SPERGULO-CHRYSANTHEMETUM SEGETI (BR.-BL. ET DE LEEUW 1936) R. TX NA RÓWNINIE BIAŁOGARDZKIEJ SPERGULO-CHRYSANTHEMETUM SEGETI

Transkrypt

1 S ł u p s k i e P r a c e B i o l o g i c z n e SPERGULO-CHRYSANTHEMETUM SEGETI (BR.-BL. ET DE LEEUW 1936) R. TX NA RÓWNINIE BIAŁOGARDZKIEJ SPERGULO-CHRYSANTHEMETUM SEGETI (BR.-BL. ET DE LEEUW 1936) R. TX ON THE BIAŁOGARD PLAIN Zbigniew Sobisz Akademia Pomorska w Słupsku Instytut Biologii i Ochrony Środowiska Zakład Botaniki i Genetyki ul. Arciszewskiego 22b, Słupsk ABSTRACT The results of an analysis of differentiation of Spergulo-Chrysanthemetum segeti on Białogard Plain are presented. The species richness and structure of communities of this association have been asessed on the basis 23 phytosociological relevés made by the Braun-Blanquet method. The paper presents the occurrence and analytical characteristcs of subatlantic association against the background of habitat condition. Spergulo-Chrysanthemetum segeti differentiated into two variants: S.-C.s. typicum and S.-C.s. with Plantago intermedia. Słowa kluczowe: chwasty, zbiorowiska segetalne, jednostki glebowe, Pomorze, Równina Białogardzka Key words: weeds, segetal communities, soil units, Pomerania region, Białogard Plain WPROWADZENIE Praca stanowi kontynuację opracowań poświęconych chorologii zespołu złocienia polnego na obszarze wschodniej części Pomorza Zachodniego. Przedstawiono już charakterystykę ekologiczno-fitosocjologiczną tego syntaksonu na Równinie Słupskiej i Wysoczyźnie Damnickiej oraz na Wybrzeżu Słowińskim, a także na Pojezierzu Bytowskim (Sobisz 1996, 2006, 2007). Centrum zasięgu subatlantyckiego syntaksonu przypada na Europę Zachodnią (Tüxen 1950, Kloss 1960, Tutin i in. 1976, Hegi 1987, Vestergaard, Hansen 1989, 143

2 Atlas ). W Polsce jego występowanie stwierdzono na morenowych obszarach pojeziernych północnej części kraju, w klimacie stosunkowo chłodnym i wilgotnym. Zarówno w Europie Zachodniej, jak i w północno-zachodniej Polsce fitocenozy zespołu ze względu na udział w nich gatunków o małych wymaganiach troficznych zaliczane były do tej pory do związku Panico-Setarion (Passarge 1964, Gehu, Gehu 1973). Obecnie wydaje się, że liczniejszy udział w tym zbiorowisku taksonów ze związku Veronico-Euphorbion pozwala je zakwalifikować do tego syntaksonu. Gatunkiem charakterystycznym zespołu jest Chrysanthemum segetum (Matuszkiewicz 2007). Notowany jest on w zbiorowiskach segetalnych, rzadziej ruderalnych (Scheuermann 1956, Szmeja 1985, Kutyna 1988, Hołdyński 1991, Korniak 1992, Sobisz, Matyjaszek 1997, Ziarnek 1997, Sobisz 2001b). Na Równinie Białogardzkiej dominują gleby brunatne kwaśne i wyługowane, wytworzone z glin i piasków gliniastych. Doliny rzek: Radwi, Pokrzywnicy, Pysznicy i Błotnicy zajmują gleby bagienne. W dolinie rzeki Parsęty, na południe od Karlina występują mady, a w okolicach Lubiechowa i Redlina czarne ziemie i czarne ziemie zdegradowane (Mrozowski 1974). Na Równinie Białogardzkiej dominują gleby kompleksów żytnich (zajmujące łącznie 72% powierzchni gleb ornych). Na uwagę zasługuje udział gleb kompleksów pszennych (11% powierzchni gruntów ornych), większe ich powierzchnie występują między Biesiekierzem a Wartkowem oraz Dębogardem a Pustarami. W obrębie kompleksów żytnich ponad 65% przypada na kompleks żytni bardzo dobry i dobry. Mniejszą powierzchnię zajmują gleby kompleksów zbożowo-pastewnych mocnego (9%) i słabego (7%) (Witek 1981). W podziale geobotanicznym Polski Równina Białogardzka położona jest w Dziale Pomorskim. Większość tego mezoregionu znajduje się w obrębie Krainy Pobrzeża Południowobałtyckiego i Okręgu Koszalińsko-Wolińskiego. Niewielki, południowy fragment leży w Krainie Pojezierzy Środkowopomorskich i Okręgu Świdwińskiego (Matuszkiewicz 1993). Szczegółowych badań nad florą i roślinnością segetalną Równiny Białogardzkiej nie prowadzono. Dane o występowaniu tutaj kilku gatunków segetalnych podali botanicy niemieccy: Müller (1898), Scholz (1905) i Leick (1926). Więcej informacji o rozmieszczeniu chwastów polnych na tym terenie dostarczają prace Borowca i in. (1977), Misiewicza i Kamińskiej (1981), Misiewicza i Sobisza (1987) oraz Sobisza (2002). Celem pracy jest ekologiczno-fitosocjologiczna charakterystyka występującego na Równinie Białogardzkiej Spergulo-Chrysanthemetum segeti, na tle zróżnicowanych warunków siedliskowych. MATERIAŁ I METODY BADAŃ Badania terenowe prowadzono w sezonach wegetacyjnych 2009-, podczas których wykonano 43 zdjęcia fitosocjologiczne powszechnie stosowaną w Polsce metodą Braun-Blanqueta. W niniejszym opracowaniu wykorzystano 23 zdjęcia, wykonane w 20 miejscowościach. Nomenklatura gleb oparta jest na opracowaniu Dobrzańskiego i Zawadzkiego (1981). Tabela fitosocjologiczna zawiera informacje 144

3 Ryc. 1. Rozmieszczenie stanowisk Spergulo-Chrysanthemetum segeti na Równinie Białogardzkiej; 1 punkt badawczy, 2 wody, 3 lasy, 4 drogi i tereny zabudowane Fig. 1. Location of sites Spergulo-Chrysanthemetum segeti on Białogard Plain; 1 searching point, 2 waters, 3 forests, 4 roads and building grounds 145

4 o kompleksach glebowo-rolniczych, typie gleby i jej składzie granulometrycznym. Warunki glebowe na polach uprawnych określono na podstawie map glebowo-rolniczych w skali 1: 5000, udostępnionych przez Urząd Marszałkowski w Szczecinie. Ze stanowisk złocienia żółtego pobrano próby glebowe, w których oznaczono ph w H 2 O i 1 M KCl metodą potencjometryczną (Bednarek i in. 2005). W tabeli fitosocjologicznej uwzględniono stopnie stałości (S) i współczynniki pokrycia (D), wyliczone na podstawie opracowania Pawłowskiego (1972). Podano lokalizację każdego stanowiska złocienia polnego w kwadratach ATPOL, według zasad przyjętych w Atlasie rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce (Zając 1978). Numeracja kwadratów ATPOL i stanowisk Chrysanthemum segetum jest zgodna z pracami Sobisza (, ). Rozmieszczenie stanowisk przedstawione jest na rycinie 1: BB01 Dębogard (Dę), Dygowo (Dy), Miechęcino (Mi); BB02 Jazy (Ja), Wrzosowo (Wr); BB11 Piotrowice (Pi), Pobłocie Małe (PM), Pobłocie Wielkie (PW), Pustary (Pu), Świelubie (Św); BB12 Karlino (Ka), Kłopotowo (Kł), Lubiechowo (Lb), Redlino (Re); BB13 Lulewice (Lu); BB21 Robuń (Rb), Wartkowo (Wa); BB22 Rościno (Ro), Zwartowo (Zw); BB23 Białogard (Bi). Klasyfikacja i nomenklatura syntaksonów jest zgodna z pracą Ratyńskiej i in. (). Nazewnictwo gatunków chwastów podano za Mirkiem i in. (2002), roślin uprawnych za Herse (1986). WYNIKI Fitocenozy Spergulo-Chrysanthemetum segeti notowano w uprawach zbóż jarych (owsa, jęczmienia, pszenicy i ich mieszanek) oraz uprawach okopowych (ziemniakach, brukwi i burakach pastewnych). Strukturę zdjęć fitosocjologicznych tworzy od 22 do 39 gatunków (średnio 30 w zdjęciu), a w całej agrofitocenozie stwierdzono ich 86. O florystycznej różnorodności zbiorowiska decydują gatunki charakterystyczne z klasy Stellarietea mediae: Chenopodium album, Matricaria maritima subsp. inodora, Stellaria media, Fallopia convolvulus, osiągające V stopień stałości. Stałym składnikiem agrofitocenoz jest również Matricaria recutita, będący fitoindykatorem gleb żyźniejszych (Ellenberg i in. 1992). Fitocenozy zespołu Spergulo-Chrysanthemetum segeti są zróżnicowane wewnętrznie na dwa warianty: typowy (tab. 1, zdj. 1-11) i z Plantago intermedia (tab. 1, zdj ). Płaty zespołu wykształcają się na glebach brunatnych kwaśnych i wyługowanych o odczynie lekko kwaśnym (ph (1MKCl) = 5,7), wytworzonych z piasków gliniastych i glin (wariant typowy), oraz na czarnych ziemiach właściwych i zdegradowanych, rzadziej na madach i glebach murszowo-mineralnych o odczynie kwaśnym (ph (1MKCl) = 5,1), wytworzonych z piasków gliniastych (wariant z Plantago intermedia). Wariant typowy zespołu występuje najczęściej na glebach kompleksu żytniego bardzo dobrego (4) i pszennego dobrego (2), natomiast wariant z Plantago intermedia na glebach kompleksów zbożowo-pastewnych mocnego (8) i słabego (9). Wariant typowy wyróżnia się brakiem gatunków wilgociolubnych i udziałem gatunków z rzędu Aperetalia spicae-venti, z których najczęstszymi są Apera spica- -venti, Vicia hirsuta, Centaurea cyanus (V stopień stałości). W jego płatach notowano od 22 do 29 gatunków (średnio 26). Zajmuje łagodne zbocza wzniesień czoło- 146

5 Spergulo-Chrysanthemetum segeti (Br.- Bl. et De Leeuw 1936) R. Tx Tabela 1 Table 1 Wariant-Variant typowy/typical z/with Plantago intermedia Numer kolejny zdjęcia fitosocjologicznego Successive number of phytosociological relevé Data (dzień, miesiąc, rok) Date (day, month, year) Miejscowości - Sites Ja Dy Pu Św Mi Pi Kł Lb PM Ja Ka Ro Wa PW Lu Re Zw Wr Dę Bi Rb Lb Zw Kompleks glebowo-rolniczy, typ, podtyp gleby Soil-agricultural complex, type, subtype of soil Skład granulometryczny gleby Granulometric composition of soil Bw 4Bw 4B 4B 4Bw 2Bw 2Bw 2Bw 2Bw 4Bw 4Bw 8D 9Bw 8F 9Bw 8F 8Bw 8F 8Bw 8D 9Dz 9Bw 9M p :gs.gs Ekspozycja - Exposure N SW NW W W - SW - NW - NW Kąt nachylenia zbocza (w stopniach) Tilt angle of slope (in degree) pulp.gs glp.gl glp.gl.gs.gl pulp ph w in H 2O (0-20 cm) 6,5 6,4 6,2 6,2 6,5 6,5 6,5 6,2 6,3 6,5 6,5 6,4 5,7 5,5 5,7 5,7 5,9 6,5 6,2 5,9 6,5 6,5 5,5 5,6 5,9 6,1 ph w in 1M KCl (0-20 cm) 5,8 5,6 5,3 5,6 5,8 5,8 5,7 5,8 5,7 5,8 5,9 5,7 4,7 4,5 4,8 4,8 5,1 5,7 5,4 5,2 5,8 5,6 4,6 4,7 5,1 5,4 Pokrycie rośliny uprawnej Coverage of cultivated plants [%] Średnio zdj Pokrycie chwastów - Coverage of weeds [%] Liczba gatunków w zdjęciu fitosocjologicznym Number of species in phytosociological relevé Rośliny uprawne - Cultivated plants ps.gl płi pgl płi płi :i :gs pgl.pl płz ps :i Średnio zdj Średnio zdj S D S D S D Avena sativa Hordeum vulgare Triticum vulgare (jara-spring) Solanum tuberosum Beta vulgaris var. crassa Brassica napus var. napobrassica I. ChAss. Spergulo-Chrysanthemetum segeti Chrysanthemum segetum V V 2479 V 2761 II. D. var. Plantago intermedia Plantago intermedia I V 850 III 448 Gnaphalium uliginosum V 454 III 237 Juncus bufonius V 167 III 87 Mentha arvensis I V 125 III 69 Sonchus arvensis IV 75 II 39 Stachys palustris IV 67 II 35 Polygonum hydropiper IV 67 II 35 Ranunculus repens III 58 II

6 Phragmites australis r 0... I III 42 II 22 Polygonum amphibium f. terrestre... r I II 33 I 17 Mentha arvensis subsp. austriaca II 25 I 13 Potentilla anserina II 25 I 13 Lotus uliginosus II 25 I 13 III. D. Subvar. Galeopsis speciosa Galeopsis speciosa IV 408 II 213 IV. D. Postać regionalna - D. regional form Galeopsis tetrahit var. arvensis V V 637 V 556 Anchusa arvensis IV V 258 V 239 Lapsana communis IV IV 208 IV 174 V. ChO. Aperetalia spicae-venti Apera spica-venti V IV 133 V 437 Vicia hirsuta V V 125 V 174 Centaurea cyanus V IV 75 IV 78 Rumex acetosella III II 67 III 113 Spergula arvensis III III 117 III 100 Scleranthus annuus III III 50 III 83 Arabidopsis thaliana II II 25 II 30 Vicia sativa II II 33 II 30 Agrostemma githago I II 25 II 21 VI. ChO. Papaveretalia rhoeadis, *ChAll. Veronico-Euphorbion *Lamium purpureum III V 258 IV 196 *Veronica persica IV IV 158 IV 161 Euphorbia helioscopia III V 225 IV 139 Sinapis arvensis III II 25 II 39 Thlaspi arvense II II 33 II 30 *Lamium amplexicaule II II 25 II 26 Fumaria officinalis I II 25 I 21 Papaver rhoeas I II 25 I 21 VII. ChCl. Stellarietea mediae Chamomilla recutita V V 542 V 1587 Chenopodium album V V 542 V 396 Matricaria maritima subsp. inodora V V 200 V 311 Fallopia convolvulus V IV 167 V 259 Stellaria media V V 150 V 174 Polygonum aviculare s.l III III 58 III 108 Polygonum lapathifolium subsp. lapathifolium III IV 67 III 56 Myosotis arvensis IV II 25 III 43 Capsella bursa-pastoris III II 33 II

7 VIII. ChCl. Artemisietea vulgaris Equisetum arvense V V 233 V 200 Cirsium arvense V V 158 V 139 Elymus repens IV IV 208 IV 196 Erysimum cheiranthoides II IV 142 III 91 Artemisia vulgaris III III 58 III 52 Convolvulus arvensis III I 8 II 26 IX. ChCl. Molinio-Arrhenatheretea Taraxacum officinale II III 50 III 43 Achillea millefolium II II 33 II 35 Trifolium repens II II 33 II 26 Poa annua II II 33 II 26 Chamomilla suaveolens II II 25 II 26 Plantago maior II I 17 II 21 X. Gatunki towarzyszące - Accompanying species Veronica arvensis III III 58 III 56 Erodium cicutarium I II 25 I 21 Gatunki występujące wyłącznie w I stopniu stałości - Species occurring only in I constancy stability II - Bidens tripartita 16(+), Myosurus minimus 20(+), Odontites serotina 12(1.1), Rorripa sylvestris 19(+), Sagina procumbens 13(+), Symphytum officinale 14 (1.2), V - Anthemis arvensis 9(1.1), Consolida regalis 1(+), Neslia paniculata 1(+.2), Vicia angustifolia 4(+), VI - Aethusa cynapium 6(+), Avena fatua 1(+), *Sonchus asper 9(+), Veronica polita 3(+), VII - Anagallis arvensis 9(+), Geranium pusillum 1(+), Viola arvensis 23(1.2), VIII - Galium aparine 4(1.1), Glechoma hederacea 7(+), Medicago lupulina 9(+), Melandrium album 20(1.1), IX - Daucus carota 1(1.1), Plantago lanceolata 9(+), Rumex acetosa 2(1.1), X - Arenaria serpyllifolia 8(+), Lupinus polyphyllus 5(+.2), ChCl. Koelerio glaucae-corynephoretea canescentis: Solidago virgaurea 19(1.2) 149

8 150

9 womorenowych o ekspozycji zachodniej i północno-zachodniej. Na glebach nadmiernie uwilgotnionych rozwija się wariant z Plantago intermedia, który wyróżnia się większą liczbą gatunków (od 30 do 39, średnio 35). Charakteryzuje się znacznym udziałem płytko korzeniących się terofitów z klasy Isoëto durieui-juncetea bufonii (Plantago intermedia, Gnaphalium uliginosum, Juncus bufonius) oraz innych gatunków siedlisk wilgotnych, m.in.: Mentha arvensis, Sonchus arvensis, Stachys palustris, Polygonum hydropiper, Potentilla anserina i Ranunculus repens. Podobne stosunki wilgotnościowe w uprawach zbóż jarych z udziałem Chrysanthemum segetum w północnej Hesji obserwował Kunzmann (1989). W obrębie wariantu z Plantago intermedia wyróżniono subwariant z Galeopsis speciosa (tab. 1, zdj ). Jest to gatunek, który ma wąskie spektrum wymagań ekologicznych i występuje wyłącznie na glebach okresowo nadmiernie uwilgotnionych kompleksu 8 i 9. Lokalną postać zespołu podkreśla obecność poziewników, gatunków o małych wymaganiach termicznych (Hochół 2001). Towarzyszą im Anchusa arvensis i Lapsana communis. O regionalnej postaci zbiorowiska z obecnością Galeopsis sp. div. na obszarach wysoczyznowych północnej Polski pisali m.in. Herbich (1982), Szmeja (1989) i Sobisz (1997). Spergulo-Chrysanthemetum segeti jest rzadkim syntaksonem w Polsce i występuje w zachodniej i północno-zachodniej części kraju (Sobisz 2001a). Na terenie środkowych i wschodnich Niemiec został uznany za narażony na wyginięcie (Kahlberger i in. 1980, Kunzmann 1989, Albrecht 1995). W skali kraju jest krytycznie zagrożony wymarciem (Zając i in. 2009), na Śląsku Opolskim narażony (Nowak i in. 2008, Nowak, Nowak ), w Wielkopolsce słabo zagrożony (Jackowiak i in. 2007), a na Dolnym Śląsku zagrożony wymarciem (Stefańska-Krzaczek, Anioł-Kwiatkowska ). Po raz pierwszy został podany i opisany na Pojezierzu Kaszubskim (Passarge 1963), poźniej przez Herbicha (1994). Kolejne opracowania pochodzą z Pojezierza Myśliborskiego (Pawlak 1981), Wzniesień Elbląskich, Równiny Warmińskiej i Wzniesień Górowskich (Szmeja 1983), Pojezierza Iławskiego (Hołdyński 1986), doliny Odry (Anioł-Kwiatkowska i in. 1998), Pojezierza Olsztyńskiego (Błocki 2001), doliny Słupi (Ratuszniak, Sobisz 2004). PODSUMOWANIE Zespół Spergulo-Chrysanthemetum segeti osiąga w Polsce wschodnią granicę zasięgu, występując przede wszystkim na Pobrzeżu Południowobałtyckim i w części Pojezierzy Wschodniobałtyckich (Hultén, Fries 1986, Sobisz 2001a). Rozmieszczenie stanowisk zespołu przedstawiono na rycinie 1. Porównując ich występowanie z mapą potencjalnej roślinności naturalnej Pojezierza Zachodniopomorskiego (Wojterski, Wojterska 1995), można zauważyć wyraźne ich skupienie na obszarze dominacji żyznej buczyny niżowej typu pomorskiego Galio odorati-fagetum i subatlantyckiego nizinnego lasu dębowo-grabowego Stellario holosteae-carpinetum betuli. W obrębie Spergulo-Chrysanthemetum segeti wyróżniono dwa warianty: typowy (tab. 1, zdj. 1-11) i z Plantago intermedia (tab. 1, zdj ). Płaty wariantu typowego wykształcają się na glebach brunatnych kwaśnych i wyługowanych o odczy- 151

10 nie słabo kwaśnym, wytworzonych z piasków gliniastych i glin, agrofitocenozy wariantu z Plantago intermedia rozwijają się na czarnych ziemiach właściwych i zdegradowanych, rzadziej na madach i glebach murszowych. Wariant typowy podzespołu występuje najczęściej na glebach kompleksu żytniego bardzo dobrego (4) i pszennego dobrego (2), natomiast wariant z Plantago intermedia i subwariant z Galeopsis speciosa na glebach kompleksów zbożowo-pastewnych, mocnego (8) i słabego (9). Cechą charakterystyczną wymienionego syntaksonu jest znaczny udział gatunków z rodzaju Galeopsis, którym towarzyszą Anchusa arvensis i Lapsana communis. Częste występowanie tych taksonów upodabnia omawiane zbiorowiska do agrofitocenoz występujących na obszarach wysoczyznowych, pogórzu i w górach. LITERATURA Albrecht H Changes in the arable weed flora of Germany during the last five decades. W: Proceedings of the 9 th European Weed Research Society Symposium, Challenges for Weed Science in a Changing Europe. Budapest: Anioł-Kwiatkowska J., Dajdok Z., Kącki Z Walory przyrodnicze projektowanego Parku Krajobrazowego Dolina Odry II. Acta Univ. Wratisl. Prace Bot., 74: Atlas of the British Flora F.H. Perring, S.M. Walters (red.). Bot. Society of the British Isles, London Bednarek R., Dziadowiec H., Pokojska U., Prusinkiewicz Z Badania ekologiczno-gleboznawcze. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa: Błocki K Spergulo-Chrysanthemetum segeti (Br.Bl. et Leeuw 1936) R. Tx nowy dla obszaru Pojezierza Olsztyńskiego zespół chwastów polnych. W: Botanika w dobie biologii molekularnej. Materiały sesji i sympozjów 52 Zjazdu Polskiego Towarzystwa Botanicznego. E. Zenkteler (red.). UM, Poznań: 118. Borowiec S., Kutyna I., Skrzyczyńska J Occurence of cropfield weed associations against environmental conditions in West Pomerania. Ekol. Pol., 25(2): Dobrzański B., Zawadzki S Gleboznawstwo. PWRiL, Warszawa. Ellenberg H., Weber H.E., Düll R., Wirth V., Werner W., Paulißen D Zeigerwerte von Pflanzen in Mitteleuropa. Scripta Geobotanica, 18: Gehu J.M., Gehu M Données sur l association á Spergula arvensis et á Chrysanthemum segetum dans le Nord de la France. Docum. Phytosoc., 4: Hegi G Illustrierte Flora von Mitteleuropa. Spermatophyta. 6(4): Verlag Paul Parey, Berlin-Hamburg. Herbich J Zróżnicowanie i antropogeniczne przemiany roślinności Wysoczyzny Staniszewskiej na Pojezierzu Kaszubskim. Monogr. Bot., 63. Herbich J Przestrzenno-dynamiczne zróżnicowanie roślinności dolin w krajobrazie młodoglacjalnym na przykładzie Pojezierza Kaszubskiego. Monogr. Bot., 76. Hochół T Flora i zbiorowiska chwastów zbóż w Beskidzie Wyspowym w zależności od usytuowania siedlisk w rzeźbie terenu. Fragm. Agronom., 3(71): Hołdyński C Rozmieszczenie niektórych interesujących gatunków segetalnych. Acta Acad. Agricult. Techn. Olst. Agricultura, 43: Hołdyński C Flora segetalna, zróżnicowanie florystyczno-ekologiczne i przemiany szaty roślinnej pól uprawnych w aktualnych warunkach agroekologicznych Żuław Wiślanych. Acta Acad. Agricult. Techn. Olst. Agricultura, Suppl. B, 48: Hultén E., Fries M Atlas of north European vascular plants. 3: Koeltz Scientific Books, Königstein. 152

11 Jackowiak B., Celka Z., Chmiel J., Latowski K., Żukowski W Red list of vascular flora of Wielkopolska (Poland). Biodiv. Res. Conserv., 5-8: Kahlberger H., Korneck D., Müller R., Nielschalk A., Sauer H., Seibig A Rote Liste der in Hessen ausgestorbenen, verschollen und gefährdeten Farn- und Blütenpflanzen. Hess. Landesamt für Umwelt, Wiesbaden. Kloss K Ackerunkrautgesellschaften des Umgebung von Greifswald (Ostmecklemburg). Mitt. flor.-soz. Arbeitsgem. N.F., 8: Korniak T Flora segetalna północno-wschodniej Polski, jej przestrzenne zróżnicowanie i współczesne przemiany. Acta Acad. Agricult. Techn. Olst. Agricultura, Suppl. A, 53:3-76. Kunzmann G Der Ökologische Feuchtegrad als ein Kriterium zur Beurtaeilung von Grülandstandorten ein Vergleich bodenkundlicher und vegetationskundlicher Standortmerkmale. Diss. Univ. Gießen, Dissertationes Botanicae, 134: Kutyna I Zachwaszczenie roślin uprawnych oraz zbiorowiska segetalne zachodniej części Kotliny Gorzowskiej i terenów przyległych. Wyd. AR w Szczecinie, Szczecin. Leick E Die Pflanzendecke der Provinz Pommern. Das Pommersche Heimatbuch. E. Hartmann Verlag, Berlin: Matuszkiewicz J.M Krajobrazy roślinne i regiony geobotaniczne Polski. Prace Geograficzne, 158: Matuszkiewicz W Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Vademecum Geobotanicum, 3: Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M Vascular Plants of Poland. A checklist. Pol. Bot. Stud., 15: Misiewicz J., Kamińska A Dominujące gatunki chwastów w południowej części woj. koszalińskiego na tle warunków siedliskowych. Słupskie Pr. Mat.-Przyr., 2: Misiewicz J., Sobisz Z Województwo koszalińskie i słupskie. W: Występowanie wybranych gatunków chwastów w uprawach rolniczych ( ). Makroregion północny. H. Tokarz (red). IUNG, Puławy: ryc. Mrozowski J Rolnicza przydatność gleb Polski. Województwo koszalińskie. IUNG, Puławy. Müller W Flora von Pommern. Verlag von Johs. Burmeister, Stettin. Nowak S., Nowak A.. Chwasty zagrożone i ginące województwa opolskiego. Urząd Marszałkowski Województwa Opolskiego, Opole. Nowak A., Nowak S., Spałek K Red list of vascular plants of Opole province. Nature Journal, 41: Passarge H Beobachtungen über Pflanzengesellschaften Landwirtschaftlicher Nutzflächen in nordlichen Polen. Feddes Repert., 140 (5): Passarge H Pflanzengesellschaften des nordostdeutschen Flachlandes. Pflanzensoziologie. G. Fischer Verlag, Jena: Pawlak G Roślinność synantropijna obszaru wybitnie rolniczego na przykładzie okolic wsi Kłodzino w województwie szczecińskim. PTPN, Prace Kom. Biol., 56: Pawłowski B Skład i budowa zbiorowisk roślinnych oraz metody ich badania. W: Szata roślinna Polski. W. Szafer, K. Zarzycki (red.). PWN, Warszawa. Ratuszniak I., Sobisz Z Zbiorowiska segetalne Parku Krajobrazowego Dolina Słupi. Część III. Bad. Fizjogr. nad Polską Zach., B, 53: Ratyńska H., Wojterska M., Brzeg A., Kołacz M.. Multimedialna encyklopedia zbiorowisk roślinnych Polski. Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, Instytut Edukacyjnych Technologii Informacyjnych w Bydgoszczy. CD 1. Scheuermann R Beitrag zur Adventivflora in Pommern. Decheniana, 108(2): Scholz J.B Die Pflanzengenossenschaften Westpreussens. Schr. der Naturfor. Ges. in Danzig, 11(3):

12 Sobisz Z Spergulo-Chrysanthemetum segeti (Br.Bl. et De Leeuw 1936) R. Tx na Równinie Słupskiej i Wysoczyźnie Damnickiej. Bad. Fizjogr. nad Polską Zach., B, 45: Sobisz Z Zróżnicowanie zbiorowisk segetalnych na tle warunków siedliskowych pól północnej części Pojezierza Krajeńskiego. AR, Szczecin (mskr.). Sobisz Z. 2001a. Chrysanthemum segetum. W: Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. A. Zając, M. Zając (red.). Prac. Chorologii Komputer. IB UJ, Kraków: 163. Sobisz Z. 2001b. Materiały do rozmieszczenia Chrysanthemum segetum (L.) Asteraceae w Polsce. W: Botanika w dobie biologii molekularnej. Materiały sesji i sympozjów 52 Zjazdu Polskiego Towarzystwa Botanicznego. E. Zenkteler (red.). UM, Poznań: 141. Sobisz Z Materiały do rozmieszczenia kalcyfilnych gatunków segetalnych wschodniej części Pomorza Zachodniego. Słupskie Pr. Przyr., Ser. Botanika, 1: Sobisz Z Spergulo-Chrysanthemetum segeti (Br.Bl. et De Leeuw 1936) R. Tx on the Słowińskie Coast. Rocz. AR Pozn., CCCLXXVIII, Bot.-Stec. 10: Sobisz Z Spergulo-Chrysanthemetum segeti (Br.Bl. et De Leeuw 1936) R. Tx na Pojezierzu Bytowskim. Słupskie Pr. Biol., 4: Sobisz Z.. The distribution of Chrysanthemum segetum L. (Asteraceae) in Poland. Plant Breeding and Seed Science, 61: Sobisz Z.. Nowe stanowiska Chrysanthemum segetum L. we wschodniej części Pomorza Zachodniego. Acta Botanica Silesiaca, 7: Sobisz Z., Matyjaszek M Chrysanthemum segetum L. w Parku Krajobrazowym Dolina Słupi. W: Studia nad florą i fauną. Bioindykacja, bioróżnorodność, metodyka badań. K. Latowski (red.). Bogucki Wyd. Nauk., Poznań: Stefańska-Krzaczek E., Anioł-Kwiatkowska J.. Chrysanthemum segetum (Asteraceae) zanikający gatunek Dolnego Śląska. W: Zagrożone archeofity Dolnego Śląska. J. Anioł- -Kwiatkowska, E. Szczęśniak (red.). Acta Botanica Silesiaca, Suppl. 1: Szczegółowa uprawa roślin J. Herse (red.). PWN, Warszawa. Szmeja K Spergulo-Chrysanthemetum segeti (Br.Bl. et De Leeuw 1936) R. Tx w uprawach zbóż jarych i okopowych Wzniesień Elbląskich, Równiny Warmińskiej i Wzniesień Górowskich. Fragm. Flor. Geobot., 29(3-4): Szmeja K Flora pól uprawnych Wzniesień Elbląskich. Bad. Fizjogr. nad Polską Zach., B, 36: Szmeja K Roślinność pól uprawnych Wzniesień Elbląskich. GTN, Acta Biol., 7:1-67. Tutin T.G., Heywood V.H., Burges N.A., Moore D.M., Valentine D.H., Walters S.M., Webb D.A Flora Europaea. Plantaginaceae to Compositae (and Rubiaceae). 4. Cambridge University Press, Cambridge: Tüxen R Grundriß einer Systematik der nitrophilen Unkrautgesellschaften in der Eurosibirischen Region Europas. Mitt. Flor.- soz. Arbeit., N.F., 2: Vestergaard P., Hansen K Distibution of vascular plants in Denmark. Opera Botanica, 96: Witek T Waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej Polski według gmin. IUNG, Puławy. Wojterski T., Wojterska H Pobrzeże Szczecińskie i Pojezierze Zachodniopomorskie. W: Potencjalna roślinność naturalna Polski. Arkusz 3. Skala 1: W. Matuszkiewicz, J.B. Faliński, A.S. Kostrowicki, J.M. Matuszkiewicz, R. Olaczek, T. Wojterski (red.). IGPZ PAN, Warszawa. Zając A Założenia metodyczne Atlasu rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Wiad. Bot., 22(3): Zając M., Zając A., Tokarska-Guzik B Exinct and endangered archaeophytes and the dynamics of their diversity in Poland. Biodiv. Res. Conserv., 13: Ziarnek K Notatki florystyczne z Pomorza Zachodniego. Przegl. Przyr., 8(4):