WSTĘP Biologia jest nauką zajmującą się opisywaniem budowy i funkcjonowania organizmów żywych. Dzielimy ją na takie działy, jak: morfologia, która jest nauką o budowie organizmu, i fizjologia, która jest nauką opisującą czynności całego układu, jakim jest organizm żywy. Do najstarszych nauk biologicznych zaliczyć możemy anatomię (z greckiego anatome, czyli krajać, rozczłonkowywać). Opisuje ona szczegółową budowę narządów i układów znajdujących się w korelacji ze sobą, pozwala także na zrozumienie mechanizmu ich powstawania w zarysie dziejów. Uwzględniając badania z dziedziny cytologii, embriologii i anatomii porównawczej, możemy stwierdzić, że anatomia człowieka zajmuje się dogłębnym poznaniem i zrozumieniem budowy żywego organizmu ludzkiego w czasie ontogenezy i filogenezy. Anatomia i fizjologia uzupełniają się wzajemnie, co wpływa na prawidłowy rozwój i funkcjonowanie organizmu. Nie zrozumiemy czynności narządów, jeśli nie będzie nam znana ich budowa. Budowa narzuca kierunek wykonywanych czynności, a funkcja kształtuje narząd. Znajomość obu nauk pozwala zrozumieć prawa rządzące rozwojem i przebiegiem procesów życiowych, umożliwia ich kontrolę i regulację w zdrowym organizmie. Gromadzona wiedza anatomiczna służy przede wszystkim medycynie, która zajmuje się rozpoznawaniem i leczeniem chorób będących przyczyną zniekształcenia i błędnego funkcjonowania poszczególnych części organizmu. W wykonywaniu poszczególnych czynności fizjologicznych, np. trawienia, oddychania, wydalania, biorą udział całe zespoły narządów przystosowanych do ich wykonywania. Te zespoły to układy lub systemy. W organizmie żywym możemy wyróżnić następujące układy narządów: 1. Układ narządów ruchu, w skład którego wchodzą: układ kostny złożony z kości układ stawowo-więzadłowy stanowi on bierną część układu narządu ruchu układ mięśniowy porusza kośćmi, jest czynną częścią układu ruchu. 2. Układ krążenia złożony z serca, naczyń krwionośnych i chłonnych. 3. Układ dokrewny złożony z gruczołów o wydzielaniu wewnętrznym. 4. Układ trawienny zbudowany z narządów, których zadaniem jest pobieranie pokarmu, transport, trawienie, wchłanianie i wydalanie. 5. Układ moczowo-płciowy zbudowany z nerek, dróg moczowych i narządów płciowych. 6. Układ oddechowy złożony z dróg oddechowych i płuc. 5
7. Układ nerwowy zbudowany z mózgowia, rdzenia kręgowego, zwojów nerwowych i nerwów. Dzielimy go na: obwodowy nerwy czaszkowe i rdzeniowe ośrodkowy mózgowie i rdzeń kręgowy. Pod względem czynnościowym układ nerwowy dzielimy na: somatyczny autonomiczny. 8. Narządy zmysłów odbierają bodźce z otoczenia. Organizm jest całością elementów morfologicznych i czynności fizjologicznych, które są ze sobą powiązane i współdziałają. 6
Dorosły człowiek ma około 206 kości. Piętnastolatek może mieć jeszcze około 356 pojedynczych kości, ponieważ niektóre z nich, np. kości czaszki i miednicy, zrastają się z wiekiem. Na układ kostny człowieka składają się kości: czaszki kręgosłupa klatki piersiowej miednicy kończyn. Charakterystyczne dla kości jest to, że gdy ulegną one złamaniu, goją się samoistnie. Najmniejsza kość znajduje się w uchu środkowym strzemiączko (jedna z 3 kosteczek słuchowych) i ma tylko 2,5 mm długości, natomiast najdłuższa kość kość udowa u dorosłego człowieka mierzy około 50 cm. Szkielet człowieka Szkielet (sceleton) jest rusztowaniem ciała, decyduje o jego kształcie i wielkości. Utrzymuje on ciało w określonym położeniu, otacza i chroni narządy wewnętrzne. Kości stanowią system dźwigni, który przy aktywnej pracy mięśni umożliwia poruszanie ciałem i zmianę jego położenia. Kości czaszki, klatki piersiowej, kręgosłupa czy miednicy stanowią mechaniczną ochronę dla narządów wewnętrznych. Układ szkieletowy czaszka kręgi żebra mostek Szkielet osiowy (część główna) Szkielet kończyn 1. kończyna górna: kości obręczy kończyny górnej kości części wolnej kończyny górnej 2. kończyna dolna: kości obręczy kończyny dolnej kości części wolnej kończyny dolnej 7
Oprócz kości do układu szkieletowego należą również chrząstki i łączące je stawy oraz więzadła. Wszystkie te elementy zbudowane są z tkanki łącznej szkieletowej. Kości szkieletu dzielimy na: długie, krótkie, płaskie, różnokształtne i pneumatyczne. Kości długie występują przede wszystkim w kończynach; zbudowane są z trzonu i dwóch końców: bliższego i dalszego Kości krótkie Kości płaskie tworzą osłonę dla narządów umieszczonych wewnątrz organizmu, stanowią również miejsce przyczepu dla mięśni Kości różnokształtne Kości pneumatyczne zawierają przestrzenie wypełnione powietrzem Zaliczamy do nich np.: kość udową kość ramienną obojczyk żebra Zaliczamy do nich: kości nadgarstka kości stępu Należą do nich: kości sklepienia czaszki kość biodrowa łopatka Należą do nich: kości podstawy czaszki kości trzewioczaszki Występują tylko w czaszce. Trzewioczaszka kość jarzmowa parzysta kość nosowa parzysta lemiesz nieparzysta małżowina nosowa dolna parzysta kość łzowa parzysta kość podniebienna parzysta szczęka parzysta żuchwa ruchoma (u noworodka parzysta, później zrasta się, tworząc jedną kość). 8
Czaszka Składa się z około 30 kości, które chronią mózg i główne narządy zmysłów. Mózgową część czaszki mózgoczaszkę stanowi 8 kości połączonych nieruchomo za pomocą szwów. Przednią część mózgoczaszki tworzy kość czołowa (os frontalis). Ku tyłowi łączą się z nią obie kości ciemieniowe (os parietale). Za nimi znajduje się kość potyliczna (os occipitale), w środku której przebiega otwór potyliczny wielki (foramen occipitale magnum), umożliwiający połączenie mózgowia z rdzeniem kręgowym. Boczne powierzchnie części mózgowej czaszki tworzą kości skroniowe, zawierające kanały prowadzące do ucha środkowego i wewnętrznego oraz, częściowo, kość klinowa (os sphenoidale). Przed nią, w linii środkowej czaszki, znajduje się kość sitowa (os ethmoidale). W trzewnej części czaszki (trzewioczaszce) możemy wyróżnić: kości jarzmowe (os zygomaticum): podniebienne lemiesz małżowiny nosowej dolnej kości nosowe (os nasale) kości szczękowe: prawą oraz lewą (maxilla) jedyną kość ruchomą szczękę dolną, czyli żuchwę (mandibula) kość gnykową (os hyoideum) jedyną niepołączoną z innymi kośćmi. Jamę czaszki dzielimy na trzy doły: dół przedni (fossa cranii anterior) dół środkowy (fossa cranii media) dół tylny (fossa cranii posterior). W dołach tych leżą części mózgowia; w dole przednim położone są płaty czołowe, w środkowym płaty skroniowe i podwzgórze, a w tylnym móżdżek oraz konary mózgu, most i rdzeń przedłużony oraz płaty potyliczne. Przedni dół czaszki ogranicza od przodu łuska kości czołowej, od dołu zaś części oczodołowe kości czołowej, kość sitowa, fragment trzonu kości klinowej i jej skrzydła mniejsze. Dół środkowy ogranicza trzon i skrzydła większe kości klinowej oraz łuski i przednie powierzchnie części skalistych kości skroniowych. W dole tym występują liczne otwory: szczelina oczodołowa górna (fissura orbitalis superior) otwór wzrokowy [prowadzący do kanału wzrokowego] otwór okrągły (foramen rotundum) otwór owalny (foramen ovale) 9