SPIS TREŚCI SYSTEMY PRODUKCJI ROŚLINNEJ A BEZPIECZEŃSTWO ŻYWNOŚCI...7 Grzegorz Gorzała PROCES WDRAŻANIA URZĘDOWO KONTROLOWANEJ INTEGROWANEJ PRODUKCJI W POLSCE...9 Dariusz Wiraszka INTEGROWANA PRODUKCJA W WOJEWÓDZTWIE MAZOWIECKIM... 15 Stefan Pruszyński, Marek Mrówczyński, Zdzisław Kaniuczak INTEGROWANE TECHNOLOGIE PRODUKCJI ROŚLIN ROLNICZYCH... 19 Stefan Wolny OD INTEGROWANEJ PRODUKCJI ROŚLINNEJ DO EUREPGAP... 28 Marek Marzec EUREPGAP WYZNACZNIKIEM DLA POLSKICH PRODUCENTÓW I WARZYW.. 35 Bożenna Pałacha, Dorota Tomala STAN WDROŻENIA EUREPGAP W POLSCE...40 BEZPIECZEŃSTWO STOSOWANIA ŚRODKÓW OCHRONY ROŚLIN W PRAKTYCE ROLNICZEJ I SADOWNICZEJ...43 Mariusz Kucharski POZOSTAŁOŚCI HERBICYDÓW W PŁODACH ROLNYCH BADANIA MONITORINGOWE Z LAT 1993 2006...45 Bogusław Gnusowski POZOSTAŁOŚCI ŚRODKÓW OCHRONY ROŚLIN W PŁODACH ROLNYCH WYPRODUKOWANYCH W RÓŻNYCH SYSTEMACH PRODUKCJI... 51 Grzegorz Doruchowski, Ryszard Hołownicki, Artur Godyń, Waldemar Świechowski KODEKS DOBREJ PRAKTYKI ORGANIZACJI OCHRONY ROŚLIN DPOOR... 54 Artur Godyń, Grzegorz Doruchowski, Ryszard Hołownicki, Waldemar Świechowski WYMIANA I UPOWSZECHNIANIE INFORMACJI DOTYCZĄCYCH SKAŻEŃ MIEJSCOWYCH STRONA INTERNETOWA PROJEKTU TOPPS... 61
BADANIA STANU TECHNICZNEGO SPRZĘTU DO STOSOWANIA ŚRODKÓW OCHRONY ROŚLIN...67 Rafał Kołodziejczyk STAN BADAŃ OPRYSKIWACZY W POLSCE W LATACH 2000 2007... 69 Bolesław Sobkowiak, Jan Grządzielewski KONTROLE UPOWAŻNIONYCH JEDNOSTEK PROWADZĄCYCH BADANIA SPRAWNOŚCI TECHNICZNEJ OPRYSKIWACZY W 2006 ROKU... 75 Ryszard Hołownicki, Grzegorz Doruchowski, Artur Godyń, Waldemar Świechowski KIERUNKI ROZWOJU INSPEKCJI OPRYSKIWACZY W UNII EUROPEJSKIEJ... 83 Sergiusz Stryszak POSTĘPY W OBOWIĄZKOWYCH BADANIACH TECHNICZNYCH OPRYSKIWACZY NA PRZYKŁADZIE DZIAŁALNOŚCI STACJI KONTROLI OPRYSKIWACZY W SIELINKU...89 NOWOŚCI W TECHNICE APLIKACJI ŚRODKÓW CHEMICZNYCH I NAWOZÓW...93 Marek Wachowiak, Roman Kierzek ROLA ZAPRAWIANIA MATERIAŁU ROZMNOŻENIOWEGO W OCHRONIE ROŚLIN UPRAWNYCH...95 Eugeniusz Tadel TECHNIKA OCHRONY POLOWYCH UPRAW WYSOKICH ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM KUKURYDZY... 100 Roman Kierzek, Marek Wachowiak WPŁYW NOWYCH TYPÓW ROZPYLACZY NA JAKOŚĆ POKRYCIA ROŚLIN ZIEMNIAKÓW... 107 Józef Sawa, Stanisław Parafiniuk, Joanna Tarasińska, Bruno Huyghebaert URZĄDZENIE TESTUJĄCE DO BADAŃ ROZPYLACZY BADANIA WSTĘPNE... 112 Jan Śpitalniak NOWE ROZWIĄZANIA KONSTRUKCYJNE FIRMY SPRAYING SYSTEMS NA PRZYKŁADZIE URZĄDZEŃ NAWIGACYJNYCH I ROZPYLACZY TEEJET... 118 Jan Bott NOWE ROZWIĄZANIA W KONSTRUKCJI ROZPYLACZY ALBUZ... 128
ROLA TECHNIKI W INTEGROWANYCH TECHNOLOGIACH PRODUKCJI ROŚLINNEJ...131 Krzysztof Domaradzki SKUTECZNOŚĆ RÓŻNYCH DAWEK HERBICYDÓW NA TLE WYBRANYCH CZYNNIKÓW AGROEKOLOGICZNYCH... 133 Roman Krawczyk UWARUNKOWANIA STOSOWANIA OBNIŻONYCH DAWEK HERBICYDÓW... 143 Romuald Górski, Michał Tomczak WPŁYW NAMAGNETYZOAWNEJ WODY NA SKUTECZNOŚĆ DZIAŁANIA WYBRANYCH ŚRODKÓW OCHRONY ROŚLIN... 150 Jerzy Chojnacki MIESZANIE OWADOBÓJCZYCH NICIENI ZA POMOCĄ UKŁADU PRZELEWOWEGO OPRYSKIWACZA... 156
SYSTEMY PRODUKCJI ROŚLINNEJ A BEZPIECZEŃSTWO ŻYWNOŚCI
PROCES WDRAŻANIA URZĘDOWO KONTROLOWANEJ INTEGROWANEJ PRODUKCJI W POLSCE Grzegorz Gorzała Główny Inspektorat Ochrony Roślin i Nasiennictwa, Wspólna 30, 00-930 Warszawa e-mail: g.gorzala@piorin.gov.pl WSTĘP Integrowana produkcja jest systemem gospodarowania, w którym producent prowadzi produkcję roślin z wykorzystaniem zrównoważonego postępu technicznego i biologicznego w uprawie, ochronie roślin i nawożeniu, zwracając szczególną uwagę na ochronę środowiska i zdrowie ludzi. Integrowana produkcja umożliwia uzyskanie płodów rolnych o najwyższej wartości biologicznej i odżywczej, bezpiecznych dla zdrowia człowieka. W Polsce integrowana produkcja jest regulowana przepisami ustawy o ochronie roślin z dnia 18 grudnia 2003 r. (Dz. U. z 2004 r. Nr 11, poz. 94 z późn. zm.) oraz rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 26 lipca 2004 r. w sprawie integrowanej produkcji (Dz. U. z 2004 r. Nr 178, poz. 1834 z późn zm.). Nadzór oraz certyfikację IP prowadzi Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa. W dniu 14 czerwca 2007 r decyzją Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi integrowana produkcja w rozumieniu art. 5 ust. 1 ustawy o ochronie roślin została uznana za krajowy system jakości żywności. Producent rolny zainteresowany uzyskaniem urzędowego certyfikatu IP jest zobowiązany zgłosić zamiar prowadzenia upraw w tym systemie do wojewódzkiego inspektora ochrony roślin i nasiennictwa. Przy pierwszym zgłoszeniu producent otrzymuje indywidualny numer oraz zostaje wpisany do ewidencji. Zgłoszenie do IP zobowiązuje producenta do prowadzenia produkcji rolnej w oparciu o metodyki zatwierdzone przez Głównego Inspektora Ochrony Roślin i Nasiennictwa, które dostępne są na stronie internetowej Głównego Inspektoratu pod adresem: (http://www.piorin.gov.pl/index.php?pid=124). Wszystkie czynności prowadzone w uprawach IP producenci muszą dokumentować w Notatniku integrowanej produkcji, którego wzór określony jest w Rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie integrowanej produkcji. Przed zakończeniem produkcji producent, aby uzyskać certyfikat składa stosowny wniosek do jednostki terenowej Inspekcji właściwej ze względu na miejsce prowadzenia upraw. Certyfikat otrzymują producenci, u których przeprowa- 9
dzone kontrole nie wykazały nieprawidłowości, złożyli prawidłowo wypełniony wniosek o certyfikat, posiadają ukończone szkolenie w zakresie IP, prowadzili produkcję i ochronę roślin według szczegółowych metodyk zatwierdzonych przez Głównego Inspektora oraz dokumentowali prowadzenie działań związanych z integrowaną produkcją w Notatniku. Producenci, którzy uzyskają urzędową certyfikację, mają prawo posługiwania się certyfikatem oraz oznaczania produktów zastrzeżonym znakiem (logo) integrowanej produkcji. Rys. 1. Znak integrowanej produkcji INTEGROWANA PRODUKCJA W LATACH 2004 2006 Rok 2006 był trzecim rokiem, w którym Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa sprawowała nadzór nad systemem integrowanej produkcji. W tym czasie do systemu zostało zgłoszonych 13 646 upraw przez 8 864 producentów. Zgłoszenia objęły 21 gatunków roślin sadowniczych i warzywniczych oraz ziemniaków. W latach 2004 2006 Inspekcja wydała producentom 4 259 certyfikatów. Szczegółowe dane dotyczące liczby wydanych certyfikatów w poszczególnych województwach przedstawiono w poniższym zestawieniu tabelarycznym. Inspekcja certyfikując integrowaną produkcję wydała najwięcej certyfikatów producentom jabłek 2874, co stanowi 67,5% ogólnej ich liczby. Szczegółowe dane dotyczące liczby certyfikatów wydanych w latach 2004 2006 w podziale na poszczególne gatunki przedstawiono na rys. 3. W analizowanym okresie certyfikacją Inspekcja objęła 560 421 t płodów rolnych wyprodukowanych na powierzchni 26 661 ha. Certyfikowaną produkcję oraz certyfikowaną powierzchnię w podziale na województwa i gatunki przedstawiono w tab. 2 i 3. 10
Tabela 1. Liczba wydanych certyfikatów w latach 2004 2006 z podziałem na województwa Województwa Lata 2004 2005 2006 Razem mazowieckie 267 426 516 1209 świętokrzyskie 90 285 250 625 łódzkie 98 171 167 436 kujawsko-pomorskie 75 67 218 360 wielkopolskie 78 113 161 352 lubelskie 47 80 129 256 małopolskie 84 77 69 230 zachodnio pomorskie 1 74 102 177 warmińsko-mazurskie 7 78 78 163 śląskie 21 41 42 104 dolnośląskie 12 41 36 89 pomorskie 7 39 29 75 podkarpackie 7 23 39 69 podlaskie 15 19 26 60 lubuskie 1 20 17 38 opolskie 1 3 12 16 Razem 811 1557 1891 4259 Rys. 2. Liczebność zgłoszeń w integrowanej produkcji w latach 2004 2006 11
Rys. 3. Liczba wydanych certyfikatów w latach 2004 2006 z podziałem na gatunki. Tabela 2. Zestawienie produkcji i powierzchni certyfikowanych w latach 2004 2006 z podziałem na województwa Województwo Certyfikowana produkcja w latach 2004 2006 [t] Powierzchnia certyfikowanych upraw w latach 2004 2006 [ha] dolnośląskie 8578 473 kujawsko-pomorskie 57742 2992 lubelskie 28466 1373 lubuskie 1860 262 łódzkie 65178 2818 małopolskie 23673 1049 mazowieckie 182741 8097 opolskie 1542 49 podkarpackie 9438 391 podlaskie 5675 420 pomorskie 11466 649 śląskie 7311 380 świętokrzyskie 71049 3008 warmińsko-mazurskie 8748 711 wielkopolskie 63267 2823 zachodnio pomorskie 13689 1164 Razem 560421 26661 12
Tabela 3. Zestawienie produkcji i powierzchni certyfikowanych płodów rolnych w latach 2004 2006 z podziałem na gatunki Gatunek Certyfikowana produkcja w latach 2004 2006 [t] Certyfikowana powierzchnia w latach 2004 2006 [ha] agrest 28 3 borówki wysokie 298 56 brzoskwinie i morele 86 5 buraki ćwikłowe 828 72 cebula 13702 356 gruszki 15681 224 jabłka 467655 21178 kalafior 2630 169 kapusta głowiasta 3164 22 maliny 843 154 marchew 6295 263 ogórki grunt. 185 9 ogórki pod osł. 350 1 papryka pod osł. 5 0 pomidory pod osł. 7936 27 porzeczki czar. i czer 5145 857 sałata 190 8 śliwki 1193 63 truskawki 20002 1999 wiśnie 10299 1059 ziemniaki 3906 137 Razem 560421 26661 PODSUMOWANIE Integrowana produkcja uwzględnia cele ekologiczne takie jak ochrona otaczającego środowiska oraz rolniczego krajobrazu, a także dba o bezpieczeństwo oraz zdrowie producentów i konsumentów. Polski rolnik jest w bardzo dobrej sytuacji, jeśli chodzi o wypełnienie wymogów integrowanej produkcji. Nasz kraj oprócz stosunkowo niskiego zużycia środków ochrony roślin i nawozów na jednostkę powierzchni posiada duży atut w postaci wspaniałego naturalnego i różnorodnego krajobrazu rolniczego. Wol- 13
no stojące drzewa przydrożne i zadrzewienia śródpolne, miedze, oczka wodne stanowią ostoję dla pożytecznych organizmów, które są naturalnymi sprzymierzeńcami człowieka w walce ze szkodnikami roślin uprawnych. LITERATURA Ustawa o ochronie roślin z dnia 18 grudnia 2003 r. (Dz.U. z 2004 r. Nr 11, poz. 94 z późn. zm.). Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 26 lipca 2004 r. w sprawie integrowanej produkcji (Dz. U. Nr 178, poz. 1834 z późn zm.). 14
INTEGROWANA PRODUKCJA W WOJEWÓDZTWIE MAZOWIECKIM Dariusz Wiraszka Wojewódzki Inspektorat Ochrony Roślin i Nasiennictwa w Warszawie Żółkiewskiego 17, 05-075 Warszawa Wesoła e-mail: wi-warszawa@piorin.gov.pl Integrowana produkcja łączy w sposób harmonijny wszystkie zabiegi agrotechniczne (biologiczne, fizyczne, agrotechniczne i chemiczne) prowadząc do zwiększenia zdrowotności roślin, bezpieczeństwa zdrowia człowieka i ochronę środowiska oraz otwierając możliwość większych zysków w rolnictwie poprzez konkurencyjność na rynku. W systemie integrowanej produkcji w pierwszej kolejności stosowane są metody alternatywne, natomiast chemiczne metody ochrony roślin stosuje się tylko w przypadkach koniecznych, gdy dany agrofag przekroczył próg szkodliwości. System IP uwzględnia najnowsze osiągnięcia nauki i techniki rolniczej. Integrowana produkcja w województwie mazowieckim od początku działania systemu wzbudzała ogromne zainteresowanie u producentów. W 2004 r. (pierwszy rok systemu IP) Wojewódzki Inspektorat Ochrony Roślin i Nasiennictwa w Warszawie przyjął 748 zgłoszeń producentów do systemu IP na łączną powierzchnię upraw 5386,158 ha. W kolejnych latach liczba zgłoszeń przedstawiała się następująco: 2005 r. 2721 zgłoszeń producentów (powierzchnia 10560,24 ha) 2006 r. 1643 zgłoszeń producentów (powierzchnia 7452,14 ha) 2007 r. I połowa roku 1177 zgłoszeń producentów (powierzchnia 5931,55 ha) Integrowaną produkcją objęte są 22 gatunki roślin: jabłonie, gruszke, porzeczki czarne i czerwone, maliny, śliwy, brzoskwinie i morele, agrest, borówki wysokie, wiśnie, truskawki, pomidory pod osłonami, buraki ćwikłowe, marchew, kapusta głowiasta, kalafior, cebula, papryka pod osłonami, sałata, ogórki gruntowe, ogórki pod osłonami, chrzan oraz ziemniaki. Uprawy w systemie integrowanej produkcji mogą prowadzić wyłącznie osoby które ukończyły szkolenie z zakresu IP. Na terenie województwa mazowieckiego w 2006 r. zostało przeszkolonych 521 producentów (zaświadczenie o ukończonym szkoleniu ważne jest 3 lata). W 2006 r. na terenie województwa mazowieckiego integrowana produkcja prowadzona była w 1134 gospodarstwach, przy czym liczba 1643 zgłoszeń do systemu IP wskazuje, że niektórzy producenci deklarowali prowadzenie upraw więcej niż jednego gatunku. 15
Zestawienie zgłoszeń do IP w 2006 r. dla poszczególnych gatunków roślin z uwzględnieniem powierzchni uprawy przedstawia tab. 1. Nadzór nad produkcją integrowaną obejmuje rejestrowanie zgłoszeń, przeprowadzanie kontroli oraz wydawanie certyfikatów. Zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa, wszystkie gospodarstwa zgłoszone do systemu integrowanej produkcji objęte są przez Wojewódzkie Inspektoraty Ochrony Roślin i Nasiennictwa czynnościami kontrolnymi. Tabela 1 Zestawienie zgłoszeń do IP w 2006 r. dla poszczególnych gatunków roślin z uwzględnieniem zgłoszonej powierzchni uprawy Gatunki roślin objęte systemem IP liczba producentów Zgłoszenia do systemu IP powierzchnia upraw [ha] jabłonie 820 5823,26 gruszke 135 132,51 porzeczki czarne i czerwone 77 316,78 maliny 30 42,54 śliwy 91 85,36 agrest 1 2 borówki wysokie 5 9,10 wiśnie 282 473,36 truskawki 129 260,50 owoce razem 1570 7145,41 pomidory pod osłonami 13 43,17 buraki ćwikłowe 7 11,60 marchew 17 63,35 kapusta głowiasta 9 15,24 kalafior 11 34,73 cebula 7 121,80 papryka pod osłonami 2 1,24 ogórki gruntowe 1 0,50 warzywa razem 67 291,63 ziemniaki 6 15,10 rolnicze razem 6 15,10 OGÓŁEM 1643 7452,14 16
W systemie IP wyróżnia się następujące rodzaje kontroli: kontrola dokumentacji, kontrola gospodarstwa w trakcie wegetacji roślin, kontrola jakości płodów rolnych. Kontrola dokumentacji prowadzona jest pod kątem zgodności prowadzenia uprawy ze szczegółowymi metodykami. Oceny dokonuje się w oparciu o Listę Kontrolną IP. Kontrola w gospodarstwie w trakcie wegetacji roślin polega na dokonaniu, w oparciu o Listę Kontrolną IP, oględzin upraw, środków ochrony roślin, sprzętu do wykonywania zabiegów ochrony roślin, obiektów, pomieszczeń, dokonaniu oceny zgodności wpisywanych danych do Notatnika ze stanem faktycznym, poinformowaniu producenta o potrzebie skontrolowania płodów rolnych na obecność pozostałości środków ochrony roślin i ustaleniu z producentem najodpowiedniejszego terminu pobrania prób do badania, biorąc pod uwagę planowany okres sprzedaży płodów rolnych. Ponadto polega ona na poinformowaniu producenta o konieczności przedstawienia zaświadczenia o nieprzekroczeniu w roślinach lub produktach roślinnych najwyższych dopuszczalnych poziomów pozostałości metali ciężkich, azotanów i innych pierwiastków oraz substancji szkodliwych wraz z podaniem terminu jego złożenia (badania w tym zakresie prowadzą z upoważnienia MRiRW Stacje Chemiczno-Rolnicze). W 2006 r. na terenie działania WIORiN w Warszawie przeprowadzono 631 kontroli, nieprawidłowości zostały stwierdzone w 13 przypadkach. Kontrole jakości płodów rolnych przeprowadza się u co najmniej 20% producentów IP. Producenci do kontroli typowani są losowo lub na podstawie analizy ryzyka biorąc pod uwagę ocenę gospodarstw przeprowadzoną w trakcie wegetacji roślin lub wyników wcześniejszych badań. Pobieranie prób płodów rolnych na NDP środków ochrony roślin może odbywać się w trakcie zbiorów, po zbiorze lub w trakcie składowania plonu w magazynach lub przechowalniach. W 2006 r. w województwie mazowieckim pobrano do badań 346 próbek płodów rolnych z upraw zgłoszonych do integrowanej produkcji. Analiza pozostałości środków ochrony roślin była przeprowadzana przez Centralne Laboratorium Głównego Inspektoratu Ochrony Roślin i Nasiennictwa w Toruniu oraz Pracownię Badania Bezpieczeństwa Żywności Instytutu Sadownictwa i Kwiaciarstwa w Skierniewicach. Producent u którego została pobrana próbka płodów rolnych, nawet jeśli spełniał wszystkie pozostałe wymagania stawiane przez system IP, certyfikat dostać mógł dopiero po otrzymaniu pozytywnego (bez przekroczonego NDP środków ochrony roślin) wyniku badania laboratoryjnego. W 2006 r. na terenie województwa mazowieckiego na 509 złożonych wniosków wydano 516 certyfikatów IP. Certyfikacją objęto 3022,12 ha upraw na łącz- 17
ny plon 72412,80 ton. Zestawienie wniosków o wydanie certyfikatu IP w 2006 r. dla poszczególnych gatunków roślin z uwzględnieniem wydanych certyfikatów, powierzchni uprawy oraz wielkości certyfikowanego plonu przedstawia tab. 2. Tabela 2. Zestawienie wniosków o wydanie certyfikatu IP w 2006 r. dla poszczególnych gatunków roślin z uwzględnieniem wydanych certyfikatów, powierzchni uprawy oraz wielkości certyfikowanego plonu Certyfikowanie Integrowanej Produkcji Gatunki roślin objęte systemem IP liczba producentów składających wniosek o wydanie certyfikatu IP liczba wydanych certyfikatów certyfikowana powierzchnia [ha] wielkość certyfikowanego plonu [t] jabłka 375 382 2703,80 51706 gruszki 29 29 31,19 13314,70 porzeczki czarne i czerwone 6 6 28,30 432 maliny 6 6 8,12 48 śliwki 3 3 4,22 42,30 wiśnie 18 18 43,34 477,70 truskawki 57 57 152,40 1961,10 owoce razem 494 501 2971,37 67981,80 pomidory pod osłonami 1 1 11 2980 buraki ćwikłowe 4 4 8,30 390 marchew 6 6 13,35 650 kalafior 3 3 16,60 361 cebula 1 1 1,50 50 warzywa razem 15 15 50,75 4431 OGÓŁEM 509 516 3022,12 72412,80 18
INTEGROWANE TECHNOLOGIE PRODUKCJI ROŚLIN ROLNICZYCH Stefan Pruszyński 1, Marek Mrówczyński 1, Zdzisław Kaniuczak 2 1 Instytut Ochrony Roślin Władysława Węgorka 20, 60-318 Poznań e-mail: s.pruszynski@ior.poznan.pl 2 Instytut Ochrony Roślin, Terenowa Stacja Doświadczalna, Gen. Langiewicza 28, 35-101 Rzeszów WSTĘP Badania i wdrożenia w zakresie integrowanej produkcji mają w naszym kraju wieloletnią i bogatą tradycję. W 1991 r. zapoczątkowano integrowaną produkcję jabłek (Niemczyk 2002), a w dziesięć lat później według tej technologii produkowało jabłka 1180 sadowników na areale ponad 7300 ha. W międzyczasie opracowane zostały integrowane technologie produkcji truskawek (1995 r.), grusz (1997 r.) i wiśni (1992 r.). Zgodnie z Art. 5. Ustawy o ochronie roślin z 2003r nadzór nad integrowaną produkcją przyjęła Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa i w roku 2005 Inspekcja wydała 1557 certyfikatów obejmujących powierzchnię 9.285,6 ha upraw z czego 97,4% stanowiły uprawy sadownicze, a 2,4% uprawy warzyw (wg. Informacja realizacji zadań przez państwową Inspekcję Ochrony Roślin i Nasiennictwa w 2005 r. ) Z 21 zatwierdzonych przez GIIORiN. metodyk integrowanej produkcji, dwadzieścia dotyczyło upraw sadowniczych i warzywniczych i tylko jedna uprawy rolniczej: ziemniaków. Uprawa ziemniaka stanowiła 0,2% certyfikowanej produkcji, a więc dotyczyło to ok. 18,6 ha. Tak więc do roku 2005 praktycznie trudno jest pisać o wdrożeniu integrowanej produkcji w uprawach rolniczych. W roku 2007 Główny Inspektorat zatwierdził metodykę integrowanej produkcji rzepaku oraz otrzymał do zaakceptowania metodykę integrowanej produkcji kukurydzy. Obydwie metodyki, przy udziale autorów innych jednostek opracowano w Instytucie Ochrony Roślin w Poznaniu. UZASADNIENIE DZIAŁAŃ Fakt ten należy traktować jako bardzo ważny moment stwarzający możliwość rozpoczęcia wdrażania i upowszechniania integrowanej technologii produkcji upraw rolnych w naszym kraju. 19
Uznając za w pełni zasadne wcześniejsze wdrożenie integrowanej produkcji roślin sadowniczych i warzywniczych, przeznaczenie do konsumpcji owoców i warzyw bezpośrednio po zbiorze oraz w formie nieprzetworzonej, podkreślić należy, że wdrożenie Integrowanej Produkcji roślin rolniczych ma również swoje bardzo poważne uzasadnienie. Pierwszym argumentem jest powierzchnia uprawy. Rzepak jest aktualnie uprawiany w Polsce na areale ok. 550 tyś ha, a kukurydza (na pasze i na ziarno) na areale ok. 665 tyś. ha. Razem ponad 1,1 mln. ha. Przypomnieć należy, że areał uprawy warzyw w Polsce jest oceniony na 227 tyś ha, a sadów ogółem 254 tyś ha. Razem 481 tyś ha. Tak więc wdrożenie integrowanych technologii produkcji roślin rolniczych będzie miało olbrzymie znaczenie dla poprawy stanu środowiska i zasad prowadzenia gospodarstw na znacznych powierzchniach. Drugim argumentem jest zmiana doboru i możliwości ograniczenia stosowania chemicznych środków ochrony roślin. W pierwszym przypadku chodzi o niedopuszczenie do stosowania w integrowanych technologiach środków bardzo toksycznych i toksycznych, natomiast w drugim o redukcję liczby zabiegów. Wg. badań Surawskiej i Kołodziejczyka (Surawska, Kołodziejczyk 2006), średnie zużycie środków ochrony roślin wyrażone w kg substancji aktywnej w przeliczeniu na ha wynosi w naszym kraju w sadach jabłoniowych 9,28; pomidorze gruntowym 8,70; truskawce 6,59; ziemniakach 3,52; roślinach oleistych 2,29; pszenicy ozimej 1,85 i kukurydzy 1,27. Bez większego ryzyka można przewidywać wzrost zużycia środków ochrony roślin zarówno w ochronie rzepaku ozimego jak i kukurydzy. W pierwszym przypadku wzrost areału uprawy m.in. na cele energetyczne już obecnie spowodował znaczny wzrost zagrożenia rzepaku ze strony szkodników i chorób, natomiast w odniesieniu do kukurydzy mamy do czynienia z potrzebą bardzo pilnego uzupełnienia zalecanych programów ochrony. Pojaw zachodniej kukurydzianej stonki korzeniowej, rozszerzenie zasięgu występowania omacnicy prosowianki, rozwój na kukurydzy skrzypionek, a także masowe wystąpienie głowni kukurydzy i głowni pylącej już spowodowały potrzebę integrowanej ochrony tej rośliny i proces będzie się utrzymywał. Opracowanie zatem i wdrożenie integrowanych technologii produkcji roślin rolniczych znajduje swoje głębokie uzasadnienie. OCHRONA ROŚLIN W INTEGROWANEJ PRODUKCJI UPRAW ROLNICZYCH Ochrona roślin obok uprawy, nawożenia, doboru odmian i przechowywania, pozostaje jedynie jednym z elementów w integrowanych technologiach produkcji, jednakże jest na pewno elementem bardzo ważnym. 20
Na takie spojrzenie na ochronę roślin wpływa fakt wprowadzania do środowiska w zabiegach ochroniarskich tysięcy ton substancji chemicznych mogących stanowić realne zagrożenie dla człowieka i środowiska. Nie bez znaczenia jest fakt, że od blisko 40 lat chemiczna ochrona roślin poddawana jest ostrej krytyce i pomimo olbrzymiego postępu jaki miał miejsce m.in. w produkcji bardziej bezpiecznych i przyjaznych środowisku środków ochrony roślin, stosunek ten nie uległ radykalnej zmianie. Ochrona roślin jako pierwsza podjęła też trudny proces dostosowywania się do nowych wymagań, tworząc podstawy koncepcji integracji oraz uzasadniając swoje miejsce w technologiach produkcji roślinnej (Pruszyński S. 1994, 1997). Jednocześnie poprzez badania i wdrożenia ochrona roślin systematycznie modernizowała zalecane programy ochrony w coraz większym stopniu dostosowując je do wymagań programów integrowanych. W odniesieniu do upraw rolniczych szczególne zaangażowanie w badaniach nad integrowaną ochroną wykonał Instytut Ochrony Roślin w Poznaniu. Już w roku 1964 Lipa (Lipa 1964), opublikował pierwszy w Polsce artykuł przeglądowy omawiający integrację biologicznego i chemicznego zwalczania w ochronie roślin, natomiast rok później ten sam autor (Lipa 1965) przedstawił wyniki wstępnych badań nad integracją w zwalczaniu szkodników buraków. W r. 1966 Instytut Ochrony Roślin został powołany jako jednostka wiodąca w zakresie problemu Opracowanie Kompleksowej metody walki z chorobami, szkodnikami roślin oraz chwastami i w konsekwencji tej decyzji w latach 1971 1990 koordynował cztery centralne programy badawcze, w których uczestniczyło ponad 20 jednostek naukowych, a których nadrzędnym celem było opracowanie nowoczesnych programów ochrony roślin z jednoczesnym ograniczeniem szkodliwego wpływu środków chemicznych na zdrowie ludzi i środowisko. Wyniki uzyskane w ramach tych programów miały ważne znaczenie w opracowaniu przyszłych integrowanych programów ochrony roślin. Dodatkowo od 1972 r. Instytut koordynował współpracę w badaniach w ochronie roślin w krajach członkowskich RWPG co dawało dodatkowe możliwości zbioru i analizy wyników. Efektem realizowanych badań było opublikowanie przez Instytut serii instrukcji wdrożeniowych pod wspólnym tytułem Ochrona roślin w integrowanych systemach produkcji rolniczej. W roku 1993 ukazała się instrukcja dotycząca rzepaku ozimego (Mrówczyński i wsp. 1993), a w r. 1995 buraka cukrowego i pastewnego (Banaszak 1995). Ważną rolę w upowszechnianiu idei integrowanej ochrony i integrowanych technologii produkcji odegrały Sesje Naukowe Instytutu Ochrony Roślin. W r. 1992 Pokacka (Pokacka 1992) przedstawiła obszerną informację o badaniach nad opracowaniem integrowanych programów ochrony prowadzonych w Instytucie Ochrony Roślin, natomiast w 1994 r. Pałosz (Pałosz i wsp. 1994) omówił podsta- 21
wy integrowanej ochrony rzepaku ozimego. Pewnym podsumowaniem działalności i podejmowanych przez Instytut inicjatyw stało się opublikowanie w 2006 r. instrukcji Integrowana produkcja rzepaku (Mrówczyński, Pruszyński red. 2006), która stała się podstawą zatwierdzonej przez GIIORiN metodyki integrowanej produkcji rzepaku. W badaniach i upowszechnianiu integrowanych technologii produkcji nie bez znaczenia było powołanie w 1990 r. przez Ministra Rolnictwa i RW Grupy Roboczej ds. Integrowanej i ekologicznej produkcji, realizacja pilotażowego wdrożenia oraz międzynarodowa Konferencja Integrowana Produkcja w Polsce i wybranych krajach europejskich Warszawa 1996. Wcześniej, bo w 1992 r. w ODR Przysiek odbyła się ogólnopolska Konferencja Konferencja systemów rolniczych. Analizując natomiast różnice w obowiązujących zaleceniach ochrony poszczególnych roślin, a ich ochroną w produkcji integrowanej, to na uwagę zasługuje wyeliminowanie w ochronie w systemie IP środków ochrony roślin, należących do bardzo toksycznych i toksycznych. Kolejną różnicą jest bardzo znaczne rozbudowanie zaleceń dotyczących profilaktyki oraz monitoringu pojawu i oceny nasilenia agrofagów. Należy tu zwrócić uwagę na omówienie przy każdym gatunku szkodliwym wszystkich zalecanych, dostępnych metod w tej liczbie agrotechnicznych, fizycznych i hodowlanych. Szczególną uwagę należy zwrócić na dobór odmian i wykorzystanie uzyskanej w procesie hodowli odporności lub tolerancji w stosunku do określonych gatunków szkodliwych. Tak więc ochrona roślin w integrowanej produkcji już obecnie pozwala na ograniczenie liczby zabiegów do niezbędnych i uzasadnionych liczebnością szkodników lub nasileniem chorób, a także na ograniczenie zagrożenia jakie może stanowić dla zdrowia ludzi i środowiska stosowanie chemicznych środków ochrony roślin. Niestety w znacznie mniejszym stopniu wykorzystywany jest w integrowanych technologiach czynnik biologiczny czyli naturalne procesy samoregulujące, zachodzące w środowisku. Nadal nasza wiedza w tym zakresie jest niewystarczająca, a dodatkowo jak podaje Pruszyński (Pruszyński G. 2007) nie wszyscy autorzy metodyk zamieścili w nich dane dotyczące odnowy entomofauny pożytecznej w trakcie zabiegów ochroniarskich. Z góry należy założyć, że istnieje potrzeba aktualizacji metodyk oraz ich uzupełnienia o nowe uzyskiwane wyniki. ZAŁOŻENIA INTEGROWANEJ PRODUKCJI I PODSTAWY PRAWNE Opracowane przez zespół ekspertów Międzynarodowej Organizacji Biologicznego Zwalczania przewodniki integrowanej produkcji (Boller i wsp. 2004, El Titi i wsp. 1993) dotyczy wszystkich roślin rolniczych i ogrodniczych, jako że są one opisem koncepcji prowadzenia upraw i gospodarstw a nie tylko zaleceniami praktycznymi. 22
W Polsce, jak wspomniano wcześniej, nadzór nad wdrażaniem i certyfikacją produkcji integrowanej przejęła Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa (Ustawa o ochronie roślin z 2003r.), a zasady integrowanej produkcji i uzyskiwania certyfikatów były przedmiotem wielu wystąpień i opracowań (Nawrot 2005, Pruszyński i wsp. 2004). Jako ważne dla wdrożenia i upowszechnienia integrowanych technologii należy uznać szkolenie prowadzone przez upoważnione przez Główny Inspektorat jednostki (Wolny 2005). EFEKT EKONOMICZNY INTEGROWANYCH TECHNOLOGII PRODUKCJI UPRAW ROLNICZYCH Majewski (Majewski 2005) prowadząc na terenie Mazowsza pilotażowe doświadczenie wdrożeniowe integrowanej produkcji stwierdził, że w warunkach polskich, gdy mamy do czynienia z rolnictwem niskonakładowym, obarczonym wieloma błędami technologicznymi oraz nienajlepszą organizacją pracy, wdrożenie integrowanej produkcji może przynieść znaczne efekty ekonomiczne Przy zmniejszonej dawce nawozów, dzięki poprawnej agrotechnice i zmniejszeniu intensywności chemicznej ochrony roślin ale i poprawie jakości plonów, dochód rolniczy w grupie badanych gospodarstw był ponad 2,5-krotnie wyższy w porównaniu do grupy kontrolnej. W tym samym opracowaniu autor zwraca jednak uwagę na fakt, że ostatnie lata przyniosły znaczne zmiany w polskim rolnictwie wymuszone m.in. procesami dostosowawczymi i to co kiedyś było przedmiotem wdrożeń w ramach integrowanej produkcji staje się obecnie ogólnie przyjętą praktyką rolniczą. Autor stwierdza także, że poprzez system wymogów prawnych i zachęt ekonomicznych, konwencjonalne, wysoko intensywne rolnictwo zbliża się do tego co zakłada Integrowana Produkcja. Potwierdzeniem ostatniego spostrzeżenia Majewskiego są wyniki badań przeprowadzonych w ramach projektu badawczego KBN 5 POGB 00317 w Instytucie Ochrony Roślin w Poznaniu (Jańczak i wsp. 2003 i 2004), a dotyczące wdrożenia elementów integracji w pszenicy ozimej. Doświadczenie przeprowadzono w Rolniczym Zakładzie Doświadczalnym IOR w Winnej Górze w latach 2000 2002, na dwóch odmianach pszenicy ozimej: Elena i Tercja, przy dwóch poziomach nawożenia azotem: 120 i 170 kg/ha oraz dwóch systemach ochrony przed chorobami i szkodnikami: konwencjonalnym i integrowanym. We wszystkich kombinacjach zastosowano ten sam system uprawy i ten sam program zwalczania chwastów. W ochronie przed chorobami i szkodnikami zastosowano środki wymienione w tabeli 1 Wartości przyjęte do obliczenia efektu ekonomicznego (w zł.) 23
Tabela 1. Środki stosowane w ochronie pszenicy ozimej przed chorobami i szkodnikami Wyszczególnienie Rok 2000 Lata 2001 i 2002 Cena 1 t pszenicy Cena środków ochrony roślin na 1 ha 500 600 Alert 375 SC 80 95 Arche 425 EC 80 90 Amistar 250 SC 180 210 Karate 25 WG 20 25 Dimilin 25 WP 80 95 Koszt zabiegu 35 40 Koszt dwóch dawek azotu 100 120 We wszystkich trzech latach badań w kombinacjach z integrowaną ochroną stosowano w zwalczaniu szkodników selektywny insektycyd Dimilin 25 WP., a w zwalczaniu chorób wykorzystano trzeci zabieg ochrony stosując fungicyd Amistar 250 SC. Uzyskane wyniki jednoznacznie wykazały wpływ nawożenia i prawidłowej ochrony na wysokość uzyskiwanego plonu. W porównaniu z kontrolą wzrost plonu w różnych latach i kombinacjach wahał się w granicach 16,6 do 40,5%. We wszystkich latach badań podwyższona dawka azotu wpływała na zwyżkę plonowania, chociaż nie zawsze były to różnice istotne statystycznie. Bardziej złożona jest ocena wpływu ochrony roślin. Zastosowanie droższego insektycydu oraz fungicydu Amistar 250 SC (około 3 krotnie droższy od pozostałych fungicydów) spowodowało, że uzyskane w latach 2000 i 2001 zwyżki plonu w kombinacji z integrowaną ochroną nie pokryła w pełni różnicy we wszystkich ośmiu przypadkach. Lepszy wynik ekonomiczny uzyskano przy konwencjonalnej ochronie, a różnica wynosiła od 10 do 146 zł./ha, najczęściej 44 do 70zł. Dopiero w trzecim roku badań we wszystkich kombinacjach z integrowaną ochroną uzyskano lepszy wynik ekonomiczny wynoszący 38 do 242 zł./ha. Wytłumaczenia takich wyników należy dopatrywać się w rozwoju chorób liścia flagowego i kłosa. W latach 2000 i 2001 w okresie wykształcania kłosa i wypełniania ziarna panowały warunki atmosferyczne, które ograniczyły rozwój występujących chorób. Zabieg fungicydem Amistar 250 EC, pomimo pełnego uzasadnienia w początkowym nasileniu chorób, nie spełnił swego zadania. W roku 2003 po zabiegu panowały warunki korzystne dla rozwoju chorób i wykonanie zabiegu w sposób istotny wpłynęło na zwyżkę plonu. 24