalową trójprzęsłową konstrukcje wspartą na przyczółkach i filarach jazu. Jaz Bartoszowice 6. Most Bolesława Chrobrego, przez niektórych zwany Mostem Swojczyckim to zespół dwóch mostów biegnących nad Kanałem Żeglugi i Kanałem Przeciwpowodziowym. Zbudowany w latach 1916-1917 (wówczas nazwany Güntherbrück ). Odcinek południowo-zachodni jest rozpięty nad Kanałem Powodziowym i obszarami zalewowymi, jest on czteroprzęsłowy, o łącznej rozpiętości 123,7 m. Odcinek północno-wschodni jest rozpięty nad Kanałem Żeglugi i jest jednoprzęsłowy o rozpiętości 48,5 m. Aczkolwiek oba mosty mają szerokość 12,5m. 16
Most Bolesława Chrobrego 7. Stocznia Zacisze powstała w latach 1928-1930. Wybudowano tu między innymi suchy dok (rodzaj budowli hydrotechnicznej - wąski basen portowy ze szczelnymi wrotami oraz urządzeniami wypompowującymi z jego wnętrza wodę.) Przed II wojną światową istniał tu prywatny zakład, w latach 1939-1945 produkujący części do niemieckich okrętów podwodnych oraz remontujący tabor śródlądowy. Stocznia posiada własny basen portowy do którego wejście położone jest na prawym brzegu kanału. W stoczni tej oprócz jednostek śródlądowych, budowano także niewielkie statki morskie, lub ich kadłuby. 17
Stocznia Zacisze - wyładowywanie towarów rok 1934. 8. Śluza Zacisze wodna, komorowa, zlokalizowana na rzece Odra. Została wybudowana i przekazana do eksploatacji 25 października 1917, w ramach inwestycji z zakresu hydrotechniki polegającej na budowie nowej drogi wodnej przeprowadzonej przez miasto w ramach Wrocławskiego Węzła Wodnego. Zlokalizowana jest na Kanale Żeglugowym. Lewy brzeg stanowi grobla rozdzielająca Kanał Żeglugowy od Kanału Powodziowego. Na koronie tej grobli przebiega Ulica Folwarczna. Prawy brzeg kanału zajmuje teren byłej Wrocławskiej Stoczni Rzecznej. 18
Śluza Zacisze 9. Jaz Zacisze wybudowany został w latach 1913-1917, w ramach inwestycji z zakresu hydrotechniki, polegającej na budowie nowej drogi wodnej przeprowadzonej przez miasto w ramach Wrocławskiego Węzła Wodnego. Jaz jest kozłowo-iglicowy. Przeznaczeniem jego jest piętrzenie wody Kanału Powodziowego. Położony jest w 4,87 km biegu tego kanału. Jaz reguluje stany wody jedynie dla części kanału położonego powyżej jazu, do poprzedniego na kanale Jazu Bartoszowice. Mimo że Jaz Zacisze i Śluza Zacisze zaliczane są do jednego Stopnia Wodnego Zacisze, pracują od siebie niezależnie. 19
Jaz Zacisze 20
10. Mosty Jagiellońskie wybudowane w latach 1916-1917 nad świeżo przekopanymi kanałami rzeki w ramach wielkiego projektu udrożnienia transportu drogowego i żeglugi w granicach miasta oraz budowy systemu zabezpieczeń przeciwpowodziowych. Południowy most, nad Kanałem Powodziowym miał stalowy pomost podwieszony na sztywnych wieszakach podtrzymywanych przez dwuprzegubowe dźwigary łukowo-kratowe. Krótszy od południowego most północny, wybudowany w 1917 na przedłużeniu południowego nad Kanałem Żeglugowym ma ramowo-belkową konstrukcję z belek żelbetowych; podstawy ramy przęsła wsparte są o konstrukcję znajdującej się tu śluzy "Zacisze". Mosty Jagiellońskie 21
11. Jaz Psie Pole jest zlokalizowany na Starej Odrze, na jego lewym brzegu znajduje się osiedle Zacisze, prawy brzeg to grobla, która oddziela Starą Odrę od Kanału Miejskiego. Wybudowano go w ramach stworzenia nowego szlaku żeglugowego Drogi Wielkiej Żeglugi, Wrocławskiego Szlaku Miejskiego, w latach 1892-1897. Szlak miał służyć do przewozu drogą wodną materiałów masowych, szczególnie węgla z Górnego Śląska. Zadaniem jazu jest regulowanie stanu wody górnej dla Śluzy Miejskiej i stanu wody dolnej dla Śluzy Szczytniki. Wyróżnia go to fakt, że jest oparty o pierwszą konstrukcję kozłowo- iglicową na świecie inż. Poiree z 1834 roku. Umożliwia ona przy całkowitym przegrodzeniu rzeki w pełni kontrolować zmiany poziomów wody. Jaz Psie Pole 22
12. Mosty Trzebnickie - most Trzebnicki Północny i most Trzebnicki Południowy, przerzucone są przez Starą Odrę i kanał miejski w północnej części Wrocławia. Znajdują się w tym samym miejscu od dziesiątek lat ciągle niszczone, naprawiane i odbudowywane. Most Trzebnicki Północny był budowany w okresie 1914-1916, aby zastąpić most Różaneckiego. Przejął nazwę po swym poprzedniku Rosenthaler Brücke (tł. most Wiesenthalera nazwa alternatywna). Całkowita jego długość wynosi 119 metrów, a szerokość 14,5 metra. Mosty Trzebnickie w budowie 13. Śluza Miejska śluza wodna komorowa, zlokalizowana na rzece Odra w pobliżu Kanału Miejskiego. Śluza została wybudowana w ramach inwestycji z zakresu hydrotechniki prowadzonej we Wrocławiu, w ramach przebudowy drogi wodnej na rzece Odra prowadzącej do i przez miasto, ale z pominięciem centrum miasta i Śródmiejskiego Węzła Wodnego. W tym celu, częściowo istniejącym wcześniej korytem, służącym do odprowadzenia wód wezbraniowych i powodziowych, a częściowo nowym Kanałem Miejskim przeprowadzono nową drogę wodną, tzw. Drogę Wielkiej Żeglugi, Wrocławski Szlak Miejski. 23
Okolica śluzy miejskiej 14. Port Miejski port rzeczny we Wrocławiu, położony nad rzeką Odrą. Port ten leży w południowej części Jazu Psiego Pola. Zlokalizowany jest na prawym brzegu Odry. Został wybudowany w latach 1897 1901. W porcie znajduje się jeden basen portowy w postaci kanału wodnego usytuowanego równolegle do biegu Odry. Nabrzeża portu są wysokie umożliwiają pracę portu przy zmianach stanu wody w zakresie 3,2 m. Port nadal posiada połączenie kolejowe. Jego istotne części to magazyny i place składowe, możliwość zaopatrywania jednostek pływających w paliwo, dźwigi. 24
15. Śluza różanka wodna, komorowa, znajdująca się na rzece Odrze. Śluza położona jest we Wrocławiu na osiedlu Różanka. Stanowi ona jeden z elementów stopnia wodnego nazywanego Stopniem Wodnym Różanka. Jej wymiary: długość 193,0 m, szerokość 9,6 m, głębokość na progu dolnym 4,00 m. Została zbudowana w 1916 r. w ramach inwestycji z zakresu hydrotechniki polegającej na budowie nowej drogi wodnej przeprowadzonej przez miasto w ramach Wrocławskiego Węzła Wodnego, tzw. Wrocławskiego Szlaku Głównego (Północnego). Śluza Różanka 16.Stopień wodny Rędzin znajduje się na 260-261 km rzeki. W skład całego kompleksu wchodzi jaz segmentowo-zasuwowy, przepławka dla ryb, dwie śluzy pociągowe z awanportami, mosty drogowe nad górnymi głowami śluz, budynek administracyjny z nastawnią i sterownią, osiedle mieszkaniowe i magazyny. Budowę rozpoczęto 1913 a jaz i pierwszą śluzę oddano do użytku 25 pażdziernika 1917 roku.. Projekt drugiej śluzy zrealizowano w latach 1924-1925 a zbudowano ją w latach 1931-1934. Długość jazu 133,0 m. Przęsła skrajne jazu zamykają się segmentami o długości 30,62 m. Śluza I z 1916 roku to rzadki rodzaj śluzy komorowej o długości 203,1 m i szerokości 12,0 m. Szerokość komory 25
przy dnie 18,0 m a na wysokości korony 21,0 m. Wysokość komory -8,21 m. Śluza II - długość 226,0 m i szerokość 12 m. 7 7 Górne zdjęcie - Jaz Rędzin, a dolne zdjęcie to budowa śluzy II Rędzin 26
Plan trasy z dodatkiem dla miłośników początków hydrotechniki z XVII w. Zwiedzamy wszystkie pozostałe obiekty, jednakże zamiast Śluzy Różanki i Stopnia Wodnego Rędzin wybieramy: 1. Śluza Mieszczańska została wybudowana w latach 1792 1794 jako śluza drewniana, następnie została przebudowana, w latach 1874-1879, w nieco innymi miejscu jako murowana. Stanowi ona jeden z elementów stopnia wodnego, w odniesieniu do którego stosuje się nazwę: Mieszczańskim Stopniem Wodnym, położonego w obrębie Śródmiejskiego Węzła Wodnego Dolnego. Śluza ma wymiary: długość 42,8; szerokość 5,3; piętrzenie wynosi 5,65 m. Ze względu na niewielkie wymiary tej śluzy ta droga wodna nie ma większego znaczenia transportowego, towarowego. 27
Widok na śluzę mieszczańską, która znajduję się blisko gmachu uniwersyteckiego. 2. Śluza piaskowa została wybudowana w 1792 roku jako śluza drewniana, następnie została przebudowana, w 1820 roku jako murowana, a w 1872 i później do 1882 śluzę poddano modernizacjom. Modernizacje śluzy polegały między innymi na zastąpieniu drewnianych wrót, stalowymi, nitowanymi, a także uszczelnieniu śluzy przy którym zastosowano po raz pierwszy cement portlandzki. Śluza jest komorowa, a zastosowane w niej rozwiązanie wrota środkowe, które dzielą śluzę na dwie części pozwalało na oszczędne śluzowanie małych jednostek bez wykorzystania całej śluzy. Śluza Piaskowa jest położona na Odrze Południowej, w samym centrum miasta, między Starym Miastem i Nadodrzem. Prawy brzeg to Wyspa Piasek, a lewy Wyspa Daliowa. Długość śluzy wynosi nieco ponad 31 m, szerokość 5,3 m, piętrzenie 0,2 m. 28
Śluza piaskowa 3. Jaz św. Macieja ( Jaz na Tamce ) jaz położony we Wrocławiu na rzece Odra, w ramach Wrocławskiego Węzła Wodnego, w Śródmiejskim Węźle Wodnym Górnym, noszący imię Macieja Apostoła. Jaz jest podzielony na 2 części część zlokalizowaną na ramieniu Odry, w tzw. Odrze Południowej i część jazu, w Kanale Jazu Macieja. Jaz został wybudowany w 1900 roku, pierwotnie był faszynowo palowy. Jaz św. Macieja 29
Zakończenie : Dlaczego taki wybór? Ankieta 1. Co najbardziej Cię zaskoczyło wśród podanych tutaj informacji? 2. Czy zmieniłeś/aś swoje zdanie, jeżeli chodzi o hydrotechnikę jako atrakcję turystyczną? 3. Który szlak wybrałbyś/ wybrałabyś na zwiedzanie? 4. Czy Wrocławski Węzeł Wodny jest potrzebny? 5. Okres międzywojenny przyniósł wielki kryzys gospodarczy, czy dotyczy się to rozwoju hydrotechniki? Podsumowanie : Głównym celem naszej pracy jest potrzeba przedstawienia dziedzictwa technicznego i architektonicznego budownictwa wodnego we Wrocławiu. W okresie dwudziestolecia międzywojennego ukończono prace nad ostatnimi budowlami hydrotechnicznymi oraz zakończył się proces ukształtowania WWW. Uważamy, że warto przybliżać często pomijane i niedoceniane piękno. Mamy nadzieję, że zobaczymy się już niedługo na szlaku hydrotechnicznym we Wrocławiu 30
Bibliografia: 1. http://www.wroclaw.pl/budowle-hydrotechniczne-wroclawskiego-wezla-wodnego 2. https://pl.wikipedia.org/wiki/kategoria:budowle_hydrotechniczne_we_wroc%c5%82awiu 3. https://youtu.be/gjuvr_cnrqy 4. http://wroclawnadodra.pl/historia-wroclawskiego-wezla-wodnego/ 5. http://onwater.pl/wroclawski-wezel-wodny-na-mapie/ 6. https://pl.wikipedia.org/wiki/wroc%c5%82aw 7. https://pl.wikipedia.org/wiki/budownictwo_wodne 8. http://www.slowowroclawian.pl/rozwoj-miedzywojennego-wroclawia/ 9. https://pl.wikipedia.org/wiki/herb_wroc%c5%82awia 10. http://eloblog.pl/ciekawe-pochodzenie-nazwy-miasta-wroclaw/ 11. http://fomt.pl/projekty/wroclawski-wezel-wodny/ 12. http://dolny-slask.org.pl/ - zdjęcia archiwalne 13. Historia Wrocławia Eduard Mühle 14. Wanda Kononowicz - Wrocław. Kierunki rozwoju urbanistycznego w okresie międzywojennym 31
Spis treści Wstęp : Kilka słów o mieście 1 1.Wrocław (Breslau) wkracza w XX w. 1 2. Etymologia nazwy 2 3. Symbole miasta 3 4. Zdjęcia archiwalne 4 Rozwinięcie : Hydrotechniczna trasa turystyczna 6 1. Położenie geograficzne miasta, a hydrotechnika. 6 2. Budowle hydrotechniczne i ich objaśnienie 7 3. Kilka statystycznych faktów 8 4. Historia WWW 10 5. Plan trasy turystycznej 11 Plan trasy z dodatkiem dla miłośników początków hydrotechniki z XVII w. 27 Zakończenie : Dlaczego taki wybór? 30 Ankieta 30 Podsumowanie : 30 Bibliografia: 31 32