Włodzimierz Strus Włodzimierz Strus Dojrzałość emocjonalna a funkcjonowanie moralne a funkcjonowanie moralne Dysertacje www.liberilibri.pl 2012 Wydawnictwo Libri 2012
Włodzimierz Strus Dojrzałość emocjonalna a funkcjonalność moralne Dojrzałość emocjonalna a funkcjonowanie moralne Włodzimierz Strus Recenzenci: prof. Janusz Trempała prof. Andrzej Jakubik Recenzenci prof. Janusz Trempała prof. Andrzej Jakubik Korektor Monika Ogorzałek Skład i łamanie: Idealit Katarzyna Mikołajka Skład i łamanie Idealit Robert Kryński, Katarzyna Mikołajka Korekta: Monika Ogorzałek Seria Dysertacje Publikacja jest udostępniona na licencji Creative Commons Publikacja jest udostępniona na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0 BY) Uznanie autorstwa 3.0 (CC 3.0 BY) Wydawnictwo Liberi Libri www.liberilibri.pl 2012 Wydawnictwo Liberi Libri www.liberilibri.pl 2012 Wersja drukowana: ISBN: 978-83-63487-02-7 Wersja drukowana: ISBN: 978 83 63487 02 7
Skrócony spis treści Wprowadzenie 9 Rozdział 1 Dojrzałość emocjonalna i jej właściwości 15 Rozwój emocjonalny 16 Starsze ujęcia dojrzałości emocjonalnej 18 Inteligencja i kompetencja emocjonalna 21 Podstawowe właściwości dojrzałej emocjonalności 26 Rozdział 2 Mechanizmy funkcjonowania moralnego 63 Wprowadzenie 63 Główne perspektywy interpretacji funkcjonowania moralnego 66 Wieloaspektowe ujęcia funkcjonowania moralnego 73 Świadomość moralna a funkcjonowanie moralne 79 Sumienie a funkcjonowanie moralne 82 Moralność zasad i sprawiedliwości a moralność troski i doświadczania 86 Integracyjny model funkcjonowania moralnego 91 Rozdział 3 Rola emocji w funkcjonowaniu moralnym 123 Empatia a funkcjonowanie moralne 124 Emocje a oceny, rozumowanie oraz postępowanie moralne 129 Emocje moralne. Psychologia poczucia winy i wstydu 133 Zależności pomiędzy dojrzałością emocjonalną a funkcjonowaniem moralnym 161 Rozdział 4 Metodologia badań własnych 177 Problemy badawcze i hipotezy 177 Charakterystyka badanych osób 190 Metody badawcze 192 Organizacja badań 248 Rozdział 5 Analiza i dyskusja wyników badań 253 Obraz dojrzałości emocjonalnej w badanej grupie 254 Rozumowanie moralne, uczuciowość moralna a postępowanie moralne 273 Poziom dojrzałości emocjonalnej a funkcjonowanie moralne 323 Zakończenie 369 Bibliografia 373 Skrócony spis treści 5
Spis treści Wprowadzenie 9 Rozdział 1 Dojrzałość emocjonalna i jej właściwości 15 Rozwój emocjonalny 16 Starsze ujęcia dojrzałości emocjonalnej 18 Inteligencja i kompetencja emocjonalna 21 Podstawowe właściwości dojrzałej emocjonalności 26 Kontrola emocjonalna 29 Stabilność emocjonalna 39 Umiejętność radzenia sobie z emocjami w sytuacjach trudnych 45 Zróżnicowanie emocjonalne 51 Podsumowanie 58 Rozdział 2 Mechanizmy funkcjonowania moralnego 63 Wprowadzenie 63 Główne perspektywy interpretacji funkcjonowania moralnego 66 Wieloaspektowe ujęcia funkcjonowania moralnego 73 Świadomość moralna a funkcjonowanie moralne 79 Sumienie a funkcjonowanie moralne 81 Moralność zasad i sprawiedliwości a moralność troski i doświadczania 86 Integracyjny model funkcjonowania moralnego 91 Struktura sumienia 93 Aspekt treściowy 93 Aspekt sprawnościowy 97 Funkcjonowanie sumienia 105 Tryb emocjonalny 111 Tryb intelektualny 114 Tryb mieszany 119 Rozdział 3 Rola emocji w funkcjonowaniu moralnym 123 Empatia a funkcjonowanie moralne 124 Emocje a oceny, rozumowanie oraz postępowanie moralne 129 Emocje moralne. Psychologia poczucia winy i wstydu 133 Różne postacie emocji moralnych 133 Poczucie winy i wstyd uwagi wstępne 138 Rodzaje poczucia winy prywatne czy interpersonalne 140 Rodzaje poczucia winy: adaptacyjne dysfunkcjonalne 144 Wstyd a wina różnice, funkcjonalność 147 Poczucie winy i wstyd a zachowania moralne 154 Podsumowanie 159 Zależności pomiędzy dojrzałością emocjonalną a funkcjonowaniem moralnym 161 Spis treści 7
Rozdział 4 Metodologia badań własnych 177 Problemy badawcze i hipotezy 177 Dojrzałość emocjonalna 179 Funkcjonowanie moralne 181 Dojrzałość emocjonalna a funkcjonowanie moralne 184 Dodatkowe zmienne a dojrzałość emocjonalna i funkcjonowanie moralne 188 Charakterystyka badanych osób 190 Metody badawcze 192 Kwestionariusz kontroli emocjonalnej (KKE) Brzezińskiego 194 Kwestionariusz osobowości Eysencka (EPQ-R) 195 Skala oceny uczuć 196 Wskaźniki zróżnicowania emocjonalnego 199 Test rozumienia problemów społecznych DIT (Defining Issues Test) Resta 206 Skala uczuć moralnych (SUM) 209 SUM-3 trzecia wersja narzędzia 213 Właściwości psychometryczne SUM-3 215 SUM-4 zrewidowana wersja SUM-3 224 Właściwości psychometryczne SUM-4 227 Kwestionariusz zachowań społecznych (KZS) Żylicza 232 Metody quasi-eksperymentalne 237 Organizacja badań 248 Rozdział 5 Analiza i dyskusja wyników badań 253 Obraz dojrzałości emocjonalnej w badanej grupie 254 Różnice płciowe w zakresie dyspozycji emocjonalnych 255 Struktura dojrzałej emocjonalności 259 Podsumowanie i interpretacja 269 Rozumowanie moralne, uczuciowość moralna a postępowanie moralne 273 Pomiar kwestionariuszowy zachowań moralnych 278 Pomiar quasi-eksperymentalny zachowania moralnego 299 Studium 1 299 Studium 2 310 Podsumowanie i interpretacja 315 Poziom dojrzałości emocjonalnej a funkcjonowanie moralne 323 Stabilność i kontrola emocjonalna a rozumowanie i uczuciowość moralna 323 Zróżnicowanie emocjonalne a rozumowanie i uczuciowość moralna 329 Stabilność, kontrola i zróżnicowanie emocjonalne a zachowania moralne 332 Pomiar kwestionariuszowy zachowań moralnych 333 Pomiar quasi-eksperymentalny zachowań moralnych 338 Studium 1 338 Studium 2 349 Dojrzałość emocjonalna a funkcjonowanie moralne analiza wielozmiennowa 351 Podsumowanie, dyskusja i interpretacja ogólna wyników badań 359 Stabilność emocjonalna 359 Kontrola emocji 360 Zróżnicowanie emocjonalne 362 Ekstrawersja i psychotyzm 365 Uczucia moralne a neurotyczność i kontrola emocjonalna 365 Zakończenie 369 Bibliografia 373 8 Spis treści
Wprowadzenie Znaczenia moralności, szczególnie ze społecznego punktu widzenia, nie można chyba przecenić. Moralność jest jednak ważna także z perspektywy indywidualnej. Kiedy poszukujemy właściwości najbardziej charakterystycznych dla człowieka, najlepiej oddających jego człowieczeństwo, nie sposób pominąć moralności. Jak powiada Obuchowski (1985, s. 15), wydaje się, że wymiar moralny egzystencji człowieka jest również wymiarem stawania się człowiekiem. Są one nierozdzielne. Określenie tego, czym jest moralność, nie jest jednak łatwe. Struktura działów etyki nauki, dla której moralność jest jednym z centralnych przedmiotów badań, wskazuje, jak złożona i wieloznaczna jest to dziedzina. Najogólniej rzecz ujmując, można powiedzieć, że moralność obejmuje szereg zjawisk posiadających odniesienie do kategorii dobra i zła, powinności, odpowiedzialności, troski, sprawiedliwości i innych wartości moralnych. Jeśli przyjmiemy podział etyki na normatywną oraz opisową, to w ramach tej drugiej obok socjologii i semantyki moralności wyróżnić można psychologię moralności. Wszystkie te odrębne dyscypliny łączy wspólne, empiryczne podejście metodologiczne nie oceniają one, nie wartościują i nie zmierzają do formułowania tego, jak być powinno, ale opisują, analizują i wyjaśniają to, co jest (por. Ossowska, 1994; Pawlica, 1992; Ślipko, 2002). Psychologia ujmuje moralność od strony indywidualnych przeżyć, przekonań, motywów, zachowań czy dyspozycji (Ossowska, 1994; Pawlica, 1992), zajmując się nią w sposób opisowy gdy w psychologii mówi się o sądach, uczuciach czy postępowaniu moralnym, to stwierdza się, że owe zjawiska łączą się z moralnością, nie wyrażając ich oceny (Gołąb, 1973). Zatem w perspektywie psychologicznej moralność potraktować można jako wieloaspektową sferę życia psychicznego, osobowości, lub wielorako uwarunkowany (także sytuacyjnie) wymiar funkcjonowania człowieka, odnoszący się do kategorii dobra, zła, norm i wartości etycznych. Tę bardzo ogólną próbę określenia przedmiotu badań psychologii moralności trudno uznać za definicję. Szczególnie bowiem na gruncie nauk społecznych pojęcie moralność jest trudno definiowalne (Ossowska, 1994; Żylicz, 1996). Niemniej także w psychologii próbuje się określać na bazie teoretycznych, a nawet empirycznych analiz, treściową zawartość dziedziny moralności, a więc to, jakie konkretnie normy i wartości (a dalej ich naruszanie lub przestrzeganie) podlegają kwalifikacji moralnej. Takie próby są ważne, nadają bowiem znaczenie Wprowadzenie 9
często używanym w literaturze przedmiotu terminom moralnie istotne reakcje, sytuacje, rozumowanie moralne, zachowania moralne itd. I tak w psychologii moralności najczęściej przyjmuje się (zwłaszcza w ramach nurtu poznawczo-rozwojowego), że podstawowym kryterium decydującym o przynależności danej klasy zachowań do domeny moralności są takie ich konsekwencje, które odnoszą się do dobra (krzywdy) innych ludzi, ich praw, wolności, sprawiedliwości (por. Kohlberg, 1984; Rest, 1979; zob. też: Hoffman, 2006). Z kolei w nowszej literaturze psychologicznej często przytaczany jest podział R. Shwedera (Shweder, Haidt, 2005; por. Baryła, Wojciszke, 2003), który twierdzi, że domena moralności obejmuje trzy główne kodeksy etyczne. Obok etyki autonomii, w skład której wchodzą wspomniane wyżej wartości, autor wymienia etykę wspólnotową, opierającą się na szacunku i zobowiązaniach wobec dobra i integralności określonej zbiorowości oraz etykę duchowości (boskości), gdzie głównymi wartościami są czystość duszy ludzkiej, sakralność życia. Nierzadko w psychologii moralności spotyka się także odwołania do spopularyzowanego przez C. Gilligan (1982) podziału na etykę sprawiedliwości oraz etykę troski i odpowiedzialności (por. Eisenberg, 1990; Hoffman, 2006; Żylicz, 2002). W końcu ostatnia z kwestii odnoszących się do określenia podstawowego przedmiotu psychologii moralności jest relatywnie w największym stopniu natury psychologicznej. Dotyczy bowiem kryterium obiektywnego/zewnętrznego lub subiektywnego/wewnętrznego uznania aktu działania za moralny. W psychologii moralności reprezentowane są dwa główne stanowiska w tej kwestii (Trempała, 1993). Wedle pierwszego, przyjmowanego w podejściu poznawczo-rozwojowym, moralność wiąże się z racjonalnym namysłem i intencją człowieka nie można określić jakiegoś zachowania jako moralnego lub niemoralnego dopóty, dopóki nie dotrzemy do leżącego u jego podłoża sądu i nie dowiemy się, czy czyn ów poprzedzony został rozumowaniem oraz wynikającym z niego zamiarem. A więc żeby zachowanie było moralne, musi być celowe, świadome i musi wynikać z interpretacji sytuacji przez podmiot oraz jego definicji dobra i zła. To nie obiektywne konsekwencje, ale ich wcześniej uwzględniona antycypacja jako moralnie dobrych, staje się podstawą moralnej odpowiedzialności i zasługi (Blasi, 1999). Drugie stanowisko, bliższe teoriom społecznego uczenia się, zakłada zewnętrzne i społeczne kryterium moralności. Zachowania moralne to te, które są za takie uważane w danym społeczeństwie. Podobnie o niemoralności zachowań decyduje społeczna konwencja czy szeroko akceptowany w danej kulturze kodeks etyczny. Zatem moralność jednostki będzie w tym ujęciu oceniana na podstawie częstotliwości przejawianych przez nią zachowań zgodnych z normami społecznymi. Poruszone zagadnienie wiąże się z kwestią, czy o moralnej kwalifikacji danego zjawiska decydować ma jego odniesienie do norm 10 Wprowadzenie
społecznie uznawanych za moralne, czy też uznawanych za takie przez sam podmiot (Zakrzewski, 1984; Żylicz, 1996). Zdefiniowanie przedmiotu psychologii moralności stwarza możliwość określenia zakresu prowadzonych w jej obszarze analiz teoretycznych i empirycznych. Można więc na tej podstawie badać zagadnienia rozwoju moralnego, patologii moralnej czy funkcjonowania moralnego, a także mechanizmów, jakie w ich ramach działają, uwarunkowań, jakim podlegają. Problematyka prezentowanej pracy mieści się w ramach psychologii moralności. Kluczowym zagadnieniem są dla niej mechanizmy i uwarunkowania funkcjonowania moralnego. To ostatnie będzie rozpatrywane w trzech podstawowych wymiarach: intelektualnym, emocjonalnym i behawioralnym. I tak rozumowanie moralne to myślenie o kwestiach moralnych, rozważanie moralnych problemów, formułowanie i uzasadnianie ocen i wyborów. Uczuciowość moralna dotyczy tych stanów emocjonalnych, jakich ludzie doświadczają w sytuacjach moralnych, przede wszystkim w obliczu naruszania oraz realizowania norm i zasad moralnych. Oba wymiary analizowano głównie na poziomie dyspozycji, a więc przedmiotem zainteresowania były dyspozycje do stosowania określonych sposobów myślenia moralnego oraz skłonności do przeżywania danych uczuć moralnych. W końcu postępowanie moralne to akty moralnie istotnych zachowań zgodnych z normami moralnymi albo transgresyjnych. Badane było wystąpienie takich zachowań oraz nasilenie tego występowania w codziennym życiu. W założeniu prezentowane w tej pracy badania dotyczyć miały formalnych aspektów moralności. Jeśli chodzi o rozumowanie i uczuciowość, to rozpatrywane są one w kontekście dojrzałości, unikając treściowych odniesień myślenie moralne analizowane jest w aspekcie strukturalnym, uczuciowość w oparciu o subiektywne określanie norm moralnych. Należało bowiem przyjąć, że jakość funkcjonowania moralnego w tych dwóch wymiarach przejawia się zasadniczo w formie, a nie treści. Można powiedzieć zatem, że ich ujęcie opiera się na subiektywnym, wewnętrznym kryterium moralności. Natomiast nasilenie postępowania moralnego badano empirycznie w trzech kategoriach: prawdomówności, pomagania i dotrzymywania obietnic. W tym zakresie przyjęte zostało więc kryterium zewnętrzne, obiektywne, nie sposób bowiem badać zachowania moralne, abstrahując od kontekstu treściowego moralności. Problematyka podejmowana w niniejszej rozprawie dotyczy zasadniczo emocjonalnych uwarunkowań funkcjonowania moralnego. Tymczasem w zdecydowanie dominującym do niedawna w psychologii moralności nurcie poznawczo-rozwojowym uwaga badaczy koncentrowała się na rozumowaniu moralnym, uwarunkowanym przede wszystkim poziomem rozwoju poznawczego. W podejściu tym emocjom przypisuje się drugorzędną rolę w kontekście rozwoju i postępowania moralnego. Jednak wraz z mającym miejsce w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku po- Wprowadzenie 11
nownym wzrostem zainteresowania emocjami u badaczy reprezentujących różne dziedziny nauki (por. np. Ekman, Davidson, 1999; Salovey, Sluyter, 1999), zaczęto na nowo uwzględniać rolę emocji w funkcjonowaniu moralnym (por. Eisenberg, 2000; Tangney, Dearing, 2002). Rola ta była podkreślana zresztą od dawna przez opozycyjne wobec podejścia poznawczo-rozwojowego, ujęcia rozwoju moralnego klasyczną psychoanalizę (Z. Freud, 1992) i teorie społecznego uczenia się (Bandura, Walters 1968; Bandura 1977; por. też: Eysenck, 1976). Jednak obecnie na bazie krytyki teorii poznawczo-rozwojowej Kohlberga uwzględnia się znaczenie emocji nie tylko w mechanizmie postępowania i procesie rozwoju moralnego, ale nawet w formułowaniu moralnych ocen (por. Haidt, 2001) oraz całokształcie moralnego funkcjonowania (por. Hoffman, 2006; Żylicz, 2002). Wychodząc od tych analiz, przyjęte zostało, że emocje odgrywają ważną rolę w moralnym funkcjonowaniu, przy czym mogą one nie tylko sprzyjać jego jakości, wskazując na moralne aspekty rzeczywistości, sygnalizując naruszanie moralnych dóbr i zasad czy stymulując moralne czyny, ale także je zaburzać. Punktem wyjścia dla sformułowania głównego problemu pracy było założenie, że zarówno deficyty w zakresie emocji czy brak określonych doświadczeń emocjonalnych, jak też ich nadmiarowe postacie, niekorzystnie wpływają na funkcjonowanie moralne. W obu sytuacjach zmniejsza się regulacyjny potencjał ludzkiego sumienia, przy czym pierwsza z nich powoduje swoistą nieczułość na moralne elementy sytuacji i zdarzeń (w tym potrzeby innych), deficyt motywacji moralnej, koncentrację na sobie; druga przede wszystkim zwiększa wrażliwość na impulsy popędowe i bodźce zewnętrzne, powoduje zagłuszanie argumentów i motywów moralnych, chociaż z drugiej strony prowadzić może także do dotkliwych moralnych samoudręczeń. Zatem dopiero u osoby dojrzałej emocjonalnie emocje nie będą zaburzać, ale optymalizować funkcjonowanie moralne. Prezentowana praca podejmuje trzy zasadnicze problemy badawcze. Pierwszy, a zarazem główny, został już omówiony. Chodzi o związek pomiędzy dojrzałością emocjonalną a funkcjonowaniem moralnym. Drugi z nich dotyczy natury funkcjonowania moralnego tego, na ile mechanizmy, które w nim uczestniczą mają emocjonalno-afektywny, a na ile racjonalno-poznawczy charakter. Mówiąc bardziej precyzyjnie, chodzi o jeden z podstawowych problemów w psychologii moralności: co w większym stopniu wpływa na zachowania moralne rozumowanie i sądy moralne czy emocje i uczucia moralne? W końcu trzeci problem badawczy dotyczy struktury dojrzałości emocjonalnej i można go sprowadzić do pytania: które dyspozycje są kluczowe z punktu widzenia dojrzałości emocjonalnej i jakie zachodzą pomiędzy nimi zależności. Te trzy problemy zostały zanalizowane w kolejnych rozdziałach rozprawy od strony teoretycznej w rozdziałach 1 3 od strony empirycznej w rozdziałach 4 i 5. 12 Wprowadzenie
Rozdział 1 poświęcony został zagadnieniu dojrzałości emocjonalnej. Krótko scharakteryzowano w nim rozwój moralny, a następnie omówiono starsze ujęcia dojrzałości emocjonalnej oraz koncepcje nowsze, które dojrzałość w sferze emocji ujmują w kategoriach inteligencji emocjonalnej. Na podstawie tych rozważań sformułowano model podstawowych dla poziomu dojrzałości emocjonalnej dyspozycji. Za takie uznano: stabilność emocjonalną, kontrolę emocji, umiejętność radzenia sobie w sytuacjach trudnych i zróżnicowanie emocjonalne. Centralną część rozdziału zajmuje analiza psychologicznego znaczenia owych cech z uwzględnieniem występujących pomiędzy nimi zależności. W rozdziale 2 podjęto tematykę mechanizmów funkcjonowania moralnego. Mimo iż zdecydowana większość psychologicznych koncepcji moralności ujmowała ją z rozwojowego punktu widzenia, to zawierały one także poglądy odnośnie do procesów odpowiadających za funkcjonowanie moralne. W rozdziale tym zaprezentowano więc główne perspektywy interpretacji tego aspektu funkcjonowania człowieka wyprowadzone z dominujących w psychologii ujęć rozwoju moralnego. Następnie omówiono koncepcje ujmujące moralność wieloaspektowo, z których część stanowi podejmowane przez wielu autorów próby integracji wątków opozycyjnych podejść, inna część przyjmuje zaś nowy teoretyczny punkt widzenia. W ostatnich paragrafach rozdziału przedstawiono integracyjny model funkcjonowania moralnego, będący autorską próbą syntezy głównych koncepcji w psychologii moralności i stanowiący podstawowe odniesienie teoretyczne dla prezentowanych w tej pracy badań własnych. W rozdziale 3 analizie poddano rolę emocji w funkcjonowaniu moralnym. Na wstępie omówiono znaczenie empatii, a następnie emocji w ogólniejszej perspektywie, dla sądów, rozumowania i postępowania moralnego. W dalszej części rozdziału podjęto obszernie fundamentalne dla problematyki relacji pomiędzy emocjami i moralnością zagadnienie dotyczące tzw. emocji moralnych, a szczególnie poczucia winy i wstydu. Na koniec omówiono kluczową dla tematu prezentowanej rozprawy kwestię zależności pomiędzy dojrzałością emocjonalną a funkcjonowaniem moralnym. Zależności te analizowano w modelu zbudowanym na bazie teoretycznych ustaleń dokonanych w poprzednich rozdziałach. Rozdział 4 zawiera prezentację metodologii badań własnych. W szczególności dość obszernie opisano proces powstawania Skali dojrzałości uczuć moralnych narzędzia własnej konstrukcji oraz Skalę oceny uczuć metodę pomiaru zróżnicowania emocjonalnego zbudowaną na bazie techniki dyferencjału semantycznego. Opis procedury badawczej objął przedstawienie dwóch procedur quasi-eksperymentalnych zastosowanych do badania zachowania moralnego. Badania własne przeprowadzono bowiem z użyciem metod samoopisowych oraz eksperymentalnych w ramach dwóch odrębnych studiów badawczych. Wprowadzenie 13
Przedmiotem rozdziału 5 jest prezentacja wyników analizy statystycznej danych zgromadzonych w toku przeprowadzonych badań empirycznych. W paragrafie 1 omówiony został otrzymany obraz związków badanych cech emocjonalnych (kontroli, stabilności oraz zróżnicowania), w paragrafie 2 zostały przedstawione uzyskane miary związków rozumowania i uczuciowości moralnej z zachowaniami moralnymi. W końcu paragraf 3 prezentuje zależności pomiędzy dyspozycjami kluczowymi dla poziomu dojrzałości emocjonalnej a trzema wymiarami funkcjonowania moralnego. W ostatnim punkcie każdej z trzech głównych części tego rozdziału otrzymane wyniki poddano dyskusji i pogłębionej interpretacji. 14 Wprowadzenie
Rozdział 1 Dojrzałość emocjonalna i jej właściwości Status procesów emocjonalnych jako przedmiotu dociekań teoretycznych i badań empirycznych, zmieniał się w historii psychologii diametralnie. Po okresie traktowania sfery emocjonalno-popędowej jako kluczowej i decydującej o zachowaniu i w ogóle życiu człowieka (jak to miało miejsce w koncepcjach psychoanalitycznych) nastąpił okres dominacji nurtu kognitywistycznego, związanego z koncentracją na procesach poznawczych i traktowaniem emocji najczęściej jako zjawisk dezorganizujących czy zakłócających funkcjonowanie racjonalnego organizmu. Jednak w obu ujęciach dojrzałość w sferze emocji mogła być z powodzeniem sprowadzona do względnego choć okiełznania irracjonalnych sił i minimalizowania ich roli w życiu. Wraz z mającym miejsce w ostatnich latach wzrostem zainteresowania emocjami u badaczy reprezentujących różne dziedziny nauki (por. np. Ekman, Davidson, 1999; Goleman, 1997; LeDoux, 2000; Salovey, Sluyter, 1999), nastąpiło przesunięcie akcentu w kierunku podkreślania funkcjonalności emocji (por. Frijda, 1999b). Oczywiście emocje bywają dysfunkcjonalne, tyle że dotyczy to nie samej ich natury, co patologicznych form, związanych np. z takimi charakterystykami jak: natężenie, częstość pojawiania się i czas trwania, adekwatność do sytuacji, znak (Clark, Watson, 1999). Zasadniczo jednak emocje pełnią istotne funkcje, co wiąże się z ich ewolucyjną genezą emocje zostały ukształtowane w toku doboru naturalnego, by służyć określonym celom adaptacyjnym (por. Cosmides, Tooby, 2005; Darwin, 1988; Frijda, 2005; Plutchik, 1984). Ujmując rzecz najogólniej funkcje te określić można jako: informacyjno-kierunkującą, mobilizacyjno-organizującą oraz komunikacyjno- -interpersonalną (Brenner, Salovey, 1999; Ekman, Davidson, 1999; Matczak, 1998; Mayer, Salovey, 1999; Saarni, 1999). W tym układzie dojrzałość emocji polegałaby na tym, że pełnią one prawidłowo swoje adaptacyjne role. Informują o subiektywnym znaczeniu (ważności z punktu widzenia motywów jednostki) obiektów czy zdarzeń Rozdział 1 Dojrzałość emocjonalna i jej właściwości 15
świata zewnętrznego i wewnętrznego (w tym o stanach własnego organizmu); dynamizują i organizują funkcjonowanie człowieka (myślenie, działanie) odpowiednio do indywidualnie ważnych celów; w końcu umożliwiają skuteczną komunikację interpersonalną wyrażanie własnych intencji, potrzeb, a także rozumienie innych ludzi (por. Leventhal, Patrick-Miller, 2005). Wydaje się, że uznanie funkcjonalności emocji jest konieczne, aby w pełni sensownie używać pojęcia dojrzałość emocjonalna. Jednocześnie prawidłowość pełnienia przez emocje swoich funkcji można potraktować jako fundamentalny wskaźnik (wskaźniki) dojrzałości emocjonalnej, na co wskazuje się w koncepcjach inteligencji emocjonalnej. Z drugiej strony kwestię funkcjonalności emocji rozpatrywać można także w innej niż ewolucyjno-adaptacyjna perspektywie (por. Gasiul, 2007). Sam termin dojrzałość emocjonalna jest współcześnie rzadko używany w literaturze psychologicznej, chociaż jeszcze mniej więcej pół wieku temu był dość popularny. Tworzono nawet wówczas testy mierzące dojrzałość emocjonalną i mówiono o wieku uczuciowym analogicznie do wieku umysłowego (Łapińska, Żebrowska, 1982, s. 720). Pomijając wspomniane już koncepcje inteligencji emocjonalnej, obecnie częściej analizuje się bardziej szczegółowe aspekty zjawisk emocjonalnych (por. Ekman, Davidson, 1999; Gasiul, 2002; M. Lewis, Haviland-Jones, 2005) bądź też dojrzałość emocjonalną rozpatruje w negatywie w kategoriach symptomów niedojrzałości i szeregu negatywnych konsekwencji, jakie z niej wynikają, tak w wymiarze intrapersonalnym, jak i na płaszczyźnie społecznej. Zresztą status zaburzeń emocjonalnych (nastroju i lękowych) w epidemiologii psychopatologicznej (por. Rosenhan, Seligman, 1994) oraz rola dysfunkcji emocjonalnych w zaburzeniach osobowości wskazują pośrednio zarówno na wagę poznania właściwości i uwarunkowań dojrzałej emocjonalności, jak też na zasadnicze znaczenie tej ostatniej dla dojrzałości osobowości, zdrowia psychicznego i funkcjonowania społecznego. Celem tego rozdziału jest przegląd koncepcji dojrzałości emocjonalnej zarówno starszych ujęć, jak i najnowszych, posługujących się pojęciami inteligencji i kompetencji emocjonalnej. Dokonane dalej analizy poprzedzą próbę zajęcia własnego stanowiska sformułowania najbardziej podstawowych kryteriów dojrzałości emocjonalnej. Rozwój emocjonalny To, czy emocje będą prawidłowo pełnić swoje funkcje, służąc jednostce i nie zakłócając jej funkcjonowania, zależy od tego, w jakim stopniu jest ona emocjonalnie dojrzała. Dojrzałość stanowi z kolei efekt prawidłowego rozwoju emocjonalnego (Brzeziński, 1973). Sposób, w jaki rozwijała się będzie emocjonalność podmiotu 16 Rozdział 1 Dojrzałość emocjonalna i jej właściwości
i przebieg tego procesu, uwarunkowane są przede wszystkim oddziaływaniami środowiska społecznego. Najbardziej podstawowy czynnik stanowi, najogólniej mówiąc, jakość klimatu emocjonalnego, jaki stwarzają dziecku jego rodzice (por. Hurlock, 1965, 1985; Gerstmann, 1976; Saarni 1999), przy czym fundamentalne znaczenie ma rodzaj relacji przywiązania (związanej z poczuciem bezpieczeństwa i kształtującej się jako funkcja reaktywności matek na dystres dziecka) oraz jakość więzi uczuciowej (związana z reakcjami rodziców na pozytywne emocje, z okazywaniem ciepła i serdeczności), jaka ich łączy (por. Oatley, Jenkins, 2005). Z drugiej strony istnieją również biologiczne, temperamentalne uwarunkowania rozwoju emocjonalnego (por. Rothbart, 1999a, 1999b; Strelau, 1998). W rozwoju emocji człowieka wyróżnić można główne kierunki. Według A. Matczak (1998) do takich ogólnych prawidłowości należą: 1. Interioryzacja źródeł emocji; wzrastanie znaczenia wtórnych i poznawczych bodźców emocjonalnych; 2. Różnicowanie się emocji oraz ich integracja; 3. Wzrost trwałości (stabilności) emocji i powstawanie trwałych emocjonalnych ustosunkowań wobec określonych obiektów; 4. Wzrost samokontroli emocjonalnej; ȘȘ wzrost świadomości emocji, ȘȘ dostosowywanie ekspresji do wymagań społecznych, ȘȘ względne zmniejszenie się wpływu emocji na działanie oraz funkcjonowanie poznawcze. Zgodnie z powyższym jednostkę emocjonalnie dojrzałą można byłoby scharakteryzować jako osobę, u której istotną rolę odgrywają wewnętrzne źródła emocji, o zróżnicowanym, bogatym życiu emocjonalnym, której emocje są względnie trwałe (brak emocjonalnej labilności), a samokontrola wysoka. Niedojrzałość można by rozpatrywać w kategoriach braków czy niedorozwoju któregoś z tych aspektów. W tym ujęciu rozwój emocjonalny polega przede wszystkim na zmianach w zakresie reaktywności (tak w zakresie warunków wzbudzających, jak i repertuaru emocji) oraz samoregulacji emocjonalnej (Rothbart, 1999a; por. Dunn, 1999) i przebiega w dwóch podstawowych kierunkach: wzrastającego zróżnicowania, złożoności i integracji reagowania emocjonalnego oraz coraz większej możliwości dowolnej i refleksyjnej regulacji emocji (por. Gerstmann, 1976; Jersild, 1971). Oczywiście powyższa charakterystyka jest dość ogólna i nie ujmuje wielu bardziej szczegółowych, ale istotnych, aspektów rozwoju emocjonalnego. Zresztą powyżej zarysowane prawidłowości zdają się pozostawać zbieżne zasadzie ortogenezy Wernera, która mówi o kilku nadrzędnych kierunkach rozwoju psychicznego Na jej podstawie opracowano szereg bardziej szczegółowych prawidłowości rozwoju osobowości (por. Rozdział 1 Dojrzałość emocjonalna i jej właściwości 17
Borofsky, 1979) czy emocji i motywacji (por. Gasiul, 2002). Zagadnienie, którego dotyczy niniejszy rozdział nie wydaje się jednak wymagać pogłębienia powyższego szkicu prawidłowości rozwoju emocjonalnego. Przy czym należy mieć świadomość złożoności tego wymiaru dojrzewania człowieka, która pociąga za sobą dużą różnorodność podejść do analiz teoretycznych i empirycznych. Można więc rozpatrywać rozwój emocjonalny np. pod kątem zmian dokonywających się w poszczególnych komponentach emocji: neuronalnym, ekspresyjnym i doświadczeniowym (Izard, 1999b; Izard, Ackerman, 2005; por. Brenner, Salovey, 1999), koncentrować się na zmianach w ramach jednego komponentu (np. rozwój reprezentacji emocji; por. Maruszewski, Ścigała, 1998), czy też rozwoju poszczególnych zdolności składających się na inteligencję (Mayer, Salovey, 1999), lub kompetencję (Saarni, 1999) emocjonalną. O owej złożoności stanowi również fakt ścisłych, wieloaspektowych i wzajemnych powiązań rozwoju emocji z rozwojem poznawczym, społecznym, moralnym, rozwojem ja czy ogólnie osobowości (por. Ekman, Davidson, 1999; Gasiul, 2002; Gerstmann, 1976; Hurme, 2002; Janiszewska, 1994; Salovey, Sluyter, 1999; Skrzyński, 2000). Wynika z tego, że dojrzałość emocjonalna uwarunkowana jest poziomem rozwoju innych sfer psychicznych (dojrzałością poznawczą, społeczną itd.), zaś różne aspekty ogólnej dojrzałości psychicznej wzajemnie się przenikają. Starsze ujęcia dojrzałości emocjonalnej Zadania polegającego na ustaleniu kryteriów dojrzałej emocjonalności podejmowało się wielu autorów. Do starszych ujęć zaliczyć można koncepcje L. Hollingworth, K. Bridges, L. Saula, A. Jersilda czy W. Menningera. Hollingworth wyróżniła trzy zasadnicze kryteria dojrzałości emocjonalnej: 1. Zdolność stopniowania (przede wszystkim zmniejszania) siły reakcji emocjonalnej; 2. Zdolność opóźniania tej reakcji w przeciwieństwie do impulsywności małego dziecka; 3. Zdolność panowania nad skłonnością do roztkliwiania się i nad czułostkowym przejmowaniem się własnym losem (za: Gerstmann, 1963). Według K. Bridges (za: Gerstmann, 1963) rozwój emocjonalności przebiega pod wpływem środowiska społecznego, które kształtuje charakter reakcji afektywnych jednostki i zmierza w kierunku: rzadszego występowania silnych, impulsywnych reakcji emocjonalnych, większej ilości pozytywnych reakcji emocjonalnych, zgodnych z obowiązującymi w grupie regułami społecznymi, 18 Rozdział 1 Dojrzałość emocjonalna i jej właściwości
mniejszej częstości reakcji objawianych na zewnątrz. Dojrzałość emocjonalna jest zdaniem tej autorki rezultatem wychowania. W porównaniu z Hollingworth, która skupiła się na zdolności do panowania nad własną emocjonalnością, Bridges wyakcentowała dodatkowo związek rozwoju emocjonalnego z rozwojem społecznym. Saul w książce z 1947 roku pt. Emotional maturity podchodzi do zagadnienia dojrzałości emocjonalnej w duchu psychoanalitycznym (za: Gerstmann, 1963). Wymienia osiem jej kryteriów: 1. Emocjonalna niezależność od środowiska; 2. Umiejętność udzielania się otoczeniu; 3. Brak poczucia niższości; 4. Umiejętność emocjonalnego przystosowania się do grupy; 5. Dojrzałość uczuć seksualnych; 6. Brak agresywności; 7. Poczucie rzeczywistości; 8. Zdolność przystosowania się do środowiska. Wiele ze sformułowanych przez Saula kryteriów dojrzałości emocjonalnej przejmuje zasadniczo również A. Jersild, choć modyfikuje je nieco pozbawiając psychoanalitycznego charakteru. Ponadto uzupełnia on tę koncepcję o następujące, ważne jego zdaniem dla charakterystyki dojrzałej emocjonalności, elementy (za: Gerstmann, 1963): Emocjonalne reakcje antycypacyjne; źródłem procesu emocjonalnego stają się pamięciowe obrazy zdarzeń, sytuacje oczekiwane, wyobrażenia, treści abstrakcyjne, itd.; Zmianom w emocjonalności jednostki towarzyszy rozwój poznawczy; chociaż uznawanie ewolucji zdolności intelektualnych za kryterium dojrzałości emocjonalnej może budzić zastrzeżenia, to Jersild kładąc nacisk na ścisły związek rozwoju emocjonalnego z rozwojem innych sfer osobowości, wskazuje także na wagę intelektu; Zdolność opanowywania zmiennych reakcji emocjonalnych; Umiejętność znoszenia cierpień, przykrości, negatywnych przeżyć emocjonalnych. Mimo, że omówione powyżej kryteria dotyczą w zasadzie jednostki dorosłej, to Jersild (1971) skłania się ku szerszemu rozumieniu dojrzałości emocjonalnej uważa ją za względną, a nie ostateczną czy absolutną. Dojrzałym można być w każdym wieku, o ile wykazuje się zdolności do zachowania emocjonalnego odpowiadającego swojej fazie rozwoju. Jednak sam proces osiągania dojrzałości nie jest nigdy zakończony. Zagadnieniem dojrzałości emocjonalnej zajmował się także W. Menninger, psychiatra psychoanalityczny i humanista zarazem (za: Płużek, 1994). Kształcenie Rozdział 1 Dojrzałość emocjonalna i jej właściwości 19
dojrzałości emocjonalnej uznał on za niezwykle ważny czynnik profilaktyki chorób i zaburzeń psychicznych, a jednocześnie istotny środek w leczeniu niektórych zaburzeń nerwicowych. Menninger, dokonując podsumowania swoich doświadczeń jako psychiatry, podaje siedem kryteriów, które w jego zamierzeniu mają skłaniać do refleksji nad samym sobą. Są to: 1. Zdolność do funkcjonowania w sytuacjach trudnych; oznaką dojrzałości jest tolerancja na frustrację, umiejętność cierpliwego znoszenia trudności i sprawne funkcjonowanie pomimo ich obecności; 2. Zdolność do zmiany własnej osobowości, plastyczność i zdolność wzrostu niezależnie od aktualnej sytuacji; odpowiedzialność i umiejętność przewidywania; 3. Zdolność radzenia sobie z napięciami i niepokojami czy ogólnie emocjami negatywnymi; 4. Większa zdolność do dawania niż do brania; osobie emocjonalnie dojrzałej większą satysfakcję przynosi dawanie; potrafi ona także prosić o pomoc innych ludzi; 5. Życie w zgodzie z innymi; 6. Nienawiść a poczucie winy; jednostka dojrzała uświadamia sobie te uczucia i potrafi sobie z nimi poradzić; 7. Potrzeba miłości; każdy posiada silną potrzebę miłości, ale miłości bliźniego trzeba się uczyć; człowiek dojrzały emocjonalnie żyje w zgodzie z potrzebą miłości. G. Allport (1961) opisując kryteria dojrzałej osobowości, wymienia również dojrzałość emocjonalną, na którą według niego składają się: 1. Brak nadmiernej reakcji na bodźce wypływające z popędów; 2. Brak nadmiernej reakcji na sytuacje wywołujące lęk; 3. Tolerancja na frustrację; 4. Akceptacja swoich słabości i porażek bez poczucia klęski; 5. Równowaga emocjonalna wypływająca z poczucia bezpieczeństwa psychicznego. Ponadto zdaniem Allporta (1961) wiele właściwości emocji, jak np.: podatność na stymulację emocjonalną, najczęściej występująca siła i szybkość reakcji, jakość najczęściej występującego nastroju oraz wszelkie szczegółowe cechy jego fluktuacji i intensywności, zawiera emocjonalność zależna od temperamentu. Wynika z tego, że ludzie różnią się w zakresie predyspozycji do osiągnięcia dojrzałości emocjonalnej. Jeśli chodzi o ujęcia zagadnienia dojrzałości emocjonalnej dokonywane przez polskich autorów, to najczęściej nie wykraczają one poza koncepcje omówione wyżej. 20 Rozdział 1 Dojrzałość emocjonalna i jej właściwości
Podkreśla się w nich takie elementy jak: przekształcenia w zakresie form wyrażania emocji, zdolność do modulowania reakcji (dostosowywania ich cech, np. siły, formy do warunków i okoliczności), tolerancja na zwłokę, lub też inaczej, zdolność do odroczenia gratyfikacji (umiejętność znoszenia przez pewien czas przykrego stanu wewnętrznego, tolerowania braku określonych doznań, powstrzymywania się przed natychmiastowym zaspokojeniem własnych potrzeb) czy w końcu wzrost repertuaru reakcji służących osiąganiu gratyfikacji, zamierzonych celów (Gołąb, 1973; Reykowski, 1975; por. Łapińska, Żebrowska, 1982). Dojrzałość emocjonalna polega w tym ujęciu na odpowiedniej modyfikacji popędowo-emocjonalnych mechanizmów regulacyjnych, co związane jest z dokonującą się pod wpływem oddziaływań wychowawczych socjalizacją pierwotnych impulsów emocjonalnych. Dojrzałość mechanizmów popędowo-emocjonalnych jest warunkiem efektywnej samokontroli (Reykowski, 1975) i oznacza podporządkowanie ich systemowi poznawczemu. Skrzyński (2000) wymienia z kolei następujące cechy dojrzałości emocjonalnej: zrównoważenie emocjonalne, umiejętność przeżywania sytuacji trudnych, panowanie nad impulsami emocjonalnymi, kontrolę procesu uzewnętrzniania emocji, zdolność do odraczania reakcji i powściągliwości, zdolność do rezygnacji z dążeń uwarunkowanych emocjami oraz rozwój uczuć wyższych. Natomiast Gerstmann (1976) zwraca uwagę na brak nadmiernej więzi emocjonalnej z najbliższymi osobami, brak postawy konsumpcyjnej i egotyzmu uczuciowego jako kluczowych elementów dojrzałości emocjonalno-społecznej. W końcu Szewczuk (1975) na podstawie krytycznej analizy klasycznych ujęć dojrzałości emocjonalnej, a także kierując się własnymi obserwacjami i częściowo wynikami badań, ustalił następujący zestaw cech charakteryzujących dojrzałą uczuciowo osobę: 1. Opanowanie zachowania emocjonalnego w sensie świadomego kierowania nim oraz ogólnego zrównoważenia; 2. Przewaga uczuć heteropatycznych (skierowanych na innych) nad autopatycznymi (skierowanych na siebie) i związana z tym gotowość pomocy; 3. Rozumienie społecznego znaczenia własnych uczuć i odpowiedzialność za nie; 4. Samokształcenie uczuciowe. Inteligencja i kompetencja emocjonalna Do nowszych ujęć problematyki dojrzałości w sferze emocji zaliczyć można koncepcje inteligencji i kompetencji emocjonalnej. Ponownie skupiają się one na funkcjonowaniu emocjonalnym człowieka czy właściwościach i uwarunkowaniach Rozdział 1 Dojrzałość emocjonalna i jej właściwości 21
prawidłowego rozwoju emocjonalnego, ale czynią to łącząc dwie tradycyjnie w psychologii rozdzielane (a nawet przeciwstawiane sobie; por. Damasio, 2002; Goleman, 1997; Mayer, Salovey, 1999; Saarni, 1999) sfery umysłu poznawczą i afektywną. Co prawda, już autorzy koncepcji dojrzałości emocjonalnej przedstawionych w poprzednim podrozdziale wskazywali na istotne znaczenie pozaemocjonalnych procesów i czynników (Jersild podkreślał rolę zdolności intelektualnych w rozwoju emocjonalnym, zaś Bridges akcentowała wpływ czynników społecznych i wychowawczych na emocje), jednak dopiero pojęcie inteligencji emocjonalnej z powiązania intelektu i emocji czyni fakt centralny, a koncepcja kompetencji emocjonalnej na pierwszy plan wysuwa emocje i skuteczność w funkcjonowaniu społecznym. Termin inteligencja używany był tradycyjnie na określenie sprawności funkcjonowania poznawczego, choć już stosunkowo dawno Thorndike wprowadził pojęcie inteligencji społecznej (Matczak, 2001). Za jednego z najbardziej wpływowych prekursorów wielorakiego podejścia do inteligencji uznaje się Gardnera (2002). Wśród siedmiu wyróżnionych przez niego rodzajów inteligencji znajduje się inteligencja interpersonalna (zdolność rozumienia innych ludzi) i inteligencja intrapersonalna. Tę ostatnią Gardnem (2002) definiuje jako wiedzę o wewnętrznych aspektach samego siebie i odczuwanych przez siebie emocji oraz zdolność rozróżniania ich, określania i nazywania, a wreszcie zrozumienia na ich podstawie własnego zachowania i kierowania nim (s. 49). Takiemu rozumieniu inteligencji bliska jest koncepcja inteligencji emocjonalnej Saloveya i Mayera. Salovey i Mayer wprowadzili pojęcie inteligencji emocjonalnej w 1990 roku, definiując ją jako zdolność do śledzenia cudzych oraz własnych uczuć i emocji, rozróżniania ich i wykorzystywania tego rodzaju informacji w kierowaniu własnym myśleniem i działaniem (1990, s. 189). Zrewidowany model autorstwa tych badaczy zawiera cztery główne grupy zdolności, które w porządku wzrastającej złożoności przedstawiają się następująco (Mayer, Salovey 1999; Salovey, Mayer, Caruso, 2004; Salovey, Bedell, Detweiler, Mayer, 2005): 1. Zdolność do spostrzegania, oceny i wyrażania emocji; 2. Zdolność do emocjonalnego wspomagania myślenia; 3. Zdolność do rozumienia, analizowania emocji i wykorzystywania wiedzy emocjonalnej; 4. Zdolność do refleksyjnej regulacji emocji w celu wspierania rozwoju emocjonalnego i intelektualnego. W zakres każdej grupy wchodzą ponadto cztery zdolności szczegółowe, pojawiające się w toku rozwoju stosownie do stopnia dojrzałości jednostki. Większość z nich dotyczy zarówno emocji własnych jak i cudzych (por. też: Jaworowska, Matczak, 2001; Maruszewski, Ścigała, 1998). Inteligencja emocjonalna wyraża się w ilości 22 Rozdział 1 Dojrzałość emocjonalna i jej właściwości