SPERGULO-CHRYSANTHEMETUM SEGETI (BR.-BL. ET DE LEEUW 1936) R.TX NA POJEZIERZU BYTOWSKIM SPERGULO-CHRYSANTHEMETUM SEGETI

Transkrypt

1 S ł u p s k i e P r a c e B i o l o g i c z n e SPERGULO-CHRYSANTHEMETUM SEGETI (BR.-BL. ET DE LEEUW 1936) R.TX NA POJEZIERZU BYTOWSKIM SPERGULO-CHRYSANTHEMETUM SEGETI (BR.-BL. ET DE LEEUW 1936) R.TX ON THE BYTÓW LAKELAND Zbigniew Sobisz Akademia Pomorska Zakład Botaniki i Genetyki Instytut Biologii i Ochrony Środowiska ul. Arciszewskiego 22b, Słupsk ABSTRACT The results of an analysis of differentiation of Spergulo-Chrysanthemetum segeti on Bytów Lakeland are presented. The species richness and structure of communities of this association have been asessed on the basis 21 phytosociological relevés made by the Braun-Blanquet method. For all the phytosociological relevés it has been given mean values of thermic conditions (T), water conditions (W), reaction (R), nitrogen content (N) and biological activity (G) according 6 grade scale of Ellenberg. The paper presents the occurrence and analytical characteristcs of subatlantic association against the background of habitat condition. Spergulo-Chrysanthemetum segeti is differentiated into two variants: S.-C.s. typicum and S.-C.s. with Plantago intermedia. Słowa kluczowe: chwasty, zbiorowiska segetalne, jednostki glebowe, Pomorze, Pojezierze Bytowskie Key words: weeds, segetal communities, soil units, Pomerania region, Bytów Lakeland WPROWADZENIE Praca stanowi kontynuację opracowań poświęconych chorologii zespołu złocienia polnego na obszarze wschodniej części Pomorza Zachodniego. W pierwszym z nich przedstawiono charakterystykę ekologiczno-siedliskową tego zespołu sege- 109

2 talnego na Równinie Słupskiej i Wysoczyźnie Damnickiej, w drugim na WybrzeŜu Słowińskim (Sobisz 1996, 2006). Centrum zasięgu subatlantyckiego syntaksonu przypada na Europę Zachodnią (Tüxen 1950, Kloss 1960, Tutin i in. 1976, Hegi 1987, Vestergaard i Hansen 1989, Perring i Walters 1990). W Polsce stwierdzono jego występowanie na morenowych pasach pojeziernych północnej części kraju, w klimacie stosunkowo chłodnym i wilgotnym. Zarówno w Europie Zachodniej, jak i północno-zachodniej Polsce ze względu na udział gatunków chwastów o małych wymaganiach troficznych zaliczany był do tej pory do związku Panico-Setarion (Passarge 1964, J.M. Gehu i M. Gehu 1973). Obecnie wydaje się, Ŝe wyŝszy udział w tym zbiorowisku taksonów ze związku Polygono-Chenopodion pozwala go zakwalifikować do tego ostatniego. Gatunkiem charakterystycznym zespołu jest Chrysanthemum segetum (Matuszkiewicz 2001). Notowany jest on na stanowiskach segetalnych, rzadziej na ruderalnych (Scheuermann 1956, Szmeja 1985, Kutyna 1988, Hołdyński 1991, Korniak 1992, Sobisz i Matyjaszek 1997, Ziarnek 1997, Sobisz 2001b). Na Pojezierzu Bytowskim dominują gleby brunatne kwaśne i wyługowane. W dolinach rzek: Radwi, Chocieli, Pokrzywnej i Studnicy występują gleby bagienne oraz mady. W okolicach Bobolic i terenów na zachód od Miastka niewielkie powierzchnie zajmują czarne ziemie i czarne ziemie zdegradowane (Mrozowski 1974). Pod względem przydatności rolniczej dominują na Pojezierzu Bytowskim gleby kompleksów Ŝytnich (zajmujące łącznie 76% powierzchni gleb ornych), znacząco mniejszą powierzchnię zajmują gleby kompleksów pszennych (6%) i zboŝowo- -pastewnych (9%). W obrębie kompleksów Ŝytnich ponad 60% przypada na kompleks Ŝytni bardzo dobry i dobry (Witek 1981). W podziale geobotanicznym Polski Pojezierze Bytowskie połoŝone jest w Krainie Pojezierzy Środkowopomorskich Działu Bałtyckiego i dwóch Okręgów: Pojezierza Drawskiego i Bytowskiego (Matuszkiewicz 1993). Szczegółowych badań nad florą i roślinnością segetalną Pojezierza Bytowskiego nie prowadzono. Dane o występowaniu kilku gatunków segetalnych na tym terenie podają botanicy niemieccy: Müller (1898), Scholz (1905) i Leick (1926). Więcej informacji o rozmieszczeniu chwastów polnych na Pojezierzu Bytowskim dostarczają prace Borowca i in. (1977), Misiewicza i Kamińskiej (1981), Misiewicza i Sobisza (1987) oraz Sobisza (2002). Celem pracy było rozpoznanie oraz ekologiczno-fitosocjologiczna charakterystyka Spergulo-Chrysanthemetum segeti na Pojezierzu Bytowskim, ze szczególnym uwzględnieniem jego zróŝnicowania na tle warunków siedliskowych. MATERIAŁ I METODY BADAŃ Badania terenowe prowadzono w sezonach wegetacyjnych , podczas których wykonano 52 zdjęcia fitosocjologiczne powszechnie stosowaną w Polsce metodą Braun-Blanqueta. W niniejszym opracowaniu wykorzystano 21 zdjęć wykonanych w 18 miejscowościach. Stosowana w opisie nomenklatura oparta jest na opracowaniu Dobrzańskiego i Zawadzkiego (1981). Tabela fitosocjologiczna zawie- 110

3 Ryc. 1. Rozmieszczenie stanowisk Spergulo-Chrysanthemetum segeti na Pojezierzu Bytowskim Fig. 1. Distribution of localities Spergulo-Chrysanthemetum segeti on the Bytów Lakeland 111

4 ra informacje o kompleksach glebowo-rolniczych, typie gleby i jej składzie granulometrycznym. Uwzględniono w niej równieŝ stopień stałości (S) i współczynnik pokrycia (D) wyliczone w sposób podany przez Pawłowskiego (1972). Do ekologicznej oceny niektórych warunków siedliskowych wykorzystano metodę fitoindykacyjną (Ellenberg 1950, Kutyna 1998). Dla kaŝdego zdjęcia fitosocjologicznego wyliczono średnie liczby stosunków termicznych (T), wilgotnościowych (W), odczynu (R), zasobności gleb w azot (N) i aktywności biologicznej gleby (G). Dla kaŝdego stanowiska złocienia polnego podano lokalizację w kwadratach ATPOL, według zasad przyjętych dla Atlasu rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce (Zając 1978). Rozmieszczenie stanowisk przedstawia rycina 1: BB18 śydowo (ś); BB19 Malęcino (M); BB29 Kamnica (K), Pasieka (Pa); BB36 Przystawy (Pr), Stare Łozice (SŁ); BB39 Ponikwa (Pn), CB01 Barkocin (B), CB04 Nakla (N), CB10 Wałdowo (Wa), CB11 Miłobądź (Mi), Podgórze (Pd), Witanowo (Wi), CB13 Udorpie (Ud), CB20 Chlebowo (Ch), Piaszczyna (Pi), CB21 Głodowo (G), KręŜoły (Kr). Klasyfikacja i nomenklatura syntaksonów jest zgodna z pracą Matuszkiewicza (2001). Nazewnictwo gatunków chwastów podano za Mirkiem i in. (2002), roślin uprawnych za Herse (1986). WYNIKI Fitocenozy Spergulo-Chrysanthemetum segeti notowano w uprawach zbóŝ jarych (owsa, jęczmienia, pszenicy i ich mieszanek) oraz uprawach okopowych (ziemniakach, brukwi, burakach pastewnych i kapuście pastewnej). Strukturę badanych zdjęć Ryc. 2. Fragment zespołu z Chrysanthemum segetum (Pasieka, gm. Miastko) Fig. 2. Fragment of phytocoense with Chrysanthemum segetum (Pasieka, Miastko commune) 112

5 fitosocjologicznych tworzy od 21 do 38 gatunków (średnio 30 w zdjęciu), a w całej agrofitocenozie stwierdzono ich 90. Niektóre płaty roślinności późnym latem i wczesną jesienią charakteryzują się niezwykłym aspektem barwnym. Przypominają wielohektarowe Ŝółte dywany, szczególnie wśród zielonych upraw roślin okopowych ziemniaków, buraków i brukwi (por. ryc. 2). O florystycznej róŝnorodności tego zbiorowiska decydują gatunki charakterystyczne z klasy Stellarietea mediae: Chenopodium album, Matricaria maritima subsp. inodora, Stellaria media, Fallopia convolvulus osiągające V i IV klasę stałości. Stałym skladnikiem agrofitocenoz są równieŝ: Spergula arvensis, Rumex acetosella i Scleranthus annuus gatunki wyróŝniające acidofilny podzespół tego zbiorowiska. Uzupełnieniem składu florystycznego podzespołu jest Raphanus raphanistrum, takson o małych wymaganiach troficznych. Fitocenozy podzespołu Spergulo-Chrysanthemetum segeti sperguletosum są zróŝnicowane wewnętrznie na dwa warianty: typowy (tab. 1, zdj. 1-11) i z Plantago intermedia (tab. 1, zdj ). Płaty podzespołu wykształcają się na glebach brunatnych kwaśnych i wyługowanych o odczynie słabo kwaśnym (R = 3,2) wytworzonych z piasków gliniastych i glin (wariant typowy) oraz na czarnych ziemiach właściwych i zdegradowanych, rzadziej na madach i glebach murszowo-mineralnych (R = 3,1) wytworzonych z piasków gliniastych (wariant z Plantago intermedia). Wariant typowy podzespołu występuje najczęściej na glebach kompleksu Ŝytniego bardzo dobrego (4) i pszennego dobrego (2), natomiast wariant z Plantago intermedia na glebach kompleksów zboŝowo-pastewnych mocnego (8) i słabego (9). Wariant typowy wyróŝnia się brakiem gatunków wilgociolubnych i znacznym udziałem gatunków acidofilnych, z których najczęstszym jest Spergula arvensis. W jego płatach notowano od 21 do 30 gatunków (średnio 27). Zajmuje łagodne zbocza wzniesień czołowomorenowych o ekspozycji zachodniej i północno-zachodniej. Na glebach nadmiernie uwilgotnionych (W = 2,3) rozwija się wariant z Plantago intermedia, który wyróŝnia się większą liczbą gatunków (od 29 do 38, średnio 34). Charakteryzuje się znacznym udziałem płytko korzeniących się terofitów z klasy Isoëto- -Nanojuncetea (Plantago intermedia, Gnaphalium uliginosum, Juncus bufonius) oraz innych gatunków higrofilnych, m.in. Mentha arvensis, Sonchus arvensis, Stachys palustris, Polygonum hydropiper, Potentilla anserina i Ranunculus repens. Podobne stosunki wilgotnościowe w uprawach zbóŝ jarych z udziałem Chrysanthemum segetum w północnej Hesji obserwował Kunzmann (1989). W obrębie wariantu z Plantago intermedia wyróŝniono subwariant z Galeopsis speciosa (tab. 1, zdj ). Jest to gatunek, który ma wąskie spektrum wymagań ekologicznych i występuje wyłącznie na glebach okresowo nadmiernie uwilgotnionych kompleksu 8 i 9. Lokalną postać zespołu podkreśla obecność poziewników, gatunków o małych wymaganiach termicznych (Hochół 2001). Towarzyszą im Anchusa arvensis i Lapsana communis. O regionalnej postaci zbiorowiska z obecnością Galeopsis sp. div. z obszarów wysoczyznowych północnej Polski pisali m.in. Herbich (1982), Szmeja (1989) i Sobisz (1997). Spergulo-Chrysanthemetum segeti jest rzadkim syntaksonem w Polsce i występuje w zachodniej i północno-zachodniej części kraju (Sobisz 2001a). Na terenie 113

6 114

7 115

8 116

9 117

10 118

11 środkowych i wschodnich Niemiec uznano go za naraŝony na wyginięcie (Kahlberger i in. 1980, Albrecht 1995). Po raz pierwszy został podany i opisany na Pojezierzu Kaszubskim (Passarge 1963), poźniej przez Herbicha (1994). Kolejne opracowania pochodzą z Pojezierza Myśliborskiego (Pawlak 1981), Wzniesień Elbląskich, Równiny Warmińskiej i Wzniesień Górowskich (Szmeja 1983), Pojezierza Iławskiego (Hołdyński 1986), doliny Odry (Anioł-Kwiatkowska i in. 1998), Pojezierza Olsztyńskiego (Błocki 2001), doliny Słupi (Ratuszniak i Sobisz 2004). PODSUMOWANIE Zespół Spergulo-Chrysanthemetum segeti osiąga w Polsce wschodnią granicę zasięgu, występując przede wszystkim na PobrzeŜu Południowobałtyckim i w części Pojezierzy Wschodniobałtyckich (Hultén i Fries 1986, Sobisz 2001a). Rozmieszczenie stanowisk przedstawiono na rycinie 1. Porównując ich występowanie z mapami potencjalnej roślinności naturalnej Pojezierza Bytowskiego i Pomorza Gdańskiego (Wojterski i Wojterska 1978, Wojterski i in. 1994), moŝna zauwaŝyć wyraźne skupienie tych zbiorowisk na obszarze dominacji Ŝyznej buczyny niŝowej typu pomorskiego Galio odorati-fagetum i subatlantyckiego nizinnego lasu dębowo-grabowego Stellario holosteae-carpinetum betuli. Podano waŝniejsze cechy florystyczne wyróŝnionych agrofitocenoz, ich zróŝnicowanie i powiązania z warunkami siedliskowymi. Do oceny niektórych z nich wykorzystano fitoindykacyjną metodę Ellenberga. W obrębie Spergulo-Chrysanthemetum segeti sperguletosum wyróŝniono dwa warianty: typowy (tab. 1, zdj. 1-11) i z Plantago intermedia (tab. 1, zdj ). Płaty wariantu typowego wykształcają się na glebach brunatnych kwaśnych i wyługowanych o odczynie słabo kwaśnym, wytworzonych z piasków gliniastych i glin, agrofitocenozy wariantu z Plantago intermedia rozwijają się na czarnych ziemiach właściwych i zdegradowanych, rzadziej na madach i glebach murszowych. Wariant typowy podzespołu występuje najczęściej na glebach kompleksu Ŝytniego bardzo dobrego (4) i pszennego dobrego (2), natomiast wariant z Plantago intermedia i subwariant z Galeopsis speciosa na glebach kompleksów zboŝowo-pastewnych mocnego (8) i słabego (9). Cechą charakterystyczną wymienionego syntaksonu jest znaczny udział gatunków z rodzaju Galeopsis, którym towarzyszą Anchusa arvensis i Lapsana communis. Częste występowanie tych taksonów upodabnia omawiane zbiorowiska do agrofitocenoz występujących na obszarach wysoczyznowych, pogórzu i w górach. LITERATURA Albrecht H Changes in the arable weed flora of Germany during the last five decades. 9 th European Weed Research Society. Budapest: Anioł-Kwiatkowska J., Dajdok Z., Kącki Z Walory przyrodnicze projektowanego Parku Krajobrazowego Dolina Odry II. Acta Univ. Wratisl. Pr. Bot., 74:

12 Błocki K Spergulo-Chrysanthemetum segeti (Br. Bl. et Leeuw 1936) R.Tx nowy dla obszaru Pojezierza Olsztyńskiego zespół chwastów polnych. W: Botanika w dobie biologii molekularnej. Materiały sesji i sympozjów 52. Zjazdu Polskiego Towarzystwa Botanicznego. E. Zenkteler (red.). Poznań. Borowiec S., Kutyna I., Skrzyczyńska J Occurence of cropfield weed associations against environmental conditions in West Pomerania. Ekol. Pol., 25(2): Ellenberg H Unkrautgemeinschaften als Zeiger für Klima und Boden. Landw. Pflanzensoz., 1. Stuttgart-Ludwigsburg: Gehu J.M., Gehu M Données sur l association á Spergula arvensis et á Chrysanthemum segetum dans le Nord de la France. Doc. Phytosociol., 4: Hegi G Illustrierte Flora von Mitteleuropa. Spermatophyta. 6(4). Verlag Paul Parey. Berlin-Hamburg: Herbich J ZróŜnicowanie i antropogeniczne przemiany roślinności Wysoczyzny Staniszewskiej na Pojezierzu Kaszubskim. Monogr. Bot., 63: Herbich J Przestrzenno-dynamiczne zróŝnicowanie roślinności dolin w krajobrazie młodoglacjalnym na przykładzie Pojezierza Kaszubskiego. Monogr. Bot., 76: Herse J Szczegółowa uprawa roślin (praca zbiorowa). PWN. Warszawa. Hochół T Flora i zbiorowiska chwastów zbóŝ w Beskidzie Wyspowym w zaleŝności od usytuowania siedlisk w rzeźbie terenu. Fragm. Agronom., 3(71): Hołdyński Cz Rozmieszczenie niektórych interesujących gatunków segetalnych. Acta Acad. Agric. Tech. Olst. Agricultura, 43: Hołdyński Cz Flora segetalna, zróŝnicowanie florystyczno-ekologiczne i przemiany szaty roślinnej pól uprawnych w aktualnych warunkach agroekologicznych śuław Wiślanych. Acta Acad. Agric. Tech. Olst. Agricultura, Suppl. B, 48: Hultén E., Fries M Atlas of north European vascular plants north of the tropic of cancer 3. Koeltz Scientific Books, Königstein: Kahlberger H., Korneck D., Mőller R., Nielschalk A., Sauer H., Seibig A Rote Liste der in Hessen ausgestorbenen, verschollen und gefährdeten Farn- und Blütenpflanzen. Hess. Landesamt für Umwelt. Wiesbaden. Kloss K Ackerunkrautgesellschaften des Umgebung von Greifswald (Ostmecklemburg). Mitt. Florist.-Soz. Arbeit. Neue Folge, 8: Korniak T Flora segetalna północno-wschodniej Polski, jej przestrzenne zróŝnicowanie i współczesne przemiany. Acta Acad. Agric. Tech. Olst. Agricultura, Suppl. A, 53: Kunzmann G Der Ökologische Feuchtegrad als ein Kriterium zur Beurteilung von Grünlandstandorten ein Vergleich bodenkundlicher und vegetationskundlicher Standortmerkmale. Diss. Univ. Gießen, Dissertationes Botanicae, 134: Kutyna I Zachwaszczenie roślin uprawnych oraz zbiorowiska segetalne zachodniej części Kotliny Gorzowskiej i terenów przyległych. Wyd. AR w Szczecinie. Rozprawy, 116: Kutyna I Fitoindykacyjna metoda Ellenberga i jej zastosowanie. W: Z. Sobisz, E. Wołk (red.). Materiały II Przeglądu Działalności Kół Naukowych Przyrodników. Wyd. WSP. Słupsk: Leick E Die Pflanzendecke der Provinz Pommern. Das Pommersche Heimatbuch. E. Hartmann Verlag. Berlin: Matuszkiewicz J.M Krajobrazy roślinne i regiony geobotaniczne Polski. Prace Geograficzne, 158: Matuszkiewicz W Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Vademecum Geobotanicum, 3: Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M Vascular plants of Poland. A checklist. Pol. Bot. Stud. Guideb. Ser. 15. PAN. Kraków:

13 Misiewicz J., Kamińska A Dominujące gatunki chwastów w południowej części woj. koszalińskiego na tle warunków siedliskowych. Słupskie Pr. Mat.-Przyr., 2: Misiewicz J., Sobisz Z Województwo koszalińskie i słupskie. W: Występowanie wybranych gatunków chwastów w uprawach rolniczych ( ). Makroregion północny. H. Tokarz (red.). Wyd. IUNG, Puławy, 220(1): ryc Mrozowski J Rolnicza przydatność gleb Polski. Województwo koszalińskie. Wyd. IUNG. Puławy, A(6): Müller W Flora von Pommern. Johs. Burmeister Buchhandl. Stettin. Passarge H Beobachtungen über Pflanzengesellschaften Landwirtschaftlicher Nutzflächen in nordlichen Polen. Feddes Repert. Specierum Nov. Regni Veg., 140(5): Pawlak G Roślinność synantropijna obszaru wybitnie rolniczego na przykładzie okolic wsi Kłodzino w województwie szczecińskim. Prace Kom. Biol. PTPN. 56: Pawłowski B Skład i budowa zbiorowisk roślinnych oraz metody ich badania. W: Szata roślinna Polski. W. Szafer, K. Zarzycki (red.). PWN. Warszawa: Perring F.H., Walters S.M Atlas of the British flora. Ss Bot. Society of the British Isles. Edinburgh. Ratuszniak I., Sobisz Z Zbiorowiska segetalne Parku Krajobrazowego Dolina Słupi. Część III. Bad. Fizjogr. Pol. Zach., Ser. B, 53: Scheuermann R Beitrag zur Adventivflora in Pommern. Decheniana, 108(2): Scholz J.B Die Pflanzengenossenschaften Westpreussens. Schr. der Naturfor. Ges. Danzig, 11(3): Sobisz Z Spergulo-Chrysanthemetum segeti (Br.-Bl. et De Leeuw 1936) R.Tx na Równinie Słupskiej i Wysoczyźnie Damnickiej. Bad. Fizjogr. Pol. Zach., Ser. B, 45: Sobisz Z ZróŜnicowanie zbiorowisk segetalnych na tle warunków siedliskowych pól północnej części Pojezierza Krajeńskiego. Praca doktorska z Katedry Ekol. i Ochr. Środ. AR. Szczecin (mskr.) Sobisz Z. 2001a. Chrysanthemum segetum. W: Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. A. Zając, M. Zając (red.). Prac. Chorologii Komputer. IB UJ, Kraków: 163 Sobisz Z. 2001b. Materiały do rozmieszczenia Chrysanthemum segetum (L.) Asteraceae w Polsce. W: Botanika w dobie biologii molekularnej. Materiały sesji i sympozjów 52. Zjazdu Polskiego Towarzystwa Botanicznego. E. Zenkteler (red.). Poznań: 141. Sobisz Z Materiały do rozmieszczenia kalcyfilnych gatunków segetalnych wschodniej części Pomorza Zachodniego. Słupskie Pr. Przyr., Ser. Botanika, 1: Sobisz Z Spergulo-Chrysanthemetum segeti (Br.-Bl. et De Leeuw 1936) R.Tx on the Słowińskie Coast. Rocz. AR Pozn. CCCLXXVIII, Bot.-Stec., 10: Sobisz Z., Matyjaszek M Chrysanthemum segetum L. w Parku Krajobrazowym Dolina Słupi. W: Studia nad florą i fauną. Bioindykacja, bioróŝnorodność, metodyka badań. K. Latowski (red.). Bogucki Wyd. Nauk. Poznań: Szmeja K Flora pól uprawnych Wzniesień Elbląskich. Bad. Fizjogr. Pol. Zach., Ser. B, 36: Szmeja K Spergulo-Chrysanthemetum segeti (Br.-Bl. et De Leeuw 1936) R.Tx w uprawach zbóŝ jarych i okopowych Wzniesień Elbląskich, Równiny Warmińskiej i Wzniesień Górowskich. Fragm. Florist. Geobot., 29(3-4): Szmeja K Roślinność pól uprawnych Wzniesień Elbląskich. GTN, Acta Biol., 7: Tutin T.G., Heywood V.H., Burges N.A., Moore D.M., Valentine D.H., Walters S.M., Webb D.A Flora Europaea. Plantaginaceae to Compositae (and Rubiaceae). 4. Cambridge University Press: Tüxen R Grundriß einer Systematik der nitrophilen Unkrautgesellschaften in der Eurosibirischen Region Europas. Mitt. Florist.- Soziol. Arbeit., Neue Folge, 2:

14 Vestergaard P., Hansen K Distibution of vascular plants in Denmark. Opera Botanica, 96: Witek T Waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej Polski według gmin. Wyd. IUNG. Puławy, A(40): Wojterski T., Wojterska H Map of potential natural vegetation of the Bytów Lakeland. W: T. Wojterski (red.). Guide of the Polish International Excursion. Poznań: Wojterski T., Wojterska H., Wojterska M Podział geobotaniczny Pomorza Gdańskiego na podstawie map potencjalnej roślinności naturalnej, potencjalnych fitokompleksów krajobrazowych i krajobrazów roślinnych. Bad. Fizjogr. Pol. Zach., Ser. B, 45: Zając A ZałoŜenia metodyczne Atlasu rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Wiad. Bot., 22(3): Ziarnek K Notatki florystyczne z Pomorza Zachodniego. Przegl. Przyr., 8(4):