PROGRAM NAUCZANIA PRZEDMIOTU

PROGRAM NAUCZANIA PRZEDMIOTU Historia opery Moduł ogólnomuzyczny SZKOŁA MUZYCZNA II STOPNIA Autor: Bartosz Wiśniewski 1 1 W niniejszej publikacji wykorzystano fragmenty tekstu zamieszczone w Programie nauczania przedmiotu historii muzyki z literaturą muzyczną w szkołach muzycznych II stopnia autorstwa Barbary Cybulskiej-Konsek, Hanny Marzyńskiej, Ewy Mikołajczyk, Aleksandry Wilde wydanym przez CEA (Warszawa 2014) 1

Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 2 lipca 2014r. w sprawie podstaw programowych kształcenia w zawodach szkolnictwa artystycznego w publicznych szkołach artystycznych (Dz. U. z 2014r. poz. 1039). Spis treści Uwagi wstępne... 3 Struktura programu.... 3 Cele edukacyjne.... 3 Treści nauczania... 4 Formy sprawdzania osiągnięć ucznia... 9 Opis umiejętności ucznia na zakończenie etapu kształcenia... 9 Opis warunków niezbędnych do realizacji programu... 10 Komentarz metodyczny... 10 Dobór metod... 10 Dobór przykładów muzycznych... 11 2

Uwagi wstępne Historia opery jest przedmiotem modułowym realizowanym w ramach modułu ogólnomuzycznego zgodnie z zasadami wynikającymi z reformy szkolnictwa muzycznego wdrożonej w szkołach muzycznych 2 stopnia od września 2014r. Jako taki stanowi on rozszerzenie treści realizowanych podczas lekcji przedmiotu historia muzyki z literaturą muzyczną. Uczestniczenie w zajęciach stanowi dla uczniów możliwość rozwinięcia wiedzy na temat opery oraz poznanie dzieł operowych charakterystycznych dla różnych okresów i stylów muzycznych od początku istnienia gatunku do czasów współczesnych. Daje to możliwość stworzenia solidnej podstawy merytorycznej dla osób planujących w przyszłości zajmować się muzyką operową, co dotyczy głównie (choć nie tylko) uczniów kształcących się w klasach śpiewu solowego. Struktura programu. W niniejszym programie zaproponowano zestawienie treści nauczania, haseł programowych, szczegółowego opisu osiągnięć oraz przykładowej literatury muzycznej w ujęciu tabelarycznym. Taki układ ułatwi nauczycielowi zaplanowanie pracy oraz bieżącą kontrolę osiągnięć ucznia. Oddzielny rozdział stanowi opis form sprawdzania osiągnięć ucznia i opis efektów kształcenia na zakończenie etapu edukacyjnego. Ważnym elementem programu jest komentarz metodyczny, w którym zawarte są szczegółowe wskazówki dla nauczyciela., Literatura muzyczna. itp. Cele edukacyjne. Cele edukacyjne sformułowane w programie odwołują się do wspólnych efektów kształcenia ucznia po zakończeniu nauki w szkole muzycznej II stopnia. Celem przedmiotu są następujące osiągnięcia uczniów: 1. Zamiłowanie do muzyki artystycznej oraz rozbudzenie ciekawości i potrzeby pogłębiania wiedzy o muzyce. 2. Wzbogacenie praktyki wykonawczej o wiedzę z zakresu teorii muzyki. 3. Posługiwanie się pojęciami i terminami muzycznymi oraz faktami w celu rozumienia opery jako gatunku muzycznego w jego ciągłości historycznej. 4. Wiedza z zakresu chronologii epok i okresów historycznych, dzieł, twórców, szkół kompozytorskich i ugrupowań artystycznych zajmujących się muzyką sceniczną. 5. Świadomość procesów ciągłości, przeobrażeń, rozwoju, zaniku lub afiliacji występujących w operze. 6. Znajomość dzieł muzycznych reprezentatywnych dla przemian historii opery. 7. Tworzenie wypowiedzi o muzyce scenicznej, jej twórcach i rozwoju historycznym na podstawie poznanej literatury muzycznej i realizacji widowisk operowych. 8. Wykorzystywanie zdobytej wiedzy do opisu i analizy dzieł operowych i ich wykonań (realizacji scenicznych) oraz wykształcenie umiejętności interpretacji wyników analizy w kontekście stylów epoki lub przemian gatunku. 3

9. Samodzielne wyszukiwanie, wybieranie i ocena informacji o muzyce operowej i jej dziejach z wykorzystaniem źródeł drukowanych oraz środków multimedialnych. 10. Aktywne uczestnictwo w życiu kulturalnym, a w szczególności w spektaklach - realizacjach muzyki scenicznej. Treści nauczania Treści Hasła programowe Opis osiągnięć ucznia Uczeń: Wiadomości Cele nauczania historii zna cel i charakter przedmiotu, wstępne opery. zna przedmiotowy system oceniania, Rozkład materiału oraz przedmiotowy zna chronologię epok w historii system oceniania. opery i potrafi je wymienić z podaniem Periodyzacja historii umownych dat granicznych, opery. Opera jako gatunek muzyczny Opera barokowa Istota dzieła operowego i jego podstawowe współczynniki Geneza opery. Rodowód opery jako gatunku muzycznego. Twórczość kompozytorów i librecistów z kręgu cameraty florenckiej. Dramma per musica przełomu XVI i XVII w. Styl operowy opery rzymskiej I poł. XVII w. zna podstawowe cechy gatunkowe i formalne dzieła operowego zna pojęcia związane z muzyką operową, np. uwertura, recytatyw secco, recytatyw accompagnato, aria, duet, ansambl, finał, intermezzo, balet, zna podstawowe pojęcia istotne dla tożsamości dzieła operowego - libretto, partytura, scenografia, reżyseria, kostiumy opisuje związki dramma per musica z kulturą starożytnej Grecji, średniowiecza i renesansu, wyjaśnia zmiany w podejściu do tekstu słownego kompozytorów przełomu XVI i XVII w. oraz ich konsekwencje dla techniki kompozytorskiej, rozpoznaje i opisuje styl recytatywny, monodię akompaniowaną, retorykę barokową, bas cyfrowany, stile moderno, dokonuje analizy słuchowej odpowiednich przykładów z literatury muzycznej, wymienia osiągnięcia twórców Cameraty florenckiej, określa specyfikę stylistyki opery rzymskiej w I poł. XVII w. charakteryzuje środki sceniczne i Literatura muzyczna reprezentatywne przykłady muzyki operowej z różnych epok przykłady poszczególnych numerów operowych przykłady monodii akompaniowanej oraz fragmenty oper np. J. Periego, G. Cacciniego, fragmenty realizacji scenicznych San Alessio 4

Opera wenecka w XVII wieku Opera neapolitańska Barokowa opera francuska. Muzyka dramatyczna na dworze Ludwika XIV Opera angielska baroku muzyczne wprowadzone przez Jacopo Periego i D. Mazzocchiego określa ramy stylistykę opery weneckiej wskazując na nowości w zakresie elementów działa operowego charakteryzuje zmianę w zakresie społecznego obiegu opery (teatr mieszczański) charakteryzuje elementy belcanto w stylu opery weneckiej charakteryzuje styl muzyczny opery Claudia Monteverdiego określa stylistykę opery neapolitańskiej opisuje twórczość operową wybranych kompozytorów (A. Scarlatti, N. Porpora, J.F.Haendel) charakteryzuje nowe numery operowe włoską sin fonię oraz formę arii da capo. dostrzega znaczenie ballet de cour w rozwoju muzyki dramatycznej we Francji, wyjaśnia znaczenie pojęć: ballet de cour, tragedie lyrique, uwertura francuska, rozpoznaje i charakteryzuje formę uwertury francuskiej, wymienia cechy twórczości operowej J. B. Lully`ego dostrzega znaczenie maski w rozwoju muzyki dramatycznej w Anglii, dokonuje analizy podstawowych cech języka muzycznego dzieł scenicznych H. Purcella, dostrzega rolę opery balladowej w historii opery angielskiej, J. Periego F. Cavalli La Calisto C. Monteverdi Koronacja Poppei J.F. Haendel Juliusz Cezar J.F. Haendel Agrypina J. B. Lully Mieszczanin szlachcicem Isis H.Purcell Dydona i Eneasz 5

Opera w okresie przedklasycznym Opera buffa i seria we Włoszech I połowy XVIIIw. Opera komiczna i poważna we Francji charakteryzuje stylistykę opery neapolitańskiej opisuje genezę stylu buffa określa różnice w stylistyce buffa i seria (tematyka, budowa, libretto, konstrukcja) przedstawia ewolucję stylu opery buffa od intermezza komediowego do pełnej formy opery komicznej charakteryzuje styl poważnej opery Rameau opisuje styl opera sentymentalna i wodewil (Rosseau) przedstawia spór buffonistów i opisuje argumenty obu stron J.B. Pergolesi La serva Padrona J.P. Rameau Les Indes Galantes J. J. Rosseau Wiejski wróżbita Reforma operowa Ch. W. Glucka referuje założenia reformy operowej Glucka charakteryzuje twórczość operową Glucka J.F. Gluck Alcesta Opera klasycyzmu Opera buffa w twórczości W. A Mozarta opisuje styl opery buffa Mozarta w zakresie tematyki i typowych wątków charakteryzuje numery operowe mozartowskiej opey buffa aria, recytatyw secco i accompagnato, uwertura, ansambl, finał W. A. Mozart Wesele Figara Don Giovanni Singspiel charakteryzuje cechy gatunkowe singspielu w zakresie libretta, i warstwy muzycznej W. A. Mozart Uprowadzenie z Seraju Czarodziejski Flet Ludwig van Beethoven Fidelio 6

Polska muzyka dramatyczna okresu oświecenia opisuje warunki twórczości operowej w Polsce okresu stanisławowskiego przedstawia problematykę poruszaną librettach polskich komedii muzycznych wymienia głównych twórców polskiej śpiewogry Jan Stefani Krakowiacy i Górale Opera wczesnego romantyzmu Opera włoskiego belcanto I poł. XIX w. tworzy przejrzystą wypowiedź, opisując genezę i cechy opery bel canto we Włoszech, wymienia przedstawicieli opery włoskiej, przykładowe tytuły dzieł oraz cechy ich twórczości, G. Rossini Cyrulik sewilski Opera niemiecka I połowy XIX wieku rozpoznaje i opisuje cechy stylu opery niemieckiej I poł. XIXw. oraz jej wkład w rozwój muzyki epok późniejszych wymienia przedstawicieli niemieckiej opery romantycznej, Karol Maria Weber Wolny strzelec Niemiecka i włoska opera dojrzałego romantyzmu Twórczość operowa G. Verdiego Dramat muzyczny R. Wagnera przedstawia wpływ opery belcanto na styl operowy wczesnych dzieł Verdiego Opisuje momenty przełomowe w ewolucji stylu G. Verdiego wymienia dzieła Verdiego charakterystyczne dla różnych okresów jego twórczość opisuje wpływ niemieckiej opery romantycznej na styl wczesnych oper Wagnera przedstawia koncepcję dramatu muzycznego wskazując jego konkretne cechy w odniesieniu do konstrukcji libretta, warstwy muzycznej i wykonania wymienia przykłady dzieł zrealizowanych w konwencji dramatu muzycznego G. Verdi Traviata R. Wagner Złoto Renu Wybrane style narodowe w operze romantycznej Rosyjska opera narodowa zna przyczyny wyodrębnienia się stylu opery rosyjskiej charakteryzuje postulaty potężnej gromadki w odniesieniu do roli i stylu muzyki dramatycznej wymienia twórców rosyjskiej opery narodowej M. Musorgski Borys Godunow 7

Polska opera romantyczna opisuje sytuację kultury polskiej w II poł. XIX wieku charakteryzuje styl libretta polskiej opery narodowej wskazując na problematykę i typowe wątki wymienia twórców polskiej opery narodowej oraz przykładowe dzieła Stanisław Moniuszko Straszny Dwór Realizm operowy w II poł. XIX wieku Opera werystyczna charakteryzuje zjawisko weryzmu w operze włoskiej XIX wieku przedstawia cechy stylu oper werystycznych wymienia twórców i dzieła G. Puccini Tosca Cyganeria Pietro Mascagni Cavaleria rusticana Rugiero Leoncavallo Cavaleria rusticana Opera XX wieku Symbolizm i impresjonizm Opera rosyjska i radziecka na początku XX wieku Opera ekspresjonistyczna z początku XX wieku Neoklasycyzm w muzyce operowej początku XX wieku charakteryzuje impresjonistyczne cechy w kontekście sztuk wizualnych definiuje symbolizm w muzyce początku XX wieku omawia warunki twórczości muzycznej w Związku Radzieckim na początku XX wieku opisuje wątki i problematykę librett oraz styl muzycznego socrealizmu charakteryzuje zjawisko ekspresjonizmu w odniesieniu do klimatu estetycznego epoki charakteryzuje styl opery ekspresjonistycznej wskazuje konkretne przykłady dzieł i twórców niemieckiej opery ekspresjonistycznej charakteryzuje zjawisko neoklasycyzmu w odniesieniu do klimatu estetycznego epoki charakteryzuje styl opery neoklasycznej wskazuje konkretne przykłady dzieł i twórców niemieckiej opery neoklasycznej C. Debussy Peleas i Melisanda B. Bartok Zamek Sinobrodego D. Szostakowicz Lady Macbeth Mceńskiego Powiatu R. Strauss Salome A. Berg Wozzeck Francis Poulenc Cycki Terezjasza Dialogi karmelitanek Głos ludzki 8

Formy sprawdzania osiągnięć ucznia Nauczyciel podczas zajęć powinien stosować różnorodne formy sprawdzania umiejętności ucznia, uwzględniając jego indywidualne potrzeby i zainteresowania. Przykładowe formy sprawdzania osiągnięć ucznia to np.: sprawdzian pisemny w formie testów złożonych z zadań otwartych i zamkniętych, sprawdzian pisemny w formie jednego lub kilku zadań rozszerzonej odpowiedzi, odpowiedź ustna, ocena aktywności i trafności spostrzeżeń analitycznych podczas zajęć lekcyjnych w pracy indywidualnej i grupowej, prezentacja analizy lub wybranych zagadnień, problemów lub procesów historycznych w formie projektu, przygotowana przez ucznia prezentacja, poprzedzona jego samodzielnym doborem i uporządkowaniem informacji istotnych dla problemu i kontekstu, połączona z dyskusją analiza różnych realizacji tego samego dzieła scenicznego, sprawozdanie z aktywnego udziału ucznia w różnych formach życia muzycznego, opracowanie przez ucznia wyszukanego przez siebie, interesującego go zagadnienia w formie referatu, wykorzystanie wiedzy o utworze i stylu podczas wykonania utworu wokalnego. Preferowaną formą pracy na lekcjach historii opery jest metoda problemowa połączona z analizą słuchową i słuchowo-wzrokową reprezentatywnych dzieł muzycznych. Pozwala ona na bieżące ocenianie postępów uczniów podczas pracy na lekcji. Istotne jest również przygotowywanie uczniów do samodzielnego wyszukiwania, porządkowania i oceniania informacji na temat wybranych zagadnień z zakresu historii muzyki. Powinni oni również przygotowywać analizy utworów z własnego repertuaru. Opis umiejętności ucznia na zakończenie etapu kształcenia Na zakończenie etapu edukacyjnego uczeń posiada wiedzę z zakresu historii opery, zna pojęcia i terminy muzyczne, dokonuje analizy oraz interpretacji utworów, opisuje dzieje opery oraz przeobrażenia technik kompozytorskich i stylów muzycznych reprezentowanych na gruncie tego gatunku. Uczeń: poprawnie posługuje się terminami i pojęciami muzycznymi z zakresu muzyki operowej, poprawnie posługuje się najczęściej spotykanymi włoskimi terminami z zakresu agogiki, dynamiki, kolorystyki i artykulacji, rozróżnia rodzaje notacji muzycznej oraz potrafi rozwinąć stosowane w partyturze skróty nazw instrumentów orkiestry, określa i charakteryzuje: techniki kompozytorskie charakterystyczne dla różnych stylów operowych; rozróżnia i określa instrumentarium oraz obsady wykonawcze charakterystyczne dla muzyki operowej poszczególnych epok, charakteryzuje twórczość kompozytorów reprezentatywnych dla epoki, stylu, kierunku, szkoły lub ugrupowania artystycznego oraz twórczość wybranych kompozytorów w powiązaniu z ich biografią, porządkuje chronologicznie epoki, szkoły kompozytorskie, sylwetki kompozytorów i teoretyków, instrumenty oraz obsady wykonawcze, opisuje dzieje muzyki operowej na podstawie poznanych dzieł muzycznych twórców, reprezentatywnych dla epoki, stylu, kierunku i szkoły kompozytorskiej, prezentuje własny pogląd na twórczość muzyczną poznaną podczas uczestnictwa w różnych formach życia kulturalnego. 9

Opis warunków niezbędnych do realizacji programu Historia opery to przedmiot prowadzony w grupach do 16 osób. Do jego realizacji konieczne jest wyposażenie sali lekcyjnej: w tablicę w pięciolinię, stoliki, krzesła, fortepian lub pianino, zbiór reprezentatywnych nagrań i przykładów nutowych oraz odpowiedni sprzęt do ich odtwarzania. Niezbędny jest również stały dostęp do sprzętu umożliwiającego odtworzenie dźwięku wraz z obrazem (np. komputer z podłączonym projektorem multimedialnym oraz głośnikami). Pomocą dla nauczyciela byłaby biblioteczka, zawierająca płyty CD, DVD, publikacje książkowe i nuty, które mogłyby ilustrować różnorodne zjawiska w muzyce. Dużym ułatwieniem byłaby również sala z dostępem do Internetu wraz z odpowiednim wyposażeniem do prezentacji multimedialnych. Komentarz metodyczny Dobór metod Historia opery należy do grupy przedmiotów wspomagających nauczanie w różnych specjalizacjach szkolnictwa muzycznego głównie jednak na wydziale wokalnym. Ma ona ugruntowaną pozycję, o czym świadczą między innymi zapisy w Podstawach programowych dla szkół muzycznych II st. w specjalności wokalistyka. Na przykład w Podstawie dla specjalności wokalistyka znajdują się następujące zapisy dotyczące wymagań stawianych uczniom: łączy i wykorzystuje w działaniach praktycznych wiedzę z zakresu przedmiotów ogólnomuzycznych; samodzielnie wyszukuje, selekcjonuje i dokonuje oceny informacji z zakresu przedmiotów aktywnie uczestniczy w kulturze, a w szczególności w różnych formach życia muzycznego Uczeń poznaje literaturę wokalną różnych epok; rozwija swoją wrażliwość i znajomość stylowego wykonania utworów; kształtuje swój gust estetyczny i umiejętność właściwej oceny dzieła muzycznego Obecność takich zapisów wydaje się potwierdzać zasadność traktowania przedmiotu historia opery jako zajęć rozszerzających kompetencje wokalisty w zakresie świadomego wykonawstwa estradowego. Dla zrozumienia wyjątkowości i specyfiki dzieła operowego ważne jest uświadomienie uczniom faktu iż jest ono wynikiem związków między różnymi dziedzinami sztuki tego samego okresu, np. poezja i muzyka w epoce baroku i romantyzmu, malarstwo i muzyka impresjonistów itp. Jednym z zagadnień muzyki wokalno-instrumentalnej jest tekst. Pożądanym jest, aby uczniowie znali tekst utworów wykonywanych w językach oryginalnych zwłaszcza przy poznawaniu gatunków lirycznych. Najlepszym do tego źródłem byłoby posłużenie się poetyckim przekładem tekstu przeczytanym przed wysłuchaniem utworu. W przypadku braku takiego przekładu można dokonać go samodzielnie lub wspólnie z uczniami podczas zajęć. Kompetencje uczniów w zakresie znajomości języków obcych są coraz lepsze i warto to wykorzystać. Celem przedmiotu winno być przede wszystkim podbudowanie praktycznej działalności ucznia wiedzą teoretyczną i historyczną. Zadaniem o szczególnej wadze powinno być kształcenie i rozwijanie wrażliwości muzycznej i estetycznej, zdolności percepcyjnych oraz zainteresowań ogólnomuzycznych. W przekazywaniu wiedzy teoretycznej należy uwzględniać również aspekt kontynuacji nauki w dalszych etapach kształcenia muzycznego. 10

Metody wprowadzenia utworu mogą być w zasadzie dwie: 1) metoda podająca a) przedstawienia uwarunkowań historycznych i założenia formalnego b) ukierunkowanie analizy c) charakterystyka dzieła 2) metoda poszukująca a) charakterystyka dzieła b) wyprowadzenie wniosków, formułowanie założeń, dane faktograficzne. Materiał zostanie utrwalony, gdy dokonamy prezentacji jeszcze jednego lub kilku przykładów o podobnej problematyce, przy czym tutaj wystarczy już tylko charakterystyka ogólna. Przy każdej nadarzającej się po temu sposobności należy powracać do zagadnień poznanych na wcześniejszych etapach kształcenia, rozwijając je w kierunku rozumienia dzieła muzycznego i określania treści w nim zawartych. Zebrane wnioski, zwielokrotnione przez charakterystykę innych dzieł i uzupełnione podstawowymi informacjami stanowiącymi kompendium wiedzy historycznej, pozwolą wiązać materiał, co z kolei będzie sprzyjało wykształceniu zmysłu historycznego. Podstawową zasadą w nauczaniu powinna być jak największa aktywizacja uczniów, skłanianie ich do samodzielnej analizy, wyciągania wniosków, rekapitulacji, porównań czy prowadzenia dyskusji. Należy przy tym zwrócić uwagę, aby przy relacjonowaniu swoich wrażeń muzycznych i estetycznych uczeń posługiwał się wyłącznie argumentami muzycznymi. O ile to możliwe ograniczamy metodę podającą na rzecz metody poszukującej i do minimum ograniczamy czas poświęcany na wprowadzanie wiadomości teoretycznych. Dobór przykładów muzycznych Punktem wyjścia dla każdego działu tematycznego powinno być konkretne dzieło muzyczne, reprezentatywne dla omawianego problemu czy zagadnienia. Podczas lekcji można wykorzystywać zarówno fragmenty jak i całości utworów. W doborze przykładów do analizy kierowano się następującymi kryteriami: egzemplifikacją określonego zagadnienia, reprezentatywnością, różnorodnością pod względem środków wykonawczych i stylu historycznego. Wskazane przykłady literatury muzycznej należy traktować jako punkt wyjścia do podjęcia przez nauczyciela poszukiwań, które uwzględnią nie tylko zakres treści, ale również indywidualne potrzeby ucznia. Wysłuchanie i praca nad wszystkimi istotnymi pozycjami literatury muzycznej nie jest możliwa na lekcjach ze względu na zbyt ograniczony czas. W związku z tym należy wybrać utwory najistotniejsze dla danego tematu, odwołując się do poznawania muzyki przez młodzież poza lekcjami. W rozdziale dotyczącym treści nauczania pogrubionym drukiem zostały wykazane utwory przeznaczone do wysłuchania podczas zajęć w całości lub w obszernych fragmentach (np. cały akt). Źródłem kontaktu z muzyką są programy radiowe i telewizyjne, koncerty filharmoniczne, udział w przedstawieniach operowych. Należy uczniów zachęcać i wdrażać do tego typu aktywności kulturalnej, a później wymagać poznawania literatury tą drogą. Cennym zabiegiem jest wykorzystywanie przez nauczyciela utworów z repertuaru uczniowskiego jako materiału do analizy na lekcji. W grupach zaawansowanych można w takich wypadkach włączyć do programu także elementy analizy interpretacji utworu. Samodzielne poszukiwania uczniów różnych, interesujących wykonań danego dzieła są jednocześnie realizacją jednego z ogólnych celów edukacyjnych. 11