A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA OECONOMICA 245, 2010 Ewa Ła niewska *, Roman Chmielewski ** SILNY REGION SILNA METROPOLIA. STUDIA EMPIRYCZNE NA PRZYKŁADZIE NOWYCH REGIONÓW NTS-3 W UE W OKRESIE 1999 2005 1. WPROWADZENIE W artykule autorzy analizuj daj ce si zaobserwowa tendencje, które miały miejsce w latach 1999 2006 w 10 krajach Europy Wschodniej i które w 2004 r. i z pocz tkiem 2007 r. wst piły do Unii Europejskiej. Tendencje te odnosiły si zarówno do zró nicowa terytorialnych rozwoju ekonomicznego, jak i do poziomu tego rozwoju. Autorzy koncentruj si na analizie rozwoju ekonomicznego na poziomie jednostek NTS-3, dlatego analiza ta odnosi si do tych 10 krajów, w których istnieje do porównywalny podział tych jednostek, a wi c Bułgarii, Czech, Estonii, Litwy, Łotwy, Polski, Rumunii, Słowacji, Słowenii oraz W gier. Tak wi c z grupy pa stw, które weszły ostatnio do UE, z analizy wykluczono tylko Malt i Cypr. Tematyka pracy koncentruje si wokół tezy, e silny region, to taki, w którym jest silna metropolia. Badania empiryczne w znacznym stopniu pozwalaj wysun wniosek o słuszno ci tej tezy. 2. CHARAKTERYSTYKA REGIONÓW Wymienione kraje, ze wzgl du na poziom rozwoju społeczno-gospodarczego s przedmiotem wsparcia przez unijn polityk spójno ci w ramach celu 1 konwergencja. O zakwalifikowaniu do tej pomocy unijnej decyduje poziom rozwoju jednostek NUTS-2 w poszczególnych krajach, które s cz sto bardzo du e i wewn trznie znacznie zró nicowane. Dlatego warto przyjrze si poziomowi i przyczynom rozwoju ni szej hierarchii jednostek europejskiej klasyfikacji jednostek terytorialnych do celów statystycznych, jakimi s NUTS-3. * Dr hab., prof. nadzw. w Katedrze Stosunków Mi dzynarodowych WSB w Poznaniu. ** Radca ministra w Ministerstwie Rozwoju Regionalnego. [115]
116 Analiza PKB per capita jest oparta głównie na danych pochodz cych z europejskich rachunków regionalnych gromadzonych przez Eurostat. Dla wszystkich wymienionych 10 krajów i dla analizowanego poziomu NTS-3 w miar dobre i kompletne dane statystyczne dotycz lat 1999 2006, chocia w przypadku niektórych krajów (jak np. Bułgarii) w kilku podregionach dla uzyskania porównywalno ci trzeba było dokona pewnej korekty danych. Dane odno nie do PKB na mieszka ca s prezentowane przez Eurostat dla wszystkich terytorialnych jednostek statystycznych w standardzie siły nabywczej (SSN), co pozwala, mimo ró nic w poziomie cen mi dzy poszczególnymi krajami, na wzgl dnie obiektywne porównywanie jednostek w ramach tego samego okresu w zakresie osi gni tego poziomu rozwoju ekonomicznego. Natomiast rzetelne porównywanie zmian w wielko ci PKB/mk w przekroju jednostek NTS-3 na przestrzeni czasu jest utrudnione, gdy te wielko ci nie s podawane w cenach stałych. 3. OGÓLNE TRENDY ROZWOJOWE Dziesi analizowanych krajów do czasu ubiegłorocznego kryzysu finansowego i ekonomicznego dynamicznie si rozwijało. We wszystkich dynamika PKB była znacznie wy sza ani eli w pozostałych krajach Unii Europejskiej, gdzie kształtowała si na poziomie rednio 2% rocznie. Przoduj cymi w tym zakresie były kraje nadbałtyckie, w których poziom PKB od 2000 r., licz c w cenach stałych prawie si podwoił. Niestety te kraje równie najbardziej odczuły skutki ostatniego kryzysu. Przewiduje si, e poziom gospodarki w 2009 r. spadnie do poziomu z 2005 r. Drug grup krajów dynamicznie si rozwijaj cych w ostatnich latach tworz : Bułgaria, Rumunia i Słowacja, gdzie PKB wzrósł o przeszło 60% w stosunku do roku 2000. Polska nale y do pozostałych czterech krajów, w których poziom PKB liczony w cenach stałych do 2008 r. wzrósł o 45%. Mimo dynamicznego rozwoju ekonomicznego w ostatnich latach, szczególnie do 2008 r., poziom tego rozwoju w odniesieniu do innych krajów i jednostek terytorialnych Unii Europejskiej jest nadal w wi kszo ci analizowanych krajów bardzo niski. W adnym z nich poziom rozwoju ekonomicznego nie przekroczył poziomu unijnego, a redni dla wszystkich 10 krajów w 2006 r. wyniósł 53,4%, podczas gdy w 1999 r. kształtował si na poziomie 44,6%. Najwy szym poziomem PKB/mk cechuje si obecnie (2006 ostatni rok, dla którego s porównywalne dane w przekroju nie tylko kraju, ale i analizowanych jednostek terytorialnych) Słowenia, gdzie wielko PKB na mieszka ca si ga prawie 90% redniej wielko ci unijnej, oraz Czechy, gdzie poziom rozwoju jest tylko o ok. 20% ni szy od poziomu unijnego.
Silny region silna metropolia... 117 Najmniej rozwini te s dwa kraje, które jako ostatnie wst piły do Unii, to jest Bułgaria i Rumunia, w których poziom rozwoju nie si gn ł jeszcze 40% redniej unijnej. W Polsce, podobnie jak na Litwie i Łotwie redni poziom rozwoju przekroczył 50% poziomu unijnego. Dzi ki wspomnianej dynamice wzrostu wszystkie kraje zmniejszyły dystans do pozostałych krajów UE, przy czym najbardziej o prawie 20 p.p. kraje nadbałtyckie 1. Niskim i znacznie zró nicowanym poziomem rozwoju charakteryzuj si nie tylko same analizowane kraje, ogromne ró nice w poziomie rozwoju, liczonego wielko ci PKB/mk (w PPS, w cenach tylko bie cych), wyst puj na poziomie poszczególnych jednostek NTS-3. S to ró nice zarówno w skali całej nowej dziesi tki, jak i poszczególnych jej krajów. O bardzo du ym dystansie rozwojowym dziel cym nasze kraje, a zwłaszcza ni sze jednostki terytorialne od pozostałych jednostek w UE wiadczy fakt, e w 2006 r., na 211 podregionów wchodz cych w skład omawianych 10 krajów, jedynie w siedmiu poziom rozwoju przewy szał poziom unijny. Poza jednym przypadkiem (miasto Pozna ) wszystkie s stolicami krajów. Najwy szy poziom rozwoju osi gn ły w 2006 r. Praga i Warszawa. Poziom PKB/mk w tych miastach osi gał 160% redniej dla UE-27, o 50% od tej redniej był wy szy poziom rozwoju w Bratysławie, a o 40% w Budapeszcie. Generalnie ta hierarchia i skład podregionów nie zmieniły si w ci gu ostatnich lat, jedynie do grupy najbardziej rozwini tych, poza miastem Poznaniem, doł czyła stolica Estonii, gdy oba te podregiony przekroczyły ostatnio unijny poziom rozwoju. Niewiele wi cej jest podregionów o poziomie rozwoju w przedziale 75% 100% redniej unijnej, zaledwie 13, z tego 4 znajduj si w Słowenii. O wysokim rozwoju tego kraju wiadczy równie fakt, e aden z jego podregionów nie osi gn ł poziomu ni szego ni 50% tej redniej. Natomiast w całej grupie 211 podregionów z poziomem rozwoju o połow ni szym ani eli w całej UE jest 70% podregionów. Jednostkami zamykaj cymi list 211 jednostek NTS-3 s podregiony: Vaslui i Botosani, znajduj ce si w północno-wschodniej Rumunii, przy granicy z Mołdawi. W 2006 r. ich poziom PKB na mieszka ca podregionu stanowił mniej ni 1/5 poziomu przeci tnego dla całej Unii. Generalnie w Rumunii i w Bułgarii znajduje si najwi cej najbiedniejszych podregionów, z poziomem rozwoju poni ej 30% redniej unijnej. Na ogóln ich liczb 46, w analizowanej grupie 10 krajów znajduje si 43, z czego 21 w Bułgarii, co stanowi 3/4 wszystkich podregionów tego kraju. Przy czym nale y podkre li, e w ostatnich latach obserwuje si popraw wska nika PKB/mk, gdy w 1999 r. 1 Ostatnie dane z 2008 r. dla tej grupy pa stw pokazuj, e we wszystkich poziom rozwoju podniósł si w stosunku do przeci tnych warto ci unijnych o kolejne 3 4 p.p., przekraczaj c w najbogatszej Słowenii 90% poziomu unijnego, a w najbiedniejszej Bułgarii i Rumunii 41% i przyczyniaj c do dalszego zmniejszenia luki rozwojowej. Na przykład w Polsce zmniejszyła si ona w ci gu ostatnich 10 lat o 10 p.p.
118 podregionów z poziomem rozwoju poni ej 30% redniej unijnej było 70, w tym poni ej 20% a 10. Zmniejszenie liczby najbiedniejszych podregionów zostało spowodowane tym, e kilkana cie z nich, głównie z Polski, W gier oraz krajów nadbałtyckich od 1999 r. przekroczyło próg swego rozwoju równy 30% redniej unijnej. Rys. 1. PKB per capita na poziomie NUTS-3 w badanych krajach r ó d ł o: opracowanie własne Szczegółowy aktualny obraz przestrzenny poziomu PKB/mk w odniesieniu do redniej unijnej tego poziomu przedstawia rysunek 1. Koncentracja najsłabiej rozwini tych podregionów w skali całej rozszerzonej UE, z poziomem PKB/mk nieprzekraczaj cym 30% powy szej redniej, znajduje si obecnie w północno- -wschodniej i wschodniej Rumunii oraz na pograniczu tego kraju z Bułgari. Natomiast najwi cej najbogatszych podregionów, poza stolicami poszczególnych pa stw, znajduje si w Słowenii, w Czechach oraz na zachodzie W gier i Słowacji na granicy ze star Uni.
Silny region silna metropolia... 119 4. TYPOLOGIA REGIONÓW W dalszej analizie, w celu zidentyfikowania pewnych ogólnych, wspólnych regionalnych trendów i przyczyn rozwoju dokonano próby klasyfikacji 211 analizowanych podregionów według dwóch kryteriów: 1) osi gni tego w roku wyj ciowym, czyli w naszym przypadku 1999 poziomu PKB/mk w porównaniu z wła ciw redni krajow, oraz 2) dynamiki wzrostu tego PKB w latach 1999 2006 (w cenach bie cych), tak e w odniesieniu do wielko ci redniej odpowiedniego kraju. W przypadku pierwszego kryterium zostały wyró nione trzy kategorie jednostek NTS-3: wiod ce, quasi zapó nione w rozwoju, zapó nione w rozwoju (w j zyku angielskim odpowiednio: leading, quasi-lagging, lagging 2 ) według nast puj cych zasad: wiod ce poziom PKB/mk w roku wyj ciowym 1999 był powy ej odpowiedniej redniej krajowej, quasi zapó nione w rozwoju poziom PKB/mk w 1999 r. kształtował si w granicach 75% 100% redniej krajowej, zapó nione w rozwoju poziom PKB/mk w 1999 r. był poni ej 75% wła ciwej dla danego podregionu redniej krajowej, co jest zgodne zreszt z kryteriami przyj tymi przez Komisj Europejska dla wyznaczania tego typu regionów. W przypadku drugiego kryterium zostały wyró nione dwie kategorie jednostek NTS-3: wzrastaj ce i stagnuj ce (w oryginale angielskim: growing i underperforming) w zale no ci od tego, czy dynamika wzrostu PKB/mk w latach 1999 2006 danego podregionu była wy sza lub ni sza od odpowiedniej przeci tnej krajowej. W sumie te dwa tak okre lone kryteria dały 6 nast puj cych klas: I wiod ce wzrastaj ce, II wiod ce stagnuj ce, III quasi-zapó nione w rozwoju wzrastaj ce, IV quasi-zapó nione w rozwoju stagnuj ce, V zapó nione w rozwoju wzrastaj ce, VI zapó nione w rozwoju stagnuj ce (ang.: I leading-growing, II leading underperforming, III quasi-lagging growing, IV quasi-lagging underperforming, V lagging growin) VI lagging uderperforming). Podstawowe, przeci tne wska niki opisuj ce 6 wyró nionych klas w skali wszystkich 10 krajów przedstawia tabela 1. Najbardziej rozwini te s podregiony wiod ce wzrastaj ce o wysokim rozwoju i najwy szej dynamice wzrostu. Poziom PKB/mk maj prawie równy przeci tnemu poziomowi w całej Unii. Tworz je 22 jednostki i koncentruj prawie 18% ludno ci analizowanej 10 krajów. 2 Powy sza klasyfikacja została dokonana dla regionów (NTS-2) krajów OECD w niepublikowanej pracy pt. Growing Lagging Regions prezentowanej na spotkaniu Grupy roboczej ds. wska ników terytorialnych OECD 30.11.2009 r.
120 T a b e l a 1 Podstawowe charakterystyki dla wyró nionych 6 klas podregionów warto ci przeci tne w skali wszystkich 10 krajów PKB/mk (w PPS) kraj w relacji do EU-10 w relacji do EU-27 =100 =100 2006 1999 2006 1999 2006 1999 Przeci tna roczna dynamika wzrostu PKB/mk w cenach bie cych (2006/1999) Liczba ludno ci w 2006 r. (w %) Liczba jednostek NTS-3 (%) Klasy 53,4 44,6 100,0 100,0 12 613 7 935 8,4 102 191,9 211,0 Ogółem NTS-3 98,9 74,5 185,1 167,1 23 343 13 258 10,9 17,8 10,4 I 55,4 51,5 103,7 115,6 13 074 9 176 6,1 10,4 11,4 II 50,9 41,5 95,2 93,1 12 006 7 386 8,9 14,0 11,8 III 44,3 39,7 82,9 89,1 10 457 7 069 6,8 32,7 36,5 IV 36,0 28,8 67,3 64,5 8 485 5 118 9,4 9,7 11,4 V 32,2 28,5 60,2 64,0 7 590 5 077 7,1 15,4 18,5 VI ródło: opracowanie własne
Silny region silna metropolia... 121 Najbardziej liczn z kolei grup jest klasa IV (quasi-zapó nione w rozwoju stagnuj ce). Tworzy j 77 podregionów, w których mieszka prawie 1/3 ludno ci nowo przyj tych krajów, ale ich poziom rozwoju jest przeszło dwukrotnie ni szy w porównaniu z pierwsz grup. Poziom rozwoju grupy 63 podregionów zapó nionych w rozwoju i skupiaj cych 1/4 liczby mieszka ców jest trzykrotnie ni szy ani eli I klasy i odpowiada 1/3 poziomowi w całej UE. Bardzo niekorzystnym zjawiskiem jest, e w tej grupie oraz w grupie podregionów quasi-zapo nionych w rozwoju dominuj podregiony, których tempo wzrostu PKB per capita jest znacznie wolniejsze ani eli odpowiednie krajowe przeci tne. Z kolei wszystkie regiony wzrastaj ce, w tym nawet te o pocz tkowym poziomie rozwoju poni ej 75% redniej krajowej cechowały si wysok dynamik wzrostu. Oczywi cie rozkład i znaczenie 6 wyró nionych klas w poszczególnych 10 krajach, a tak e dynamika i poziom ich rozwoju s do zró nicowane, co pokazuj kolejne tabele. Nie we wszystkich krajach wydzielono 6 zidentyfikowanych klas podregionów. Było to mo liwe tylko w du ych, zró nicowanych krajach, o znacznej liczbie jednostek NTS-3, co umo liwia kształtowanie si ró nych scenariuszy rozwojowych. Takimi krajami, gdzie wyst piły wszystkie klasy były: Polska, Bułgaria, Rumunia i W gry. We wszystkich 10 krajach wyst piły tylko dwie klasy I (wiod ce-wzrastaj ce) i IV (quasi-zapó nione), a klasa VI (zapó nione w rozwoju-stagnuj ce) wyst piła w 9 krajach. Z punktu widzenia perspektyw rozwojowych bardzo niepokoj cym zjawiskiem jest, e w wielu krajach znaczy odsetek stanowi podregiony o ni szym od krajowej przeci tnej nie tylko poziomie rozwoju, ale i dynamice wzrostu. Takich cofaj cych si podregionów, niemaj cych szans na przeskoczenie do wy szej klasy, stosunkowo najwi cej jest: w Estonii i na Litwie 80%, skupiaj c przeszło 60% ludno ci kraju, Słowacji 75%, w których mieszka prawie 80% ludno ci, W gier 65%, z czego 40% znajduje si w klasie, która nie pozwala na przeskoczenie do klasy o poziome 75% 100% redniej krajowej i mieszka w tej klasie podregionów 1/3 ludno ci kraju, a tak e w Rumunii 60% ogólnej liczby jednostek tego kraju, koncentruj c połow ludno ci tego kraju. Jako pozytywny objaw mo na zaliczy, e w wielu krajach, zwłaszcza małych, spora cz ludno ci zamieszkuje podregiony dynamicznie rozwijaj ce si, o bardzo wysokim rozwoju (klasa I), generalnie w analizowanych krajach, z wyj tkiem W gier i Estonii w tej najwy szej klasie mieszka znacznie wi cej ludzi ani eli w najni szej szóstej klasie. Na pokre lenie zasługuje jeszcze fakt wyst powania du ych ró nic mi dzy poszczególnymi krajami w dynamice wzrostu PKB na mieszka ca i pomi dzy wszystkimi wyró nionymi 6 klasami podregionów. Te ró nice w dynamice mi dzy krajami s wi ksze ni pomi dzy klasami. Oprócz podregionów krajów nadbałtyckich najwy sz dynamik cechowały si podregiony Rumunii i Bułgaria, s to cz sto podregiony o niskim poziomie rozwoju.
122 Zró nicowana dynamika wzrostu PKB na mieszka ca mi dzy poszczególnymi krajami dała w efekcie skutek w postaci zmian w latach 1999 2006 wyró nionych typów podregionów w poszczególnych krajach w pozycji (poprawa lub spadek) w stosunku do redniej krajowej. Najbardziej poprawiły swoj pozycj podregiony analizowanych krajów, z wyj tkiem podregionów łotewskich i słowe skich, zaliczone do I klasy. W pi ciu krajach podregiony te osi gn ły poziom rozwoju znacznie przekraczaj cy poziom unijny, chocia nale y pami ta, e ze wzgl du na liczno tej klasy, mog to by pojedyncze przypadki. Jednocze nie podregiony nale ce do ostatniej klasy (zapó nione w rozwoju stagnuj ce) zbyt dramatycznie nie pogorszyły swojej relatywnej pozycji w porównaniu z 1999 r. i to we wszystkich 9 krajach. Najwy szy wkład do krajowego przyrostu potencjału gospodarczego maj podregiony nale ce do klasy I, przyczyniaj c si prawie w 40% do tego przyrostu, jak równie koncentruj 1/3 narodowego potencjału. W przypadku Łotwy i Estonii te wielko ci s o wiele wy sze, osi gaj c odpowiednio 66% i 55%, je li chodzi o wpływ na przyrost PKB w swoich krajach w latach 1999 2006 oraz 61% i 55% w przypadku koncentracji obecnego potencjału całego kraju, przy czym nale y podkre li, e w tych dwóch krajach jest to zasługa pojedynczych podregionów. Niemniej bardzo znacz cy wpływ na wyniki krajowe maj równie podregiony quasi zapó nione w rozwoju, w tym ze wzgl du na spor liczb podregiony quasi zapó nione stagnuj ce. W sumie podregiony klasy III i IV koncentruj 40% narodowego potencjału i przyczyniaj si w 37% do narodowego rozwoju. Ta grupa podregionów najbardziej si przyczynia do narodowego rozwoju w takich krajach, jak: Czechy ponad 70%, oraz Słowacja i Słowenia w 50%. Najmniejszy wkład do przyrostu i koncentracji narodowych gospodarek wnosz podregiony opó nione w rozwoju, chocia i tu znajduj si pozytywne wyj tki, jak w przypadku Estonii, Łotwy, gdzie ten wkład jest dwukrotnie wy szy. Szczegółowy obraz rozmieszczenia przestrzennego wyró nionych typów podregionów przedstawia rysunek 2. Jest on o wiele bardziej zró nicowany ni rysunek 1, pokazuj cy rozmieszczenie geograficzne bogatych i biednych podregionów. Wynika to st d, e w przypadku rysunku 2 układem odniesienia dla wyró nienia najlepszych, wiod cych oraz najsłabszych, opó nionych podregionów jest odpowiednia sytuacja w zakresie poziomu i dynamiki rozwoju w danym kraju, a w przypadku rysunku 1 podstaw odniesienia był przeci tny poziom rozwoju dla całej Unii. To spowodowało, e np. rozkład geograficzny podregionów zapó nionych w rozwoju, stagnuj cych nie ma takiej wyra nej koncentracji przestrzennej, jak obserwowali my w przypadku najbiedniejszych podregionów na rysunku 1.
Silny region silna metropolia... 123 Rys. 2. Poło enie geograficzne wyró nionych typów podregionów r ó d ł o: opracowanie własne Szczególnie brak takiej bardzo widocznej koncentracji przestrzennej odno nie do ostatniego typu podregionów na mapie Polski. Podregiony zapó nione w rozwoju-stagnuj ce s poło one we wszystkich cz ciach Polski, z pewn przewag w jej południowo-wschodniej cz ci. O pewnej koncentracji tego typu podregionów mo emy mówi w przypadku wschodniej cz ci W gier, w północno-wschodniej cz ci Rumunii oraz wschodniej cz ci Łotwy i Estonii.
124 Jeszcze bardziej rozproszony jest układ rozmieszczenia podregionów wiod cych, zwłaszcza wzrastaj cych, generalnie pokrywa on si z poło eniem geograficznym stolic i du ych miast w poszczególnych krajach. 5. ZAKO CZENIE Ró nice w poziomie PKB per capita pomi dzy typami podregionów w poszczególnych krajach odzwierciadlaj ł czny efekt ró nic: 1) w poziomie produktywno ci zasobów pracy, 2) w poziomie warto ci dodanej brutto b d cej efektem pracy aktywno ci tych zasobów pracy, 3) w liczbie pracuj cych. Generalnie poziom wydajno ci pracy oraz udział pracuj cych w stosunku do dost pnych zasobów pracy jest ni szy ni w typach podregionach o ni szym poziomie rozwoju. Podregiony wiod ce, w których obecnie pracuje prawie 1/3 ogółu pracuj cych w analizowanych krajach, zawdzi czaj wysoki poziom rozwoju wysokiej wydajno ci pracy zarówno liczonej przy uwzgl dnieniu PKB w pps, warto ci dodanej brutto, jak i niskiemu, dynamicznie malej cemu, szczególnie w przypadku grupy podregionów wrastaj cych, poziomowi bezrobocia. Zupełnie odmienn sytuacj i tendencjami w zakresie tych wielko ci charakteryzuj si podregiony zapó nione w rozwoju, które z kolei koncentruj ok. 22% ogółu pracuj cych. Przeci tnie wydajno pracy w tych podregionach była w analizowanych latach niezmiennie dwukrotnie ni sza od wydajno ci od podregionów wzrastaj cych, natomiast stopa bezrobocia była odwrotnie niezmiennie dwukrotnie wy sza. Oczywi cie wpływ tych dwóch ró nych czynników wydajno ci pracy i skali zatrudnienia kształtuje si odmiennie w poszczególnych krajach. STRONG REGION STRONG METROPOLIS. AN EMPIRICAL STUDY BASED ON THE EXAMPLE OF THE NEW NUTS-3 REGIONS IN THE EU IN THE PERIOD 1999 2005 (Summary) In the paper, the main trends emerging in the UE regions among the new member states on the NUTS-3 level are presented. All the regions under review have been classified into 6 development classes. On the basis of this typology, conclusions have been drawn about the extent and the reasons of the uneven regional development in the EU-12.