Na stronie można także kupić (oprócz zeszytów archiwalnych) całe numery lub poszczególne artykuły Psychologii Społecznej za lata

Transkrypt

1

2 Na stronie można także kupić (oprócz zeszytów archiwalnych) całe numery lub poszczególne artykuły Psychologii Społecznej za lata w formacie PDF

3

4 Redaktor naczelny: MARIA LEWICKA Zastępcy redaktora: MARCIN BUKOWSKI WOJCIECH CWALINA JOANNA CZARNOTA-BOJARSKA DARIUSZ DOLIŃSKI MAŁGORZATA GÓRNIK-DUROSE JAROSŁAW KLEBANIUK ANNA KWIATKOWSKA WŁADYSLAW JACEK PALUCHOWSKI SŁAWOMIR ŚPIEWAK English language editor: JANINA PIETRZAK Redaktor językowy: ANNA ROPIECKA Redaktor statystyczny: TYTUS SOSNOWSKI Wydział Psychologii, Uniwersytet Warszawski Instytut Psychologii, Uniwersytet Jagielloński Wydział Psychologii, Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej, Warszawa Wydział Psychologii, Uniwersytet Warszawski Wydział Psychologii, Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej, Wrocław Instytut Psychologii, Uniwersytet Śląski Instytut Psychologii, Uniwersytet Wrocławski Wyższa Szkoła Zarządzania i Prawa im. Heleny Chodkowskiej w Warszawie akwiatk@bialystok.home.pl Instytut Psychologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza Wladyslaw.Paluchowski@amu.edu.p Instytut Psychologii, Uniwersytet Jagielloński slawek@apple.phils.uj.edu.pl Wydział Psychologii, Uniwersytet Warszawski Janina.Pietrzak@psych.uw.edu.pl anna.ropiecka@modus.edu.pl Wydział Psychologii, Uniwersytet Warszawski tytus@psych.uw.edu.pl Copyright by Polskie Stowarzyszenie Psychologii Społecznej Wersją pierwotną czasopisma jest wydanie papierowe ISSN Adres Redakcji: Redakcja Psychologii Społecznej ul. Stawki 5/7, Warszawa marlew@psych.uw.edu.pl fax: Korekta: Joanna Graczyk-Adamska, Joanna Barska Wydawnictwo Naukowe Scholar, ul. Krakowskie Przedmieście 62, Warszawa tel./fax , , info@scholar.com.pl, Druk i oprawa: Mazowieckie Centrum Poligrafii nakład: 350 egz. Prenumerata realizowana przez RUCH SA Zamówienia na prenumeratę w wersji papierowej i na e-wydania można składać bezpośrednio na stronie Ewentualne pytania prosimy kierować na adres prenumerata@ruch.com.pl lub kontaktując się z Telefonicznym Biurem Obsługi Klienta pod numerem: lub czynne w godzinach Koszt połączenia wg taryfy operatora

5 Z przyjemnością informujemy, że czasopismo Psychologia Społeczna znajduje się na liście czasopism wyróżnionych przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Publikacje w kwartalniku punktowane są siedmioma punktami. Zapraszamy do publikowania prac w naszym czasopiśmie. Redakcja Numer specjalny: Bliżej emocji Redaktorzy tomu: Agata Błachnio i Aneta Przepiórka 247 Coraz bliżej emocji. Słowo wstępne Agata Błachnio, Aneta Przepiórka Spis treści 251 Dyfuzyjny wpływ emocji (automatycznych vs. refleksyjnych) na formułowanie sądów Kamil Imbir, Maria Jarymowicz 262 Huśtawka emocjonalna: konsekwencje afektywne wzbudzania emocji o kontrastowych znakach Wojciech Błaszczak 277 Analiza wybranych zmian w funkcjonowaniu społecznym osób rozbawionych Kuba Kryś, Bogdan Wojciszke 290 Emocje pozytywne o genezie refleksyjnej i ich subiektywne znaczenie a poczucie szczęścia Dorota Jasielska, Maria Jarymowicz 302 Ile jest Ja w emocjach samoświadomościowych? Rodzaj zaangażowania Ja a wstyd, poczucie winy i zakłopotanie Barnaba Danieluk 323 Emocje i kontrola w pracy jako regulatory związku stresory w pracy zachowania nieproduktywne. Empiryczna weryfikacja modelu stresory emocje Łukasz Baka, Romuald Derbis 335 Analiza zależności między zachowaniami kierowców a samooceną i regulacją nastroju Aneta Przepiórka, Agata Błachnio 346 Poczucie koherencji a satysfakcja z życia i dobrostan emocjonalny osób w wieku emerytalnym Maria Finogenow 354 O czasopiśmie 354 Wskazówki dla autorów 355 Wskazówki dla recenzentów 357 Polskie Stowarzyszenie Psychologii Społecznej 357 Władze 358 Procedura przyjmowania nowych członków 359 Aktywności 359 Aktualności 359 System edytorski (Editorial Manager) Psychologii Społecznej 360 Nagroda im. Solomona Ascha

6 Special issue: Closer to emotions Editors: Agata Błachnio and Aneta Przepiórka 247 Editorial: Closer to emotions Agata Błachnio, Aneta Przepiórka Contents 251 Diffusiveness of emotions (of automatic vs. reflective origin) as bases of judgments Kamil Imbir, Maria Jarymowicz 262 Emotional see-saw: Affective consequences of inducing emotions opposite in valence Wojciech Błaszczak 277 Analysis of selected changes in the social functioning of amused individuals Kuba Kryś, Bogdan Wojciszke 290 Subjective meaning of reflective positive emotions and feeling of happiness Dorota Jasielska, Maria Jarymowicz 302 How many selves is in the self-conscious emotions? Commitment of the self and shame, guilt and embarrassment Barnaba Danieluk 323 Emotions, job control and effects of job stressors on counterproductive work behaviors Łukasz Baka, Romuald Derbis 335 The exploration of the relationship between driving behavior, self-esteem and mood regulation Aneta Przepiórka, Agata Błachnio 346 Sense of coherence, life satisfaction and emotional well-being in retirement age Maria Finogenow 354 About the Journal 354 Information for the authors 355 Information for the reviewers 357 Polish Society of Social Psychology 357 Authorities 359 How to become a member 358 Activities 359 News 359 Editorial Manager for Psychologia Społeczna 360 Solomon Asch award

7 Psychologia Społeczna 2013 tom 8 3 (26) ISSN Coraz bliżej emocji. Słowo wstępne Agata Błachnio, Aneta Przepiórka Katolicki Uniwersytet Lubelski, Instytut Psychologii Artykuł stanowi wprowadzenie do numeru specjalnego poświęconego emocjom. Zaprezentowano pojęcie emocji, krótką historię badań nad emocjami i główne kierunki badań podejmowane przez psychologów w zakresie szeroko rozumianej psychologii emocji. Opisano także krótko artykuły zamieszczone w numerze, które pokazują aktualne trendy w badaniach nad emocjami. Słowa kluczowe: emocje, psychologia emocji, afekt Czy możemy sobie wyobrazić życie bez emocji? Trywialne wyda się stwierdzenie, że są obecne w każdym aspekcie naszego życia. Emocje bywają chwilowe i ulotne, ale też nadają życiu smak, doświadczamy ich na co dzień. Mogą mieć małe nasilenie, gdy zdarzy nam się coś miłego w życiu, na przykład gdy ktoś sprawi nam przyjemność. Albo też być silne, na przykład, gdy zachwycamy się pięknem świata, podziwiając Petrę w Jordanii, czy smucimy się, słysząc o śmierci cywilów w Syrii. Choć pojęcie emocje w potocznym rozumieniu zdaje się być łatwo rozpoznawalne, jednak w języku naukowym trudne do zdefiniowania. Samo pojęcie pochodzi od łacińskiego słowa movere poruszać, a przedrostek e oznacza ku czemuś. Etymologia słowa emocje wskazuje na to, że popychają one do działania. Jeśli spojrzymy historycznie na pojęcie emocji, to zauważymy, jak na przestrzeni lat ewoluowało ono i właściwie do tej pory trudno znaleźć jednomyślność wśród badaczy, czym jest emocja. Nad precyzją terminologiczną emocji prowadzone są dyskusje od ponad 100 lat z pozycji psychologicznej, fizjologicznej czy filozoficznej. Za pierwszą próbę opisu emocji można uznać tekst Amerykanina Wiliama Jamesa z 1884 zatytułowany Co to jest emocja, opublikowany w The Mind. Autor w pionierskim artykule zaskakuje tym, że odwraca kierunek zależności między emocją i fizjologicznymi objawami. Według Jamesa emocja następuje po uświadomieniu sobie zmian cielesnych, powstających w narządach wewnętrznych. Odczuwamy zatem strach, Agata Błachnio, Aneta Przepiórka, Instytut Psychologii, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Al. Racławickie 14, Lublin; gatta@kul.pl; aneta.przepiorka@gmail.com bo cali dygoczemy, a nie odwrotnie (James, 1894/1984). Zupełnie niezależnie do podobnych wniosków dochodzi w Danii Carl G. Lange, który zmiany cielesne uznaje za determinujące stany wzruszeniowe. Zmianą w myśleniu nad emocjami były prace Cannona, który stworzył talamiczną teorię uczuć, dowodząc, że oddzielenie ośrodków wewnętrznych od ośrodkowego układu nerwowego nie wpływa na zachowania emocjonalne, a bodźce, które wywołują emocje, mogą jednocześnie wywoływać subiektywne doświadczenie emocji i zmiany fizjologiczne. Kilkadziesiąt lat później Schachter próbuje niejako łączyć obie teorie, twierdząc, że aby odczuć emocję, konieczna jest równoczesna aktywacja fizjologiczna i jej poznawcza interpretacja. Duży wpływ na rozwój badań nad emocjami miał rozwój nauk neurobiologicznych i sposobów obrazowania mózgu. Krokiem milowym w badaniach nad emocjami były odkrycia LeDouxa (2000), który opisał rolę układu limbicznego w tak zwanym mózgu emocjonalnym, a same emocje uważa za biologiczne funkcje układu nerwowego. Wspólnym mianownikiem tekstów zebranych w tym numerze jest hasło emocje. Prezentowany numer Psychologii Społecznej to kolejna cegiełka w dyskusji nad emocjami dodana przez polskich psychologów. Patrząc na przyrost wiedzy, który dokonał się w ostatnim czasie w dziedzinie psychologii emocji, można się zastanawiać, czy istnieje możliwość wniesienia jeszcze czegoś nowego w tym zakresie. W bazach PsychInfo i PsychArticles tylko z 2012 roku można znaleźć 6638 artykułów na ten temat. Uwzględniając brak konsensusu w wielu stanowiskach, choćby przy debacie nad uniwersalnością emocji, naturą emocji złożonych, pierwszeństwem afektu czy 247 Copyright 2013 Psychologia Społeczna

8 248 AGATA BŁACHNIO, ANETA PRZEPIÓRKA poznania wydaje się, że jest wiele pytań, które wymagają jeszcze bardziej jednoznacznej odpowiedzi. Włączone teksty w debatę nad emocjami pokazują różne podejścia badawcze, odmienne metodologie, wyniki analiz uzyskane z pomiaru różnymi narzędziami począwszy od laboratoryjnych po kwestionariuszowe. Tylko takie podejście może dać całościowy obraz tak złożonego i często trudno uchwytnego pojęcia, jakim są emocje. Wszystko to ma pomóc nam w zrozumieniu emocji, zgodnie z tytułem książki Keitha Oatleya i Jennifer Jenkins (2005). Dlatego z przyjemnością włączamy się w debatę nad tym fenomenem i zapraszamy do lektury numeru specjalnego Psychologii Społecznej prezentującego badania polskich psychologów. Temat wydaje się ważki, bo nie bez przyczyny psychologia emocji jest wykładana jako kurs podstawowy na wszystkich uniwersytetach świata. Przedstawiony numer Psychologii Społecznej składa się z ośmiu artykułów i jest to pokłosie konferencji Bliżej emocji, która odbyła się w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. W 2005 odbyła się pierwsza konferencja z tej serii i wtedy pewnie nikt się nie spodziewał, że będzie się cieszyła takim dużym zainteresowaniem. Dotychczas odbyło się pięć edycji konferencji, na których gościliśmy naukowców z całej Polski, a także z zagranicy: z University of Leuven, Technical University of Munich, University of Postam i Universita di Sapienza (Błachnio, Przepiórka, Zaleski, 2009). Przez te lata wydałyśmy trzy książki pod tytułem Bliżej emocji, w tym jedną w języku angielskim. Na uwagę zasługuje fakt, że niemal jednocześnie z prezentowanym numerem Psychologii Społecznej wychodzi redagowany przez nas numer specjalny na temat emocji w Polish Psychological Bulletin [44 (2), 2013]. Zawarte w tym numerze artykuły można zasadniczo podzielić na dwie części. Dużą grupę badań nad emocjami stanowią te podstawowe, odpowiadające na pytania o istotę emocji, rozróżnienie między różnymi stanami afektywnymi, o emocje automatyczne i refleksyjne, czy wzbudzanie emocji oraz huśtawka emocjonalna. Bardzo aktualne wydają się też badania z nurtu szeroko rozumianej psychologii pozytywnej, między innymi zagadnienie poczucia szczęścia i zadowolenia z życia. Ważnym nurtem badań nad emocjami są badania emocji samoświadomościowych, których osią jest pojęcie Ja (por. Lewis, 2005). Pierwsza część artykułów prezentowanego numeru specjalnego wpisuje się w tę aktualną tematykę dotyczącą badań podstawowych, od stanów afektywnych po emocje samoświadomościowe. Artykuły te podejmują zagadnienie emocji, ich roli i wpływu na procey poznawsze. Autorzy wybranych tekstów, m.in. Kuba Kryś i Bogdan Wojciszke w poszukiwaniu odpowiedzi o rolę danej emocji odwołują się do teorii pozytywnego afektu sformułowanej przez Isen czy koncepcji poszerzania budowania zasobów Fredrickson. Do aktualnej debaty nad uniwersalnością emocji z podziałem emocji na podstawowe i złożone, nowatorską jest propozycja wyróżnienia dwóch systemów wartościowania automatycznego i refleksyjnego wysunięta w zespole Marii Jarymowicz. Emocje są systemami wartościującymi zjawiska, wiążą się z tendencjami do działania do lub od danego obiektu (Frijda, 1986). Jednymi z głównym wymiarów opisujących emocje są walencja, treść oraz intensywność (Łosiak, 2007). Rola znaku emocji jest także tematyką artykułów zawartych w tym numerze. Autorzy wskazują na podstawie wyników swoich badań, że ważniejszą rolę od znaku emocji pełni system wartościowania. Człowiek doświadczając różnych życiowych sytuacji, odpowiada na nie pozytywnymi lub negatywnymi stanami emocjonalnymi z różną ich siłą. Te stany emocjonalne niosą informacje na temat, na ile dane wydarzenie jest dla nas ważne, czy jest to zgodne z naszymi celami i na ile nasze ego jest zaangażowane (Lazarus, 1991). W dotychczasowych badaniach, w których dominowało podejście traktujące emocje jako statyczne i jednorodne zjawiska, poszukiwano ich wyznaczników (Kuppens, Stouten, Mesquita, 2009). Traktowanie emocji jako pewnej dyspozycji i studiowanie jedynie ich zewnętrznej ekspresji może znacząco zawężać perspektywę badawczą. Współcześnie zaczyna się rysować tendencja do ujmowania emocji jako zjawiska o dynamicznej naturze; trend ten obecny jest w prezentowanych artykułach, między innymi w badaniach Wojciecha Błaszczaka traktujących o huśtawce emocji. Jak podkreślają autorzy (Kuppens, Stouten, Mesquita, 2009) emocje charakteryzują się inter- jak i intraindywidualnym zróżnicowaniem i mają komponentowy charakter. Jest to podejście bliskie teorii Scherera (Scherera, 1999), który pisze o emocjach modalnych. Druga grupa trzech tekstów omawia badania nad emocjami w konkretnych grupach społecznych, w środowisku pracy, wśród kierowców i emerytów. Część ta wpisuje się w tematykę aplikacyjną, która jest ciekawym kierunkiem wykorzystania badań podstawowych w życiu codziennym. Włączając te teksty chciałyśmy zwrócić uwagę na aplikacyjność badań podstawowych. Jednym z ważnych aspektów życia człowieka jest praca, a satysfakcja z niej jest powiązana z zadowoleniem z życia (Judg, Watanabe, 1993). Badania w kontekście zachowań nieprodukcyjnych w powiązaniu z emocjami wydają się być nowym kierunkiem z zakresu psychologii pracy. W świetle statystyk wskazujących na wzrost wypadków na drodze, które często są wynikiem brawury, ale nierzadko też agresywnych zachowań, podejmowanie

9 CORAZ BLIŻEJ EMOCJI. SŁOWO WSTĘPNE 249 badań nad emocjami na drodze wydają się kluczowe w zrozumieniu tego zjawiska. Poza tym w numerze poruszane są aktualne problemy społeczne. Jednym z nich jest zjawisko starzenia się społeczeństwa. Przejście na emeryturę to ważny moment w życiu każdego człowieka, ale określenie predyktorów satysfakcji tej grupy wiekowej wydaje się istotne nie tylko dla jednostki, lecz także dla całego społeczeństwa. W tym kontekście pojawia się pytanie, jaką rolę przy określaniu zasobów ochronnych ma odgrywać psychologia i prowadzone badania. Problem ten podejmuje artykuł Marii Finogenow. Niniejszy numer Psychologii Społecznej otwiera artykuł Kamila Imbira i Marii Jarymowicz, w którym autorzy omawiają dyfuzyjny wpływ emocji (automatycznych vs. refleksyjnych) na formułowanie sądów. Przedstawiają serię eksperymentów, w których dowodzą, że emocje mogą mieć mimowolny, dyfuzyjny i globalny wpływ na poznanie. W kolejnym tekście Huśtawka emocjonalna: Konsekwencje afektywne wzbudzania emocji o kontrastowych znakach Wojciech Błaszczak dotyka zagadnień z obszaru psychologii wpływu społecznego i prezentuje konsekwencje afektywne huśtawki emocjonalnej polegającej na wzbudzaniu emocji o kontrastowych znakach. W przeprowadzonym badaniu analizowano wpływ indukowanych emocji na ekspresje emocji oraz subiektywnie doświadczany poziom afektu pozytywnego i negatywnego. Kontrolowano przy tym płeć, nastrój oraz różnice indywidualne w poziomie pobudzenia konstytucjonalnego. Kuba Kryś i Bogdan Wojciszke analizują wybrane zmiany w funkcjonowaniu społecznym osób rozbawionych. Jak podają autorzy, rozbawienie może pełnić funkcję facylitatora w kontaktach społecznych. W swoich badaniach dowodzą tezy, że śmiałość może mieć inne podłoże w zależności od tego, czy jej podłożem jest doświadczanie rozbawienia, czy dumy. Ponadto rozbawienie powoduje zdystansowanie do siebie. Następny artykuł autorstwa Doroty Jasielskiej i Marii Jarymowicz dotyczy roli, jaką odgrywają emocje pozytywne w poczuciu szczęścia w zależności od ich genezy. Autorki pokazały, że ważne dla szczęścia odczuwanego przez ludzi są emocje automatyczne, natomiast poziom deklarowanego własnego poczucia szczęścia ma związek z przypisywanymi wagami emocji refleksyjnych. Barnaba Danieluk pyta, ile jest Ja w emocjach samoświadomościowych. Autor stawia sobie za cel dokonanie rozróżnienia pomiędzy wstydem, poczuciem winy a zakłopotaniem i analizę wymiaru autoatrybucyjnego w odniesieniu do tych emocji. Artykuł zawiera wyniki z dwóch badań eksperymentalnych. Kolejny tekst dotyczy emocji i kontroli, które są regulatorami związku stresor w pracy i zachowania nieproduktywne. Łukasz Baka i Romuald Derbis omawiają zachowania nieproduktywne w pracy, czyli takie, które mają charakter działań intencjonalnych i są wymierzone przeciw organizacji lub ludziom z nią związanym. Grupę badawczą stanowili policjanci. Aneta Przepiórka i Agata Błachnio podejmują temat zależności między agresją kierowców na drodze a samooceną i regulacją nastroju. Za pomocą badania na grupie 544 kierowców poszukują odpowiedzi na pytanie, czy samoocena i regulacja nastroju mogą być predyktorami zachowań na drodze. Przedstawiają też wersję eksperymentalną Skali zachowań na drodze. W ostatnim artykule zamykającym numer Maria Finogenow szuka związków między poczuciem koherencji a satysfakcją i dobrostanem emocjonalnym w wieku emerytalnym. Prezentuje koncepcję poczucia koherencji w ujęciu Antonovsky ego w odniesieniu do wieku emerytalnego. Autorka chce sprawdzić, czy satysfakcja z życia i dobrostan emocjonalny różnicują osoby, które przeszły już na emeryturę i osoby w podobnym wieku, które kontynuują aktywność zawodową oraz czy składniki poczucia koherencji (poczucie zrozumiałości, zaradności i sensowności) są predyktorami zadowolenia z życia osób starszych. Grupę badawczą stanowiło 240 osób w wieku emerytalnym. Wybrane przez nas artykuły do numeru Psychologii Społecznej pokrywają się z aktualnymi zainteresowaniami badaczy światowych. Mamy nadzieję, że przedstawione badania wpisują się w debatę na temat emocji i będą przyczynkiem i inspiracją do przyszłych badań dla polskich psychologów badaczy. Artykuły powinny zainteresować nie tylko uczonych zajmujących się psychologią emocji, ale także szerokie grono psychologów i przedstawicieli nauk społecznych. LITERATURA CYTOWANA Błachnio, A., Przepiórka, A. Zaleski, Z. (2009). Closer to emotions: New perspectives and approaches. A report from a conference series in Lublin. Roczniki Psychologiczne, 12 (1), Frijda, N. (1986). The emotions. Cambridge: Cambridge University Press. James, W. (1894/1984). Co to jest emocja? Przegląd Psychologiczny, 27 (4), Judge, T. A., Watanabe, S. (1993). Another look at the job satisfaction-life satisfaction relationship. Journal of Applied Psychology, 78 (6), Kuppens, P., Stouten, J., Mesquita, B. (2009). Individual differences in emotion components and dynamics: Intro duction to the special issue. Cognition & Emotion, 23,

10 250 AGATA BŁACHNIO, ANETA PRZEPIÓRKA Lazarus, R. S. (1991). Emotion and adaptation (tłum. A. Jankowski). New York: Oxford University Press. LeDoux, J. (2000). Mózg emocjonalny (tłum. A. Jankowski). Poznań: Media Rodzina. Lewis, M. (2005). Emocje samoświadomościowe: zażenowanie, duma, wstyd, poczucie winy. W: M. Lewis, J. M. Haviland- -Jones (red.), Psychologia emocji (s ). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Łosiak, W. (2007). Psychologia emocji. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne. Oatley, K., Jenkins, J. (2005). Zrozumieć emocje (tłum. J. Ra - dzicki). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Scherer, K. (1999). Ku pojęciu emocji modalnych. W: P. Ekman, R. Davidson (red.), Natura emocji (s ). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Editorial: Closer to emotions Agata Błachnio, Aneta Przepiórka The John Paul II Catholic University of Lublin, Institute of Psychology ABSTRACT The presented editorial is an introduction to the special issue on emotions. It describes the concept of emotions, presents a brief history of research on emotions, and major research directions undertaken by psychologists. Briefly described are articles included into the issue and their relevance for the current status of research on emotions have been noted.. Keywords: emotions, psychology of emotions, affect Złożono do druku: Złożono poprawiony tekst: / Zaakceptowano do druku:

11 Psychologia Społeczna 2013 tom 8 3 (26) ISSN Dyfuzyjny wpływ emocji (automatycznych vs. refleksyjnych) na formułowanie sądów Kamil Imbir 1, Maria Jarymowicz 2 1 Akademia Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej, Wydział Stosowanych Nauk Społecznych 2 Uniwersytet Warszawski, Wydział Psychologii Badania w nurcie poznania społecznego wykazują, że emocje z nieuświadamianego źródła mogą mieć wpływ na przetwarzanie informacji dotyczących niezwiązanych z tym źródłem elementów sytuacji. Prezentowana praca oparta jest na założeniu, że taki dyfuzyjny charakter mają tylko niektóre emocje. Różnicujemy je na emocje o genezie automatycznej (pojawiające się przed jakimkolwiek namysłem) i refleksyjnej (gdy to namysł i ocena wyznaczają emocje). Przyjęliśmy, że dyfuzyjny charakter mają emocje automatyczne, a emocje refleksyjne, jako specyficznie powiązane z ocenianymi elementami sytuacji, nie mają globalnego wpływu na oceny elementów towarzyszących. Artykuł odwołuje się do opublikowanych danych spójnych z tym założeniem (z użyciem testu Stroopa i testu Antysakkad), a prezentuje dane uzyskane w warunkach eksponowania bodźców emotywnych podprogowych. Dla wzbudzania emocji użyto słów odnoszących się do emocji automatycznych (jak wstręt) vs. refleksyjnych (jak duma) eksponowanych przez 32 ms. Po nich pojawiały się japońskie znaki jako neutralne bodźce docelowe. Okazało się, że oceny neutralnych bodźców były istotnie bardziej negatywne po ekspozycji słów negatywnych niż po ekspozycji słów pozytywnych, ale tylko w przypadku, gdy eksponowane podprogowo słowa odnosiły się do emocji automatycznych. W przypadku słów odnoszących się do emocji refleksyjnych efekt taki nie wystąpił. Słowa kluczowe: afekty pierwotne i wtórne, dyfuzyjność wartościowania, paradygmat afektywnego poprzedzania Emocje bywają dyfuzyjne co polega na rozlewaniu się afektu wywołanego przez określony bodziec na inne bodźce (Zajonc, 1980/1985). Dyfuzyjność emocji można sobie wyobrazić przez analogię do procesu fizycznego o tej samej nazwie. Dyfuzja polega na swobodnym ruchu cząsteczek w roztworze. O jej istnieniu możemy się przekonać, wkraplając małą ilość atramentu do szklanki wody. Początkowo atrament widoczny jest tylko w miejscu, Kamil K. Imbir, Wydział Stosowanych Nauk Społecznych; Akademia Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzego rzewskiej, kamil.imbir@gmail.com Maria T. Jarymowicz, Wydział Psychologii; Uniwersytet Warszawski, ul. Szczęśliwicka 40, Warszawa. Badania były realizowane dzięki finansowaniu ze środków grantowych MNiSW nr projektu: N N , umowa nr 0598/B/ H03/2009/37 oraz ze środków PO KL Kolegium MISMaP Nr umowy UDA POKL / w którym go umieściliśmy, jednak już po chwili barwa rozprzestrzenia się w całej objętości wody. Dyfuzyjność emocji ma znaczenie dla regulacji funkcjonowania. W dużej mierze chodzi o funkcje adaptacyjne, gdy dokonuje się szybkie dekodowanie znaczenia całej sytuacji, bez konieczności różnicowania i analizowania roli poszczególnych składowych (Plutchik, 1980). Jednak w sytuacji, gdy ważne jest selektywne spostrzeganie różnych elementów danego stanu rzeczy, bezwolne przypisywanie im takiej samej wartości może być wysoce destruktywne. Dane psychologiczne i neurobiologiczne wskazują skutki w postaci automatycznego wpływu własnego nastroju czy potrzeb na ukierunkowanie uwagi, stosunek do innych ludzi lub wpływu afektu wobec wroga na ocenę jego pracy, jego urody czy jego dzieci (Chen, Bargh, 1997/1998; Goryńska, Ledzińska, Zajenkowski, 2011; Greenwald, Banaji, 1995; Isen, 1990; Jarymowicz, 2006; Kolańczyk, 251 Copyright 2013 Psychologia Społeczna

12 252 KAMIL IMBIR, MARIA JARYMOWICZ 2001, 2004; Mitchell, Phillips, 2007; Payne, Cheng, Govorun, Steward, 2005; Richards, French, Johnson, Naparstek, Williams, 1992; Wojciszke, 1991). Badania Roberta Zajonca zwróciły uwagę na rozległy zakres dyfuzyjnych (i irracjonalnych) wpływów emocji wzbudzanych przy pomocy bodźców podprogowych, niepodlegających poznawczej kontroli (Berridge, Winkielman, 2003; Murphy, Zajonc, 1993/1994; Ohme, 2007). Utajone bodźce (jak fotografie twarzy z ekspresją wstrętu lub radości czy słowa o konotacjach afektywnych) mogą wpływać na to, czy eksponowane jawnie, zupełnie niezwiązane z nimi obiekty się podobają, czy nie podobają się osobie badanej. Nasze badania wykazały, że takie obiekty mogą też być uznane za odnoszące się do Ja w zależności od tego, jaką treść i znak mają bodźce eksponowane wcześniej podprogowo (Błaszczak, Imbir, 2012).Ważne są więc pytania o to, co powoduje dyfuzyjność emocji, oraz o to, co ją ogranicza. ZRÓŻNICOWANIE GENEZY EMOCJI: AUTOMATYCZNEJ BĄDŹ REFLEKSYJNEJ Badacze emocji (por. Russell, 2003; Russell, Barrett, 1999) zwracają uwagę na to, że przez długi czas emocje opisywano w psychologii jako subiektywne stany (smutku, radości, poczucia winy czy wstydu), których nazwy zaczerpnięte były z języka potocznego. Główna dymensja uwzględniana przy grupowaniu tych stanów była również spójna z potocznymi obserwacjami (dostępnymi nawet małym dzieciom): dotyczyła tego, że emocje mają różny znak (Białecka-Pikul, Stępień-Nycz, 2011; Widen, Russell, 2010). Można obecnie stwierdzić, że rola tej dymensji wymaga istotnej reanalizy, bo choć odnosi się do ważnego rozróżnienia, to nie jest ono wystarczającym kryterium wyjaśniania regulacyjnej roli emocji. Jakie, inne niż znak, wymiary różnicowania emocji należy uznać za kluczowe dla zrozumienia ich funkcji? Wydaje się, że próby odpowiedzi można wiązać z dwoma nurtami badań. W pierwszym badacze zwracają uwagę na to, że emocje nie są tożsame w różnych kulturach, bo choć niektóre z nich mają charakter podstawowy i uniwersalny, to inne różnią się ważnymi atrybutami, pochodnymi od odmiennych kulturowych i językowych konotacji bodźców, które je wywołują (Ekman, 1992; Ekman, Freisen, 1971; Wierzbicka, 1999, 2009). W nurcie drugim do myślenia o emocjach włączone zostało ich różnicowanie ze względu na procesy mózgowe (generowane w starszych i młodszych ewolucyjnie strukturach mózgu por. Damasio, 1994/1999; LeDoux, 1996/2000, 2012), jakie prowadzą do powstawania emocji pierwotnych i wtórnych. Pierwsze powstają, zanim dojdzie do świadomego rozpoznania bodźców (reakcja efektorów może mieć źródło w poznaniu utajonym, nieświadomym dla podmiotu). Drugie to emocje postpoznawcze, następujące po świadomym ocenieniu tego, z czym ma się do czynienia (por. Jarymowicz, 2009a, 2009b; Lewis, 2000/2005; Zajonc, 1980/1985). W odniesieniu do tych dwóch nurtów podjęliśmy próbę taksonomii ludzkich emocji (Jarymowicz, Imbir, 2010, 2011). Chodziło o uwzględnienie w niej zarówno tych emocji, które są wspólne ludziom i innym gatunkom (nazywanych emocjami pierwotnymi, podstawowymi), jak i emocji specyficznie ludzkich, wynikających z intelektualnego wartościowania świata oraz posługiwania się przez podmiot abstrakcyjnymi pojęciami i symbolami kulturowymi. W takim kontekście uznaliśmy za zasadne pytanie o zróżnicowanie emocji wewnątrz każdej z kategorii różnych co do znaku. Przyjęliśmy, że zarówno emocje negatywne, jak i emocje pozytywne mogą być generowane w obrębie każdego z dwóch systemów wartościowania: systemu wartościowania automatycznego bądź systemu wartościowania refleksyjnego (Jarymowicz, 2001). W pierwszym systemie reakcje emocjonalne powstają bezpośrednio w odpowiedzi na bodźce wewnętrzne bądź zewnętrzne, a w drugim w wyniku świadomego rozpoznania realnych czy wyobrażonych (współczesnych, przeszłych bądź przyszłych) stanów rzeczy oraz namysłu nad ich znaczeniem i dokonania oceny (Reykowski, 1985, 1990). Emocje o genezie automatycznej są bezpośrednimi, automatycznymi reakcjami na stany wewnętrzne i podniety środowiskowe. Mechanizmy ich wzbudzania są pochodne od biologicznego wyposażenia organizmu i historii wzmocnień biologicznych bądź środowiskowo- -społecznych. Bodźce, bez konieczności ich rozpoznania, mogą automatycznie wywoływać emocje (co jest możliwe dzięki tzw. dolnej, podkorowej drodze ich powstawania por. LeDoux, 1996/2000; LeDoux, Phelps, 2000/2005) W obrębie tej kategorii emocji wyróżniamy: (a) emocje homeostatyczne reakcje na zakłócenie/ przywrócenie homeostazy biologicznej bądź psychologicznej (w warunkach deprywacji powstaje strach czy złość, a gratyfikacja przynosi ulgę czy uspokojenie) oraz (b) emocje hedonistyczne zróżnicowane ze względu na walencję napływających z zewnątrz bodźców: negatywnych (jak wstręt) bądź pozytywnych (jak rozkosz). Emocje o genezie refleksyjnej powstają po ocenie bodźców reprezentowanych w świadomości. Bodźce nabierają znaczenia dopiero po skonfrontowaniu ich z wyartykułowanymi standardami ewaluatywnymi (Reykow ski, 1990) wynikającymi z refleksyjnej aktywności podmiotu. Angażują one korowe procesy mózgowe (tzw. drogę górną impulsów do ciała migdałowatego,

13 DYFUZYJNY WPŁYW EMOCJI (AUTOMATYCZNYCH VS. REFLEKSYJNYCH) 253 którego pobudzenie umożliwia powstanie afektów wtórnie (LeDoux, 1996/2000; Sander, Grafman, Zalla, 2003). Wśród tych emocji wyróżniamy: (a) emocje związane ze standardami Ja (Greenwald, Pratkanis, 1984/1988; Higgins 1987; Reykowski, 1990) spełnianie standardów wywołuje emocje pozytywne (jak duma), a ich zaniedbywanie emocje negatywne (jak poczucie winy) oraz (b) emocje związane ze standardami aksjologicznymi, dotyczącymi ogólnych pojęć dobra i zła (wartościowanie wymaga przekroczenia perspektywy egocentrycznej) naruszenie standardów dobra pociąga za sobą emocje negatywne (jak oburzenie wyzyskiem), a ich spełnienie emocje pozytywne (jak satysfakcja z praw chroniących zwierzęta). Sformułowana taksonomia pozwala uznać, że ludzkie radości i smutki mogą mieć nie tylko różne źródła, ale i następstwa, a to oznacza odmienne kategorie procesów regulacji. Rozmaite etykietki słowne, które utrwaliły się w języku psychologii, mogą prowadzić do mylnego traktowania różnorodnych procesów jako odnoszących się do tych samych emocji. Możemy się wszak cieszyć ze zdania egzaminu, z obcowania z ukochaną osoba, wygrania konkursu czy też z tego, że komuś się nie powiodło. Wszystkie te rodzaje emocji bywają nazywane tak samo, a mają różne składowe i odmienne funkcje regulacyjne. BADANIA NAD DYFUZYJNOŚCIĄ EMOCJI O GENEZIE AUTOMATYCZNEJ I REFLEKSYJNEJ Jedną z kwestii dotyczących emocji jest ich dyfuzyjność. Dokonaliśmy modyfikacji hipotezy dyfuzyjności afektów Zajonca (1980/1985) i przewidujemy, że to emocje o genezie automatycznej mają charakter dyfuzyjny, a nie mają takiego charakteru emocje o genezie refleksyjnej. Przyjmujemy, że wszelkie emocje wywierają jakiś wpływ na funkcjonowanie, ale dyfuzyjność jako przejaw wpływu niespecyficznego, obejmującego aspekty irrelewantne jest powiązana tylko z niektórymi emocjami. Przypuszczamy, że emocje automatyczne są dyfuzyjne, bo powstają w sposób niekontrolowany, a emocje refleksyjne dyfuzyjne nie są, bo z definicji są analityczne: emocja powstaje po poznawczej ocenie selektywnie wyodrębnionego atrybutu rzeczywistości. Sprawdzanie stopnia dyfuzyjności porównywanych emocji rozpoczęliśmy od badań nad kontrolą poznawczą. Przyjęliśmy, że im bardziej dyfuzyjna emocja, tym trudniej o ten typ kontroli. Sprawdzaliśmy to przewidywanie, wykorzystując test Stroopa (Stroop, 1935) oraz test Antysakkad (Hallett, 1978). Specyficzne hipotezy przewidywały, że wzbudzenie emocji o genezie automatycznej ze względu na ich dyfuzyjność wpłynie silniej na osłabienie kontroli uwagi niż wzbudzenie emocji o genezie refleksyjnej (Imbir, Jarymowicz, 2011a; 2011b). W serii eksperymentów wzbudzaliśmy emocje przy pomocy specjalnie dobranych zestawów słów (w przypadku testu Stroopa) lub zdań z ich użyciem (czytanych przed wykonywaniem zadań testu Antysakkad). O kryteriach ich doboru piszemy niżej podczas prezentacji obecnego badania. W dwóch badaniach z zastosowaniem Emocjonalnego testu Stroopa (Imbir, Jarymowicz, 2011b) wskaźniki tempa nazywania kolorów czcionki dla słów o różnym znaku nie różniły się istotnie. Odpowiedzi dla słów odnoszących się do emocji automatycznych były natomiast istotnie dłuższe niż dla słów odnoszących się do emocji refleksyjnych co sugeruje różny stopień interferencji w proces poznawczy w przypadku wyróżnionych kategorii emocji. Podobny był wzór wyników w dwóch badaniach z wykorzystaniem testu Antysakkad (Imbir, Jarymowicz, 2011a; por. także Katzir, Eyal, Meiran, Kessler, 2010). W teście tym uczestnicy mieli rozpoznawać ukazujące się na krótko (i niespodziewanie po lewej lub prawej stronie ekranu) litery b, d lub p gdy w tym samym czasie po przeciwnej stronie pojawiał się dystraktor: czerwone kółko przyciągające uwagę (Krejtz, Krejtz, Bielecki, 2008; Tarnowski, 2009). Średnie wskaźniki poprawności wykonywania zadań po czytaniu zdań o różnym znaku nie różniły się istotnie, było natomiast istotne zróżnicowanie wskaźników ze względu na genezę wzbudzanych emocji. Wskaźniki wykonania dla warunków wzbudzania emocji automatycznych były istotnie niższe niż dla warunków wzbudzania emocji refleksyjnych co sugeruje różnice w stopniu interferencji wyróżnionych emocji w procesie kontroli uwagi percepcyjnej. W obu badaniach wyniki okazały się bardzo podobne także pod jeszcze jednym, ważnym dla ich interpretacji względem (także w badaniach, jakie opublikowali Katzir, Eyal, Meiran, Kessler, 2010). Otóż poziom wykonania zadań nie różnicował warunków wzbudzania emocji refleksyjnych i warunków kontrolnych (eksponowania słów lub zdań neutralnych). Oznacza to, że słowa czy zdania odnoszące się do emocji refleksyjnych nie powodowały większej interferencji niż słowa czy zdania neutralne, a zróżnicowanie wyników było spowodowane ich pogorszeniem w warunkach wzbudzenia emocji o genezie automatycznej. Ten właśnie kierunek stwierdzonej różnicy sugeruje, że wzbudzenie emocji o genezie automatycznej prowadziło do utrudnienia wykonywania zadań poznawczych, co mogło wynikać z przewidywanej teoretycznie dyfuzyjności (Zajonc, 1980/1985). Badania z użyciem paradygmatu podprogowego poprzedzania prowadzą do wiedzy mającej istotne znaczenie dla psychologii społecznej. Wskazują one na rolę

14 254 KAMIL IMBIR, MARIA JARYMOWICZ nieświadomych przesłanek formułowanych przez ludzi sądów. Część tych sądów ma charakter irrelewantny, bo nieświadome emocje wyznaczają stosunek do obiektów niemających związku ze źródłami wzbudzonych emocji (Chen, Bargh, 1997/1998). Dochodzi do swoistego przeniesienia emocji na obiekty neutralne i ich oceniania pod wpływem emocji z innego źródła, a podmiot tego nie dostrzega i tym samym nie kontroluje źródła swoich wrażeń i sądów (Murphy, Zajonc, 1993/1994). Takie zjawiska prowadzą do nietrafnych sądów i rozmaitych negatywnych konsekwencji społecznych. Cel badania i hipoteza W podjętym badaniu chodziło o sprawdzenie, czy w przypadku wzbudzania emocji bodźcami podprogowymi efekty wpływu emocji na formułowane sądy będą zróżnicowane (jak w opisanych powyżej badaniach z zastosowaniem jawnych ekspozycji bodźców emotywnych) w zależności od genezy wzbudzanych emocji. W tym celu zostało zaplanowane użycie tych samych słów, które zastosowano w badaniach z testem Stroopa oraz w zdaniach poprzedzających wykonanie testu Antysakkad. Przyjęto założenie leżące u podstaw wszelkich badań z podprogowym primingiem słownym, że w toku rozwoju języka etykietki słowne, mające swą postać zmysłową (graficzną czy dźwiękową), nabierają znaczenia zarówno semantycznego, jak i afektywnego. Dzięki temu eksponowane podprogowo słowo recypowane zmysłowo wzbudza powiązaną z nim treść i konotacje afektywne. Pozwala to na rozpoznawanie utajonych słów, a dowodem na przetwarzanie semantyczne może być trafne rozpoznawanie synonimów utajonych słów (Dobrenko, Jarymowicz, 2011). Dane wskazują też na fakt, że zdegradowane prezentacje bodźców słownych mogą wpływać na świadomie dokonywane oceny bodźców z nimi niezwiązanych (Lewis, Critchley, Dolan, 2007; Marcel, 1983; Ohme, 2007). W badaniu zaprezentowanym poniżej weryfikowana była hipoteza oparta na tym samym założeniu, które legło u podstaw przytoczonych wyżej badań z zastosowanych jawnych bodźców emotywnych: o dyfuzyjności emocji automatycznych. Hipoteza ta przewidywała, że dyfuzyjny wpływ słownych bodźców podprogowych wystąpi tylko w przypadku słów dotyczących emocji o genezie automatycznej (a nie wystąpi w przypadku słów odnoszących się do emocji refleksyjnych) a przejawi się to klasycznym efektem stwierdzanym wielokrotnie (Jarymowicz, 2001; Murphy, Zajonc, 1993/1994; Ohme, 2007): spójnością ocen neutralnych bodźców docelowych ze znakiem utajonych słów. METODA Osoby badane W badaniu udział wzięło 50 studentów różnych wydziałów UW (poza psychologią). Jedna osoba została wyłączona z analiz, ponieważ zgłosiła w teście świadomości, że w trakcie wykonywania zadań widziała pojawiające się na bardzo krótko słowa. Analizowano dane zebrane od 49 osób (24 kobiet i 25 mężczyzn) w wieku od 19 do 25 lat (M = 21,4; SD = 1,6). Udział w badaniu był dobrowolny, dla wszystkich uczestników polski był językiem ojczystym, nikt nie miał wad wzroku innych niż skorygowane (dzięki okularom lub soczewkom kontaktowym). Materiały: słowa służące wzbudzaniu emocji Przyjęliśmy, że trzy rodzaje atrybutów słowa: (1) konfiguracja znaków literowych czy dźwięków (jako bodźców zmysłowych), (2) treść i jej znaczenie (atrybuty semantyczne) oraz ich (3) konotacje afektywne są wzajemnie funkcjonalnie powiązane (Dobrenko, Jarymowicz, 2011; Imbir, 2012; Kurcz, 1976, 1987). W stosunku do słów o wysokiej częstości (powszechnego użycia) można zakładać, że są one znane oraz pierwsze dwa atrybuty są ściśle powiązane w umyśle z konotacjami afektywnymi, wynikającymi z osobistych doświadczeń emocjonalnych, zapisanych w pamięci emocjonalnej. Pamięcią emocjonalną nazywa LeDoux (1996/2000) taki rodzaj pamięci, który wzbudza ten sam wzorzec reakcji fizjologicznych, jaki towarzyszył doświadczaniu określonej emocji (w odróżnieniu od deskryptywnego opisu w pamięci okoliczności, którym ona towarzyszyła). Neuronalną bazę takiego rozróżnienia stanowią wykryte przez LeDoux (1996/2000) połączenia pomiędzy ciałem migdałowatym i hipokampem. Utworzona sieć powiązań pomiędzy trzema atrybutami słowa sprawia, że wzbudzenie jednego z aspektów (poprzez ekspozycję wzrokową bądź słuchową) wzbudza dwa pozostałe atrybuty: rozumienie treści i jej konotację afektywną. Konotacja ta ma postać takiej emocji, jaka zapisana została w pamięci emocjonalnej (jaka towarzyszyła rzeczywistemu doświadczeniu z przeszłości, choć o mniejszej intensywności): afektów o genezie automatycznej bądź refleksyjnej (ze wszystkimi właściwościami specyficznymi dla danej kategorii (por. Imbir, 2012; LeDoux, 2012). Zastosowany materiał został opracowany na potrzeby kilku serii badań i został wcześniej użyty w kilku badaniach, w większości opublikowanych zarówno psychologicznych (Imbir, Jarymowicz, 2011a, 2011b; Jasielska, Jarymowicz, 2012), jak i neurobiologicznych (z użyciem metod neuroobrazowania: EEG i fmri por. Imbir,

15 DYFUZYJNY WPŁYW EMOCJI (AUTOMATYCZNYCH VS. REFLEKSYJNYCH) ; Imbir i in., 2012). Wyniki tych badań wskazują na trafność teoretyczną opracowanych zestawów słów, służących wzbudzaniu różnych emocji. Na potrzeby badania opracowano zestawy słów skojarzonych z określonymi emocjami. Były to nazwy obiektów bądź wywołanych stanów. Przyjęliśmy, że pojedyncze słowa mogą się odnosić zarówno do emocji automatycznych, jak i refleksyjnych, i nawet takie słowo jak ból nie jest jednoznaczne, bo może oznaczać cierpienie zarówno fizyczne, jak i psychiczne wynikające z różnych przyczyn. Chodziło więc o zestawy słów, które stwarzałyby w miarę jednoznaczny kontekst. W zestawie zakażenie choroba szpital ból, ten ostatni łatwo skojarzyć z naruszeniem homeostazy biologicznej i wzbudzić sferę kodów mózgowych powiązanych z emocjami homeostatycznymi. Zastosowanie zestawów słów miało też na celu silniejszą aktywizację procesu wzbudzania danej kategorii emocji (Algom, Chajut, Lev, 2005). Sędziowie kompetentni oceniali przystawalność słów z dużej puli do wyróżnionych przez nas kategorii emocji oraz to, czy słowa są powszechnie znane. Do zestawów włączaliśmy słowa o (1) najwyższym stopniu zgodności ocen sędziów, (2) dobrane parami o podobnej liczbie liter, (3) uznane za powszechnie znane. Przed przystąpieniem do badań właściwych przeprowadziliśmy badania pilotażowe na opracowanym materiale słownym, mające na celu pomiar stopnia, w jakim emocje powiązane z prezentowanymi słowami są zwykle odczuwane jako (a) ekscytujące oraz (b) ważne. Badania odbyły się na grupie 100 studentów UW. Słowom odnoszącym się do emocji automatycznych przypisane zostały wyższe oceny stopnia odczuwanego pobudzenia niż słowom odnoszącym się do emocji refleksyjnych [M (Aut) = 6,1; SD = 2; M (Refl) = 5,5; SD = 2,03; F(1, 99) = 63,859; p = 0,001], ale niższe oceny stopnia wagi [M (Aut) = 6,06; SD = 1,98; M (Refl) = 6,5; SD = 2,4; F(1, 99) = 36,814; p = 0,001]. Tak różne wyniki wskazują na odmienność mechanizmów aktywacji wyróżnionych kategorii emocji (Imbir, Jarymowicz, 2011a). W prezentowanym badaniu dla wzbudzenia każdej kategorii emocji prezentowano 12 słów ( 2 znaki oraz 2 rodzaje genezy). W warunkach kontrolnych użyto dwóch zestawów po 12 słów neutralnych (konkretnych i związanych z pojęciami). Przykłady zastosowanych bodźców zawiera tabela 1. Pozostałe materiały i urządzenia Bodźcami docelowymi (które należało intuicyjnie oceniać) były japońskie ideogramy. Do ich prezentacji, a także do prezentacji słownych bodźców podprogowych użyto programu E-Prime (wersja 1.1.). Przygotowano program zapewniający losowe przedstawienie bodźców (zarówno słów poprzedzających, jak i znaków docelowych). Bodźce prezentowano na standardowym komputerze przenośnym o przekątnej ekranu 15 cali. Bodźce emocjonalne przedstawione były przez 32 ms. Uczestnicy udzielali odpowiedzi na pomocą klawiatury komputera. Tabela 1 Schemat badania i przykłady słów eksponowanych podprogowo System wartościowania Znak emocji Negatywny Pozytywny Warunki neutralne Automatyczny Choroba Ukojenie Biegacz Przemoc Czułość Piekarnik Przerażenie Odprężenie Wiosłowanie Smród Śmiech Skoczek Odraza Zabawa Pływak Paskudztwo Zauroczenie Gotowanie Refleksyjny Wstyd Honor Myśli Egoizm Godność Logować Tchórzostwo Wytrwałość Przekonywanie Wyzysk Dobroć Dzieło Zdrada Zachwyt Wdrażać Krzywdzenie Przebaczanie Tworzenie

16 256 KAMIL IMBIR, MARIA JARYMOWICZ Procedura Każda z osób badanych była informowana, że będzie miała za zadanie ocenić znaki japońskie, symbolizujące różne ludzkie cechy w odpowiedzi na pytanie: Jaką cechę ze społecznego punktu widzenia reprezentuje ten znaki? Negatywną czy pozytywną? uczestnicy naciskali klawisze z cyframi, gdzie 1 oznaczało negatywny kraniec skali, a 5 pozytywny. Słowa były prezentowane w obrębie danej kategorii jedno po drugim (w kolejności losowej). Losowano również kolejność wyświetlania kategorii emocji oraz zestawów słów neutralnych. Część eksperymentalna składała się ze 120 powtórzeń standardowej sekwencji (po jednej ekspozycji każdego słowa), na którą składały się: (1) ekspozycje słów, prezentowanych przez 32 ms; (2) prezentacje maski, w postaci ciągu dwunastu liter X, wyświetlanej przez 50 ms; (3) prezentacje ideogramu (wyświetlanego wraz z pytaniem obecnym na ekranie aż do udzielenia odpowiedzi); (4) czas przerwy, który wynosił losowo od 500 do 1500 ms (losowane wartości różniły się od siebie o 100 ms), podczas którego wyświetlany był punkt fiksacji. Po badaniu stosowano test świadomości, który obejmował kolejno zadawane pytania: (1) Czy coś w trakcie badania zwróciło twoją uwagę? ; (2) W przypadku odpowiedzi twierdzącej: Co to było? ; (3) W przypadku odpowiedzi: Słowa : Czy potrafisz jakieś przywołać?. Schemat badania Badanie przeprowadzono w schemacie wewnątrz osób (2 3). Każdemu uczestnikowi pokazywane były neutralne ideogramy, poprzedzane słowami odnoszącymi się do emocji (1) automatycznych bądź (2) refleksyjnych o różnym znaku: (1) neutralnym, (2) negatywnym bądź (3) pozytywnym. WYNIKI Wskaźnikiem zmiennej zależnej były odpowiedzi na postawione pytanie o stopień negatywności/pozytywności neutralnych ideogramów, reprezentujących rzekomo różne ludzkie cechy. Uzyskane dane poddano analizie ze względu na znaczenie zmiennych niezależnych z wykorzystaniem analizy wariancji z powtarzanymi pomiarami w schemacie 3 2: znak wzbudzanej podprogowo emocji system wartościowania, z którym emocje są powiązane. Nie uzyskano istotnego statystycznie efektu głównego znaku. Średnie wskaźniki oceny cech reprezentowanych przez znaki japońskie po zdegradowanej prezentacji słów o różnym znaku nie różniły się istotnie: M (Neg) = 2,943 (SD = 0,47) i M (Poz) = 3,042 (SD = 0,37); F(1, 46) = 3,397; p = 0,072 (n.i.); η 2 = 0,069. Kontrasty proste wykazały brak różnic w przypadku emocji negatywnych i neutralnych: M (Neutr) = 2,88 (SD = 0,5) vs. M (Neg) = 2,943; F(1, 46) = 2,076; p = 0,15; η 2 = 0,043; oraz istotne różnice w przypadku emocji neutralnych i pozytywnych: M (Neutr) = 2,88 (SD = 0,5) vs. M (Poz) = 3,042; F(1, 46) = 6,91; p = 0,012; η 2 = 0,131. Nie uzyskano też istotnego statystycznie efektu głównego systemu wartościowania. Średnie wskaźniki oceny cech reprezentowanych przez znaki japońskie po zdegradowanej prezentacji słów odnoszących się do automatycznego i refleksyjnego systemu wartościowania nie różniły się istotnie: M (Aut) = 2,966 (SD = 0,45) i M (Refl) = 3,02 (SD = 0,43); F(1, 46) = 1,101; p = 0,3 (n.i.). Porównania wskaźników dla słów związanych z automatycznym i refleksyjnym systemem wartościowania vs. słów neutralnych wykazały brak różnic w przypadku emocji automatycznych: M (Neutr) = 2,93 (SD = 0,52) vs. M (Aut) = 2,966; F(1, 46) = 2,532; p = 0,18; η 2 = 0,05; oraz istotne różnice w przypadku emocji refleksyjnych: M (Neutr) = 2,81 (SD = 0,6) vs. M (Refl) = 3,02; F(1, 46) = 7,231; p = 0,01; η 2 = 0,14. Dane dla wszystkich warunków badania przedstawia rysunek 1. Uzyskano istotny statystycznie efekt interakcji znaku emocji i systemu wartościowania: F(1, 46) = 5,849; p = 0,020; η 2 = 0,113. Porównanie ocen ideogramów w warunkach wzbudzania emocji automatycznych wykazało istotną różnicę ze względu na znak: F(1, 46) = 9,037; p = 0,004; η 2 = 0,16; natomiast dla warunków wzbudzania emocji refleksyjnych nie było takiego zróżnicowania: F(1, 46) = 0,001; p = n.i. Ocena bodźców docelowych 3,30 3,10 2,90 2,70 2,50 2,30 2,866 Automatyczne 2,936 3,066 3,02 Refleksyjne 2,819 3,019 Neg Neutr Poz Neg Neutr Poz Rysunek 1. Średnie oceny w poszczególnych warunkach ba - dania (słupki błędu przedstawiają 95% PU).

17 DYFUZYJNY WPŁYW EMOCJI (AUTOMATYCZNYCH VS. REFLEKSYJNYCH) 257 Porównania wskaźników dla utajonych słów neutralnych i słów związanych z emocjami wykazały (por. rysunek 1 wartości średnich): w warunkach wzbudzania emocji automatycznych negatywnych: F(1, 46) = 2,053; p = 0,16; η 2 = 0,04 oraz wzbudzania emocji pozytywnych: F(1, 46) = 3,456; p = 0,07; η 2 = 0,07. W przypadku prezentacji słów związanych z emocjami refleksyjnymi negatywnymi: F(1, 46) = 7,392; p = 0,009; η 2 = 0,14 oraz pozytywnymi: F(1, 46) = 5,81; p = 0,02; η 2 = 0,11. Zatem w warunkach neutralnych i wzbudzania emocji automatycznych oceny ideogramów nie różniły się, a w warunkach wzbudzania emocji refleksyjnych (dla obu znaków) były wyższe niż oceny po bodźcach neutralnych. DYSKUSJA WYNIKÓW Z zarejestrowanych danych i rezultatów analiz warto odnotować te, które odnoszą się do sformułowanej hipotezy. Przewidywała ona, że klasyczny efekt wpływu utajonych bodźców afektywnych na oceny neutralnych bodźców docelowych (Murphy, Zajonc, 1993/1994) wystąpi tylko w warunkach wzbudzania emocji automatycznych. Przed konfrontacją hipotezy z danymi warto wskazać, że w przeszłości stwierdzano, iż oceny jawne są spójne ze znakiem bodźców utajonych, zadowalając się porównaniami dotyczącymi bodźców negatywnych i pozytywnych. W wielu badaniach (por. Ohme, 2007) oceny jawne były rzeczywiście bardziej pozytywne po bodźcach utajonych pozytywnych niż negatywnych, ale w niektórych warunkach wpływy bodźców negatywnych bądź pozytywnych nie różniły się od warunków kontrolnych. Powstaje pytanie, które negatywne czy pozytywne bodźce odpowiadały na uzyskiwany efekt? Nie są nam znane żadne metaanalizy, które by ten obszar danych uporządkowały. Co okazało się w zaprezentowanym badaniu? Po pierwsze okazało się, że oceny neutralnych ideogramów były istotnie bardziej pozytywne w przypadku podprogowych ekspozycji słów odnoszących się do emocji pozytywnych niż do emocji negatywnych o genezie automatycznej, a nie różniły się w warunkach eksponowania słów odnoszących się do emocji negatywnych vs. pozytywnych o genezie refleksyjnej. Przypuszczaliśmy, że asymetria tego typu dotyczy tylko pierwotnego systemu regulacji (Jarymowicz, Imbir, 2010), a uzyskany wynik wydaje się spójny z taką właśnie hipotezą. Czy zatem nasz rezultat podważa wyniki badań Murphy i Zajonca (1993/1994)? Naszym zdaniem nie wydaje się z nimi sprzeczny. W tam tych badaniach bodźcami utajonymi były fotografie twarzy z ekspresją emocji. To oznacza, że stosowano bodźce odnoszące się do emocji o genezie automatycznej, bo tylko takie emocje mają wyraźną ekspresję mimiczną (Ohme, 2003), międzykulturowo jednoznaczną (Ekman, 1992). W takim paradygmacie nie można porównywać emocji automatycznych z refleksyjnymi. W naszych badaniach eksponowaliśmy słowa (przez 32 ms), co pozwoliło nam odnieść się do emocji refleksyjnych. Po drugie okazało się, że w warunku wzbudzania emocji automatycznych ani oceny po słowach negatywnych, ani oceny po słowach pozytywnych nie różniły się istotnie od ocen po ekspozycjach słów neutralnych. Średnia dla warunków pozytywnych jest jednak zbliżona do punktu neutralnego skali ocen, a zarazem do ocen w warunkach wzbudzania emocji refleksyjnych o obu znakach, natomiast średnia dla emocji negatywnych różni się in minus od wszystkich tych ocen. Taki układ danych sugeruje, że za stwierdzone zróżnicowanie w obrębie emocji automatycznych odpowiadają głównie słowa odnoszące się do emocji negatywnych, bo to po ich ekspozycji oceny neutralnych ideogramów były istotnie niższe niż po ekspozycji słów odnoszących się do emocji pozytywnych o podobnej genezie. Ten specyficzny aspekt uzyskanego wzoru danych jest spójny z główną tezą dotyczącą efektu asymetrii pozytywno-negatywnej (Cacioppo, Gardner, 1999/2001; Czapiński, 1988, 2009; Peeters, Czapiński, 1990), przejawiającego się tym, że emocje negatywne wywierają większy wpływ na formułowane sądy niż emocje pozytywne. Przypuszczamy, że asymetria tego typu dotyczy tylko pierwotnego systemu regulacji (na co wskazują wyniki naszych badań z pomiarem potencjałów wywołanych metodą EEG por. Imbir, 2012; Imbir i in., 2012). Jeśli przyjąć, że szczególna wrażliwość na bodźce negatywne (podkreślmy: na napływające bodźce negatywne por. Czapiński, 2009) dotyczy tylko automatycznego systemu wartościowania, to oznaczałoby, że wpływ emocji o genezie refleksyjnej nie przejawi się asymetrią pozytywno-negatywną. Z takim oczekiwaniem jest spójny uzyskany wynik badania. Czy jednak te emocje nie miały dyfuzyjnego wpływu o innym charakterze? Przecież analizy wykazały brak istotnego efektu systemu wartościowania automatycznego vs. refleksyjnego. W tej kwestii sądzimy, że o braku wpływu negatywnych vs. pozytywnych bodźców podprogowych na jawne oceny ideogramów świadczy: 1) brak różnic w znaku ocen oraz 2) fakt, że oceny po ekspozycjach tak bodźców negatywnych, jak i pozytywnych są zbliżone do neutralnych (jakimi też były ideogramy, dobrane jako docelowe bodźce neu tralne). W serii badań testowaliśmy hipotezy dotyczące dyfuzyjności emocji automatycznych i refleksyjnych. Przytoczone dane z dwóch różnych typów badań nad efektywnością kontroli poznawczej (z zastosowaniem testu Stroopa i testu Antysakkad) wskazują na to, że utrudnienia w kontroli związane były w istotnie wyższym stop-

18 258 KAMIL IMBIR, MARIA JARYMOWICZ niu z kategorią emocji nazwanych tu automatycznymi niż z kategorią nazywaną emocjami refleksyjnymi co sugeruje dyfuzyjny charakter tych pierwszych. Wyniki te zostały skonfrontowane z danymi z badania z zastosowaniem podprogowych ekspozycji słów wiążących się z emocjami automatycznymi vs. refleksyjnymi (tych samych słów, które w poprzednich badaniach eksponowane były jawnie). Spodziewaliśmy się, że tego typu bodźce wywołają także efekty dyfuzyjne tylko w zakresie emocji automatycznych, a nie wywołają podobnych efektów w zakresie emocji refleksyjnych. Wydaje się, że uzyskane dane na to właśnie wskazują. Tym śmielej formułujemy tezę o odmienności konsekwencji regulacyjnych wzbudzania emocji tych różnych rodzajów, a także postulat pod adresem badań empirycznych by w toku programowania badań nad konsekwencjami emocji zadać sobie pytanie, czy ich podział na automatyczne i refleksyjne może mieć znaczenie dla rozważanego problemu. Warto zauważyć, że opisywane zależności są niezależne od zastosowanej metody wzbudzania emocji (słowa, ale też zdania). W literaturze pojawia się sporo doniesień wskazujących na uważne i ostrożne dobieranie materiału słownego do badań psychologicznych, w tym badań nad emocjami. Dla przykładu Foroni i Semin (2009) wskazują na rolę gramatycznego znaczenia wyrazu, od którego zależy duża (czasowniki) lub mała (przymiotniki) aktywność mięśni odpowiadających za ekspresję emocji. W zastosowanym przez autorów materiale widać jednak obecność wymiaru, którego nie uwzględnili oni w swoich badaniach: konkretności abstrakcyjności słowa. Dobrane czasowniki miały bardziej konkretny charakter, natomiast przymiotniki abstrakcyjny (pojęciowy). W naszych badaniach grupa słów neutralnych automatycznych dobrana była tak, aby reprezentowała słowa konkretne, a grupa neutralnych refleksyjnych pojęcia abstrakcyjne (analogiczne do automatycznego i refleksyjnego reagowania emocjonalnego). Jak widać, były w tych grupach zarówno czasowniki, jak i rzeczowniki, a wzór wyników jest spójny z danymi elektrofizjologicznymi (Foroni, Semin, 2009). Alternatywnym wytłumaczeniem uzyskanych przez nas wyników może być zróżnicowanie mechanizmów ogólnej aktywacji/pobudzenia (Gazzaniga, 2011; LeDoux, 2012) związanego z oboma typami emocji. Jak pokazały analizy pilotażowe, w przypadku emocji automatycznych mamy wyrównane poziomy oceny ekscytacji i subiektywnej wagi nadawanej takim stanom, a w przypadku emocji refleksyjnych subiektywna waga jest większa niż ekscytacja (uśrednione wskaźniki aktywacji/ pobudzenia są takie same w obu przypadkach). Dalsze badania powinny skupić się na poszukiwaniu konsekwencji obu typów pobudzenia w odniesieniu do zadania docelowego. Pomocne mogą okazać się dwusystemowe teorie ludzkiego umysłu (Gawronski, Creighton, 2013) rozróżniające poznanie heurystyczne i systematyczne (np. System1/ System2: Kahneman, 2003). Być może w przypadku poznania heurystycznego (zadanie w paradygmacie afektywnego poprzedzania) bardziej istotna jest ekscytacja, podczas gdy dla systematyczności przetwarzania liczy się głównie subiektywna waga. Ta eksploracyjna hipoteza warta jest dalszych poszukiwań. LITERATURA CYTOWANA Algom, D., Chajut, E., Lev, S. (2005). A rational look at the emotional Stroop phenomenon: A generic slowdown, not a Stroop effect. Journal of Experimental Psychology: Ge - neral, 133 (3), Berridge, K. C., Winkielman, P. (2003). What is an unconscious emotion: The case for unconscious liking. Cognition and Emotion, 17, Białecka-Pikul, M., Stępień-Nycz, M. (2011). Dynamika rozwoju emocjonalnego w dzieciństwie: doświadczanie, ro - zu mienie i regulacja emocji. W: D. Doliński, W. Błaszczak (red.), Dynamika emocji (s ). Warszawa: Wy dawnictwo Naukowe PWN. Błaszczak, W., Imbir, K. (2012). Use of affective priming to measure implicit self-reference effect. Psychological Reports, 111 (1), Cacioppo, J. T., Gardner, W. L. (1999/2001). Emocje. W: M. Ja - rymowicz (red.), Pomiędzy afektem a intelektem (s ). War szawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN. Chen, M., Bargh, J. A. (1997/1998). Nieświadome potwierdzenie zachowaniem automatycznie aktywizowanych stereotypów. Czasopismo Psychologiczne, 4, Czapiński, J. (1988). Wartościowanie efekt negatywności: O naturze realizmu. Wrocław: Ossolineum. Czapiński, J. (2009). Szczęście złudzenie czy konieczność? Cebulowa teoria szczęścia w świetle nowych danych empirycznych. W: M. Kofta, T. Szustrowa (red.), Złudzenia, które pozwalają żyć (s ). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Damasio, A. R. (1994/1999). Błąd Kartezjusza. Emocje, rozum i ludzki mózg (tłum. M. Karpiński). Poznań: Dom Wy - dawniczy Rebis. Dobrenko, K., Jarymowicz, M. (2011). Rozpoznawanie ekspo nowanych podprogowo słów o negatywnych bądź pozytywnych konotacjach. Psychologia Etologia Genetyka, 23, Ekman, P. (1992). Facial expressions of emotion: New findings, new questions. Psychological Science, 3 (1), Ekman, P., Friesen, W. (1971). Constants across cultures in the face and emotion. Journal of Personality and Social Psychology, 17 (2), Foroni, F., Semin, G. R. (2009). Language that puts you in touch with your bodily feelings: The multimodal responsiveness of

19 DYFUZYJNY WPŁYW EMOCJI (AUTOMATYCZNYCH VS. REFLEKSYJNYCH) 259 affective expressions. Psychological Science, 20 (8), Gawronski, B., Creighton, L. A. (2013). Dual-process theories. W: D. E. Carlston (red.), The Oxford handbook of social cognition (s ). New York, NY: Oxford University Press. Gazzaniga, M. S. (2011). Who is in charge? New York: HarperCollins. Goryńska, E., Ledzińska, M., Zajenkowski, M. (red.) (2011). Nastrój. Modele, geneza, funkcje. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. Greenwald, A. G., Banaji, M. R. (1995). Implicit social cognition: Attitudes, self-esteem, and stereotypes. Psychological Review, 102, Greenwald, A. G., Pratkanis, A. R. (1984/1988). Ja jako centralny schemat postaw. Nowiny Psychologiczne, 55, Hallett, P. E. (1978). Primary and secondary saccades to goals defined by instructions. Vision Research, 18, Higgins, E. T. (1987). Self-discrepancy: A theory relating self and affect. Psychological Review, 94, Imbir, K. (2012). Odmienność emocji automatycznych i refleksyjnych: poszukiwanie zróżnicowania neurobiologicznego i psychologicznego. Niepublikowana rozprawa doktorska. Warszawa: Wydział Psychologii UW (dostępna w repozytorium Imbir, K., Jarymowicz, M. (2011a). Wzbudzanie emocji o genezie automatycznej bądź refleksyjnej a przejawy efektywności kontroli uwagi w teście Antysakkad. Psychologia Etologia Genetyka, 23, Imbir, K., Jarymowicz, M. (2011b). Wzbudzanie emocji o genezie automatycznej bądź refleksyjnej a przejawy poznawczej kontroli w Emocjonalnym teście Stroopa. Psychologia Etologia Genetyka, 24, Imbir, K., Jarymowicz, M., Żygierewicz, J., Kuś, R., Michalak, M., Kruszyński, M., Durka, P. (2012). Emocje o genezie automatycznej bądź refleksyjnej a potencjały związane z bodźcem (ERP). Psychologia Etologia Genetyka, 26 (1), Isen, A. (1990). The influence of positive and negative affect on cognitive organization. W: N. Stein, B. Leventhal, T. Trabasso (red.), Psychological and biological processes in the development of emotion (s ). Hillsdale, NJ: Erlbaum. Jarymowicz, M. (2006). O przejawach faworyzacji swoich względem obcych i rzekomej nieuchronności zjawiska. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN. Jarymowicz, M. (2009a). Emotions as evaluative processes: From primary affects to appraisals based on the deliberative thinking. W: A. Błachnio, A. Przepiórka (red.), Closer to emotions (s ). Lublin: Wydawnictwo KUL. Jarymowicz, M. (2009b). Racje serca i racje rozumu w po - szukiwaniu sensu idei powszechnie znanej. W: J. Kozielecki (red.), Nowe idee w psychologii (s ). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Jarymowicz, M. (red.). (2001). Pomiędzy afektem a intelektem. Poszukiwania empiryczne. Warszawa: Wydawnictwo Instytu tu Psychologii PAN. Jarymowicz, M., Imbir, K. (2010). Próba taksonomii ludzkich emocji. Przegląd Psychologiczny, 53 (4), Jarymowicz, M., Imbir, K. (2011). O dynamice emocji wzbudzanych automatycznie bądź refleksyjnie. W: D. Doliński, W. Błaszczak (red.), Dynamika emocji (s ). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Jasielska, D., Jarymowicz, M. (2012). Wagi nadawane emocjom pozytywnym o genezie automatycznej i refleksyjnej a wskaźniki poziomu poczucia szczęścia. Roczniki Psycholo giczne, 15 (2), Kahneman, D. (2003). A perspective on judgment and choice: Mapping bounded rationality. American Psychologist, 58 (9), Katzir, M., Eyal, T., Meiran, N., Kessler, Y. (2010). Imagined positive emotions and inhibitory control: The differentiated effect of pride versus happiness. Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory and Cognition, 36, Kolańczyk, A. (2001). The role of affect in preconscious and conscious processing. Polish Psychological Bulletin, 32 (1), Kolańczyk, A. (2004). Stany uwagi sprzyjające wpływom afektywnym na ocenianie. Studia Psychologiczne, 42 (1), Krejtz, K., Krejtz, I., Bielecki, M. (2008). Wykorzystanie analizy ruchu gałek ocznych w badaniach społecznych. Psychologia Społeczna, 3 (4), Kurcz, I. (1976). Psycholingwistyka. Przegląd problemów ba - dawczych. Warszawa: PWN. Kurcz, I. (1987). Język a reprezentacja świata w umyśle. Warszawa: PWN. LeDoux, J. E. (1996/2000). Mózg emocjonalny (tłum. A. Jankowski). Poznań: Media Rodzina. LeDoux, J. E. (2012). Rethinking the emotional brain. Neuron, 73 (4), LeDoux, J. E., Phelps, E. A. (2000/2005). Sieci emocjonalne w mózgu. W: M. Lewis, J.M. Haviland-Jones (red.), Psychologia emocji (s ). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Lewis, M. (2000/2005). Emocje samoświadomościowe: za - że nowanie, duma, wstyd, poczucie winy. W: M. Lewis, J. M. Ha viland-jones (red.), Psychologia emocji (s ). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Lewis, P. A., Critchley, H. D., Dolan, R. J. (2007). Neural correlates of processing valence and arousal in affective words. Celebral Cortex, 17, Marcel, A. J. (1983). Conscious and unconscious perception: Experiments on visual masking and word recognition. Cognitive Psychology, 15, Mitchell, R. L. C., Phillips, L. H. (2007). The psychological, neurochemical and functional neuroanatomical mediators of the effects of positive and negative mood on executive functions. Neuropsychologia, 45, Murphy, S. T., Zajonc, R. B. (1993/1994). Afekt, poznanie i świadomość: Rola afektywnych bodźców poprzedzających przy optymalnych i suboptymalnych ekspozycjach. Przegląd Psychologiczny, 37,

20 260 KAMIL IMBIR, MARIA JARYMOWICZ Ohme, R. K. (2003). Podprogowe informacje mimiczne. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN i SWPS. Ohme, R. K. (red.). (2007). Nieuświadomiony afekt. Najnowsze odkrycia. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Panksepp, J. (1998). Affective neuroscience: The foundations of human and animal emotions. New York: Oxford University Press. Payne, B. K., Cheng, C. M., Govorun, O., Stewart, B. D. (2005). An inkblot for attitudes: Affect misattribution as implicit measurement. Journal of Personality and Social Psychology, 89, Peeters, G., Czapiński, J. (1990). Positive-negative asymmetry in evaluations: The distinction between affective and informational negativity effects. W: W. Stroebe, M. Hewstone (red.), European review of social psychology (s ). Chichester: Wiley. Plutchik, R. (1980). Emotion: The psychoevolutionary synthesis. New York: Harper and Row Publ. Reykowski, J. (1985). Standardy ewaluacyjne: geneza, zasady funkcjonowania, rozwój. W: A. Gołąb, J. Reykowski (red.), Studia nad rozwojem standardów ewaluatywnych (s ). Wrocław: Ossolineum. Reykowski, J. (1990). Rozwój moralny jako zjawisko wielowymiarowe. W: J. Reykowski, N. Eisenberg, E. Staub (red.), Indywidualne i społeczne wyznaczniki wartościowania (s ). Wrocław: Ossolineum. Richards, A., French, C. C., Johnson, W., Naparstek, J., Williams, J. (1992). Effects of mood manipulation and anxiety on performance of an emotional Stroop task. British Journal of Psychology, 83, Russel, J. A. (2003). Core affect and the psychological construction of emotion. Psychological Review, 110 (1), Russell, J. A., Barrett, L. F. (1999). Core affect, prototypical emotional episodes, and other things called emotions: Dissecting the elephant. Journal of Personality and Social Psychology, 76, Sander, D., Grafman, J., Zalla, T. (2003). The human amygdala: An evolved system for relevance detection. Reviews in the Neurosciences, 14 (4), Stroop, J. R. (1935). Studies of interference in serial verbal reactions. Journal of Experimental Psychology, 18, Tarnowski, A. (2009). Pamięć robocza i mechanizmy kontroli ruchów oka. 300 milisekund z życia człowieka. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN. Wierzbicka, A. (1999). Emotions across languages and cultures. New York: Cambridge University Press. Wierzbicka, A. (2009). Language and metalanguage: Key issues in emotion research. Emotion Review, 1 (3), Widen, S. C., Russell, J. A. (2010). Children scripts for social emotions: Causes and consequences are more central than are facial expressions. British Journal of Developmental Psychology, 28, Wojciszke, B. (1991). Procesy oceniania ludzi. Poznań: Nakom. Zajonc, R. B. (1980/1985). Uczucia a myślenie: nie trzeba się domyślać, by wiedzieć, co się woli. Przegląd Psychologiczny, 28,