TERAPIA WAD POSTAWY WG ACKER- MANN A SKOJARZONA Z UKIERUNKO- WANYMI ĆWICZENIAMI KOREKCYNYMI - DOŚWIADCZENIA WŁASNE

Transkrypt

1 Łukasz STOLIŃSKI 1, Andrzej SZCZYGIEŁ 2, Ewa STOLIŃSKA 3, Dariusz CZAPROWSKI 4 1 Zespół Sportowych Szkół Ogólnokształcących w Skierniewicach 2 Wydział Rehabilitacji Ruchowej, Katedra Fizjoterapii, Zakład Kinezyterapii AWF Kraków 3 Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej ESKULAP w Skierniewicach 4 Olsztyńska Szkoła Wyższa im. J. Rusieckiego, Wydział Fizjoterapii TERAPIA WAD POSTAWY WG ACKER- MANN A SKOJARZONA Z UKIERUNKO- WANYMI ĆWICZENIAMI KOREKCYNYMI - DOŚWIADCZENIA WŁASNE Słowa kluczowe: terapia manualna Ackermann a, ocena postawy ciała, diagnostyka dzieci i młodzieży, grupa kontrolna, grupa badana, ćwiczenia indywidualne. Keywords: Ackemann s manual therapy, body posture analyze, children and teenagers diagnosis, control group, research group, indyvidual exercises. Streszczenie Postawa ciała - te dwa jakże ważne we współczesnym świecie słowa, mogą stanowić podstawę do zastanowienia się nad budową i funkcjonowaniem własnego ciała. Ukształtowanie sylwetki jest ściśle związane z obecnym, bardzo wygodnym dla człowieka trybem życia, a mniej wygodnym dla kości, mięśni i stawów. Coraz mniejsza ilość ruchu wpływa niekorzystnie na nasz stan emocjonalny i fizyczny. THERAPY OF FAILURE POSTURE AFTER ACKERMAN ASSOCIATED WITH DIRECTED CORRECTIVE EXERCISED - OWN EXPE Wiąże się z tym również brak czasu, który mógłby zostać spożytkowany na uaktywnienie aparatu ruchowego człowieka i poprawę własnej postawy ciała. Bez zaangażowania się w aktywność ruchową nie jesteśmy w stanie poprawnie się rozwijać, a dotyczy to głównie młodszego pokolenia. Bardzo ważny jest fakt spostrzegania negatywnych wzorców ruchowych u dzieci i młodzieży. Medycyna manualna daje nam możliwości skutecznej oceny postawy ciała. Jesteśmy w stanie spostrzegać i analizować postawę ciała właśnie dzięki różnym technikom terapii manualnej. Artykuł będzie poświęcony ukazaniu skuteczności elementów terapii manualnej w diagnostyce dzieci i młodzieży z wadami postawy - zastosowania chiropraktyki Ackermann a połączonej z indywidualnymi ćwiczeniami w grupie badanej i porównania jej do grupy kontrolnej, u której terapia manualna nie została zastosowana. Celem artykułu będzie także pokazanie skuteczności wykonywania zdjęć cyfrowych na kratownicy, które wspomagają proces rehabilitacyjny, a ponadto służą do utrwalania wad postawy ciała. Włączenie elementów terapii manualnej do procesu oceny postawy ciała dzieci i młodzieży pozwoli spojrzeć w sposób holistyczny na sylwetkę młodych ludzi, a zastosowanie terapii w korekcji ustawienia miednicy korzystnie wpływa na usytuowanie badanych elementów kostnych w obrębie miednicy. Summary Body posture - these two very important words nowadays can be the base for debating about physique and functioning of our body. The shape of a figure is closely connected with a present lifestyle which is very comfortable for a man but less comfortable for his bones, muscles and joints. Less and less exercises has a strong unfavourable influence on our emotional

2 and physical condition. It is connected with a lack of time, which could be exploit for making human s locomotion system active and correcting own posture. Without involvement in physical activity people, especially young generation, are not able to develop correctly. It is very important to notice children s and teenagers negative patterns of motion. The manual medicine gives us a chance to appraise body posture effectively. We are able to notice and analyze posture thanks to different techniques of the manual therapy. The article presents the effectiveness of the elements of the manual therapy in diagnostics of children and teenagers with faulty posture - using Ackermann s chiropractic and individual exercises in the research group and comparing it with the control group, in which the manual therapy was not employ. The aim of the article is also showing the effectiveness of taking digital photos on grid to support the rehabilitation process and consolidate faulty posture. Including elements of the manual therapy into the process of estimating children s and teenagers body posture allow us to look in a holistic way at young people s posture. Additionally application the therapy for improvement in a pelvic position has a favorable influence on location of examined osseous elements within the pelvic. WSTĘP Podstawowym elementem szkieletu człowieka jest kręgosłup. Jest on uzależniony od swojej podstawy, czyli kości krzyżowej która podtrzymywana jest przez dwie kości miedniczne [1,2,6,9,8]. Prawidłowa pozycja miednicy to warunek, jaki musi być spełniony, aby funkcje biologiczne w ciele człowieka mogły przebiegać w sposób niezakłócony. Położenie i ukształtowanie przestrzenne tych wszystkich elementów odgrywa decydujące znaczenie dla zdrowia człowieka, a także dla jego prawidłowego funkcjonowania we współczesnym świecie. Biorąc pod uwagę sedenteryjny tryb życia współczesnego człowieka, a w szczególności dzieci i młodzieży można zauważyć zmniejszoną aktywność ruchową, która wpływa na postawę ciała. Dostępność nowoczesnej techniki jest już tak duża, że dzieci i młodzież coraz częściej rezygnują ze sportu, zastępując go wielogodzinnym siedzeniem przed telewizorem lub komputerem. Sytuacje te bardzo często prowadzą do wykształcenia nawyku przyjmowania nieprawidłowej, a zarazem dla dzieci bardzo wygodnej, postawy ciała i zmian wzorców ruchowych. Wzorce te następnie powodują nierównomierną pracę mięśni, które wpływają w sposób bezpośredni na kształtowanie się sylwetki małego dziecka, które powinno się zdrowo rozwijać [4,5,10]. Dlatego tak ważna jest wczesna diagnostyka i wykrywanie wad postawy. Im wcześniej wykryta jest wada, tym łatwiej jest ją skorygować lub wpłynąć na jej poprawę [4,5]. Medycyna manualna, a co za tym idzie terapia manualna stwarzają nam nowe możliwości bezinwazyjnego kontrolowania postawy ciała dzieci i młodzieży. Dodatkowo istnieje możliwość połączenia różnych metod terapii manualnej w celu oceny postawy ciała, a także wspomagania się testami klinicznymi, które skutecznie upraszczają zdiagnozowanie powstającej wady postawy ciała. CEL PRACY Celem pracy było przedstawienie możliwości zastosowania terapii manualnej Ackermann a jako wspomagania podczas funkcjonalnego diagnozowania i oceny postawy ciała dzieci i młodzieży. Ponadto celem pracy było pokazanie skuteczności terapii Ackermann a skojarzonej z ukierunkowanymi ćwiczeniami korekcyjnymi w procesie korekcji ustawienia miednicy u dzieci z wadami postawy. Celem pracy było również pokazanie możliwości zastosowania zdjęć cyfrowych wykonywanych w różnych pozycjach wyjściowych na tle kratownicy, pomocnych w ocenie sylwetki dzieci i młodzieży. HIPOTEZY BADAWCZE 1. Zastosowanie w terapii chiropraktyki Ackermann a daje duże możliwości skutecznej diagnostyki i oceny postawy ciała dzieci i młodzieży, a także w połączeniu ze specjalistycznymi ćwiczeniami korekcyjnymi korzystnie wpływa na korygowanie ustawienia miednicy. 2. Zastosowanie do oceny postawy ciała zdjęć cyfrowych na kratownicy pozwala zauważyć istniejące dysproporcje w budowie poszczególnych elementów ciała dzieci i młodzieży. MATERIAŁ I METODY BADAŃ W badaniu uczestniczyło ogółem 76 dzieci (tab.1.), w tym 39 osób stanowiło grupę badaną. Wszystkie dzieci uczestniczące w badaniu są uczniami i uczennicami SP nr 5 w Skierniewicach. U wszystkich dzieci, które uczestniczyły w badaniu stwierdzono wcześniej skręcenie miednicy oraz wadę postawy w różnym stopniu. Wszystkie te czynności wykonywane były w obecności lekarza pediatry. Dzieci zostały przebadane w Zespole Sportowych Szkół Ogólnokształcących im. Jana Pawła II w Skierniewicach,

3 gdzie uczestniczyły również w zajęciach gimnastyki korekcyjnej. Rodzice wszystkich dzieci wyrazili zgodę na uczestnictwo w programie terapeutycznym. Wiek przebadanych dzieci wynosił 8-11 lat, a jego średnia to 9,1 lat. Liczebność badanych dzieci i ich wiek przedstawia Ryc. 1 i Tab. 1. Dla wszystkich dzieci uczestniczących w badaniu obliczono współczynnik BMI (Body Mass Index), co przedstawiają Ryc. 2 oraz Tab. 2. Wstępnego badania ustawienia miednicy dokonano w październiku 2007 roku na zajęciach gimnastyki korekcyjnej w sali gimnastycznej ZSSO. Podczas badania klinicznego zwracano uwagę na ustawienie poszczególnych elementów kostnych miednicy. Nie użyto żadnego urządzenia pomiarowego. Badania obejmowały ustawienie następujących elementów w pozycji stojącej - kolec biodrowy przedni górny, kolec biodrowy tylny górny (zdj. 1), talerz biodrowy i siedzącej: kolec biodrowy przedni górny, kolec biodrowy tylny górny, talerz biodrowy (zdj. 2) [1,11,12]. Badanie u każdego dziecka wykonano trzy razy, ten sam punkt w odstępach 10 sekundowych, aby zmniejszyć ryzyko błędu pomiarowego i porównano wyniki. Dodatkowo wykonano badanie porównawcze pozornej długości kończyn dolnych w leżeniu na Ryc 1. Liczebność grupy badanej i kontrolnej Ryc. 2. BMI - wartości średnie w grupie badanej i kontrolnej. Tab. 1. Liczebność przebadanych dzieci.

4 brzuchu - z kończynami prostymi (zdj. 3) i zgiętymi pod kątem 90 [1,2,3,11]. Pierwsze, wstępne badanie wykonane zostało w październiku 2007 roku, natomiast końcowe badanie odbyło się w czerwcu 2008 roku. W tym okresie stosowane były ćwiczenia korekcyjne u obydwu grup. Dzieci, które uczestniczyły w badaniu zostały na początku losowo przydzielone do dwóch grup. W grupie badanej znalazły się dzieci, u których wykonywana była korekcja miednicy za pomocą metody Ackermann a. U każdego dziecka z tej grupy wykonywane były zabiegi terapii manualnej na miednicy jeden raz w miesiącu. Za pomocą metody Ackermann a wydłużano pozornie krótszą kończynę dolną i skracano pozornie dłuższą kończynę dolną (zdj. 4). Przed i po każdym zabiegu terapii manualnej u każdego dziecka badano ustawienie kolców biodrowych i talerzy biodrowych, a także porównywano długość kończyn dolnych w leżeniu na brzuchu. Wszystkim dzieciom wykonano cyfrowe zdjęcie postawy ciała na tle kratownicy w pozycji stojącej przodem, tyłem (zdj. 5) i bokiem [7,8,12]. Wszystkie dzieci z obydwu grup, które wzięły udział w badaniu uczestniczyły w okresie od października 2007 r. do czerwca 2008 r. w zajęciach gimnastyki korekcyjnej. Zajęcia odbywały się raz w tygodniu przez 45 min. Podczas zajęć dzieci uczestniczyły w grupowej gimnastyce, na którą składało się przede wszystkim [4,5,8,9]: rozciąganie mięśnia prostownika grzbietu - w leżeniu na plecach z nogami ugiętymi, przetoczenie na plecy i dotykanie kolanami uszu; rozciąganie mięśni biodrowolędźwiowych - z siadu klęcznego leżenie Zdj. 1. Badanie ustawienia kolców biodrowych tylnych górnych w pozycji stojącej. na plecach na macie z rękami wyciągniętymi do tyłu; wzmacnianie mięśni skośnych brzucha - dotykanie łokciem do przeciwnego kolana na jedną i na drugą stronę, z nogą uniesioną nad podłogą; wzmacnianie mięśnia prostego brzucha - z pozycji leżącej unoszenie i opuszczanie tułowia nad podłoże z równoczesną próbą dotknięcia rękami stóp; nauka pozycji skorygowanej stopy - supinacja stopy - stawianie stopy na trzech punktach podparcia i wciskanie ich w matę tj. na pierwszej i ostatniej głowie kości śródstopia, jak również na zewnętrznej krawędzi stopy. Dodatkowo chodzenie po matach w pozycji skorygowanej stopy, a także nauka siadania i wstawania z krzesełka z zachowaniem pozycji skorygowanej stóp; rozciąganie mięśni nóg po stronie zewnętrznej (dla osób z koślawymi kolanami) - przysiady ze skrzyżowanymi nogami przy drabince; a także z wykorzystaniem poizometrycznej relaksacji mięśni oraz zastosowanie elementów Funkcjonalnej Zdj. 2. Badanie ustawienia talerzy biodrowych w pozycji siedzącej. Indywidualnej Terapii Skolioz Dr Marianny Białek: w siadzie ugiętym z trzymaniem się rękami za palce stóp rozciąganie mięśni kulszowo-goleniowych; w siadzie rozkrocznym skłony do nogi prostej w kolanie z zachowaniem prawidłowej lordozy lędźwiowej; w siadzie płotkarskim skłony do zgiętego kolana, do maty między dwie nogi oraz do nogi prostej z zachowaniem fizjologicznej lordozy lędźwiowej; rozciąganie mięśnia gruszkowatego - w leżeniu na plecach jedna noga prosta, druga noga zgięta - przyciąganie zgiętej nogi do brzucha; rozciąganie przywodziciela wielkiego - w leżeniu na plecach jedna noga prosta, lekko odwiedziona do barku, druga noga zgięta w kolanie - podczas ruchu ręce przyciągają zgiętą nogą do jednoimiennego barku; rozciąganie naprężacza powięzi szerokiej - w leżeniu na plecach jedna noga prosta, druga noga zgięta w kolanie i przełożona za kolano nogi prostej - podczas ruchu przesuwamy do środka prostą nogę; rozciąganie mięśnia czworobocznego

5 Zdj. 3. Badanie porównawcze pozornej długości kończyn dolnych w leżeniu na brzuchu. lędźwi - ćwiczenie z terapeutą - w leżeniu bokiem na leżance z jedną nogą zgiętą, a drugą nogą wyprostowaną zwieszoną za leżankę, opuszczanie nogi prostej w dół z ustabilizowanym przyczepem początkowym. Zdj. 4. Skracanie pozornie dłuższej kończyny dolnej. WYNIKI BADAŃ Wszystkie wyniki przedstawiają zamieszczone poniżej tabele. OMÓWIENIE WYNIKÓW BADAŃ Analizując otrzymane wyniki można dostrzec zmieniające się ustawienie miednicy pod wpływem ćwiczeń i terapii manualnej. Można to zauważyć zarówno u dzieci w grupie badanej, u której stosowane były zabiegi terapii manualnej, jak i u dzieci z grupy kontrolnej, u których terapii manualnej miednicy nie stosowano. Krótki czas jednego roku terapii nie jest na pewno wystarczający, aby jednoznacznie stwierdzić czy to ćwiczenia wpłynęły na ustawienie miednicy w nowym położeniu czy terapia manualna. Jak wynika z badań otrzymanych w grupie badanej terapia manualna w znacznym stopniu przyczyniła się do Zdj. 5. Cyfrowe zdjęcie na tle kratownicy tyłem w pozycji stojącej

6 Tab.1 Zmiana ustawienia miednicy w pozycji stojącej w grupie badanej - dziewczęta Tab.2 Zmiana ustawienia miednicy w pozycji stojącej w grupie badanej - chłopcy Tab.3 Zmiana ustawienia miednicy w pozycji stojącej w grupie kontrolnej - dziewczęta Tab.4 Zmiana ustawienia miednicy w pozycji stojącej w grupie kontrolnej - chłopcy poprawy ustawienia miednicy. Obserwując wyniki można zauważyć, że w grupie badanej w pozycji stojącej spośród 16 (100%) dziewcząt, u których występowało skręcenie miednicy, po całym okresie terapii u 2 dziewcząt (12,5%) skręcenie miednicy pozostało pomimo stosowanej u nich terapii manualnej. U 3 dziewcząt (18,75%) zaobserwowano skośność miednicy, natomiast u 11 dziewcząt (68,75%) badanie wykazało prawidłowe ustawienie miednicy. Natomiast w grupie kontrolnej dziewcząt w pozycji stojącej ostateczne badanie wykazało, że spośród 16 (100%) dziewcząt, u których na początku występowało skręcenie miednicy, u 15 (93,75%) skręcenie miednicy nie zmieniło się pomimo stosowanych u nich ćwiczeń korekcyjnych. Tylko u 1 dziewczynki (6,25%) badanie miednicy po terapii wykazało, że miednica jest równa. Podobne rezultaty można dostrzec u chłopców. W grupie badanej 23 (100%) chłopców w pozycji stojącej, u których występowało skręcenie miednicy, u 6 (26,08%) można stwierdzić, że terapia nic nie dała i skręcenie miednicy pozostało. U 9 (39,13%) chłopców uzyskano wynik skośności miednicy, natomiast u 8 (34,78%) miednica została ustawiona prawidłowo. Grupa kontrolna 21 (100%) chłopców, u których odnotowano wstępnie skręcenie miednicy w pozycji stojącej, pozwala nam uzyskać kolejne informacje po całym okresie terapii. U 18 (85,71%) chłopców cały okres terapii bez manualnego ustawienia miednicy nic nie zmienił i skręcenie miednicy pozostało. Skośność miednicy stwierdzono u 2 (9,53%) chłopców i tylko u 1 (4,76%) miednica ustawiła się fizjologicznie i nie występowało skręcenie. Rozpatrując wyniki badania, jakie

7 wyszły u dzieci w pozycji siedzącej można stwierdzić zmianę ustawienia miednicy w obydwu grupach pod wpływem rocznej terapii. W grupie badanej 16 (100%) dziewcząt w pozycji siedzącej, u 9 (56,25%) występowało przed terapią skręcenie miednicy. U 4 (25%) dziewcząt terapia nie przyniosła żadnego efektu w ustawieniu miednicy i skręcenie pozostało. U 2 (12,5%) dziewcząt wystąpiła po terapii skośność i u 3 (18,75%) badanie wskazało na równą miednicę. Skośność w tej grupie dziewcząt przed badaniem występowała u 5 (31,25%) osób, natomiast po badaniu u 1 (6,25%) dziewczynki stwierdzono skręcenie miednicy, u 2 (12,5%) dziewcząt wystąpiła skośność i 1 (6,25%) dziewczynka miała równą miednicę. Przed badaniem w tej grupie dziewcząt zauważono, że 2 (12,5%) dziewczynki mają równą miednicę, natomiast po całym okresie terapii u 1 (6,25%) dziewczynki stwierdzono skręcenie miednicy, a u 1 (6,25%) miednica pozostała równa. W grupie kontrolnej 16 (100%) dziewcząt, badanej w pozycji siedzącej, terapia również zmieniła ustawienie miednicy. Przed terapią w tej grupie skręcenie miednicy występowało u 8 (50%) dziewcząt i po terapii u 8 (50%) dziewcząt pozostało i nic nie zmieniło. U 7 (42,75%) dziewcząt przed terapią występowała skośność miednicy, natomiast po terapii można było zaobserwować skręcenie miednicy u 3 (18,75%) osób, skośność u 3 (18,75%) osób i równą miednicę u 1 (6,25%) osoby. W grupie badanej 23 (100%) chłopców, badanej w pozycji siedzącej, można stwierdzić, że przed terapią u 16 (69,56%) osób występowało skręcenie miednicy. Po terapii skręcenie pozostało bez zmian u 9 chłopców, natomiast u 2 (8,69%) wystąpiła Tab.5 Zmiana ustawienia miednicy w pozycji siedzącej w grupie badanej - dziewczęta Tab.6 Zmiana ustawienia miednicy w pozycji siedzącej w grupie badanej - chłopcy Tab.7 Zmiana ustawienia miednicy w pozycji siedzącej w grupie kontrolnej - dziewczęta skośność, a także u 5 (21,73%) stwierdzono równą miednicę. W tej grupie przed terapią wystąpiła również skośność u 7 (30,44%) chłopców, natomiast po terapii u 1 (4,34%) chłopca stwierdzono skręcenie miednicy, u 1 (4,34%) chłopca skośność i u 5 (21,73%) chłopców badanie wskazało na równą miednicę. Wyniki badań z grupy kontrolnej dostarczyły kolejnych informacji i

8 pozwalają zauważyć brak korekcji miednicy. W grupie kontrolnej 21 (100%) chłopców w pozycji siedzącej przed badaniem stwierdzono skręcenie miednicy u 15 (71,43%) chłopców. Po terapii u tych chłopców skręcenie nie uległo zmianie i pozostało u 15 (71,43%) chłopców. Skośność w tej grupie chłopców przed badaniem wystąpiła u 6 (28,57%) osób, natomiast po badaniu skośność pozostała u 1 (4,76%) chłopca i u 5 (23,81%) zauważono skręcenie miednicy. Wynika przeprowadzonych badań dają duże prawdopodobieństwo do stwierdzenia że terapia metodą Ackermann a korzystnie wpłynęła na ustawienie miednicy. W połączeniu z ćwiczeniami korekcyjnymi tworzy skuteczny sposób postępowania terapeutycznego w wadach postawy. Wymaga oczywiście dalszych badań, ale już po rocznym okresie terapii można stwierdzić pozytywne efekty planowanego i przeprowadzonego programu terapeutycznego. WNIOSKI 1. Metoda Ackermann a daje duże możliwości skutecznej diagnostyki i oceny postawy ciała dzieci i młodzieży. 2. Metoda mobilizacji i manipulacji wykorzystana w terapii u dzieci i młodzieży ze skręconą miednicą w połączeniu z ukierunkowanymi i indywidualnie dobranymi ćwiczeniami rozciągającymi i wzmacniającymi poszczególne mięśnie, korzystnie wpływa na korygowanie ustawienia miednicy 3. Metoda fotograficzna jest uproszczonym sposobem oceny postawy ciała dzieci i młodzieży i pozwala zauważyć istniejące dysproporcje w budowie poszczególnych elementów ciała i mo- Tab. 8. Zmiana ustawienia miednicy w pozycji siedzącej w grupie kontrolnej - chłopcy nitorować efekty ćwiczeń. 4. Ze względu na problem z klinicznym określeniem ustawienia miednicy, jak również brak klinicznych obiektywnych metod stopnia skręcenia miednicy na wyniki badań należy patrzeć ostrożnie. 5. Badania wymagają dalszej kontynuacji dla potwierdzenia skuteczności metody dr Ackermann a w korekcji wad postawy u dzieci i młodzieży. LITERATURA 1. Ackermann Wilh. P. - Chiropraktyka ukierunkowana. Diagnoza i technika, Wyd. Natura Medica, Poznań Arkuszewski Z.- Podręcznik Medycyny Manualnej. Atlas zabiegów: miednica, kręgosłup lędźwiowy, kręgosłup piersiowy, żebra, ELIPSA- JAIM, Kraków Arkuszewski Z. - Podręcznik Medycyny Manualnej. Atlas zabiegów - Kręgosłup szyjny, ELIPSA-JAIM, Kraków Białek M., M hango A. - Kompleksowa diagnostyka i terapia wad postawy oraz skolioz wg koncepcji FITS (Funkcjonalna Indywidualna Terapia Skolioz), Skrypt kursu, Wrocław Czaprowski D. - Funkcjonalna Indywidualna Korekcja Skolioz, Ogólnopolska Konferencja Naukowa Wady postawy ciała u dzieci i młodzieży, Bielsko-Biała, Bochenek A., Reicher M. - Anatomia człowieka Tom I, PZWL, Warszawa Kasperczyk T. - Wady postawy ciała - diagnostyka i leczenie, KASPER, Kraków Kiwerski J. pod redakcją - Rehabilitacja medyczna, PZWL, Warszawa Rakowski A. - Kręgosłup w stresie, GWP, Gdańsk Szczygieł A., [1997] Budowa i postawa ciała w populacji dzieci i młodzieży zdrowej oraz niepełnosprawnej - możliwości zobiektywizowanej oceny przy zastosowaniu nowoczesnej techniki diagnostyczno - pomiarowej. /W/ Współczesne potrzeby i możliwości pomiaru zdrowia. Red.Naukowa. dr n.med. J.B. Karski.,prof. dr hab.h. Kirschner., prof. dr hab. - J.Leowski,Warszawa. 1997r. 11. Zembaty A. pod redakcją - Kinezyterapia Tom I, KASPER, Kraków Zembaty A. pod redakcją - Kinezyterapia Tom II, KASPER, Kraków 2003.