MATERIA Y I STUDIA. Determinanty polskiego handlu zagranicznego. Zeszyt nr 161. Wojciech Mroczek, Micha Rubaszek. Warszawa, lipiec 2003 r.

Transkrypt

1 MATERIA Y I STUDIA Zeszy nr 161 Deerminany polskiego handlu zagranicznego Wojciech Mroczek, Micha Rubaszek Warszawa, lipiec 2003 r.

2 Wojciech Mroczek: ekonomisa, Deparamen Analiz Makroekonomicznych i Srukuralnych, Narodowy Bank Polski, . Wojciech.Mroczek@mail.nbp.pl Micha Rubaszek: ekonomisa, Deparamen Analiz Makroekonomicznych i Srukuralnych, Narodowy Bank Polski, . Michal.Rubaszek@mail.nbp.pl Auorzy dzi kujà pani Ewie Rzeszuek i dr hab. Krzyszofowi Marczewskiemu za cenne uwagi oraz pomoc udzielonà w przygoowaniu danego opracowania. Projek graficzny: Oliwka s.c. Sk ad i druk: Drukarnia NBP Wyda : Narodowy Bank Polski Deparamen Komunikacji Spo ecznej Warszawa, ul. Âwi okrzyska 11/21 el. (22) , fax (22) Copyrigh Narodowy Bank Polski, 2003 Maeria y i Sudia rozprowadzane sà bezp anie. Dos pne sà równie na sronie inerneowej NBP: hp://

3 Spis reêci SPIS TREÂCI Spis wykresów Spis ablic Ws p Mi dzynarodowa wymiana handlowa Tendencje w handlu mi dzynarodowym Zmiana modelu handlu mi dzynarodowego Inegracja handlowa Liberalizacja powszechna Inwesycje zagraniczne Wymiana handlowa Polski Tendencje w polskim handlu zagranicznym Inegracja z Unià Europejskà Inwesycje zagraniczne w Polsce Zmiana modelu polskiego handlu zagranicznego Ekonomeryczny model handlu zagranicznego Zagadnienia doyczàce modelowania wymiany handlowej Model niedoskona ych subsyuów Zagadnienia ekonomeryczne doyczàce modelu niedoskona ych subsyuów Model wymiany handlowej dla Polski Model cen imporu Model cen eksporu Model wolumenu imporu Model wolumenu eksporu Modele koreky b dem Analiza reakcji polskiego handlu na szoki zewn rzne Wp yw deprecjacji nominalnego kursu z oego o 10% Wp yw wzrosu cen krajowych o 10% przy sa ym kursu nominalnego Wp yw zmian popyu wewn rznego i zewn rznego Wnioski Bibliografia MATERIA Y I STUDIA ZESZYT 161 3

4 Spis wykresów Spis wykresów Wykres 1 Wzros Êwiaowego PKB i eksporu w laach (rok 1950 = 100) Wykres 2 Udzia eksporu w Êwiaowym PKB w laach Wykres 3 Wzros Êwiaowego eksporu wg g ównych grup owarów w laach (rok 1950 = 100) Wykres 4 Srukura handlu Êwiaowego wg g ównych grup owarów w laach Wykres 5 Zmiany udzia u wyrobów przeworzonych w Êwiaowym handlu w laach Wykres 6 Udzia wymiany wewnàrzga ziowej w handlu UE z wybranymi parnerami w 2001 r Wykres 7 Wzros PKB i eksporu w Polsce w laach Wykres 8 Udzia handlu zagranicznego w PKB Polski w laach Wykres 9 Srukura geograficzna polskiego eksporu w 1990 i 2001 r Wykres 10 Udzia UE w polskim handlu zagranicznym w laach Wykres 11 Wp yw przedsi biorsw z kapia em zagranicznym na dynamik polskiego eksporu w laach Wykres 12 Udzia wymiany wewnarzga ziowej w polskim handlu z UE a zmniejszanie si dysproporcji w poziomie PKB per capia mi dzy Polskà a UE Wykres 13 Wp yw deprecjacji o 10% na ceny imporu, wolumen imporu, waroêç imporu Wykres 14 Wp yw deprecjacji o 10% na ceny eksporu, wolumen eksporu, waroêç eksporu Wykres 15 Wp yw wzrosu cen o 10% na wolumeny imporu i eksporu...34 Wykres 16 Wp yw 1% spadku popyu wewn rznego na wolumen imporu.34 Wykres 17 Wp yw 1% spadku popyu zewn rznego na wolumen eksporu.34 4 N a r o d o w y B a n k P o l s k i

5 Spis ablic Spis ablic Tablica 1 Udzia handlu wewn rznego w handlu najwa niejszych ugrupowaƒ regionalnych w 2001 r Tablica 2 Porozumienia o wolnym handlu zaware przez Polsk Tablica 3 Polski handel z Unià Europejskà w laach na le wymiany z pozosa ymi krajami Tablica 4 Zmiany w polskim eksporcie do Unii Europejskiej wed ug g ównych grup produków w laach Tablica 5 Srukura owarowa handlu Polski z Unià Europejskà w roku 1990 i Tablica 6 Wp yw deprecjacji z oego o 10% na Êrednioroczne empa wzrosu MATERIA Y I STUDIA ZESZYT 161 5

6 Ws p Ws p W osanich dekadach nasàpi szybki wzros mi dzynarodowych powiàzaƒ handlowych. Zgodnie ze saysykami Âwiaowej Organizacji Handlu udzia handlu zagranicznego w Êwiaowym PKB zwi kszy si przesz o czerokronie. Wynika o o z wielu czynników, m.in. liberalizacji handlu, pos pu echnologicznego czy ak e rosnàcych powiàzaƒ kapia owych mi dzy krajami. Niekwesionowany wp yw handlu na wzros gospodarczy by jednà z przyczyn akcepacji procesu liberalizacji przez ró ne si y spo eczne i grupy ineresów nie ylko w krajach rozwini ych, ale i rozwijajàcych si. Sk oni o o wi kszoêç krajów do podj cia znaczàcej liberalizacji dos pu do rynków zarówno na forum porozumieƒ wielosronnych (GATT/WTO), jak i w ramach inegracji regionalnej. Waro zwróciç uwag, e w doychczasowych rokowaniach na forum GATT poziom ce w krajach rozwini ych zmniejszono dziesi ciokronie. O skali inegracji regionalnej mo e Êwiadczyç naomias fak, e w laach GATT/WTO noyfikowa a pi ciokronie wi cej porozumieƒ o wolnym handlu ni do roku Obecnie ponad 40% Êwiaowego handlu realizowane jes w ramach akich regionalnych porozumieƒ. Zmiany w polskim handlu zagranicznym, jakie nasàpi y w osanich laach, sà zgodne z endencjami wys pujàcymi w handlu mi dzynarodowym. Podobnie jak w gospodarce Êwiaowej g ównymi czynnikami, jakie oddzia ywa y na srukur i dynamik handlu zagranicznego, by y inegracja handlowa oraz nap yw bezpoêrednich inwesycji zagranicznych (BIZ). Nap yw BIZ przyczynia si do zwi kszenia krajowych zasobów maerialnych i niemaerialnych 1, wzrosu udzia u wyrobów przeworzonych w handlu i w rezulacie wzrosu znaczenia handlu wewnàrzga ziowego. Nale y uaj zauwa yç, e w wyniku liberalizacji handlu oraz nap ywu BIZ rozwój imporu by wyraênie szybszy od rozwoju eksporu, co prze o y o si na pog bienie deficyu w polskim handlu zagranicznym. Na umiarkowanà proeksporowoêç i silnà sk onnoêç proimporowà wp yn a g ównie s aboêç poda owej srony gospodarki, j. niedosaeczna poda owarów konkurencyjnych, zarówno na owierajàcym si rynku krajowym, jak i na rynkach zagranicznych. W Êwiele powy szych rozwa aƒ wydaje si, e bardzo ineresujàcym zagadnieniem jes ilo- Êciowa analiza czynników wp ywajàcych na wolumen i ceny polskiego handlu zagranicznego. Jednà z podsawowych i uznanych eorii wymiany handlowej jes zw. model niedoskona ych subsyuów. Zgodnie z modelem podsawowymi czynnikami ksza ujàcymi wolumen eksporu i imporu sà konkurencyjnoêç cenowa oraz popy. W przypadku cen sà o kurs waluowy, ceny krajowe oraz ceny zagraniczne. Wyniki esymacji paramerów ego modelu dla polskiej gospodarki, przedsawione w dalszej cz Êci pracy, wskazujà e polski ekspor i impor sà bardzo elasyczne wzgl dem odpowiednio popyu zagranicznego oraz krajowego. Oszacowane elasycznoêci cenowe, aczkolwiek mniejsze od elasycznoêci dochodowych, spe niajà warunek Marshalla-Lernera, zgodnie z kórym deprecjacja kursu przyczynia si do poprawy salda wymiany handlowej. Nale y uaj dodaç, e zgodnie z uzyskanymi szacunkami cz Êç dynamiki wolumenu eksporu wynika z zw. dynamiki auonomicznej, kóra mo e byç inerpreowana jako wp yw liberalizacji i nap ywu BIZ. Ponado, wyniki esymacji dowodzà, e ceny imporu sà w 100% ksza owane za granicà, naomias ceny eksporu w oko o 70% sà deerminowane przez czynniki zewn rzne, zaê w 30% przez czynniki krajowe. Praca jes zorganizowana w nas pujàcy sposób. W pierwszym rozdziale omówione sà zagadnienia doyczàce mi dzynarodowej wymiany handlowej. Cz Êç rozpoczyna zarys zmian, kóre nasàpi y w handlu mi dzynarodowym w ciàgu osanich 50 la. Nas pnie uwaga jes poêwi cona zmianom srukury handlu w efekcie inegracji, liberalizacji oraz BIZ. W drugim rozdziale przedsawione zosa y zagadnienia doyczàce zmian, jakie wysàpi y w polskim handlu zagranicznym. Na poczàku zaprezenowane sà endencje, kóre by y obserwowane w ciàgu osaniej deka- 1 Takich jak kapia finansowy, echnologia, umiej noêci mened erskie, dos p do rynków zagranicznych, ip. 6 N a r o d o w y B a n k P o l s k i

7 Ws p dy. Nas pnie analizie zosa y poddane zagadnienia doyczàce inegracji z Unià Europejskà, nap ywu BIZ oraz zmian srukuralnych w polskim handlu zagranicznym. W rozdziale rzecim opisane sà zagadnienia doyczàce ekonomerycznego modelowania wymiany handlowej. Przedsawiona zosa a eoreyczna posaç modelu niedoskona ych subsyuów. Dodakowo omówione sà problemy wys pujàce przy esymacji paramerów ego modelu. Osaecznie, podano oszacowania paramerów równaƒ dla wolumenu oraz cen polskiego eksporu i imporu wraz z inerpreacjà. Prac koƒczà wnioski doyczàce przedsawionych zagadnieƒ. MATERIA Y I STUDIA ZESZYT 161 7

8 Mi dzynarodowa wymiana handlowa 1 Mi dzynarodowa wymiana handlowa Tendencje w handlu mi dzynarodowym Jednà z najwa niejszych cech charakerysycznych wspó czesnej gospodarki Êwiaowej jes wysoka dynamika handlu mi dzynarodowego. Handel mi dzynarodowy w ciàgu osanich pi çdziesi ciu la rós znacznie szybciej ni Êwiaowy produk. Podczas gdy realny Êwiaowy PKB zwi kszy si w okresie niespe na 7-kronie, o w ym samym okresie wolumen handlu mi dzynarodowego wzrós ponad 21 razy. W konsekwencji udzia handlu w PKB dla ca ej gospodarki Êwiaowej zwi kszy si w ym czasie z 8% do 26,4% 2 (por. wykres 1 i 2). Do podsawowych czynników, jakie przyczyni y si do ak wyraênego wzrosu znaczenia handlu mi dzynarodowego w gospodarce Êwiaowej nale y przede wszyskim zaliczyç z jednej srony liberalizacj handlu (eliminowanie barier aryfowych i pozaaryfowych) zarówno w ramach inegracji regionalnej, jak i na forum porozumieƒ wielosronnych (GATT/WTO), z drugiej naomias pos p echnologiczny 3. Wykres 1 Wzros Êwiaowego PKB i eksporu w laach (rok 1950 = 100) èród o: WTO. Wykres 2 Udzia eksporu w Êwiaowym PKB w laach (w %) èród o: WTO. Wymierne korzyêci wynikajàce z handlu mi dzynarodowego akie jak: mo liwoêç zwi kszenia produkcji, wzros zarudnienia, dos p do nowoczesnych echnologii, surowców i produków niedos pnych lub rudnodos pnych w danym kraju, wymuszanie zmian jakoêciowych i konkurencyjnoêci produków krajowych, obni anie poziomu cen krajowych, sk oni y wi kszoêç krajów do pod- 2 Inernaional Trade Saisics 2002, WTO, Genewa. 3 Globalizaion and rade, Annual Repor 1998, WTO, Genewa N a r o d o w y B a n k P o l s k i

9 Mi dzynarodowa wymiana handlowa j cia znaczàcej liberalizacji dos pu do rynków zarówno na forum porozumieƒ wielosronnych (GATT/WTO), jak i w ramach inegracji regionalnej. Isony wp yw na przyspieszenie obroów handlowych wywar równie szybki rozwój echnologiczny, jaki mia miejsce w przemyêle przewórczym, a ak e w sekorach zwiàzanych z ransporem, elekomunikacjà i informaykà. Zró nicowanie pos pu echnologicznego w ró nych sekorach wp yn o na wyraêne dysproporcje wzrosu eksporu w ró nych grupach owarowych. Ekspor wyrobów przeworzonych w ciàgu osanich dziesi cioleci by zdecydowanie wi kszy ni ekspor produków nieprzeworzonych ( ywnoêci, surowców i paliw). Czynnikiem symulujàcym rozszerzanie si pos pu echnicznego sa y si inwesycje zagraniczne. W wyniku akich zmian w ciàgu osanich la nasàpi o zdominowanie handlu Êwiaowego przez wyroby przeworzone, zaê w ciàgu osanich kilkunasu la liderem handlu sa si niewàpliwie sekor echnologii informacyjnych (por. wykresy 3-5). 1 Szybkie empo wzrosu eksporu wyrobów przeworzonych wp yn o równie na zmiany w srukurze geograficznej obroów mi dzynarodowych. Polega y one przede wszyskim na wzro- Êcie roli krajów wysoko rozwini ych. Wzros en by spowodowany przede wszyskim zwi kszeniem wzajemnych obroów mi dzy ymi krajami 4. Wykres 3 Wzros Êwiaowego eksporu wg g ównych grup owarów w laach (rok 1950 = 100) èród o: WTO. Wykres 4 Srukura handlu Êwiaowego wg g ównych grup owarów w laach (%) èród o: WTO. Wykres 5 Zmiany udzia u wyrobów przeworzonych w Êwiaowym handlu w laach (%) èród o: WTO. 4 Nordsrom H., Ben-David D., Winers A., 1999, Trade, Income Dispariy and Povery, Special Sudies 5, WTO. MATERIA Y I STUDIA ZESZYT 161 9

10 Mi dzynarodowa wymiana handlowa Wykres 6 Udzia wymiany wewnàrzga ziowej w handlu UE z wybranymi parnerami w 2001 r. 5 1 èród o: EUROSTAT Zmiana modelu handlu mi dzynarodowego Z powy szej krókiej charakerysyki handlu mi dzynarodowego wynika, e podsawowym czynnikiem, kóry bezpoêrednio wp ywa na srukur obroów handlowych, a poêrednio równie na ich dynamik jes srukura gospodarki 6. Zró nicowanie srukur gospodarek poszczególnych krajów by o podsawà klasycznej eorii handlu zagranicznego 7. Wspó czesne eorie handlu zagranicznego k adà nacisk przede wszyskim na wyjaênianie procesów zachodzàcych w handlu mi dzy krajami o bardzo zbli onych srukurach gospodarek 8. Klasyczny model handlu zagranicznego zak ada, e korzyêci krajów uczesniczàcych w wymianie wynikajà z ró nic w ich zdolnoêciach produkcyjnych. Oznacza o, e kraje powinny eksporowaç owary, kórych wyworzenie gwaranuje im produkcyjne korzyêci komparaywne w sosunku do konkurenów oraz imporowaç e, kórych wywarzanie przynosi relaywnà sra. Wersja klasyczna, sworzona przez Ricardo, wyjaênia korzyêci komparaywne w kaegoriach ylko jednego czynnika produkcji, jakim jes praca lub zasoby nauralne. W wersji neoklasycznej Heckschera-Ohlina-Samuelsona zak ada si naomias isnienie przynajmniej dwóch czynników produkcji, najcz - Êciej kapia u i pracy 9. Wed ug ej eorii mi dzy handlujàcymi krajami isnieje srukuralna komplemenarnoêç, przejawiajàca si w ró nicach wzgl dnego wyposa enia w podsawowe czynniki produkcji. T umaczy o handel mi dzy krajami wykazujàcymi znaczne ró nice w sopniu obfioêci i rzadkoêci kapia u, pracy, ziemi, w relacjach cen czynników produkcji oraz w srukurze koszów produkcji. Ró nice w proporcjach czynników prowadzà równie do ró nic w poziomie dochodu narodowego per capia ze wzgl du na bezpoêrednie powiàzanie dochodu narodowego z wielkoêcià zasobów i cen czynników produkcji. W eorii klasycznej handel pe ni funkcj mechanizmu kompensujàcego mi dzynarodowe ró nice srukuralne. Teoria klasyczna zwraca uwag na dwa efeky kompensacyjne handlu, na efek alokacyjny zwiàzany z przesuwaniem zasobów wywórczych i oszcz dnoêci mi dzy ró nymi ga ziami oraz na efek redysrybucyjny, opisany w eorii handlu zagranicznego jako zjawisko wyrównywania si cen czynników produkcji w skali mi dzynarodowej. Zgodnie z ym za o eniem handel jes elemenem ca ego procesu zmian srukuralnych, przy czym wys puje u zasada sprz enia zwronego handel sprzyja ransformacjom srukuralnym, a e z kolei oddzia ujà na srumienie handlu Szacunku udzia u wymiany wewnàrzga eziowej w bilaeralnych obroach handlowych dokonano na podsawie skorygowanego wskaênika wymiany wewnàrzga eziowej: 100 ( Xi + Mi) Xi Mi ( Xi + Mi) ( Xi Mi) gdzie X i oznacza ekspor ga zi i, M i impor ga zi i. Obliczeƒ dokonano na poziomie 4-cyfrowej klasyfikacji HS. 6 Koowicz-Jawor J., 1998, Wewn rzne deerminany eksporu i imporu, PTE, Warszawa. 7 Misala J., 2001, Wspó czesne eorie wymiany mi dzynarodowej i zagranicznej poliyki ekonomicznej, Szko a G ówna Handlowa, Warszawa. 8 CieÊlik A., 2000, Nowa eoria handlu zagranicznego w Êwiele badaƒ empirycznych, PWN, Warszawa. 9 Zieliƒska-G bocka A., 1997, Wprowadzenie do ekonomii mi dzynarodowej, eoria handlu i poliyki handlowej, Wydawnicwo Uniwersyeu Gdaƒskiego, Gdaƒsk. 10 Misala J., 2001, op.ci. 10 N a r o d o w y B a n k P o l s k i

11 Mi dzynarodowa wymiana handlowa Klasyczna eoria handlu zagranicznego, choç wcià przydana zw aszcza do inerpreacji handlu mi dzy paƒswami ró niàcymi si sopniem rozwoju i srukurami gospodarczymi, nie umaczy jednak rosnàcego zjawiska wzajemnego handlu krajów wysokorozwini ych 11. We wspó czesnej gospodarce Êwiaowej przewaga komparaywna nie jes jedynym, ani podsawowym warunkiem isnienia mi dzynarodowej specjalizacji i wymiany handlowej, kóra opiera si przede wszyskim na równoleg ym eksporcie i imporcie owarów o podobnej zawaroêci czynników. Zjawisko o okreêla si mianem handlu wewnàrzga ziowego. Rozwój handlu wewnàrzga ziowego wynika z rosnàcych przychodów ze skali oraz g bokiego zró nicowania produków. W szczególnoêci korzyêci skali dajà wy umaczenie obserwowanego zjawiska handlu pomi dzy krajami o podobnym wyposa eniu w czynniki produkcji, podobnych echnologiach oraz preferencjach. Zjawisko nak adania si handlu jes najsilniejsze w przypadku maszyn i urzàdzeƒ, Êrodków ransporu, produków chemicznych oraz goowych dóbr konsumpcyjnych Cechà charakerysycznà handlu wewnàrzga ziowego jes jego wysoka inensywnoêç w wymianie mi dzy krajami, kóre charakeryzujà si wysokim poziomem rozwoju. Oznacza o w prakyce, e im mniejsze ró nice wys pujà w poziomie rozwoju mi dzy krajami, ym wi kszy jes udzia handlu wewnàrzga ziowego w ca kowiych obroach. Zakres handlu wewnàrzga ziowego jes wi c negaywnie skorelowany z ró nicami krajowymi w poziomie dochodu, mierzonego produkem narodowym per capia Inegracja handlowa WÊród deerminanów handlu mi dzynarodowego nale y ak e wymieniç procesy inegracji handlowej, kóre wyznaczajà charaker i kierunki orienacji handlowej paƒsw, jak równie formy dzia aƒ, s u àce wzmacnianiu powiàzaƒ i usuwaniu isniejàcych w ym wzgl dzie ograniczeƒ. Idea inegracji, jako procesu àczenia poszczególnych paƒsw ma w asnà odleg à hisori. Do eorii handlu zagranicznego poj cie inegracji zosa o wprowadzone jednak dopiero przez Balassa w laach 60. ubieg ego wieku 14. Z ego czasu pochodzi e definicja, wg kórej inegracja handlowa opiera si na worzeniu wspólnych lub zinegrowanych rynków produków, na kórych isnieje wysoki sopieƒ mobilnoêci oraz brak dyskryminacji. Du a mobilnoêç i brak dyskryminacji worzà warunki niezb dne do likwidacji barier oddzielajàcych narodowe segmeny rynku. Sanowi o podsaw àczenia si rynków narodowych w du e jednolie obszary, gwaranujàce swobod przemieszczania si dóbr. Inegracja rynków mo e przybieraç ró ne formy, charakeryzujàce si odmiennym sopniem. Molle wyodr bnia rzy sadia inegracji handlowej: sref wolnego handlu, niepe nà uni celnà oraz uni celnà 15. Srefa wolnego handlu sanowi najni szy sopieƒ inegracji handlowej, w kórej znoszone sà bariery handlowe, j. c a i ograniczenia iloêciowe mi dzy parnerami, a wi c zapewniona jes pe na swoboda ransferów wewn rznych na obszarze zinegrowanym. Kraje cz onkowskie urzymujà jednak auonomi poliyki handlowej wobec krajów rzecich, czyli majà w asne aryfy celne oraz w asne regu y prowadzenia handlu (w ym prawo do zawierania umów handlowych). Niepe na unia celna, podobnie jak srefa wolnego handlu, gwaranuje pe nà swobod handlu wewn rznego. Zak ada jednak likwidacj narodowych aryf celnych i wprowadzenie wspólnej aryfy zewn rznej oraz wspólnych regu handlu z krajami rzecimi. W niepe nej unii celnej nie wszyskie bariery handlowe sà eliminowane i nie wszyskie regu y handlu sà ujednolicane, pozosaj pewne 11 Zieliƒska-G bocka A., 1996, Handel krajów uprzemys owionych w Êwiele eorii handlu mi dzynarodowego, Wydawnicwo Uniwersyeu Gdaƒskiego, Gdaƒsk. 12 CieÊlik A., 2000, op.ci. 13 Pluciƒski E., 2001b, Makroekonomia gospodarki owarej, Elipsa, Warszawa. 14 Balassa B., 1962, The Theory of Economic Inegraion, George Allen & Uniwin Ld., London. 15 Molle W., 1995, Ekonomika inegracji europejskiej eoria, prakyka, poliyka, Fundacja Gospodarcza NSZZ SolidarnoÊç, Gdaƒsk. MATERIA Y I STUDIA ZESZYT

12 Mi dzynarodowa wymiana handlowa 1 narodowe uprawnienia do prowadzenia poliyki handlowej i sosowania insrumenów inerwencyjnych 16. W pe nej unii celnej nas puje ca kowia liberalizacja ransferów wewn rznych oraz ujednolicenie aryfy celnej i regu handlu wobec krajów rzecich. Znika mo liwoêç realizacji proekcjonizmu narodowego, pojawia si wy àczna kompeencja uprawnionego organu wspólnego do prowadzenia poliyki handlowej 17. Wp yw redukcji ce we wzajemnym handlu grupy krajów na handel mi dzynarodowy poszczególnymi produkami wywo any zawarciem przez e kraje umowy o uworzeniu unii celnej zosa opisany przez Vinera ju na poczàku la 50., a wi c jeszcze we wczesnym okresie rozwoju zachodnioeuropejskiej inegracji gospodarczej. Wp yw en sprowadza si do wys powania skuków dwojakiego rodzaju efeku kreacji oraz przesuni cia handlu zagranicznego. Badania empiryczne i eoreyczne doprowadzi y do swierdzenia, e efeky e wys pujà nie ylko w przypadku uworzenia unii celnej, ale ak e powsania srefy wolnego handlu 18. Wspólnà przyczynà obu efeków jes, zwiàzane ze zniesieniem ce imporowych we wzajemnym handlu, obni anie cen owarów pochodzàcych z poszczególnych krajów b dàcych sronà porozumienia na rynku ka dego z pozosa ych krajów. Zjawisko kreacji handlu polega na powsaniu nowych srumieni handlu zagranicznego na skuek obni enia cen produków imporowanych poni ej poziomu cen analogicznych produków krajowych w wyniku zniesienia ce w krajach worzàcych dane ugrupowanie. Naomias efek przesuni cia handlu polega na zas powaniu wczeêniej isniejàcych srumieni handlu z krajami rzecimi, srumieniami handlu wzajemnego mi dzy krajami ugrupowania. Efeky kreacji i przesuni cia handlu sà efekami saycznymi inegracji, oparymi na za o eniach eorii neoklasycznej. W wyniku procesów inegracyjnych ujawnia si e wiele skuków dynamicznych, nazywanych e resrukuryzacyjnymi, o d ugookresowym charakerze 19. W usabilizowanych ugrupowaniach, w kórych zakoƒczono proces liberalizacji wewn rznej i ksza owania zewn rznej aryfy celnej nas pujà zmiany wzgl dnych cen dóbr, powodujàc okreêlone konsekwencje w srukurze wymiany, jak e produkcji i konsumpcji. Skuki e sà znacznie silniejsze od krókookresowych. Teoria inegracji zwraca przede wszyskim uwag na: wzros efekywnoêci produkcji i handlu ze wzgl du na silniejszà konkurencj na zinegrowanym rynku, co prowadzi do lepszej alokacji Êrodków wy szej akywnoêci inwesycyjnej; korzyêci skali wywo ane zwi kszeniem rozmiarów rynków prowadzà do pog bienia podzia u pracy i specjalizacji. Skukiem jes wysoki udzia handlu wewnàrzga ziowego oparego na wysokim sopniu zró nicowania dóbr w ca kowiym handlu wewn rznym ugrupowania; popraw efekywnoêci dynamicznej okreêlonej przez empo pos pu echnologicznego i innowacyjnego. Du y zinegrowany rynek, charakeryzujàcy si wysokà inensywnoêcià konkurencji, worzy bodêce do wprowadzania pos pu echnicznego i innowacji. U awiona jes kooperacja firm w zakresie badaƒ i rozwoju, pojawiajàca si mo liwoêç ransferu echnologii i zw. know-how, co sprzyja poprawie efekywnoêci w d u szych okresach; przyspieszenie pos pu echnologicznego. Zwi kszanie si przeci nych rozmiarów przedsi biorsw mo e przyczyniç si do zwi kszenia skali badaƒ. Du e firmy majà wi ksze zasoby na badania naukowe i d u szy horyzon czasowy wymagany przez plany d ugookresowego rozwoju. W efekcie inegracji owarzyszy wzros udzia u wydaków na badania w PKB. WÊród cech charakerysycznych dla inegracji handlowej nale y wyró niç zw aszcza jej regionalny charaker (ugrupowania skupiajà g ównie kraje sàsiedzkie), co mo na rakowaç jako cech nauralnà zwiàzanà z bliskoêcià geograficznà i kulurowà. BliskoÊç geograficzna jes czynnikiem 16 Niepe na unia celna funkcjonowa a we Wspólnocie Europejskiej od 1 lipca 1968 r., j. od wprowadzenia wspólnej zewn rznej aryfy celnej, do 1 sycznia 1993 r., czyli do momenu wejêcia w ycie programu zakoƒczenia budowy rynku wewn rznego. 17 We Wspólnocie Europejskiej z pe nà unià celnà mamy do czynienia od poczàku 1993 r. 18 Misala J., 2001, op.ci. 19 adyka S., 2001, Z eorii inegracji gospodarczej, Szko a G ówna Handlowa, Warszawa. 12 N a r o d o w y B a n k P o l s k i

13 Mi dzynarodowa wymiana handlowa sprzyjajàcym rozwojowi handlu ze wzgl du na mo liwoêç obni ki koszów ransporu. Skukiem regionalizacji jes rosnàca inensywnoêç obroów wewnàrz ugrupowaƒ prowadzàca do wzrosu udzia u wymiany wewn rznej w ca kowiym handlu krajów cz onkowskich. Tablica 1 Udzia handlu wewn rznego w handlu najwa niejszych ugrupowaƒ regionalnych w 2001 r. (w % handlu ogó em) Ekspor Impor 1 Unia Europejska (15) 61,9 60,9 NAFTA (3) 55,5 39,5 ASEAN (10) 23,5 22,8 MERCOSUR (4) 17,3 18,9 CEFTA (7) 12,4 9,9 ANDEAN (5) 11,2 13,3 èród o: WTO. SpoÊród ugrupowaƒ inegracyjnych na pierwszym miejscu, ze wzgl du na g bokoêç i rozszerzanie si procesów inegracyjnych, nale y wymieniç Uni Europejskà. W aênie powsanie Europejskiej Wspólnoy Gospodarczej, a nas pnie uworzenie unii celnej wp yn o na podj cie licznych badaƒ na ema wp ywu inegracji na handel mi dzynarodowy. W laach 90. nasàpi a wyraêna inensyfikacja inegracji handlowej we wszyskich regionach Êwiaa. Zjawisko o jednakowo doyczy krajów rozwini ych (NAFTA), jak e krajów rozwijajàcych si Azji (ASEAN) i Ameryki aciƒskiej (MERCOSUR). O skali ego zjawiska mo e Êwiadczyç fak, e w laach GATT/WTO noyfikowa a 112 porozumieƒ o wolnym handlu, a wi c pi ciokronie wi cej ni przed rokiem Obecnie ponad 40% Êwiaowego handlu realizowane jes w ramach akich regionalnych porozumieƒ Liberalizacja powszechna Czynnikiem przyczyniajàcym si do zwi kszenia obroów handlu mi dzynarodowego jes ak- e liberalizacja powszechna w ramach GATT/WTO, prowadzàca do sopniowej eliminacji ograniczeƒ w dos pie do rynków parnerów handlowych. Wkróce po zakoƒczeniu II wojny Êwiaowej rzàd Sanów Zjednoczonych, zaineresowany rozpocz ciem procesu liberalizacji wymiany mi dzynarodowej i poprawà dos pu owarów amerykaƒskich do rynków g ównych parnerów handlowych, zaproponowa przeprowadzenie negocjacji w sprawie redukcji sawek celnych. Obni ki sawek celnych na forum GATT zosa y wynegocjowane ju podczas pierwszych rokowaƒ w Genewie w 1947 r. Ka da kolejna Runda przynosi a doêç znaczàce redukcje ce w handlu owarami przemys owymi. Doyczy o o zw aszcza Rundy Kennedy ego i Tokijskiej. W rakcie Rundy Kennedy ego (zakoƒczonej w 1967 r.) sawki celne w odniesieniu do owarów przemys owych obni ono przeci nie o 30-35%. àcznie redukcjà obj o wówczas 20% Êwiaowego eksporu. W wyniku Rundy Tokijskiej (1979 r.) wysokoêç sawek celnych uleg a dalszemu obni eniu Êrednio o 35-38% 21. Liberalizacja dokonana w laach 60. i 70. doyczy a przede wszyskim handlu wyrobami przeworzonymi zindywidualizowanymi, kóre sanowià du y udzia we wzajemnych obroach krajów rozwini ych. W dziedzinie produków wra liwych akich jak eksylia, odzie, wyroby skórzane, obuwie, gdzie du e korzyêci komparaywne odnoszà kraje rozwijajàce si, liberalizacja przebiega a zdecydowanie rudniej. 20 Inernaional Trade Saisics 2002, WTO, Genewa. 21 Kaczurba J. i Kawecka-Wyrzykowska E. (red. naukowa), 2002, Polska w WTO, IKCHZ, Warszawa. MATERIA Y I STUDIA ZESZYT

14 Mi dzynarodowa wymiana handlowa 1 Na poczàku la 80., a wi c jeszcze przed rozpocz ciem Rundy Urugwajskiej GATT poziom ce w mi dzynarodowym handlu wyrobami przemys owym by relaywnie niski. Z ego powodu redukcje aryf celnych w krajach wysoko rozwini ych, wynegocjowane podczas Rundy Urugwajskiej, mia y niewielkie znaczenie. Niemniej jednak podkreêliç rzeba korzysny efek wydanego rozszerzenia lisy owarów korzysajàcych na wielu rynkach z zerowych sawek celnych, dobrowolnej liberalizacji ce dla ca ych grup owarowych (np. dla farmaceuyków, wyrobów papierniczych i mebli) oraz obni enia bardzo wysokich ce na wiele pozycji wra liwych. Isone by o ak e bezprecedensowo szerokie przyj cie zobowiàzaƒ celnych przez kraje rozwijajàce si oraz wydane zwi kszenie ogólnej skali zwiàzania sawek aryfowych, co oznacza, e c a na e owary nie mogà byç w zasadzie podwy szane. Dzi ki emu zwi kszy a si przewidywalnoêç warunków wymiany mi dzynarodowej. Ogólnie rzecz bioràc, w doychczasowych rokowaniach na forum GATT poziom ce na owary nierolne w krajach rozwini ych zmniejszono z przesz o 40% do oko o 4%. Poziom sawek celnych jes bardzo zró nicowany w poszczególnych grupach owarowych. Najni sze c a w krajach wysoko rozwini ych obowiàzujà na maszyny i urzàdzenia, wyroby z drewna i papieru, wyroby mealurgiczne i produky mineralne. Sawki celne znacznie wy sze od Êredniego poziomu obowiàzujà m.in. na maeria y w ókiennicze i odzie 22. Naomias w sosunku do aryku ów rolnych ogólne regu y w mi dzynarodowych negocjacjach sosowano w sposób specjalny i selekywny. Znajdowa o o wyraz m.in. w formalnym umo liwianiu sosowania w odniesieniu do imporu produków rolnych ró nych resrykcji pozaaryfowych. Dopiero podczas Rundy Urugwajskiej kwesia handlu aryku ami rolnymi zosa a porakowana kompleksowo. W jej efekcie uzgodniono aryfikacj wszyskich Êrodków pozaaryfowych oraz sopniowà redukcj ce. èród em rudnoêci liberalizacji handlu rolnego pozosaje nadal inerwencjonizm na rynkach krajów wysoko rozwini ych, zw aszcza Unii Europejskiej. W UE Êrednie c o na warunkach klauzuli najwy szego uprzywilejowania (KNU) na produky rolne po zakoƒczeniu Rundy Urugwajskiej wynosi o 19,5% 23. Bardzo zró nicowane podejêcie do liberalizacji w poszczególnych grupach owarów prowadzi o do relaywnego pogorszenia si dos pu do rynków dla aryku ów rolnych i cz Êci owarów przeworzonych, co wp yn o negaywnie na dynamik obroów w ych grupach i w efekcie zmniejszenie si udzia u w handlu mi dzynarodowym Inwesycje zagraniczne Wzros znaczenia w handlu mi dzynarodowym wymiany wewnàrzga ziowej jes zwiàzany ze zwi kszajàcà si rolà w gospodarce Êwiaowej BIZ, a zw aszcza rozwojem korporacji ransnarodowych 24. Szybkie zmiany echnologiczne oraz liberalizacja przep ywów kapia owych przyczyni y si w ciàgu osanich dwudziesu la ubieg ego wieku do wzrosu waroêci inwesycji zagranicznych. W laach empo ego wzrosu by o kilkakronie wy sze ni empo wzrosu gospodarki Êwiaowej i mi dzynarodowych obroów handlowych 25. Nap yw kapia u zagranicznego w formie BIZ prowadzi do zwi kszenia krajowych zasobów maerialnych i niemaerialnych (akich jak kapia finansowy, echnologia, umiej noêci mened erskie, rozszerzenie dos pu do rynków zagranicznych). W wyniku nap ywu kapia u zagranicznego mo e równie nasàpiç wzros produkywnoêci zasobów krajowych m.in. dzi ki poprawie efekywnoêci alokacji ych zasobów oraz ich udoskonaleniu w wyniku koniecznoêci konkurowania krajowych i zagranicznych przedsi biorsw lub ich wspó pracy. Firmy z udzia em kapia u zagranicznego 22 Bacchea M., 1999, Marke Access: Unfinished Business, Pos-Uruguay Round Invenory and Issues, Special Sudies 6, WTO, Genewa. 23 Ibidem 24 Zieliƒska-G bocka A., 1997, op.ci. 25 UNCTAD World Invesmen Repor N a r o d o w y B a n k P o l s k i

15 Mi dzynarodowa wymiana handlowa przyczyniajà si do przenoszenia nowych echnologii produkcji oraz sposobów zarzàdzania i echnik markeingowych, co równie mo e wp ywaç na popraw efekywnoêci dzia alnoêci gospodarczej w kraju przyjmujàcym inwesycje. NaÊladowanie przez krajowe przedsi biorswa nowych rozwiàzaƒ wprowadzonych przez zagranicznych inwesorów mo e prowadziç do zmian w pozycji konkurencyjnej poszczególnych bran 26. Cechà charakerysycznà przep ywu BIZ, podobnie jak handlu wyrobami przeworzonymi, jes dominujàca pozycja krajów wysoko rozwini ych (na grup krajów przypada a 85% odp ywów i 65% nap ywów BIZ). Ponado podczas anga owania si w prowadzenie dzia alnoêci poza grupà krajów wysoko rozwini ych, przedsi biorswa z ych krajów wykazujà endencje do inwesowania na najwi kszych i najbogaszych rynkach krajów rozwijajàcych si, kierujàc si w ym wzgl dzie bardziej sabilnà syuacjà poliycznà i gospodarczà oraz relaywnie bardziej rozwini à infrasrukurà BIZ przyczyniajà si do powsania obroów wórnych, zarówno w kraju, jak i poza jego granicami: impor maszyn oraz innych Êrodków rwa ych, zaporzebowanie na nak ady dla produkcji przemys u wywórczego, dosarczanie fachowej wiedzy i wyspecjalizowanych us ug (na przyk ad finansowych, rachunkowoêci, projekowania oprogramowania, àcznoêci, konsulacji in ynierskich), kóre jak pokazuje doêwiadczenie, sà zazwyczaj dosarczane przez kraj pochodzenia 28. Powsajàce w wyniku BIZ filie przedsi biorsw zagranicznych kreujà dodakowo srumienie handlu korporacyjnego (inra-firm rade) w ramach przedsi biorsw, kóre sworzy y globalnie lub regionalnie zinegrowanà sieç produkcji 29. Szacuje si, e 55% Êwiaowego eksporu owarów przemys u przewórczego, sanowi wymiana pomi dzy firmami zlokalizowanymi w krajach wysoko rozwini ych Weresa M., 2002, Skuki inwesycji zagranicznych dla gospodarki kraju przyjmujàcego doêwiadczenia Polski (w) Rola inwesycji zagranicznych w gospodarce, Zeszyy BRE Bank-CASE, nr 62, Warszawa. 27 Liberska B. (red. naukowa), 2002, Globalizacja mechanizmy i wyzwania, PWE, Warszawa. 28 KorzyÊci p ynàce z liberalizacji handlu i inwesycji, OECD, Pary Handel wewnàrz przedsi biorswa ma miejsce mi dzy firmami jednoliymi w asnoêciowo i pozosajàcymi pod wspólnym zarzàdem, a wi c mi dzy filiami korporacji mi dzynarodowych lub mi dzy filiami a przedsi biorswem macierzysym. 30 UNCTAD World Invesmen Repor 2001 MATERIA Y I STUDIA ZESZYT

16 Wymiana handlowa Polski 2 Wymiana handlowa Polski Tendencje w polskim handlu zagranicznym W wyniku zmian usrojowych, polski handel zagraniczny zosa poddany w laach 90. grunownym reformom sysemowym, dzi ki kórym móg odegraç isonà rol w generowaniu i pobudzaniu procesów ransformacyjnych w ca ej gospodarce. Kluczowym elemenem zmian by o wprowadzenie zasady swobodnego dzia ania w dziedzinie handlu zagranicznego. Umo liwi o o dziesiàkom ysi cy przedsi biorsw, g ównie nowo powsajàcym firmom prywanym, w àczenie si w obroy handlowe z zagranicà. Wa nà rol w ksza owaniu si obroów handlowych w laach 90. odegra a prowadzona poliyka rakaowa. Decydujàce znaczenie mia o u uworzenie srefy wolnego handlu owarami przemys owymi na mocy Uk adu Europejskiego, gdy preferencje w nim zaware doyczy y 2/3 polskiego eksporu i imporu. Isony wp yw mia y ak e umowy z krajami CEFTA i EFTA Obecnie Polska jes sygnaariuszem umów o wolnym handlu z 32 krajami, co obejmuje ponad 3/4 waroêci obroów handlowych z zagranicà. Wykres 7 Wzros PKB i eksporu w Polsce w laach (w cenach sa ych, w % do roku poprzedniego) èród o: GUS. Wykres 8 Udzia handlu zagranicznego w PKB Polski w laach (%) èród o: GUS. Z punku widzenia poliyki handlowej wa ne znaczenie mia udzia Polski w rokowaniach Rundy Urugwajskiej GATT oraz przysàpienie do Âwiaowej Organizacji Handlu. W wyniku Rundy Urugwajskiej Polska obni y a c a imporowe przeci nie o 38%, j. z 16% do 10,4%. JednoczeÊnie 16 N a r o d o w y B a n k P o l s k i

17 Wymiana handlowa Polski zobowiàza a si do niepodwy szania ce na 96% pozycji celnych wyrobów przemys owych oraz na wszyskie aryku y rolne 31. Na o enie si liberalizacji w ramach inegracji regionalnej i na forum wielosronnym przyczyni o si do obni enia Êredniego poziomu sawek celnych na imporowane do Polski wyroby przemys owe z blisko 20% na poczàku la do niewiele ponad 2% w 2001 r. Tablica 2 Porozumienia o wolnym handlu zaware przez Polsk Daa wejêcia w ycie Udzia w eksporcie Udzia w imporcie w 2001 r. w 2001 r. Wspólnoy Europejskie 1 marca ,2 61,4 2 CEFTA (Czechy, 1 marca ,5 6,5 S owacja, W gry) EFTA 15 lisopada ,5 2,4 S owenia 1 sycznia ,4 0,5 Liwa 1 sycznia ,1 0,6 Rumunia 1 lipca ,6 0,3 Bu garia 1 sycznia ,3 0,1 owa 1 czerwca ,6 0,1 Esonia 1 sycznia ,3 0,1 Izrael 1 czerwca ,1 0,2 Wyspy Owcze 1 czerwca ,0 0,0 Turcja 1 maja ,4 0,8 Chorwacja 1 kwienia ,3 0,1 àczny udzia wszyskich krajów obj ych 84,2 73,0 porozumieniami o wolnym handlu W laach wolumen polskiego eksporu zwi kszy si dwu i pó -kronie. Jeszcze szybszy, ponad pi ciokrony, by jednak w ym okresie wzros wolumenu imporu. Szybki wzros obroów w polskim handlu zagranicznym sprawi, e udzia Polski w handlu Êwiaowym zwi kszy si w laach z 0,42% do 0,59% w eksporcie i z 0,33% do 0,78% w imporcie 33. Szybszy wzros imporu ni eksporu sprawi, e do 1999 r. sysemaycznie pogarsza o si saldo obroów owarowych. Na umiarkowanà proeksporowoêç i silnà sk onnoêç proimporowà wp yn a s aboêç poda- owej srony gospodarki, j. niedosaeczna poda owarów konkurencyjnych, zarówno na owierajàcym si rynku krajowym, jak i na rynkach zagranicznych. Polskie owary mogà uczesniczyç w konkurencji cenowej (i o nie zawsze, ze wzgl du na rosnàce koszy produkcji), naomias opóênienie echnologiczne, charakeryzujàce znacznà cz Êç polskich wyrobów przeworzonych, ogranicza mo liwoêç konkurowania jakoêcià. Po sronie imporu wynika o o z szybkiego wzrosu popyu wewn rznego oraz du ej sk onnoêci do imporu firm z kapia em zagranicznym, zw aszcza w poczàkowej fazie ich dzia ania. 31 Kaczurba J. i Kawecka-Wyrzykowska E. (red. naukowa), 2002, op.ci. 32 Ârednia sawka celna w 1990 r. wynosi a dla ca ego imporu ylko 4,35%. Dopiero w kolejnych dwu laach poziom nominalnej proekcji znaczàco si podniós. 33 Inernaional Trade Saisics 2002, WTO, Genewa. MATERIA Y I STUDIA ZESZYT

18 Wymiana handlowa Polski Deficy wymiany handlowej Polski ma charaker srukuralny. Jego rwa e i wyraêne zmniejszenie wymaga zmian w srukurze produkcji, wymiany lub g bokiej modernizacji Êrodków rwa- ych w przedsi biorswach, poprawy kwalifikacji zarudnionych. Reorienacja srukury geograficznej obroów handlowych, kóra dokona a si na prze omie la 80. i 90. sprawi a, e handel Polski z krajami Europy Ârodkowej i Wschodniej uraci swoje prioryeowe znaczenie na korzyêç handlu z wysokorozwini ymi krajami Europy Zachodniej, a zw aszcza z krajami Unii Europejskiej. 2 Podobnie jak srukura geograficzna, du ym przeobra eniom uleg a srukura owarowa polskiego handlu. W polskim eksporcie znaczàco zwi kszy si udzia wyrobów przeworzonych koszem udzia u produków nieprzeworzonych przede wszyskim paliw i aryku ów rolnych. Najsilniejszy wzros sprzeda y wêród wyrobów przeworzonych, zgodnie z endencjami wys pujàcymi w gospodarce Êwiaowej, osiàgn y maszyny i sprz ransporowy. Podobne endencje wysàpi y po sronie imporu Inegracja z Unià Europejskà Hisoryczne przemiany dokonujàce si na prze omie la 80. i 90. ubieg ego wieku w Polsce spoka y si z szerokim poparciem w paƒswach demokraycznych. Jednym z elemenów wsparcia procesu demokrayzacji i ransformacji gospodarczej, jakiego udzieli y wówczas m.in. kraje Wspólno Europejskich, by o zniesienie ograniczeƒ iloêciowych w imporcie z Polski oraz w àczenie naszego kraju do sysemu Powszechnych Preferencji Celnych (GSP) grudnia 1991 r. zosa podpisany Uk ad o sowarzyszeniu Polski ze Wspólnoami Europejskimi (zw. Uk ad Europejski). W jego preambule zawaro zapis mówiàcy, e WE uznajà fak, i osaecznym celem Polski jes cz onkoswo we Wspólnocie, zaê sowarzyszenie pomo e osiàgnàç en cel. Ze wzgl du na d ugorwa à procedur rayfikacyjnà uzgodniono, e cz Êç handlowa Uk adu wejdzie w ycie na mocy Umowy przejêciowej w dniu 1 marca 1992 r. Umowa przejêciowa okre- Êla a precyzyjnie mechanizm i harmonogram znoszenia ograniczeƒ w handlu Polska-UE. Sopniowa redukcja barier handlowych by a opara na zasadzie asymerii. Polega a ona na ym, e Wspólnoa jako silniejszy gospodarczo parner rozpocz a wczeêniej ni Polska owieranie swego rynku. W efekcie wczeêniej e wyeliminowa a wszyskie bariery na owary pochodzàce z Polski. Zasada asymerii mia a u awiç polskim eksporerom zwi kszenie wywozu na rynek Wspólnoy w pierwszym okresie obowiàzywania cz Êci handlowej Uk adu, a jednoczeênie daç polskim producenom d u szy okres (o 3 laa, j. do czasu rozpocz cia zasadniczego owierania rynku polskiego na owary wspólnoowe w syczniu 1995 r.) na przygoowanie si do wzmo onej peneracji rynku przez zagranicznych dosawców. Zgodnie z à zasadà Wspólnoa ju l marca 1992 r. znios a c a na znacznà cz Êç polskiego eksporu przemys owego. Wobec pozosa ych owarów zasosowano sopniowà redukcj ce ograniczonà w przypadku produków wra liwych do ylko okreêlonych z góry iloêci eksporu w ramach konyngenów i plafonów aryfowych 35. Od poczàku 1995 r. prakycznie ca y polski ekspor przemys owy do Unii Europejskiej (z wyjàkiem wyrobów eksylnych i odzie owych) korzysa z bezc owego dos pu do rynku Unii. W Polsce proces liberalizacji dos pu do rynku dla owarów przemys owych z UE rozpoczà si w zasadzie na poczàku 1995 r. C a na sprz inwesycyjny i surowce zosa y obni one lub ca kowicie zniesione ju w 1992 r. G ównym celem szybkiej liberalizacji imporu ych grup wyrobów 34 Polska by a obj a sysemaem GSP Wspólnoy Europejskiej ylko w okresie Naomias po wejêciu w ycie umowy przejêciowej poprzedzajàcej Uk ad Europejski (w marcu 1992 r.) warunki dos pu do rynku WE w zakresie znacznej cz Êci wyrobów przemys owych uleg y pogorszeniu. 35 Doyczy o o ych grup produków gdzie producenci krajów cz onkowskich byli ma o konkurencyjni wzgl dem imporu, a jednoczeênie w kórych Polska mia a najwi kszy poencja i przewag komparaywnà. Sosunkowo d ugi (w porównaniu z innymi owarami) okres liberalizacji, jak i ograniczony jej charaker w ych dziedzinach sprawi, e polscy eksporerzy nie mogli wykorzysaç w pe ni swej przewagi komparaywnej. 18 N a r o d o w y B a n k P o l s k i

19 Wymiana handlowa Polski by o przyspieszenie modernizacji polskiej gospodarki. Liberalizacja imporu pozosa ych wyrobów przemys owych realizowana by a z pewnymi wyjàkami do 1999 r. (c a na przywóz produków perochemicznych i wyrobów ze sali zosa y zniesione w 2000 r., a na samochody w 2002 r.). W przeciwieƒswie do wyrobów przemys owych, handel aryku ami rolnymi podlega ograniczonej i selekywnej liberalizacji. Oznacza o, e w przypadku aryku ów rolnych liberalizacja obj a jedynie niekóre owary i polega a ylko na cz Êciowej redukcji barier handlowych. Wykres 9 Srukura geograficzna polskiego eksporu w 1990 i 2001 r. (%) 2 èród o: GUS. Wykres 10 Udzia UE w polskim handlu zagranicznym w laach (%) èród o: GUS. Dynamika eksporu do Unii Europejskiej znacznie wyprzedza a dynamik sprzeda y do innych krajów w czasie gdy zgodnie z harmonogramem Uk adu Unia liberalizowa a dos p do swojego rynku dla polskich owarów. Na poczàku drugiej po owy la dziewi çdziesiàych, kiedy mar a preferencji ju si obni y a, rozwój eksporu by znacznie wolniejszy. Jednak, gdy nasàpi o za amanie si sprzeda y polskich owarów na rynki wschodnie, wzros eksporu do Unii w znacznym sopniu z agodzi negaywne skuki kryzysu rosyjskiego. W laach ponownie dynamika eksporu do UE, by a nieco wolniejsza ni do innych krajów. Du o wy sza dynamika obroów handlowych z Unià Europejskà ni z pozosa ymi parnerami wynika a z opisanych wy ej efeków kreacji i przesuni cia. Najwi ksze ró nice na korzyêç wymiany z Unià wys powa y w ych laach kiedy nas powa kolejny eap liberalizacji handlu. Wi ksza korelacja mi dzy procesem redukcji ce a zmianami obroów po sronie imporu Êwiadczy o ym, e efek kreacji handlu by znacznie silniejszy po sronie imporu z Unii (por. ablica 3) 36. W 1992 r., kiedy mia a miejsce jednorazowa redukcja ce na cz Êç imporu, waroêç przywozu z Unii Europejskiej zwi kszy a si o 12% w sosunku do poprzedniego roku. W laach , kiedy c a na imporowane z Unii owary nie zmienia y si, nieco szybciej rós przywóz z pozosa ych krajów, a udzia UE spad poni ej 60%. W laach , kiedy Polska eliminowa a sopniowo c a dla owarów z Unii, impor z UE rós Êrednio prawie 30% rocznie. 36 Z szacunkowych obliczeƒ dokonanych dla pierwszych la obowiàzywania cz Êci handlowej uk adu wynika, e skala kreacji handlu (zw aszcza eksporu) by a w krajach Unii znacznie wi ksza ni efek kreacji handlu przez Polsk. Syuacja a odzwierciedla przewag konkurencyjnà Unii Europejskiej nad Polskà. MATERIA Y I STUDIA ZESZYT

20 Wymiana handlowa Polski Tablica 3 Polski handel z Unià Europejskà w laach na le wymiany z pozosa ymi krajami (w EUR a ) Ekspor Impor Unia Europejska pozosa e kraje Unia Europejska pozosa e kraje poprzedni rok = 100 udzia w ogó em (%) poprzedni rok = 100 udzia w ogó em (%) poprzedni rok = 100 udzia w ogó em (%) poprzedni rok = 100 udzia w ogó em (%) ,8 57,9 81,9 42,1 125,0 62,1 70,8 37, ,0 63,3 103,6 36,7 120,9 57,3 148,1 42, ,8 62,7 122,0 37,3 113,2 57,5 112,1 42, ,0 70,0 96,9 30,0 137,7 64,6 101,9 35, ,0 66,3 123,8 33,7 130,2 63,9 134,4 36, ,3 64,2 125,3 35,8 127,3 63,8 127,9 36, ,9 68,3 98,2 31,7 116,3 65,9 105,9 34, ,2 70,5 94,9 29,5 101,1 64,9 105,6 35, ,2 69,9 136,6 30,1 116,1 61,1 136,7 38, ,8 69,2 119,5 30,8 106,0 61,4 104,9 38,6 a G ówny Urzàd Saysyczny publikuje od 1999 r. dane o waroêci polskiego handlu zagranicznego wyra one w euro. Dane za laa zosa y przeliczone na podsawie Êrednich rocznych kursów euro do USD, publikowanych w bazie danych EUROSTAT-Comex. èród o: Obliczenia w asne na podsawie danych GUS. Uk ad Europejski niewàpliwie przyczyni si do kreacji nowych srumieni eksporu, poprawiajàc warunki dos pu polskich owarów do rynku Unii Europejskiej. Jednak przyj a w nim skala asymerii okaza a si zby ma a. Wynika o o m.in. z ego, e w przypadku wyrobów przemys owych eksporerzy unijni orzymali zdecydowanie wy szà mar preferencji ni eksporerzy polscy. Unia obni a a bowiem c o z ni szego poziomu ni Polska. W Unii Êrednia sawka celna wa ona imporem z Polski wynosi a na poczàku 1992 r. oko o 6%, podczas gdy Êrednie c o wa one imporem z Unii wynosi o w Polsce wówczas 18%. Tak wi c korzyêci dla polskich eksporerów by y ni sze, a ponado skuki dla polskiej gospodarki, gdzie obni enie proekcji by o wy sze wi ksze 37. JednoczeÊnie ekspansja eksporowa w ych grupach owarowych gdzie Polska posiada a przewagi komparaywne na poczàku la 90. by a urudniona. W odniesieniu do handlu zw. produkami wra liwymi, a wi c gdzie producenci krajów cz onkowskich byli ma o konkurencyjni wzgl dem imporu, a jednoczeênie w kórych Polska mia a najwi kszy poencja i przewag komparaywnà Wspólnoa przeforsowa a w Uk adzie najd u szy harmonogram liberalizacji dos pu do jej rynku. W ych grupach owarów Wspólnoa urzymywa a ak e relaywnie najwy szà proekcj. Sosunkowo d ugi (w porównaniu z innymi owarami) okres znoszenia proekcji w ych dziedzinach sprawi, e polscy eksporerzy nie mogli wykorzysaç w pe ni swej przewagi komparaywnej Inwesycje zagraniczne w Polsce W syuacji niedoboru kapia u krajowego isonà rol w procesie resrukuryzacji polskiej gospodarki odgrywa kapia zagraniczny, w ym zw aszcza BIZ. KorzyÊci wynikajàce z nap ywu inwesycji bezpoêrednich zwiàzane sà przede wszyskim z mo liwoêcià zwi kszonego imporu nowoczesnych echnologii, pozwalajàcych na przyspieszonà modernizacj gospodarki, popraw 37 Kawecka-Wyrzykowska E., 1999, Polska w drodze do Unii Europejskiej, PWE, Warszawa. 20 N a r o d o w y B a n k P o l s k i

21 Wymiana handlowa Polski konkurencyjnoêci produkcji i wzros eksporu. Osaecznym efekem w aêciwie wykorzysanego kapia u zagranicznego powinno byç przyspieszenie empa wzrosu gospodarczego oraz zmniejszenie si luki echnologicznej dzielàcej Polsk od krajów rozwini ych 38. W laach 90-ych nasàpi a w Polsce liberalizacja przep ywów kapia u i sopniowe w àczanie gospodarki do Êwiaowego sysemu finansowego. Sysem ulg i zwolnieƒ podakowych, nowe regulacje prawne, w ym wprowadzenie zasady narodowego rakowania inwesorów i przede wszyskim wysokie empo wzrosu gospodarczego w po owie la 90-ych oraz wzgl dnie sabilna syuacja gospodarcza sprzyja y przyciàganiu BIZ. Spó ki z kapia em zagranicznym odgrywa y (i odgrywajà nadal) isonà rol w procesach przebudowy echnologicznej i modernizacji polskiej gospodarki. Âwiadczy o ym chocia by fak, e w 2000 r. wydaki inwesycyjne spó ek z udzia em kapia u zagranicznego odpowiada y 37% ogólnych nak adów inwesycyjnych w gospodarce polskiej (w ym a 2/3 w przewórswie przemys owym) O du ym znaczeniu przedsi biorsw z kapia em zagranicznym w polskim handlu zagranicznym Êwiadczy ich wysoki i rosnàcy udzia w eksporcie i imporcie. Do 1999 r. przyczynia y si one g ównie do szybkiego pog biania si ujemnego salda, jednak obecnie kreujà wi kszà cz Êç wzrosu polskiego eksporu W 2001 r. ekspor ich sanowi 52,6% eksporu Polski ogó em. Wi ksza sk onnoêç do eksporu spó ek z kapia em zagranicznym w porównaniu z przedsi biorswami z wy- àcznie polskim kapia em zwiàzana jes z wykorzysywaniem zagranicznych kana ów dysrybucji i nowoczesnych meod markeingu. JednoczeÊnie w 2001 r. spó ki z kapia em zagranicznym zrealizowa y 60,7% waroêci polskiego imporu. Wykres 11 Wp yw przedsi biorsw z kapia em zagranicznym na dynamik polskiego eksporu w laach (%) èród o: Obliczenia w asne na podsawie danych IKCHZ. Wykres 12 Udzia wymiany wewnàrzga ziowej w polskim handlu z UE a zmniejszanie si dysproporcji w poziomie PKB per capia mi dzy Polskà a UE (%) èród o: Obliczenia w asne na podsawie danych Eurosau. Spekakularnym przyk adem roli korporacji ransnarodowych w dynamizowaniu polskiego eksporu mo e byç sprzeda za granic silników wysokopr nych wywarzanych przez Isuzu Moor Polska oraz Volkswagen Moor Polska. W laach ich ekspor zwi kszy si kilkadziesià razy, w rezulacie sa y si one drugà pod wzgl dem waroêci pozycjà w polskim eksporcie. Waro 38 Budnikowski A., 2002, Mi dzynarodowe sosunki gospodarcze, PWE, Warszawa. 39 Inwesycje zagraniczne w Polsce w 2001 r., IKCHZ, Warszawa MATERIA Y I STUDIA ZESZYT