Bogusław Jeleń ROZDZIAŁ 6 RYNEK PRACY NA OBSZARACH CHRONIONYCH W EUROREGIONIE BUG Abstrakt Transformacja systemu społeczno-gospodarczego w Polsce przyczyniła się do zmiany polityki rolnej i zagospodarowania obszarów wiejskich. W wielu krajach rozwój turystyki wiejskiej odgrywa coraz większą rolę i staje się szansą dla przyszłości terenów wiejskich. Turystyka daje szansę zatrudnienia w sposób bezpośredni i pośredni wielu mieszkańcom wsi. W Polsce wiedza o możliwości generacji miejsc pracy przez parki narodowe, krajobrazowe jest jeszcze słaba. Na atrakcyjność turystyczną Euroregionu Bug wpływa wiele czynników. Są to walory przyrodnicze (woda, klimat, lasy, ukształtowanie terenu, 5 parków narodowych i 125 parków krajobrazowych oraz rezerwatów), wartości kulturowe (zabytki i tradycje historyczne) oraz piękno krajobrazu. Celem referatu jest dokonanie analizy obecnej sytuacji na rynku pracy w wybranych powiatach woj. lubelskiego obejmujących obszary chronione (czyli parki narodowe i krajobrazowe, rezerwaty oraz otuliny tych parków) wchodzące w skład polskiej części Euroregionu Bug. O zwiększeniu zainteresowania tym rynkiem pracy może świadczyć fakt, że poszczególne parki narodowe np. w USA potrafiły wygenerować po około 20 tyś. nowych miejsc pracy Słowa kluczowe: rynek pracy, obszary chronione, Euroregion Bug Key words: labour market, protected areas, the Bug Euroregion Wstęp Obszary prawnie chronione stanowią 22,7% ogólnej powierzchni woj. lubelskiego będącego częścią Euroregionu Bug (ERB). Obszary uznane za parki narodowe, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu i rezerwaty tworzą tzw. regionalny system obszarów chronionych, stanowiący, część systemu krajowego. Ciągłość przestrzenną tych części systemu, które tworzą izolowane od siebie obszary chronione, zapewniają łączące je korytarze ekologiczne. Są nimi określone doliny rzeczne i pasma leśne (Jeleń, 2003). Z wielko przestrzennych form ochrony przyrody najwyższą rangę posiada park narodowy. W woj. lubelskim znajdują się dwa parki narodowe: Roztoczański (8,5 tys.) i Poleski (9,6 tys. ha). Pierwszy z nich utworzony w 1974 r., chroni zróżnicowane siedlisko naturalne, zespoły roślinne z borem jodłowym i buczyną karpacką. Z kolei Poleski Park Narodowy, powstały w 1990 r., jest pierwszym utworzonym w Polsce parkiem wodno - torfowiskowym. Chroni on cenne przyrodniczo bagna i torfowiska Polesia Zachodniego. Po parku narodowym najwyższą formą ochrony przyrody jest rezerwat przyrody. Obejmuje on stosunkowo niewielkie obszary (od kilku do kilkuset hektarów). Najwięcej rezerwatów przyrody utworzono na Polesiu i Roztoczu. Parki krajobrazowe obejmują tereny o walorach przyrodniczych i krajobrazowych,
Rynek pracy na obszarach chronionych w euroregionie Bug 67 a nierzadko również historycznych i kulturowych. Należą do nich m.in. "Pojezierze Łęczyńskie", Chełmski, Poleski, Sobiborski, Skierbieszowski, Krasnobrodzki, Puszczy Solskiej, Południoworoztoczański, Szczebrzeszyński, "Podlaski Przełom Bugu", "Lasy Janowskie". Łączna powierzchnia parków krajobrazowych w woj. lubelskim wynosi ok. 239 tys. ha, a z ich otulinami 448 tys. ha. Najniższą rangę z wielkoobszarowych form ochrony przyrody posiadają tzw. obszary chronionego krajobrazu. Ustanawia się je w celu ochrony równowagi ekologicznej systemów przyrodniczych. W woj. lubelskim utworzono 17 obszarów chronionego krajobrazu, które zajmują łącznie powierzchnię 303, 6 tys. ha. Kluczowe znaczenie w systemie obszarów ochrony posiada utworzony w 2002r. Międzynarodowy Rezerwat Biosfery "Polesie Zachodnie" o powierzchni 139,9 tys. ha. Obejmuje on 19 gmin należących do powiatów: włodawskiego, chełmskiego, parczewskiego, lubartowskiego i łęczyńskiego. Za obszary podwyższonej ochrony ze względu na ich duże znaczenie dla dziedzictwa przyrodniczego Europy uznaje się m.in.: większą część Roztocza oraz doliny Wisły i Bugu jako paneuropejskie korytarze ekologiczne. Obszary te należy objąć specjalnymi formami gospodarowania i rozwoju w ramach obowiązującego prawa (Siekierski, Dudek,2000). Przedsiębiorczość w ograniczaniu bezrobocia Zgodnie z kierunkami zagospodarowania przestrzennego rolnictwo nadal będzie jednym z głównych kierunków rozwoju województwa. Powinna nastąpić ścisła korelacja produkcji z przetwórstwem, rozwój specjalistycznej bazy przetwórczej i przechowalniczej (centra logistyczne) powiązanej z rynkiem zbytu. Proponuje się model wsi wielofunkcyjnej, co pozwoli zagospodarować nadwyżki pracy na terenach wiejskich i zatrzymanie procesu migracji do miasta. Plan zakłada, że na obszarze województwa rozwój rolnictwa będzie obejmował trzy główne kierunki: rolnictwo intensywne (konwencjonalne) - na obszarach najlepszych gleb; rolnictwo ekologiczne - na obszarach prawnie chronionych; rolnictwo integrowane (zrównoważone, harmonijne) - na pozostałych terenach (Stan i rozwój... 2003). W ograniczeniu bezrobocia ma pomóc kształtowanie stref przedsiębiorczości na poniższych warunkach: koncentracji różnych form przedsiębiorczości pozarolniczej o obrębie ośrodków gospodarczych, w sąsiedztwie węzłów obsługi ruchu i przejść granicznych, przeciwdziałanie ich nadmiernemu rozproszeniu, tworzenie układów wielofunkcyjnych, wyposażonych w pełną infrastrukturę techniczną, społeczną, szeroką gamę usług rynkowych, poprawę efektywności wykorzystania istniejącego zainwestowania i infrastruktury technicznej, rewitalizację zdegradowanych terenów poprzemysłowych. Zasadniczymi elementami w rozwoju stref przedsiębiorczości są tzw. pasma wzmożonej aktywności gospodarczej wzdłuż szlaków komunikacyjnych drogowych i kolejowych powiązanych z przejściami granicznymi. Zgodnie z zasadą dostosowania rodzaju inwestycji do cech środowiska przyrodniczego przyjęto następujące zasady: na odcinku Szczebrzeszyn - Frampol wzdłuż drogi dopuszcza się aktywizację pasma wyłącznie w zakresie obsługi turystyki i tylko w oparciu o istniejącą sieć osadniczą, na odcinku Chełm - Dorohusk wzdłuż drogi zakłada się równorzędność funkcji ekologicznej z gospodarczą. Do preferowanych form zagospodarowania na tym obszarze zalicza się obsługę turystyki i ruchu międzynarodowego. rozwój stref przedsiębiorczości związanych z funkcjonowaniem Linii Hutniczej Szerokotorowej (LHS) obejmujący miejsca lokalizacji infrastruktury przeładunkowej
68 Bogusław Jeleń (Hrubieszów, Werbkowice, Bortatycze k/zamościa i Biłgoraj); modernizację i rozbudowę LHS w dostosowywaniu do wymogów ochrony środowiska. Zatrudnienie i bezrobocie w województwie lubelskim oraz w wybranych powiatach Liczba pracujących poza rolnictwem indywidualnym na koniec 2002 wynosiła 348931 osób, z czego ok. 33% to pracujący w przemyśle, 27,8% w usługach rynkowych, a 37,4% w usługach nierynkowych. Rynek pracy woj. lubelskiego charakteryzuje spadek ogólnej liczby pracujących o 17% oraz utrzymywanie się niezmienionej struktury pracujących. Niezadowalający jest również stan i struktura pracujących w sferze usług. W sektorze tym wolniej niż w kraju przebiegają procesu generowania miejsc pracy w stosunku do lat ubiegłych. Woj. lubelskie utrzymuje nadal rolniczy charakter. O dominującej pozycji rolnictwa świadczy wysoki odsetek zatrudnionych w rolnictwie ( ok. 52% czynnych zawodowo, w kraju ok. 28%, w krajach UE ok. 5,5%). Wybitnie rolniczy charakter nadal mają obszary regionu zamojskiego i bialskopodlaskiego. Dominacja zatrudnionych w rolnictwie znajduje negatywne odzwierciedlenie w znacznym rozdrobnieniu i przeludnieniu agrarnym - ok. 30 os./100 ha UR (Polska - 23 os./100 ha UR, kraje UE - średnio 8 os./100 ha UR) Na słabo rozwiniętym pozarolniczym rynku pracy najwyższy udział zatrudnionych w przemyśle z analizowanych powiatów posiadają: świdnicki, biłgorajski i krasnostawski. W sferze usług nierynkowych (czyli administracji publicznej, obronie narodowej, edukacji, ochronie zdrowia i opiece socjalnej) najwyższe udziały zatrudnionych mają powiaty: chełmski, hrubieszowski, włodawski. W sferze usług rynkowych najwyższy udział mają miasta na prawach powiatu. Analiza sytuacji społeczno - ekonomicznej obszaru woj. w latach 2000-2005 wykazała przyrost zarejestrowanych podmiotów gospodarczych, głównie w sektorze prywatnym. Jednakże tendencja ta nie znajduje odzwierciedlenia na rynku pracy, gdzie obserwuje się wzrost liczby bezrobotnych. Przyrost ten spowodowany był przede wszystkim rozszerzeniem granic województwa (zgodnie z reformą administracyjną), jak również zmianami systemu ubezpieczeń społecznych. Tendencja wzrostu poziomu bezrobocia utrzymuje się nadal (rys. 1). Bezrobocie na koniec 2004 r. osiągnęło poziom 164 752 bezrobotnych (w porównaniu z 1999r wzrosło o 50%). Jedną z bezpośrednich konsekwencji utrzymywania jest pogłębianie się ubóstwa społecznego. Największe bezrobocie (ponad 20%) odnotowano w powiatach: świdnickim, władowskim, chełmskim oraz zamojskim natomiast najniższe w lubelskim (12%). O słabości wojewódzkiego pozarolniczego rynku pracy świadczy wskaźnik stopy bezrobocia. Obok bezrobocia rejestrowanego specyficzne dla obszarów wiejskich regionu jest bezrobocie agrarne (ukryte). Jednakże trudno jednoznacznie uchwycić skalę tego zjawiska. Wśród bezrobotnych dominują osoby zamieszkałe na wsi 54% - w kraju 43%. Wiąże się to przede wszystkim z brakiem wolnych miejsc pracy na wsi, niskim poziomem wykształcenia i kwalifikacji zawodowych, które są niedostosowane do potrzeb współczesnej gospodarki rynkowej. Najwyższy odsetek bezrobotnych zamieszkałych na wsi odnotowano w powiatach ziemskich: chełmskim (93%), zamojskim (89%) oraz lubelskim (87%). Wojewódzki rynek pracy cechuje bardzo niekorzystna struktura: spadek liczby pracujących w gospodarce narodowej utrzymująca się wieloletnia liczebna przewaga kobiet nad mężczyznami (ok. 52%). Utrzymywanie się wysokiego tempa wzrostu bezrobocia kobiet w latach ubiegłych stanowi zagrożenie bezrobociem długotrwałym.
Rynek pracy na obszarach chronionych w euroregionie Bug 69 utrzymujący się bardzo duży udział ludzi młodych w wieku 18-24 lat (33%). Łącznie ludzie młodzi w wieku do 34 lat stanowią aż 63% ogólniej liczby bezrobotnych. Oznacza to, że większość zarejestrowanych bezrobotnych w regionie jest w wieku najwyższej aktywności j. Bezrobocie stało się głównym zagrożeniem startu go, a także jedną z barier blokujących zaspokojenie potrzeb i aspiracji młodego pokolenia niskie kwalifikacje bezrobotnych - nadal przeważają osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym (35%) oraz podstawowym i niepełnym podstawowym (27%). Wzrastający udział długotrwale bezrobotnych (powyżej 12 miesięcy) - z 43% w 1999r. do 50% w 2002 r. Długotrwałe bezrobocie dotyczy przede wszystkim osób z niskimi kwalifikacjami zawodowymi, w przeważającej części są to kobiety. Prawie 30% to osoby, które ponad 2 lata bezskutecznie poszukują pracy. Udział tej populacji stale rośnie. wysoki udział bezrobotnych pozbawionych prawa do zasiłku, który jest konsekwencją długiego pozostawania bez pracy, spadek zainteresowania wśród bezrobotnych podjęciem samodzielnej działalności gospodarczej, upadek i likwidacja dużych zakładów przemysłowych, mniejsze nakłady finansowe przeznaczone na aktywizację bezrobotnych, spadek zapotrzebowania na zatrudnienie w ramach prac interwencyjnych i robót publicznych. Na obszarach chronionych występują konflikty społeczne związane z ograniczeniami w formie zakazów prawnych, które są często sprzeczne z interesami gospodarczymi miejscowej ludności. Wpływa to również na wielkość bezrobocia. Skala bezrobocia na obszarach chronionych jest trudna do określenia, gdyż nie prowadzi się badań w tym zakresie. Łączna wielkość bezrobocia na obszarach chronionych jest analizowana w powiatach, gdzie występują tereny objęte ochroną prawną. Wśród analizowanych powiatów o przewadze obszarów chronionych największy udział bezrobocia jest w powiatach zamojskim i tomaszowskim, a najmniejszy we włodawskim i świdnickim (tab. 1). Tabela 1. Bezrobocie w wybranych powiatach woj. lubelskiego w latach 2000-2005. Wyszczególnienie 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Powiaty ogółem: 51987 58254 58004 57073 53626 49397 1) Biłgorajski 2) Chełmski 3) Hrubieszowski 4) Krasnostawski 5) Świdnicki 6) Tomaszowski 7) Włodawski 8) Zamojski 8092 6230 6455 5505 5035 8482 3920 8268 9056 7122 6916 5932 6037 9364 4334 9493 8630 7353 6894 6274 6153 9039 4239 9422 8026 7945 6752 6141 6037 8710 4223 9239 7655 7310 6435 6119 5549 8048 3982 8528 6728 6799 6004 6119 4931 7133 3834 7849 Źródło: opracowanie własne
70 Bogusław Jeleń Rysunek 1 Korzystne oddziaływanie na środowisko rolnictwa ekologicznego i integrowanego, a także produkcja upraw specjalnych, rozwój rzemiosła i małej przedsiębiorczości powinny być wspierane przez władze lokalne. W zakresie przetwórstwa rolno-spożywczego małe a także przedsiębiorstwa mają dużą szansę rozwoju. Wynika to z faktu rosnącego
Rynek pracy na obszarach chronionych w euroregionie Bug 71 popytu na żywność wysokiej jakości. Działania w zakresie tej przedsiębiorczości wymagają w większości przypadków znacznych nakładów pracy. Daje to więc możliwości zmniejszenia wielkości bezrobocia na obszarach chronionych. Szansą na ograniczenie bezrobocia jest również edukacja młodzieży i pracowników najniższych grup wiekowych. Stwarza to możliwości dostosowania się do wymagań rynku pracy, który jest wyjątkowo specyficzny na obszarach przyrodniczo cennych. Tabela 2. Bezrobotni wg poziomu wykształcenia w wybranych powiatach woj. lubelskiego w roku 2000 i 2005 Wyszczególnienie wyższe 2000 2005 ogólnokszt. zasadnicze wyższe LO zasadnicze Powiaty ogółem: 1368 12705 3604 19412 3188 12697 4266 15155 1) Biłgorajski 2) Chełmski 3) Hrubieszowski 4) Krasnostawski 5) Świdnicki 6) Tomaszowski 7) Włodawski 8) Zamojski 253 91 149 145 240 194 90 206 1910 1391 1662 1513 1478 2020 1003 1728 695 402 485 378 368 526 279 471 2996 2236 2371 1962 1834 3041 1386 3586 669 322 317 407 382 379 227 485 1632 1601 1632 1741 1442 1752 1026 1871 730 573 515 481 435 586 385 561 1979 2030 1849 1798 1529 2066 1149 2755 Źródło: opracowanie własne Z punktu widzenia posiadanego wykształcenia największe bezrobocie obejmuje osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym (43 %) oraz średnim zawodowym (36 %) ogółu zatrudnionych w 2005r. (tab. 2). Najmniej liczną grupą bezrobotnych zarejestrowanych w Powiatowych Urzędach Pracy są osoby z wyższym wykształceniem (9 %). Niedostosowanie kwalifikacji do potrzeb rynku pracy wynika nie tylko z dynamicznego rozwoju nowoczesnych technik i metod produkcji, ale także z niedostosowania kształcenia do potrzeb lokalnych i regionalnych rynków pracy (Siekierski 2005). Istotną informacją jest również wiek bezrobotnych (tab. 3). Analiza danych wskazuje, że największą grupę stanowią osoby w wieku 25-34 lata, bo 32 %, a łącznie z osobami do 24 roku życia stanowią 61 % ogółu bezrobotnych w 2005r. W liczbach bezwzględnych najwięcej bezrobotnych w tych grupach wiekowych jest w powiecie zamojskim - odpowiednio 2592 osoby oraz 2343 osoby. Najmniej natomiast bezrobotnych w tych przedziałach wiekowych jest w powiecie włodawskim - odpowiednio 1154 osoby i 11 43 osoby. Duża rola w ograniczaniu wielkości bezrobocia przypada samorządom powiatów w ramach polityki rynku pracy. Obejmuje ona m.in.: opracowanie i realizację programu promocji zatrudnienia oraz aktywizacja lokalnego rynku pracy, udzielanie pomocy bezrobotnym i poszukującym pracy w jej znalezieniu, inicjowanie i finansowanie projektów lokalnych i innych działań na rzecz aktywizacji
72 Bogusław Jeleń bezrobotnych, współpraca z gminami w zakresie upowszechniania rozwoju przedsiębiorczości. Aktywna polityka na rynku pracy obejmuje więc działania w zakresie regulacji popytu i podaży pracy. Czasowe bezrobocie oraz przejściowe zatrudnienie jest cechą charakterystyczną obecnej gospodarki kapitalistycznej. Założenia przejściowych rynków pracy stanowią współcześnie nową kwestię zatrudnienia i bezrobocia [Dach, 2004]. Tabela 3. Bezrobotni wg wieku w latach 2000 i 2005 Wyszczególnienie Do 24 lat Powiaty ogółem: 18337 2000 2005 25-34 35-44 45-54 55 i więcej 15693 11150 6288 519 Do 24 lat 14283 25-34 35-44 45-54 55 i więcej 15766 9192 8645 1511 1) Biłgorajski 2) Chełmski 3) Hrubieszowski 4) Krasnostawski 5) Świdnicki 6) Tomaszowski 7) Włodawski 8) Zamojski 2895 2285 2326 2175 1676 2783 1143 3054 2433 1941 1967 1564 1437 2632 1154 2565 1710 1317 1297 1046 1131 1958 984 1707 969 653 784 664 733 1039 586 860 85 34 81 56 58 70 53 82 2050 1790 1819 1964 1251 2017 1049 2343 2113 2279 1979 1987 1459 2262 1095 2592 1194 1392 993 1102 967 1392 759 1393 1146 1174 1013 931 1048 1239 800 1294 225 164 200 135 206 223 131 227 Źródło: opracowanie własne BIBLIOGRAFIA: 1. Dach Z., (2004), Rynek pracy i bezrobocie, w: Podstawy makroekonomii, pod red. Z. Dach i B. Szopy. Wyd. PTE Kraków 2. Jeleń B., (2003),. Przedsiębiorczość jako czynnik rozwoju i poprawy jakości produkcji rolniczej, w: Agrobiznes 2003, Jakość jako podstawowy instrument konkurencyjności w agrobiznesie. Wyd. AE Wrocław, T1. 3. Siekierski J., (2005),. Lokalne uwarunkowania rynku pracy na przykładzie Subregionu Tarnowskiego, w: Problemy i sposoby równoważenia rynku pracy. Wyd. MWSE Tarnów. 4. Siekierski J., Dudek P., (2000), Zrównoważony rozwój polskiego rolnictwa i obszarów wiejskich w świetle integracji z Unią Europejską, w: Integracja Polski z Unią Europejską w dziedzinie ochrony środowiska. Biblioteka Ekonomia i środowisko, Łódź. 5. Stan i rozwój województwa lubelskiego, Wyd, Biuro Planowania Przestrzennego w Lublinie, 2003.