OCENA POTENCJALNYCH KONSEKWENCJI INTEGRACJI POLSKI ZE STREFĄ EURO Z PERSPEKTYWY POLSKIEGO SEKTORA BANKOWEGO. Artykuł wprowadzający do e-debaty

Transkrypt

1 OCENA POTENCJALNYCH KONSEKWENCJI INTEGRACJI POLSKI ZE STREFĄ EURO Z PERSPEKTYWY POLSKIEGO SEKTORA BANKOWEGO Artykuł wprowadzający do e-debaty Marta Penczar, Monika Liszewska, Piotr Górski

2 Ocena potencjalnych konsekwencji integracji Polski ze strefą euro z perspektywy polskiego sektora bankowego Artykuł wprowadzający do e-debaty Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową we współpracy z Fundacją Konrada Adenauera w Polsce realizuje obecnie projekt, którego celem jest ocena potencjalnych konsekwencji integracji Polski ze strefą euro z perspektywy polskiego sektora bankowego. W opinii IBnGR, zmiany jakie nastąpiły w następstwie globalnego kryzysu finansowego a następnie kryzysu nadmiernego zadłużenia państw strefy euro wymagają ponownego przeanalizowania szans i zagrożeń wynikających z przystąpienia Polski do unii walutowej. Warto bowiem zbadać jak zmieniły się uwarunkowania tej decyzji na przestrzeni ostatnich kilku lat w stosunku do sytuacji sprzed kryzysu. Polska w traktacie akcesyjnym do Unii Europejskiej (tzw. traktacie ateńskim) z 16 kwietnia 2003 roku zobowiązała się do przyjęcia wspólnej waluty 1, nie określając jednak harmonogramu przystąpienia. Stała się zatem państwem członkowskim UE objętym derogacją, w rozumieniu art. 122 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską. Biorąc pod uwagę zobowiązanie się Polski do uczestnictwa w Unii Gospodarczej i Walutowej należy poddać ocenie ewentualne szanse i ryzyka wynikające z przystąpienia do strefy euro, w tym z punktu widzenia polskiego sektora bankowego. Rozważając znaczenie poszczególnych korzyści (szans) i kosztów (zagrożeń) należy podkreślić, że mogą one oddziaływać zarówno bezpośrednio, jak i pośrednio. Wpływ bezpośredni przejawia się w horyzoncie krótkookresowym natomiast implikacje pośrednie w wymiarze długookresowym. Bilans korzyści i kosztów może się zatem istotnie zmieniać w zależności od przyjętego w analizie horyzontu czasowego. W poniższej tabeli zaprezentowane zostały potencjalne konsekwencje przyjęcia przez Polskę waluty euro z perspektywy sektora bankowego. 1 Wynika to z faktu, że Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską zakłada, że wszystkie państwa należące do UE przystąpią do strefy wspólnej europejskiej waluty. Jedynie Wielka Brytania oraz Dania nie są zobligowane do przystąpienia do strefy euro, gdyż wynegocjowały specjalny status, tzw. klauzulę optout, która zagwarantowała tym państwom możliwość nieprzystąpienia do strefy euro. 1

3 Tabela 1. Korzyści i koszty związane z przystąpieniem Polski do strefy euro z punktu widzenia sektora bankowego Bezpośrednie (krótkookresowe) Pośrednie (długookresowe) Korzyści wyeliminowanie ryzyka walutowego, intensyfikacja powiązań gospodarczych z państwami strefy euro może przyczynić się do wzrostu zapotrzebowania na usługi bankowe dla przedsiębiorstw, zmniejszenie ryzyka makroekonomicznego w kontekście poprawy postrzegania polskiej gospodarki (posiadanie waluty międzynarodowej pełniącej rolę waluty rezerwowej), wykorzystanie efektu skali i bardziej jednolitych reguł prowadzenia działalności, wzrost przychodów z tytułu opłat za obsługę emisji dłużnych papierów korporacyjnych. Koszty koszt wprowadzenia euro do obrotu gotówkowego (zaopatrzenie gospodarstw domowych i przedsiębiorstw) i bezgotówkowego, modernizacja systemów informatycznych, szkolenia personelu, przystosowanie urządzeń obrotu gotówkowego. utrata części dochodów walutowych (z operacji wymiany i obrotu instrumentami pochodnymi denominowanymi w euro, wzrost konkurencji na rynku bankowym (obniżenie się marży odsetkowej), odmienna struktura systemu finansowego może być źródłem asymetrycznej transmisji szoków makroekonomicznych wpływających negatywnie na sytuację finansową kredytobiorców, ryzyko powstania bańki cenowej na rynku nieruchomości (niższe stopy procentowe), rozwój rynków korporacyjnych papierów dłużnych (obniżenie popytu na kredyt bankowy). Źródło: IBnGR na podstawie S. Kozak, Wprowadzenie euro analiza kosztów działania oraz dochodów z operacji wymiany walut w sektorze bankowym, NBP, Materiały i Studia, Zeszyt nr 233, Warszawa, 2009 oraz NBP, Ekonomiczne wyzwania integracji Polski ze strefą euro, Warszawa, Konsekwencje wynikające z globalnego kryzysu finansowego oraz kryzysu nadmiernego zadłużenia państw strefy euro wpłynęły na zmianę postrzegania ewentualnego przystąpienia Polski do unii walutowej. Na przestrzeni ostatnich kilku lat zmienił się bowiem bilans potencjalnych korzyści i zagrożeń na co wskazują opracowania Narodowego Banku Polskiego. W raporcie z 2009 roku NBP podkreślał, że w długim okresie gospodarka Polski powinna odnieść korzyści z integracji ze strefą euro, pod 2

4 warunkiem odpowiedniego przygotowania 2. W ramach dokonanej wówczas oceny kryzys finansowy mógł jedynie w pewnym stopniu ograniczyć korzyści wynikające z integracji rynków finansowych, wzrostu inwestycji oraz intensyfikacji wymiany handlowej 3. Najnowsze analizy NBP 4, w porównaniu do tych z 2009 roku, wskazują, że przystąpienie Polski do unii walutowej stwarza jedynie szansę na przyspieszenie tempa wzrostu gospodarczego. Ponadto jej wykorzystanie byłoby bardzo trudne. Kryzys w strefie euro zmienił postrzeganie członkostwa w unii walutowej. Przyczynił się także do wzrostu grupy eurosceptyków projektu wspólnej waluty. Decyzja w zakresie przystąpienia Polski do strefy euro wymaga zatem odpowiedzi na pytanie - które korzyści oraz koszty wydają się fundamentalne oraz które z nich przeważają? Oceniając potencjalne konsekwencje dla krajowego sektora bankowego, związane z przystąpieniem Polski do strefy euro, warto również zwrócić uwagę na stagnację w zakresie rozwoju gospodarczego w państwach należących do unii walutowej (zob. Rysunek 1.). Strefa euro w dalszym ciągu bowiem zmaga się z kryzysem nadmiernego zadłużenia publicznego (zob. Rysunek 2.) oraz zbyt wysokimi deficytami budżetowymi, co negatywnie wpływa na gospodarki poszczególnych państw. Należy wskazać, że tempo wzrostu PKB w czołowych gospodarkach strefy euro, tj. Niemiec i Francji, jedynie nieznacznie przekroczyło 0% w 2013 roku, odpowiednio 0,4% oraz 0,2%. Z kolei takie państwa jak Włochy, Hiszpania, Holandia, Portugalia czy Grecja znajdują się nadal w recesji. 2 NBP, Raport na temat pełnego uczestnictwa Rzeczypospolitej Polskiej w trzecim etapie Unii Gospodarczej i Walutowej, Warszawa, 2009, s Ibidem, s NBP, Ekonomiczne wyzwania integracji Polski ze strefą euro, Warszawa,

5 Rysunek 1. Tempo wzrostu PKB w państwach UE w 2013 roku (w %) Rysunek 2. Poziom długu publicznego w państwach UE wg danych na koniec 2013 roku (w %) Źródło: IBnGR na podstawie danych Eurostat. Źródło: IBnGR na podstawie danych Eurostat. Przedłużający się kryzys w strefie euro spowodował, że z uwagi na relatywnie słabe perspektywy dotyczące rozwoju gospodarczego, sektor bankowy znacznie ograniczył kredytowanie przedsiębiorstw i gospodarstw domowych w relacji do poziomu sprzed kryzysu. Obniżenie wolumenu sprzedaży kredytów przełożyło się z kolei na spadek rentowności działalności bankowej (zob. Rysunek 3.). Do nasilenia problemów w bankach w państwach strefy euro przyczyniły się również straty banków wynikające m.in. ze znacznych ekspozycji na amerykański rynek nieruchomości poprzez pochodne instrumenty finansowe. Warto podkreślić, że pomimo faktu, iż kryzys finansowy rozpoczął się w Stanach Zjednoczonych, to jednak w warunkach globalizacji rynków finansowych, szybko rozprzestrzenił się na skalę międzynarodową. Konsekwencje z nim związane szczególnie mocno dotknęły banków z państw Unii Europejskiej, w tym w szczególności z państw strefy euro. 4

6 Irlandia Łotwa Grecja Belgia Włochy Portugalia Litwa Niemcy Dania Wielka Brytania Luksemburg Hiszpania Holandia Austria Rumunia Francja Słowacja Finlandia Estonia Bułgaria Malta Szwecja Węgry Czechy Polska Rysunek 3. Średni poziom wskaźnika ROE w wybranych państwach UE w latach (w %) 20% 10% 0% -10% -20% -30% -40% -50% Źródło: R. Wierzba, E. Gostomski, M. Penczar, M. Liszewska, P. Górski, J. Giżyński, E. Małecka, Polski sektor bankowy wobec wyzwań związanych z kryzysem finansowym w strefie euro, Wydział Zarządzania Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2015 (w druku). W latach spośród największych gospodarek strefy euro jedynie sektor bankowy we Francji osiągnął średnią roczną stopę zwrotu z kapitałów własnych na poziomie nieznacznie przekraczającym 5%. W przypadku Holandii oraz Hiszpanii wskaźniki ROE wynosiły średnio 2,1% oraz 1,9%. Z kolei sektory bankowe w Niemczech oraz we Włoszech odnotowały ujemną rentowność kapitałów własnych, wynoszącą odpowiednio -1,1% oraz -2,6%. W sytuacji gdy kraje strefy euro borykają się z problemami związanymi ze stagnacją gospodarki oraz nadmiernym zadłużeniem, zaś sektory bankowe z kwestią delewaryzacji bilansów i niską rentownością, wśród polskich ekonomistów pojawiają się pytania o sensowność przystąpienia Polski do unii walutowej w najbliższym okresie. Większość ekonomistów jest obecnie zgodnych, że wejście do strefy euro musi zostać poprzedzone reformami strukturalnymi polskiej gospodarki, które podniosą jej konkurencyjność i pozwolą zmniejszyć dystans rozwoju w stosunku do państw Europy Zachodniej (m.in. w zakresie PKB per capita). Ponadto istotnej poprawy wymaga również sytuacja w samej strefie euro. Warto wskazać, że nie rozwiązane zostały dotychczas problemy, które stanowiły przyczynę ostatniego kryzysu finansowo-gospodarczego. W momencie zaostrzenia sytuacji kryzysowej unaoczniła się rzeczywista skala strukturalnych i instytucjonalnych problemów strefy euro. Kraje należące do unii walutowej nie spełniają bowiem i nie spełniały w momencie jej utworzenia - teoretycznych kryteriów optymalnego obszaru walutowego (ang. Optimal Currency Area). Co więcej, ostatni 5

7 kryzys pogłębił również różnice w poziomie rozwoju gospodarczego pomiędzy krajami Europy Północnej i Południowej, zwiększając tym samym niedopasowanie poszczególnych gospodarek w zakresie spełnienia ww. kryteriów 5. Jak istotnym zagrożeniem dla perspektyw rozwoju gospodarczego może być brak autonomicznej polityki pieniężnej oraz własnej waluty przekonały się w dobie ostatniego kryzysu finansowego państwa Europy Południowej, których gospodarki charakteryzują się niższym poziomem konkurencyjności w porównaniu do państw Europy Północnej. Należy podkreślić, że wprowadzenie wspólnej europejskiej waluty, poprzez zbyt niski poziom stóp procentowych, przyczyniło się do powstania baniek cenowych na rynkach nieruchomości, a następnie do ich załamania w takich państwach jak Hiszpania czy Irlandia. W konsekwencji sytuacja ta wpłynęła negatywnie na stabilność finansową oraz makroekonomiczną w tych państwach. Ostatni kryzys finansowy pokazał zatem, że korzyści wynikające z niższych stóp procentowych nie są jednoznaczne, w szczególności w ujęciu długoterminowym. Polska znajduje się na etapie doganiania wysoko rozwiniętych państw Europy Zachodniej w wyniku czego nasza gospodarka z reguły charakteryzuje się wyższym wskaźnikiem inflacji, w porównaniu do państw strefy euro. Sytuacja ta sprawia, że w momencie korzystnej koniunktury gospodarczej wymaga ona utrzymywania na wyższym poziomie stóp procentowych. Gdyby bowiem stopa referencyjna utrzymywała się w Polsce od kilku lat na takim samym poziomie jak ten ustalany przez EBC, prawdopodobnie stan ten przyczyniłby się do powstania bańki cenowej na rynku nieruchomości mieszkaniowych. Ekonomiści NBP w najnowszym raporcie pt. Ekonomiczne wyzwania integracji Polski ze strefą euro podkreślają, że odpowiednio prowadzona polityka makroostrożnościowa może te ryzyko jedynie w pewnym stopniu ograniczyć, lecz nie jest w stanie go całkowicie wyeliminować. Pęknięcie bańki cenowej na rynku nieruchomości mieszkaniowych miałoby poważne skutki dla polskiego sektora bankowego, głównie z uwagi na: wzrost udziału kredytów nieregularnych w strukturze portfela kredytów mieszkaniowych oraz spadek wartości zabezpieczeń kredytów. Co więcej, w okresie deflacji na rynku nieruchomości mieszkaniowych konsumenci, oczekując dalszego spadku cen, wstrzymują się z decyzjami dotyczącymi zakupu, co nasila presję deflacyjną na tym rynku. Sytuacja ta wpływa z 5 W przypadku krajów cechujących się niższą wydajnością czynników produkcji uczestnictwo w trzecim etapie Unii Gospodarczej i Walutowej okazało się kosztowne, głównie z uwagi na recesję gospodarczą, drastyczne pogorszenie sytuacji w finansach publicznych oraz wysoki wzrost stopy bezrobocia. 6

8 kolei na spadek przychodów banków z tytułu sprzedaży kredytów mieszkaniowych. Z perspektywy sektora bankowego przystąpienie Polski do strefy euro będzie opłacalne w sytuacji gdy długoterminowe korzyści będą przewyższać długoterminowe koszty. Polski sektor bankowy powinien być odpowiednio przygotowany na członkostwo w strefie euro. Moment przystąpienia Polski do strefy euro powinien zostać zatem odpowiednio określony, aby mógł przyczynić się do wzrostu stabilności sektora finansowego. Niniejszy tekst ma posłużyć jako wprowadzenie do dyskusji nt. wpływu przystąpienia Polski do strefy euro na krajowy sektor bankowy. W tym celu została sformułowana lista kilku ważnych pytań jakie w związku z tym się nasuwają. Lista ta nie jest oczywiście zamknięta, aby nie ograniczała swobody wyrażania opinii przez ekspertów zaproszonych do e-debaty. Wejście Polski do strefy euro miałoby istotny wpływ na polski sektor bankowy zarówno w wymiarze krótko-, jak i długookresowym. Ocena potencjalnych konsekwencji integracji Polski ze strefą euro z perspektywy krajowego sektora bankowego wiąże się z odpowiedzią na następujące pytania: Jakie koszty związane z wejściem Polski do strefy euro byłyby najbardziej istotne z punktu widzenia polskich banków? Jakie najważniejsze korzyści odniosłyby banki po przystąpieniu Polski do unii walutowej? Jakie rodzaje ryzyka i szanse dla banków wiążą się z wejściem Polski do strefy euro? Jaki wpływ na bezpieczeństwo i stabilność polskiego sektora bankowego miałoby wejście Polski do strefy euro? Jakie znaczenie miałoby wejście Polski do strefy euro dla atrakcyjności polskiego sektora bankowego z punktu widzenia potencjalnych inwestorów? Czy zachęciłoby ich do wejścia na polski rynek bankowy? Jakie byłyby ewentualne konsekwencje dla polskiego sektora bankowego związane z wejściem Polski do strefy euro, w obecnym momencie, gdy boryka się ona z problemami strukturalnymi oraz instytucjonalnymi, zagrażającymi jej rozwojowi gospodarczemu? Jaki wpływ miałoby przystąpienie Polski do strefy euro na: a) dostępność finansowania długoterminowego dla banków krajowych? 7

9 b) koszt pozyskania finansowania długoterminowego przez banki krajowe? Czy wejście Polski do strefy euro wpłynęłoby na zmianę struktury finansowania polskich banków, np. poprzez wzrost poziomu emisji obligacji? Serdecznie zachęcamy do wzięcia udziału w dyskusji. Przedstawione przez Państwa opinie zawarte zostaną w publikacji Ocena potencjalnych konsekwencji integracji Polski ze strefą euro z perspektywy polskiego sektora bankowego. 8