ISSN ISBN

Transkrypt

1

2 Redaktor naukowy serii Head Editor of Urbanistyka prof. Sławomir Gzell Zakład Projektowania Urbanistycznego i Krajobrazu Wiejskiego Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej ul. Koszykowa 55, Warszawa, Poland tel./fax (+48 22) ; tel. (+48 22) , s.gzell@wp.pl, s.gzell@arch.pw.edu.pl Redaktorzy serii, Sekretariat Co-Editors, Secretary s Office arch. Katarzyna Kierczyńska-Królikowska dr arch. Katarzyna Pluta, dr arch. Agnieszka Wośko-Czeranowska Recenzent Reviewer arch. Grzegorz Buczek Opracowanie redakcyjne Technical editing Ludwik Biegański Czasopismo recenzowane All texts reviewed Wydawnictwo dofinansowane przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego Przygotowanie do druku Prepared for printing by AKAPIT-DTP Elżbieta Albinowska tel./fax (+48 22) akap.dtp@interia.pl Druk Printed by profesjadruk ISSN ISBN

3 WSTĘP Oddajemy Czytelnikom kolejny, 14 tom Międzyuczelnianych Zeszytów Naukowych Urbanistyka, rocznik 2009, w innej niż dotąd formie edytorskiej. Zmianę tę uzasadnia chęć nadania publikacji cech książki, o czym, poza powodami merytorycznymi, jakimi jest jednorodność tematyki i współautorstwo opracowania, zdecydowały powody praktyczne: wygodniejszy format powszechnie stosowany w publikacjach naukowych. Tom jest poświęcony problemom wielkich osiedli mieszkaniowych, konkretnie ich integracji z miastem, w jakim powstały. W pierwszym rozdziale zostało wyjaśnione do czego zmierzają autorzy opublikowanej pracy, mianowicie uważają, że skoro nie udaje się (w Polsce) tworzyć z wielkich osiedli miast w mieście, to być może należy w uzasadnionych przypadkach dążyć do większej fizycznej i funkcjonalnej integracji osiedla i miasta. W ten sposób osiedla urbanizowałyby się powtórnie, następowałaby ich reurbanizacja. Mówią o tym przedstawione przykłady z Warszawy, Gdańska i Niemiec. Przedstawiona praca jest początkiem większego zamierzenia, które zostało przygotowane przez zespół autorów wymienionych na okładce książki. Niestety, mimo dwukrotnego występowania o grant ministerialny, środki na przeprowadzenie głębszych badań nie zostały przyznane. Komisje rozdzielające fundusze uznały problem za nieistotny. Nie uważamy tak ani my, ani inne osoby, które miały okazję zapoznać się z tematem. Interesujące jest, że również studenci rozpoczynający dopiero karierę zawodową w podobny sposób formułują swoje opinie. Dlatego w książce zamieszczamy kilka studenckich wypowiedzi na temat reurbanizacji wielkich osiedli mieszkaniowych. Nie jest to opis ani podsumowanie typu statystycznego; zacytowanie tych opinii ma, naszym zdaniem, większą wymowę niż by miała ich naukowa synteza. W pracy umieszczono także appendix opisujący narzędzia i korzystające z nich instytucje zajmujące się w USA modernizacją miast. Istotą tego opisu jest to, że pokazuje narzędzia, które zebrano w pewien system niepozwalający na marnowanie środków przeznaczonych na modernizację. To jest nauka, jaką powinniśmy wyciągnąć z doświadczeń amerykańskich i z tego głównie powodu appendix ten znalazł się w książce. Jak powiedziano, opublikowana praca jest równocześnie szkicem projektu. Uważamy, że pokazanie jej na takim etapie może zachęcić innych badaczy do spojrzenia z tej lub podobnej perspektywy na osiedla mieszkaniowe. Być może razem uda się nam zrobić dla nich więcej.

4

5 1. Wielkie osiedla mieszkaniowe jako potencjalne obszary rozwojowe przestrzeni publicznej w miastach 1.1. Zintegrowana Transformacja wielkich osiedli mieszkaniowych wyjaśnienie pojęcia Praca, której słowami kluczowymi są: reurbanizacja, rewitalizacja, wielkie osiedla mieszkaniowe, przestrzeń publiczna, polskie miasto, jest autorstwa dr hab. inż. arch. Krystyny Gruszeckiej i profesora zw. dr hab. arch. Sławomira Gzella z Zakładu Projektowania Urbanistycznego Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej, oraz dr inż. arch. Gabrieli Rembarz z Katedry Urbanistyki i Planowania Regionalnego Wydziału Architektury Politechniki Gdańskiej. W przeświadczeniu autorów, wielkie osiedla mieszkaniowe budowane najczęściej, choć nie wyłącznie, na obrzeżach miast wymagają działań daleko większych niż tylko ocieplanie ścian budynków, malowanie w atrakcyjne wzory i kolory oraz opisywanie w badaniach socjologicznych, wierszach i hip-hopowych piosenkach. Wskazuje na to choćby przegląd prac rewitalizacyjnych, realizowanych w wielu miejscowościach w Polsce i poza jej granicami, a także własne doświadczenia autorów, wykonujących projekty mające zrewitalizować (zmodernizować) przestrzeń wielkich osiedli mieszkaniowych. I tak, analizując dotychczasowe procesy tworzenia podstaw teoretycznych modernizacji wielkich osiedli mieszkaniowych, autorzy doszli do wniosku, że może się ona odbywać tylko w postaci Zintegrowanej Transformacji (ZT) tych osiedli. Jednym z istotniejszych zadań Zintegrowanej Transformacji jest odnajdywanie związków pomiędzy rozproszonymi elementami osiedli, podlegającymi postępującej, niekorzystnej fragmentacji przestrzennej i funkcjonalnej. Związki te, odnalezione, opisane i wykorzystywane, umożliwiają strukturalne łączenie wielkich osiedli mieszkaniowych z miastem, w którym istnieją. Związki te widać będzie najlepiej tam, gdzie powstaje lub jest możliwa do wykreowania nowa przestrzeń publiczna, nowa zarówno dlatego, że jej przedtem nie było lub dlatego, że jest przestrzenią publiczną odzyskaną. Można ten proces nazywać wtórną urbanizacją (reurbanizacją). Integracja oznacza także łączenie rozproszonych działań w zakresie nauki i praktyki. Korzyści, jakie dzięki Zintegrowanej Transformacji odnosić będą miasta i osiedla, ich mieszkańcy oraz inni aktorzy przedsięwzięć reurbanizacyjnych (w tym kapitał prywatny i budżety miast) wydają się oczywiste i są rozliczne. Są to korzyści w zakresie morfologii miasta, określane jako tworzenie przestrzeni publicznej, budowa (odbudowa) tożsamości miejsc, korzyści ekonomiczne, określane jako ekonomia procesów reurbanizacji i korzyści społeczne, określane jako poprawa

6 Wielkie osiedla mieszkaniowe jakości życia. Można więc powiedzieć, że Zintegrowana Transformacja zapewnia pojawianie się i umacnianie synergicznych procesów wzrostu wymienionych korzyści. Warto by więc było, aby powstała strategia postępowania w postaci na przykład Kodu Zintegrowanej Transformacji. Byłaby to synteza zawierająca wyniki badań przeprowadzonych w kolejnych etapach pracy na wybranych przykładach konkretnych osiedli odmiennych typologicznie (w książce pokazane są przykłady z Trójmiasta i Warszawy, a także omawiane są przykłady zagraniczne, zwłaszcza niemieckie). Czy warto zajmować się tym problemem? Podjęcie go uzasadnia analiza sytuacji, w jakiej znajdują się w Polsce wielkie osiedla mieszkaniowe, określane jako modernistyczne. Czynniki, które dziś decydują o narzędziach do poprawy ich sytuacji, trwają przy steoretypowym postrzeganiu tego zagadnienia w ramach sektorowych, sprowadzając problem mieszkalnictwa do budowania nowych mieszkań a obszary ich koncentracji do miejsc jakby wyłączonych z miasta, do odrębnych miast w mieście, co w pewnych warunkach ma sens, ale nie jest modelem do powszechnego zastosowania. Jest to jednak podejście, które nie odpowiada ani na zdefiniowane już inne zapotrzebowania, wynikające ze zmian cywilizacyjnych, ani nie zapewniające w przyszłości czynnego uczestnictwa mieszkańców osiedli w rozwijających się procesach ekonomicznych. Jest to strukturalne separowanie wielkich osiedli mieszkaniowych od miast, w których zostały wybudowane. Sytuacja ta wymaga radykalnego przełamania. Znaczenia podjęcia prac, dzięki którym wielkie osiedla mieszkaniowe stają się terenami rozwojowymi miasta, należy upatrywać w zamiarze planistycznego opanowania procesów, które już się w Polsce rozwijają. Można prognozować, że metoda opracowywania z zachowaniem dyscypliny naukowej wspomnianych Kodów Zintegrowanej Transformacji, mieć będzie dla takich dyscyplin jak architektura i urbanistyka oraz planowanie przestrzenne istotne znaczenie, ukierunkowując inne badania, również w dyscyplinach naukowych, innych niż wymienione. Może także przyczyniać się do powstawania nowych dyscyplin, zwykle pojawiających się na styku badań multidyscyplinarnych, co w warunkach przebudowywanego co pewien czas paradygmatu miasta ma osobne znaczenie. Wyniki takich prac mogą także służyć propagowaniu, choćby na poziomie zarządów miast, współczesnej wiedzy z zakresu transformacji monostruktur mieszkaniowych. Dodać trzeba, że każde opracowanie odnoszące się do kwestii wielkich osiedli w Polsce odbierane jest z wielkim zainteresowaniem w Europie, gdzie w wielu ośrodkach specjaliści zajmują się podobnymi zagadnieniami, i służyć może takiemu formułowaniu programów europejskich, które będą celniej trafiać w polskie uwarunkowania i potrzeby. Pod nazwą Zintegrowanej Transformacji wielkich osiedli mieszkaniowych należy rozumieć kompleksowe działanie w trzech sferach: a) w sferze intelektualnej ZT oznacza odnalezienie związków pomiędzy rozproszonymi elementami dotychczasowych procesów tworzenia podstaw teoretycznych modernizacji wielkich osiedli mieszkaniowych,

7 Sławomir Gzell b) w sferze planistycznej ZT oznacza wskazanie sił umożliwiających strukturalne łączenie wielkich osiedli mieszkaniowych z miastem, w którym istnieją, czyli ich wtórną urbanizację (reurbanizację), rozumianą jako nadawanie osiedlom form miejskich w odróżnieniu od amorficznej postaci, w jakiej do tej pory tkwią (mimo wysiłków, aby tak nie było), c) w sferze operacyjnej ZT oznacza łączenie rozproszonych działań zarówno w zakresie nauki i praktyki jak i w zakresie realizacyjnych działań publicznych i prywatnych. Jak wspomniano, podjęcie problemu uzasadnia analiza sytuacji, w jakiej znajdują się w Polsce wielkie osiedla mieszkaniowe, określane jako modernistyczne. Wskazuje ona, że ani działania praktyczne, ani dość liczne badania teoretyczne nie spowodowały przełomu w sposobie traktowania wielkich osiedli, wybudowanych do 1998 roku. Nie ma też jasno sprecyzowanej polityki państwa w stosunku do nich żaden z istniejących dokumentów przygotowywanych na poziomie krajowym o tym nie mówi, poza stwierdzeniem, że problem istnieje. Jest to tym dziwniejsze, że ekspertyzy przygotowane np. dla potrzeb aktualizacji Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju wyraźnie wskazują na konieczność rozwiązania tego problemu. Podobnie jest na szczeblach niższych, np. strategia rozwoju Warszawy dość marginalnie traktuje ten problem, mimo że ekspertyzy dotyczące gospodarki przestrzennej w Warszawie wysuwają go na miejsce czołowe. Wymienione i inne ekspertyzy wskazywały na złożoność problemu, a w konsekwencji na konieczność wielowątkowego myślenia o sposobach jego rozwiązywania Istniejący stan wiedzy w zakresie tematu badań Początkowe fazy transformacji Kwestia transformacji wielkich osiedli mieszkaniowych jest tematem znanym na całym świecie przynajmniej od wczesnych lat 70. ubiegłego wieku. Krótko po tym jak zaczęto je wznosić na masową skalę, pojawiła się ich stanowcza krytyka i rozpoczęto badania, które miały prowadzić do poprawy ich architektury. W początkowej fazie chodziło głównie o udoskonalenie formy wielkiego osiedla. Początek lat 80. zmienił optykę badań i praktyki. Pierwsze spektakularne wyburzenia wielkich osiedli uznano za koniec modernizmu i rozpoczęto prace nad zmianą paradygmatu urbanistycznego, kształtującego nowe założenia mieszkaniowe. Znaczącymi osobami w tym procesie był Ralf Erskine i Lucien Kroll. Rozpoczęto prace nad odnową środowiska zamieszkania istniejących wielkich osiedli mieszkaniowych, nazywając ten proces rozmaicie: humanizacją, witalizacją, rehabilitacją, rewitalizacją, modernizacją. Realizacja strategii odnowy dotyczyła głównie osiedli Europy Zachodniej, w RFN, Wielkiej Brytanii, Francji, Holandii, Belgii. W Polsce proces ten, w okresie do zmian politycznych roku 1980, nie wyszedł poza prace teoretyczne. Zmianę w postrzeganiu kwestii wielkich osiedli mieszkaniowych w strukturze miasta europejskiego przyniosły lata 90. XX wieku. W tym czasie dokonała

8 Wielkie osiedla mieszkaniowe się gruntowna przebudowa osiedli mieszkaniowych byłej NRD, co spowodowało, że w początkach lat 90., w badaniach europejskich nad osiedlami dominowały doświadczenia niemieckie. Przede wszystkim uświadomiono sobie powszechnie, że problem dekapitalizacji społecznej tzw. blokowisk nie dotyczy tylko nielicznej grupy społecznego marginesu, a całych miejskich społeczności. Badania przeprowadzone w tym czasie przez IRS (Institut für Regionalentwicklung und Strukturplanung w Erkner k. Berlina) w krajach Europy postsocjalistycznej miały na celu zbadanie zakresu problemu, ustalenia jego odmienności, oszacowania potencjałów transformacji i wymianę wiedzy z tego zakresu. Analizy te pozwalają na ustalenie, że istnieje ogólnoeuropejskie podobieństwo faz procesu transformacji wielkich osiedli: dokończenie budowy i remont, modernizacja techniczna budynków i bezpośredniego otoczenia osiedla, dalszy rozwój dzielnicy i podniesienie jakości przestrzeni publicznej, kontrolowany regres struktury. W miastach, w których wciąż istnieje zapotrzebowanie na mieszkania dochodzi po wielu latach wysiłków do stopniowej wymiany budynków. Wyburzane są modernistyczne zbiorowiska budynków wielorodzinnych, a na ich miejscu powstają budynki mieszkalne w układzie zbliżonym do tradycyjnych układów miejskich i o niższej niż poprzednio gęstości zaludnienia. Zmniejszanie się ilości mieszkańców miast umożliwia zastępowanie bloków mieszkaniowych układami zabudowy jednorodzinnej lub wręcz renaturalizację terenu. Można zatem stwierdzić, że wielkie osiedla, a wraz z nimi miasta Zachodniej Europy weszły w epokę postindustrialnego miasta poosiedlowego. Rozważając na tym tle kwestie polskie stwierdza się niekiedy, że w tym czasie nasze wielkie osiedla weszły dopiero w okres przeobrażeń potermomodernizacyjnych. Uznawane dotąd za struktury ustabilizowane o zakończonym inwestowaniu, podlegają gwałtownym zmianom społecznym. Równocześnie popyt na rynku powoduje, że podlegają wtórnej parcelacji i zainwestowaniu nowymi obiektami (dogęszczanie). Proces ten, prowadzony bez odpowiednich ram urbanistycznych, rozstrzygający w sposób doraźny, przypadkowo i punktowo o nowej kompozycji fragmentów osiedla, doprowadza do konfliktów (w tym np. na tle grodzenia części osiedli). Badania przeprowadzone w ramach europejskiego projektu RESTATE (Restructuring Large Housing Estates in European Cities: Good Practices and New Visions for Sustainable Neighborhoods and Cities...) wskazują, że właściwym kierunkiem przemian wielkich osiedli jest maksymalizacja wysiłków w celu redukcji zasobów pozostających składnikiem monostruktury blokowiska, integracji z układem miejskim, różnicowania funkcjonalnego i przebudowy wizerunku architektonicznego. Wszelkie badania wskazują na konieczność traktowania wielkich osiedli jako obszarów zdolnych do przestrzennego rozwoju, których transformacja jest warunkiem utrzymania stabilności społecznej nie tylko tych osiedli, ale całych miast. 8

9 Sławomir Gzell Główne kierunki badań w Polsce Źródła informacji dotyczących problematyki rewitalizacji wielkich osiedli podzielić można w Polsce na cztery podstawowe działy badań: urbanistykę osiedlową, rewitalizację wielkich osiedli, odnowę i reurbanizację miast oraz badania nad jakością przestrzeni publicznej. Pierwszy dział obejmuje badania nad osiedlami mające na celu znalezienie najbardziej poprawnego modelu osiedla mieszkaniowego oraz pierwszą falę krytyki modernistycznych zasad budowy miast. Wiodącą rolę miały tu badania w dziedzinie socjologii i urbanistyki, w których krytyka stanu istniejącego wyznaczyć miała poprawę w realizacji następnych osiedli. W okresie lat 60. i 70. powstaje wiele opracowań, w których dokumentowano badania prowadzone na zlecenie państwa. Do najbardziej istotnych publikacji z tego nurtu należą: J. Ziółkowskiego Urbanizacja, Miasto, Osiedle (1965), B. Jałowieckiego Osiedle i miasto (1968), A. Wallisa Miasto i przestrzeń (1977), Studia nad osiedlami (1978) oraz E. Biegańskiej (red.) Jakość życia w osiedlu (1978, opublikowano 1986). Tematyka referatów zamieszczonych w tej ostatniej pozycji skupia się na kwestii jakości środowiska zamieszkania człowieka, podsumowując dyskusję lat 70. Takie ujęcie problemu wprowadza możliwość dyskusji interdyscyplinarnej na temat wyznaczników tej jakości. Rozwinięcie tych analiz odnaleźć można w publikacjach z początków lat 80.: P. Kryczka Społeczność osiedla mieszkaniowego w wielkim mieście, S. Nurek Waloryzacja przestrzeni osiedli mieszkaniowych (1982), P. Wódz Z zagadnień organizacji życia społecznego w osiedlach. Patologia społeczna w osiedlach (1982). Kontynuację tego urbanistyczno-socjologicznego nurtu, widzącego osiedle w kategoriach problemów mieszkaniowych, odnajdziemy w publikacjach dużo nowszych: B. Jałowiecki Region, Miasto, Osiedle (1990), W. Śliwińska-Ładzińska Urządzenia społeczno-usługowe elementem kształtowania strefy przychylnej społecznie polskich zespołów mieszkaniowych (1992), W. Misiak Jakość życia w osiedlach miejskich (1994). Rozwój poglądów środowiska architektonicznego obserwować można w miesięczniku Architektura. Od połowy lat 70. przeplatają się w nim publikacje opisujące najnowsze realizacje epoki propagandy sukcesu i ich krytyki, drukowane kilka lat później, a pisane przez przedstawicieli nowego pokolenia projektantów. Szczególnie w latach 80., na łamy Architektury przenosi się dyskusja, odnosząca się szeroko do problemu kształtowania środowiska zamieszkania w Polsce, np. Ciągłość w architekturze Cz. Bieleckiego (1979). Na tym tle interesująca staje się książka H. Adamczewskiej-Wejchert pt.: Kształtowanie zespołów mieszkaniowych (1985), próbująca porządkować nowe tendencje w architekturze mieszkaniowej Europy w odniesieniu do sytuacji polskiej. Jej poglądy na stan polskiej urbanistyki zespołów mieszkaniowych w wielu aspektach nie uległy dewaluacji. Miesięcznik Architektura powraca do tematu wielkich osiedli mieszkaniowych w ostatnich latach, w konteście takiej transformacji blokowisk Warszawy, która zagraża ich społecznej przestrzeni. Temu tematowi poświęcone jest szereg publikacji i zorgani- 9

10 Wielkie osiedla mieszkaniowe zowana na Ursynowie w czerwcu 2005 roku konferencja Od osiedla społecznego do osiedla zamkniętego ( Architektura 7 8/2005). Drugi dział, obejmujący temat odnowy osiedli, wywodzi się z nurtu postmodernistycznego postrzegania miasta. Znajdziemy w nim publikacje krytykujące modernistyczne wielkie osiedla za brak cech przestrzeni miejskiej, nie zaś, jak dotąd, jedynie za wypaczanie idei osiedla społecznego. Od przełomu 1980 roku do połowy lat 90., dyskusje toczące się wokół naprawy istniejących struktur osiedlowych nie znajdują odzwierciedlenia w dostępnych publikacjach naukowych. W tym czasie miesięcznik Architektura staje się znowu trybuną krytycznej wymiany myśli wokół nowej interpretacji miasta. Biorą w niej udział głównie architekci, socjolodzy oraz ekolodzy. W drugiej połowie lat 90. ponownie podjęte zostają badania naukowe poświęcone osiedlom modernistycznym, tym razem pod kątem możliwości ich przyszłej odnowy. Wymienić należy badania socjologiczno-urbanistyczne A. Rębowskiej z wydaną przez IGPiK w 1999 roku pozycją Rehabilitacja wielkoblokowych zespołów mieszkaniowych w Polsce. Zagadnienia rehabilitacji blokowisk pojawiają się na marginesie prac nad rewitalizacją środowiska mieszkaniowego, w aspekcie ogólnomiejskim. Z jednej strony, są to badania K. Skalskiego (wydawnictwa z kręgu Forum Rewitalizacji, omawiające głównie doświadczenia francuskie) koncentrujące się na historycznej tkance śródmiejskiej, z drugiej zaś tematy podejmowane w nurcie wychodzącym od idei proekologicznych, prowadzone przez A. Baranowskiego (Baranowski, 2000). Szczególne znaczenie dla kształtowania wiedzy na temat odnowy zespołów mieszkaniowych miały w latach 80. działania środowiska wrocławskiego. Zorganizowana w 1985 roku przez Instytut Architektury i Urbanistyki Politechniki Wrocławskiej Szkoła Habitatu, poświęcona zostaje problemom kształtowania współczesnego habitatu środowiska mieszkaniowego, stawiającego psychofizyczne potrzeby człowieka w centrum swoich zainteresowań. W 1995 roku pod red. Z. Bacia opublikowana zostaje Humanizacja blokowisk podsumowanie warsztatów w ramach Szkoły Habitatu. Ten nurt, silne podkreślenie aspektów krajobrazowoformalnych, reprezentuje również A. Böhm w swoich wcześniejszych publikacjach, pisząc na początku lat 80. o zastosowaniu sieci synergicznej dla rekompozycji krajobrazu osiedla blokowego. Podejście to ujawnia nowe poglądy urbanistyczne, poszukujące naprawy krajobrazu osiedlowego w powrocie do form tradycyjnej tkanki i odnosi się bardziej do kwestii działu czwartego jakości przestrzeni publicznej. Ten, dotąd najbardziej powszechny wśród architektów, sposób myślenia na temat rewitalizacji blokowisk ilustruje zwycięska koncepcja w konkursie urbanistycznym na przebudowę osiedla Za Żelazną Bramą (1986). Modernizacja osiedli autorstwa J.M. Chmielewskiego i M. Mireckiej, opublikowana w 2001 roku, w sposób przekrojowy przedstawia genezę powstania, główne problemy oraz katalog różnorodnych międzynarodowych przykładów zrealizowanych rewitalizacji osiedli. Opisany jest również stan zaawansowania prac, diagnoza problemu oraz kierunek możliwej polityki przestrzennej na przyszłość w Polsce. Jest to, jak do tej pory, najbardziej przekrojowa pozycja poświęcona zagadnieniom 10

11 Sławomir Gzell przebudowy osiedli mieszkaniowych. Rejestrację praktycznych doświadczeń przynoszą publikacje technicznych aspektów modernizacji osiedli, publikowane na łamach publikacji Instytutu Techniki Budowlanej (ITB) oraz Instytutu Gospodarki Mieszkaniowej (IGM), a szczególnie czasopisma fachowe Sprawy Mieszkaniowe i Magazyn Budowlany. Organizowane przez te instytucje konferencje ilustrują główny kierunek praktyki realizacje programów termomodernizacji zasobów mieszkaniowych. Istotne znaczenie mają tu prace naukowe, opracowywane pod kierunkiem H. Zaniewskiej. Najnowsza falę zainteresowania tematem kondycji wielkich osiedli mieszkaniowych odnajdziemy w niedawno zakończonych badaniach prowadzonych w ramach wspomnianego już europejskiego projektu badawczego RESTATE przez zespół pod kierunkiem G. Węcławowicza i S. Kozłowskiego z Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN. Dział trzeci porusza temat wielkich osiedli niejako na marginesie tematów związanych z ogólną problematyką odnowy miast w Polsce. Wiodącą rolę odgrywa tu krakowski IGPiK (obecnie Instytut Rozwoju Miast) z serią wydawnictw i konferencji poświęconych współczesnym problemom miast. Należy wyróżnić publikacje pod redakcją Z. Ziobrowskiego: Bariery modernizacji i rozwoju miast identyfikacja i pokonywanie (1998), Rewitalizacja. Rehabilitacja. Restrukturyzacja. Odnowa miast (2000), Odnowa miast doświadczenia brytyjskie i francuskie oraz wybrane materiały Urzędu Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast (2000), w których poruszane są zarówno problemy polskich osiedli, jak i popularyzowana wiedza o doświadczeniach zagranicznych. Istotne są tu badania pod kierownictwem A. Rębowskiej, dotyczące identyfikacji zakresu i charakteru rewitalizacji polskich osiedli w skali ogólnokrajowej. Temat dalszego rozwoju wielkich osiedli odnajdziemy pośrednio w zagadnieniach poruszających kwestię reurbanizacji miasta. Pojawia się ona w kontekście ogólnomiejskim od połowy lat 90. w pracach urbanistycznych i planistycznych poświęconych zagadnieniom suburbanizacji, dążenia do kreacji miasta kompaktowego, poszukiwania nowego image dla współczesnej polskiej metropolii. Dział czwarty jest poświęcony badaniom nad jakością miejskiej przestrzeni publicznej. Publikacje i badania z tej dziedziny odnajdziemy w wielu nurtach współcześnie prowadzonych badań nad miastem. Najbardziej tradycyjne podejście dotyczy architektury krajobrazu. Na szczególną uwagę zasługują tu prace J. Bogdanowskiego i A. Böhma. Inne podejście do kwestii jakości przestrzeni reprezentują badania IGPiK nt.: Zmiany jakości przestrzeni dużych miast w Polsce. Mierniki i metoda oceny, opublikowane w 1996 roku. Praca ta podejmuje próbę opracowania obiektywnego systemu oceny jakości przestrzeni miejskiej. Badania porównawcze (m.in. T. Markowski) wykazują, iż pomimo istotnego znaczenia dla oceny potencjałów miejskich, charakter przestrzeni publicznej wymyka się znanym sposobom obiektywnego kwantyfikowania. Dotyczy to szczególnie terenów położonych poza obszarem historycznych dzielnic miejskich. 11

12 Wielkie osiedla mieszkaniowe Temat przestrzeni publicznej odnaleźć można współcześnie w wielu pracach poświęconych studiom rewitalizacji obszarów śródmiejskich (np. Z. Zuziak, Strategie rewitalizacji przestrzeni śródmiejskiej) i poprzemysłowych. Przekrojowy charakter ma tu praca pod redakcją M. Kochanowskiego pt.: Przestrzeń publiczna miasta postindustrialnego, udowadniająca złożoność kwestii jakości w ujęciu zakładającym jej parametryczną niewymierność. Kwestia odnowy miasta, intensyfikacji zabudowy wewnątrzmiejskiej, celem ograniczenia suburbanizacji i poszukiwania wewnątrzmiejskich potencjałów rozwojowych, przynoszą kolejne konferencje TUP opracowane przez P. Lorensa w postaci wydawnictw biblioteki urbanisty, tom 6 i 7. Podsumowując, należy stwierdzić, że po roku 1989 badania naukowe poświęcone sytuacji blokowisk w Polsce nie rozwijają się wystarczająco szybko w stosunku do istniejących w tej dziedzinie potrzeb *. * Autorzy pracy, starając się te braki likwidować, wykonali w ostatnich latach szereg badań, zawierając je m.in. w następujących tekstach (te, które nie zostały opublikowane są dostępne w bibliotece Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej lub Gdańskiej, albo w jednostkach organizacyjnych wydziałów, zatrudniających autorów pracy): S. Gzell, K. Pluta, Rola projektowania urbanistycznego w świetle Nowej Karty Ateńskiej 2003 na przykładzie Warszawy, Urbanistyka. Międzyuczelniane Zeszyty Naukowe, Urbanista, Warszawa, 13/2008; S. Gzell (red.), Miejska kompozycja wielkoprzestrzenna a przestrzenie publiczne w miastach, Urbanistyka. Międzyuczelniane Zeszyty Naukowe, Urbanista, Warszawa, 12/2007; K. Gruszecka, A. Bieske-Matejak, A. Chylak, Studium transformacji przestrzeni urbanistycznych stref wielkomiejskich na obszary ekologicznie czynne, praca badawcza w ramach programu priorytetowego prowadzonego przez Wydział Inżynierii Środowiska Politechniki Warszawskiej: Energia i budownictwo w ochronie środowiska, Warszawa, 2007; K. Gruszecka, Osiedle Targówek Mieszkaniowy w Warszawie, [w:[ S. Gzell (red.). Miasto w mieście, Zakład Projektowania Urbanistycznego, Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej, Warszawa, 2005; K. Gruszecka, Południowy obszar metropolitalny Warszawy. Ocena skutków trendów suburbanizacyjnych w latach , [w:] P. Lorens (red.), Problem suburbanizacji, biblioteka urbanisty, Urbanista, Warszawa, 2005; K. Gruszecka, Wpływ koncepcji rozwoju urbanistycznego Warszawy w okresie międzywojennym na ukształtowanie śródmieścia po II wojnie światowej (referat na konferencji: Poznań w latach Urbanistyka-architektura przestrzenie chronione, Poznań a inne miasta ), Poznań, 2005; S. Gzell (red.), Przestrzeń publiczna jako element krystalizacji zespołów urbanistycznych, Urbanistyka. Międzyuczelniane Zeszyty Naukowe, Urbanista, Warszawa, 10/2005; K. Gruszecka, Rewitalizacja starych miast województwa zielonogórskiego, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa, 2004; S. Gzell, K. Pluta, Peryferie i centrum Warszawy a jej stołeczność, Urbanistyka. Międzyuczelniane Zeszyty Naukowe, Urbanista, Warszawa, 9/2004; S. Gzell, G. Buczek, G. Chodkowski, K. Kierczyńska-Królikowska, K. Pluta, A. Wośko-Czeranowska, Warszawa tożsamość przestrzenna miasta. Zagadnienie miast w mieście, ZPU, Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej, Warszawa, 2004; S. Gzell, Warszawa: planowanie transgraniczna na obszarze metropolitalnym, ZPU, Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej, Warszawa, 2003; S. Gzell, Polityka a planowanie przestrzenne na szczeblu lokalnym, ZPU, Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej, Warszawa, 2003; G. Rembarz, The public space in the cities of transformation. Spatial and social aspect of changes (badania realizowane w międzynarodowej współpracy naukowej Bauhaus University Weimar, Politechniki Gdańskiej ze środków Komitet Badań Naukowych i Deutscher Akademiescher Austausch Dienst. 12

13 Sławomir Gzell Doświadczenia zagraniczne Badania zagraniczne, podobnie jak w Polsce, grupują się w czterech działach. Wyniki są jednak ze względu na specyfikę ekonomiczną odmienne, zarówno co do ilości jak i jakości. Różne są też okresy czasowe, w których zainteresowanie badaczy poświęcone zostało konkretnemu działowi. Inny jest związek wyników badań z ich wdrożeniem do polityki przestrzennej. Stąd okres dyskusji nad dobrą formą osiedla dużo szybciej doprowadził do odstąpienia od praktyki budowy wielkich osiedli mieszkaniowych. Jeśli chodzi o osiągnięcia praktyczne krajów Europy Zachodniej, to trzeba sięgnąć do doświadczeń Francji, Holandii, Wielkiej Brytanii, Danii, Szwecji i Zachodnich Niemiec, głównie z lat 80. Aktualne informacje dotyczące zagadnień najbliższych polskim realiom pochodzą z tzw. nowych landów RFN. Przy podobnych metodach rozwiązywania aspektów technicznych przebudowy wielopiętrowych budynków oraz sposobów zagospodarowania przestrzeni międzyblokowych, programy odnowy dostosowują się do lokalnych uwarunkowań społecznych. One to decydują o odmiennych możliwościach poprawy sytuacji, zmiany krajobrazu w osiedlach Sztokholmu czy Marsylii. Najnowszymi publikacjami próbującymi zebrać ogólnoeuropejski dorobek praktyczny są wydawnictwa: High-rise housing in Europe. Current trends and future prospects, pod redakcją R. Turkingtona, R. van Kemptena, F. Wassenberga (...) oraz Restructuring large housing estates in Europe, pod redakcją R. van Kempen, K. Dekker, S. Halla, I. Tosicsa. Publikacje te są rodzajem skrótu z badań prowadzonych w ramach wspomnianego wyżej europejskiego projektu RESTATE (...). Dokładne sprawozdania z uzyskanych w 10 krajach (20 osiedlach) wyników projektu zakończonego w 2005 roku opublikowane zostały w oddzielnej serii Restate Reports i na stronie web projektu. Jest to obecnie opracowanie najbardziej aktualne, przeglądowo traktujące zagadnienie wielkich osiedli. Zakres problematyki przebudowy wielkich osiedli mieszkaniowych byłej NRD, ilustruje bogata literatura, niedostępna w polskich bibliotekach naukowych. Na szczególne wymienienie zasługują tu następujące pozycje: W. Rietdorf Weiter wohnen in der Platte (...), Ch. Hannemann Die Platte. Industrieller Wohnungsbau in der DDR (...), H. Kalleja, D. Flamig Plattenbausanierung. Instansetzung, Stadtebauliche Entwicklung und Finanzierung (...). Ze względu na zakres i wyjątkowość problemu, wiele miejsca poświęcone zostaje kwestii blokowisk w badaniach wdrożeniowych finansowanych przez rząd federalny i odpowiednie ministerstwa poszczególnych landów. Do szczególnie istotnych zaliczają się podsumowania projektu w ramach Forschungsvorhaben des Experimentellen Wohnungs- und Städtebaus nt.: Vitalisierung von Grossiedlungengen z 1991 roku oraz Stadtebauliche Entwicklung grosser Nuebaugebiete in den neuen Bundeslaendern und Berlin-Ost z 1995 roku. Na polecenie zasługuje całościowy dorobek Institut für Regionalentwicklung und Strukturplanung w Erkner k. Berlina, IRS, placówki specjalizującej się w badaniach problemów przestrzennych nowych landów, a przez ostatnie 10 lat będącego najsilniejszym ośrodkiem studiów nad wielkimi osiedlami. 13

14 Wielkie osiedla mieszkaniowe Obok wydawnictw naukowych, wiele ważnych danych dostarczają materiały pokonferencyjne i informacyjne publikowane przez Senat Miasta Berlina we współpracy z zarządami przedsiębiorstw mieszkaniowych wielkich osiedli WoGeHe Hellersdorf i WBG Marzahn. Szczególne znaczenie, również dla oceny stanu polskich dokonań, jest analiza materiałów pokonferencyjnych, w których odnajdziemy pojedyncze referaty polskich badaczy i praktyków. Jest to rozproszony dorobek naukowy, który dotąd nie został zebrany w oddzielnej tematycznej monografii. Badania nad wielkimi osiedlami, podobnie jak w Polsce, mają swoje etapy. O ile w latach 80. europejskie gazety architektoniczne przynosiły we wszystkich krajach informacje o technicznych aspektach przebudowy osiedli, o tyle lata 90. traktują te kwestie dużo bardziej powściągliwie. W poszczególnych krajach problem osiedli leży w zasięgu zainteresowania różnych dyscyplin. W zależności od wielkości problemu stanowi to, jak dotychczas, domenę zainteresowań gospodarki mieszkaniowej i sektora pomocy społecznej (Skandynawia, kraje Beneluxu) lub, jak w byłej NRD, interdyscyplinarny problem krajowy, związany z katastrofalnym upadkiem rynku nieruchomości. Są to zatem dla jednych marginalne kwestie możliwe do rozwiązania poprzez systematyczne ograniczanie wielkości kłopotliwych (problematycznych) osiedli lub, dla drugich, zagadnienia o zakresie makroekonomicznych decyzji parlamentarnych. Szczególnie interesujące są informacje o sytuacji wielkich osiedli w innych byłych krajach socjalistycznych. Podobnie jak w Polsce, stan badań w tej dziedzinie nie jest tak zaawansowany jak w Europie Zachodniej. Znane są tu angielsko- i niemieckojęzyczne publikacje IRS oraz Europäische Akademie für Städtische Umwelt z Berlina. Podobnie jak międzynarodowe konferencje i seminaria, organizowane z udziałem reprezentantów wschodniej Europy, pełnią one rolę propagującą wiedzę o zakresie i stanie zaawansowania prac nad strukturami osiedlowymi. Należy tu wspomnieć o współpracy Berlina z warszawskimi dzielnicami Bemowo i Ursynów (która niestety nie wyszła poza etap dyskusji i prezentacji niemieckich opracowań, w tym dotyczących stanu technicznego niektórych polskich budynków z wielkiej płyty). Ta postawa niemieckich placówek badawczych, wspierana przez władze polityczne, traktowana jest jako propagowanie osiągnięć niemieckiej wiedzy technicznej, transfer know-how dotyczący rewitalizacji wielkich osiedli prefabrykowanych. Jest to sytuacja wyjątkowa, ponieważ w innych krajach informacje dotyczące rewitalizacji osiedli traktowane są raczej jako zagadnienie specjalistyczne, co wpływa na zakres dostępnych na ten temat publikacji, szczególnie tych w językach uznanych za międzynarodowe. Należy dodać, że większość badań wschodnioeuropejskich współfinansowana jest ze środków Unii Europejskiej (Interreg II C). Inna sytuacja dotyczy badań nad jakością przestrzeni publicznej. Jest to obecnie na świecie główny nurt badań nad miastem. Począwszy od prac Lyncha, Alexandera, Cullena oraz pierwszych teoretyków postmodernizmu, rozwija się pogłębiona refleksja nad charakterem przestrzeni publicznej we współczesnym mieście. Wielowątkowa dyskusja, wychodząca poza tradycyjne badania kompozycji przestrzennej, poszukuje związków pomiędzy kondycją współczesnego społeczeń- 14

15 Sławomir Gzell stwa demokratycznego a formą miasta. Zainteresowanie fenomenem historycznych przestrzeni publicznych przenosi się na współczesne realizacje w ramach odnowy miast. Przykłady europejskich metropolii, jak Paryż, Barcelona, unowocześniających w ten sposób swój wizerunek końca XX wieku, wytyczają kierunek dla wielkich projektów w innych miastach rewitalizowanych doków Londynu, Rotterdamu, Bergen, ponownie zjednoczonego Berlina. Opisywane nie tylko przez znawców pięknej formy (np.: P. Favole, J. Gehl), przestrzenie publiczne stają się centralną kwestią badań nad rewitalizacją miasta. We współczesnej Europie toczy się dyskusja socjologów, ekonomistów i polityków nad kwestią przestrzeni publicznych jako elementu komercyjnego produktu miejskiego oraz kulturowymi i socjologicznymi skutkami prywatyzacji przestrzeni. Towarzyszy jej rozkwit sztuki ich kształtowania, wychodzący z nurtu projektowania krajobrazowego: kunsztu zakładania parków i ogrodów. Największymi obrońcami tradycyjnego rozumienia harmonii krajobrazu miejskiego i wyznaczników jakości środowiska miejskiego są architekci doby postmodernizmu, a wśród nich teoretycy New Urbanism, zapisujący w Charter of the New Urbanism, że miara wielkości miast przejawia się poprzez jakość jego przestrzeni publicznej. Zadziwiający jest fakt istnienia wielu przykładów wskazujących na silny wpływ tego nurtu na przestrzenny wyraz dotychczas realizowanych rewitalizacji wielkich osiedli. Zakres powiązań transformacji wielkich osiedli z wiodącymi wyzwaniami dzisiejszej urbanistyki europejskiej odnaleźć można w dorobku badaczy miasta. Nacisk na kształtowanie miasta poprzez szczególną dbałość o detal urbanistyczny z lat 70. zastępuje dziś dyskusja filozoficzna dotycząca fenomenu miasta. Wymienić tu można publikacje poświęcone głównym kwestiom kryzysu miasta, poszukującego nowej idei dla swej egzystencji w sytuacji kurczenia się europejskich miast. Kończąc rozważania na temat zakresu badań, w których odnaleźć można czynniki znaczące dla podnoszenia skuteczności działań w zakresie reurbanizacji wielkich osiedli, należy pamiętać, że mówiąc o wielkim osiedlu mówimy (w Polsce, w Europie Wschodniej i Centralnej) o postsocjalistycznym mieście doby globalizacji. Przyjmując współczesną fenomenologiczną definicję miasta, zakres możliwej do uwzględnienia wiedzy jest nieograniczony, gdyż jest to w tym ponadosiedlowym ujęciu pole badań, nie tylko w Polsce, niemal nieznane. Praktyka jednakże dowodzi, że działania holistyczne w tym zakresie pozostają jedynie słusznym teoretycznym założeniem. 15

16 2. aktualne poglądy na problem przestrzeni publicznej w miastach 2.1. Ulica w mieście jako przestrzeń publiczna teoria i praktyka Wstępne refleksje wynikające z obserwacji problemu Chcielibyśmy (a mówią o tym nie tylko urbaniści), aby w wielkich osiedlach mieszkaniowych tradycyjnie ukształtowana ulica była podstawowym elementem ich struktury przestrzennej oraz (razem z placem miejskim) miejscem codziennego życia mieszkańców. Nie jest to koncepcja ani nowa, ani nieznana, faktem jest natomiast, że umiejętność takiego projektowania ulic zaniknęła dziś uczymy się tej sztuki od nowa. O wysiłkach, jakie podejmujemy mówił rozdział poprzedni, warto jeszcze, choćby dla zdobycia dobrych przykładów i wystrzegania się złych, zaprezentować przegląd tego, czego w interesującym nas zakresie dokonano w miastach nowoczesnych w XX wieku, to znaczy miast, w których, mimo gorączki urbanizacyjnej, zaczęto dbać jednakowo o jego rozwój techniczny jak i wygląd (Pawłowski 1969) *. Czego dziś chcielibyśmy się wyzbyć? Mówi się o konieczności zawężenia pasów terenu przeznaczanych w mieście dla komunikacji, bo to co narzuca normatyw urbanistyczny dezintegruje przestrzeń miasta i hamuje zróżnicowanie funkcji ulic, w tym likwiduje je jako przestrzenie publiczne. Podkreśla się potrzebę kształtowania systemu transportu środkami ekonomicznymi. Stwierdza się, że nowa klasyfikacja ulic powinna uwzględniać skalę miasta, jego cechy genetyczne, dobór formy obudowy, konieczność ograniczania hałasu i zanieczyszczeń, koncepcję całości sieci jako kośćca struktury miasta, kształtowania węzłów w relacji nie tylko do funkcji ruchu ale i funkcji przestrzeni miejskiej, charakter i rolę jaką ulica pełni w mieście. Dodatkowo, co jakiś czas, przybywają postulaty wynikające ze zmian jakich doświadcza miasto. Ważne są tu zmiany w prawie urbanistycznym kolejne ustawy są stale bardziej technologiczne niż socjalne, regulując problemy techniczne nie odnoszą się pozytywnie do potrzeb społecznych. Od lat zadajemy sobie dwa podstawowe pytania: 1) Czy ulica jest raczej jednym z wielu elementów struktury miejskiej, czy stanowi główny czynnik strukturalizujący? 2) Czy ulica w strukturze miasta jest tylko arterią komunikacyjną, czy przeznaczona dla niej przestrzeń pełni jeszcze inne role? Upraszczając te pytania (ale i wyostrzając) można pytać: co czemu ma być podporządkowane, przestrzeń miejska rozwiązaniom komunikacyjnym z ich żądaniami technicznymi, czy owe * Wykaz literatury powoływanej w poszczególnych rozdziałach zamieszczono na końcu publikacji. 16

17 Sławomir Gzell rozwiązania komunikacyjne potrzebom przestrzeni miejskiej? Z punktu widzenia projektowania urbanistycznego i zasad kompozycji miejskiej przestrzeni, odpowiedź wydaje się oczywista: istotniejsza jest nie technika a kompozycja. (Gawlikowski 1992). Ten sposób patrzenia na miasto nie jest nowością. Przykładem jest choćby tekst Ignacego Drexlera z 1911 roku o jego projekcie konkursowym na plan Krakowa (Drexler 1911). Według Drexlera sieć ulic powinna być oczywiście taka aby z każdego punktu w mieście łatwo się można dostać do każdego innego. Ale dalej zadbał szczególnie o urozmaicenie wyglądu miasta projektując prospekt, który kończy się monumentalnymi schodami prowadzącymi do platformy ukoronowanej kolumnadą z białego marmuru... Całość dopełniłby szereg rzeźb zdobiących to dzieło architektoniczne. Drexler proponuje też aby dla urozmaicenia wyglądu ulic... wymagano od budujących pewnego odstępowania od linij regulacyjnych i członkowania linii granicznej domów według szczegółowych planów, które by dla każdej ulicy miał sporządzić urząd budowlany miejski. Także wytrasowanie niektórych ulic w liniach lekko krzywych byłoby pożądane. Według Drexlera nowe ulice i place powstawać powinny między innymi dla odsłonięcia arcydzieł architektury, po czym Drexler dodaje pragmatycznie, że wzrost wartości gruntów przyległych do nowej ulicy może łatwo pokryć koszta jej budowy. Dziś widzimy, że rola ulicy jako przestrzeni pomagającej dostać się z każdego punktu w mieście do każdego innego (co wiele ulic wypełnia zresztą z trudem), rozeszła się z rolą ulicy jako salonu miasta. Warto postawić pytanie, jak, kiedy, gdzie i dlaczego całkowicie zarzucono sposób myślenia prezentowany przez Drexlera? Szachownica ulic utrzymywanie tradycji Początek miast nowoczesnych nie zwiastował upadku znaczenia tradycyjnej miejskiej ulicy. Ildefonso Cerda, autor planu Barcelony, pierwszego miasta nowoczesnego, wierzył, że ulice tworzące miejskie bloki, ulice i placyki na skrzyżowaniach ulic, to nie tylko elementy struktury miasta ale i miejsca najważniejsze dla osób mieszkających w domach stojących najbliżej (Cerda 1979). Zwracał uwagę, że w nowym mieście, jakim Barcelona stała się bez wątpienia po generalnej przebudowie w drugiej połowie XIX wieku, konieczna jest kategoryzacja ulic od lokalnych wokół kwadratowych bloków i dzielnicowych wokół grup bloków, po wielkie diagonale, pozwalające osiągnąć szybko ważniejsze punkty w mieście i wydostać się poza nie. Cerda uważał, iż wszystko jest komunikacją a urbanizacja jest związana z ewolucją transportu, polegającą na jego technologicznym udoskonalaniu i zapewniającą powstanie miasta integralnego. W technologicznym planie Barcelony nie widać takich miejsc, o jakich pisał Drexler, ale z drugiej strony taki indyferentny plan pozostawiał wolną rękę wypełniającym go architektom. Stąd bez problemów dopasował się do niego zarówno Antonio Gaudi, jak i moderniści spod znaku CIAM, potem twórcy obiektów olimpijskich 17

18 Poglądy na problem przestrzeni publicznej w 1992 roku (w tym S. Calatrava, R. Bofill, F. Gehry i A. Isozaki), jak i autorzy Forum 2004 (Busquets 2005). Dokonujący się na przełomie XIX i XX wieku rozwój Barcelony z jej szachownicowym planem różnił się od tego, co działo się w Stanach Zjednoczonych, gdzie takie same plany (grid plans) miały wszystkie znaczące miasta. W USA, w wyniku o wiele szybszego wzrostu miast amerykańskich szachownicowa siatka (pomińmy tu jej genezę) stała się wygodnym, neutralnym nośnikiem tego, co w mieście się działo. W ówczesnej Europie na ograniczanie przestrzenne planu szachownicowego inercyjny wpływ miały otaczające go wykształcone formy. W USA takich ograniczeń nie było, a kapitalizm z epoki leseferyzmu potrzebował swobodnego powiększania miasta. W takim mieście ginęła forma a istotnym znakiem życia stawała się konsumpcja i ruch mas ludzi biegających w poszukiwaniu środków na nią (Ciucci 1983). Właśnie ten ruch na ulicach, a także szereg innych czynników natury ekonomicznej i politycznej, uzmysłowiły Amerykanom potrzebę planowej organizacji miejskiej przestrzeni. Pierwszym jej wyrazem była Wystawa Światowa w 1893 roku w Chicago, gdzie dla potrzeb tej World s Columbian Exposition na scalonych prywatnych gruntach w południowej części miasta wybudowano Białe Miasto. Za głównego autora uważa się Daniela Hudsona Burnhama. Działalność jego i innych architektów i planistów amerykańskich tego okresu określa się mianem The City Beautiful Movement (Hines 1979; Wilson 1989). Istotą tej działalności było to, że w oparciu o geometryczny układ ulic, w których istniejące plany szachownicowe wzbogacano o diagonalne ulice przecinające się tak, że co pewien czas uzyskiwano efekt multiplikowanego paryskiego Placu Gwiazdy, budowano klasycyzujące założenia urbanistyczne, z obowiązkowym obiektem krytym kopułą w środku założenia. Choć nie wychodzono poza merkantylny klasycyzm (Giedion 1968) albo klasycyzm z drugiej ręki (Ciucci 1983), to jednak ówcześni Amerykanie uważali, że od czasu Arki Noego... nie było nic równie wielkiego jak to pierwsze wyartykułowanie działania w grupie. Inaczej mówiąc chodziło o projektowanie większych całości miejskich pod jednym kierownictwem planisty, który jako rzecz wstępną, jako podstawę wielkiej miejskiej kompozycji, rysował układ miejskich ulic. Choć na konferencji w 1910 roku w Londynie koncept projektowania miast w oparciu o tak rozumiane i definiowane piękno przegrał z ideą miast ogrodów, to jednak nie była to klęska. Na obrazach pokazujących projekt dla Chicago z 1909 roku, który Burnham przywiózł do Londynu, widać było nie tylko budynki, ale masy ludzi spacerujących po nowych, zadrzewionych bulwarach, albo w pojazdach, posuwających się po nadbrzeżu Jeziora Michigan, odzyskanego dla mieszkańców po likwidacji magazynów i fabryk przedtem tam się znajdujących, i to się chyba Europejczykom podobało. Można powiedzieć, że obrazy te były w nurcie rozchodzących się z Wiednia idei Camilla Sitte i jego książki Der Stadte-Bau nach seinen kunstlerischen Grundsätzen wydanej w 1889 roku. Książka podnosiła rolę pierwiastka kompozycyjnego w pro- 18

19 Sławomir Gzell cesie planowania miast a z książki tej też wynikało, że dla Sittego miasto stanowiły prawie wyłącznie place i ulice (Collins, Crasemann Collins 1986). Karl Henrici (Henrici 1891) i Otto Wagner (Geretsegger, Peinter 1964) pisali, że dzięki takiemu myśleniu o ulicach, można będzie generować wielkie założenia urbanistyczne, zakomponowane jako całość. Trzeba, gwoli naukowej prawdy przypomnieć, że do tej grupy zaliczamy Rzym Mussoliniego, Moskwę Stalina a zwłaszcza Germanię, czyli przebudowany Berlin Hitlera (Krakowski 1992). Ale takie przypadki nie powinny zniechęcać do uwzględniania czynnika kompozycyjnego w planowaniu miast, zwłaszcza jeśli aprobujemy projekt Dzielnicy Marszałka Piłsudskiego ze Świątynią Opatrzności w międzywojennej Warszawie oraz wcześniejszą działalność Christophera Wrena w Londynie i Georgesa Haussmanna w Paryżu. Tak samo powstawała konkursowa Canberra Waltera Griffina w 1912 roku i konkursowy projekt planu Berlina z 1910 roku Mohringa, Eberstadta i Petersena, wzorzec nowoczesności planistycznej początku XX wieku (Sonne 2003). Z planów dla miast na ziemiach polskich warto przypomnieć konkursowy plan Krakowa z 1910 roku (Purchla 1990) czy Szkic wstępny planu regulacyjnego m.st. Warszawy, wykonany pod kierunkiem Tadeusza Tołwińskiego w 1916 roku dobrze rozwiązujący, w opinii wybitnych europejskich urbanistów, skomplikowane problemy miasta zgodnie z nowoczesnymi zasadami kształtowania miast (warto przypomnieć, że T. Tołwiński był autorem definicji czynnika kompozycyjnego ) (Kotaszewicz 1994). Dalej są nieco późniejsze plany wrocławskie (lata ), autorstwa Adolfa Radinga, Ernsta Maya i Maxa Berga (Kononowicz 1990) i także plan Gdyni Romana Felińskiego i Adama Kuncewicza z 1925 roku (Sołtysik 1993). Wspomniany plan Warszawy zajmował się dość szczegółowym urządzaniem przestrzeni miejskiej wytyczając nowe ulice i place. Stanowić one miały kościec przyszłej wielkoprzestrzennej kompozycji Warszawy, dyscyplinując przestrzeń pomiędzy istniejącymi zespołami zabudowy intensywnej a granicami miasta. Tak powstały (w planie) monumentalne założenia osiowe, leżące w zasadzie obok wielkich tras komunikacyjnych (oprócz tych, które łączyły się z mostami), co opisuje ich naturę, wskazując, że ich przestrzeń nie była podporządkowana technice miejskiej, ale estetyce Ulice w ogrodzie uzdrawianie społeczności Ebenezer Howard uważał się za higienistę i chciał zbudować zdrowe miasto. W istniejącym dostrzegał wiele plusów, w tym well-lit streets, dobrze oświetlone ulice, a więc bezpieczne i godne zachowania (Howard 1985). Analizując przestrzeń dwóch pierwszych miast ogrodów, Letchworth i Welwyn, widać, że w obu nie brakuje ulic z domami stojącymi wzdłuż chodników a lokalizacja głównych budynków publicznych poddana jest zasadom powszechnie znanym z innych miast. Wokół parku w środku miasta pojawiła się galeria ze sklepami, kryta ulica nazwana Kryształowym Pałacem. Jej rolą było nie doprowadzać do 19

20 Poglądy na problem przestrzeni publicznej rozproszenia sklepów, ale skupiać je ku wygodzie pieszych mieszkańców miasta, wybierających się na zakupy. Idea miasta ogrodu była w pierwszych latach XX wieku bardzo popularna na terenie Polski. Wspominane już kilkakrotnie plany Warszawy i Krakowa powstawały i pod jej wpływem. Ale idea ta nadawała się raczej do realizacji założeń nie tak wielkich. W 1912 roku T. Tołwiński wygrał konkurs na projekt parcelacji gruntów w podwarszawskich Ząbkach. Przedstawił funkcjonalnie zaprojektowane miastoogród, ze wszystkimi howardowskimi atrybutami. Jego struktura opierała się na istnieniu pięciu zespołów, z których każdy był zintegrowany kompozycyjnie wokół osi będącej jego główną ulicą. Na osiach zaprojektowano place, wokół których zgrupowano usługi. Wspomnieć trzeba, że w konkursie w 1912 roku również zdobywcy nagrody II (A. Bojemski i J. Sienicki) i nagrody III (Cz. Przybylski) odwoływali się wprost do prac Howarda jak podaje Przegląd Techniczny z 1912 roku. Inny świetny przykład podwarszawski to Leśna Podkowa A. Jawornickiego z 1927 roku a bliżej naszych czasów próby budowy osiedli ogrodowych, podejmowane w jej rejonie przez K. Domaradzkiego i O. Dziekońskiego w latach 80. XX wieku. Z pewnością korzenie howardowskie mają rozplanowane w początkach lat 20. Żoliborz Oficerski i Żoliborz Urzędniczy w Warszawie (Heyman 1976). Zasadą ich planów było stworzenie zespołu związanych ze sobą niewielkich wnętrz placowych i ulicznych. Gęstość zabudowy i ciągłość jej wzdłuż krótkich, załamujących się ulic, duża ilość detali, a nade wszystko cisza, spokój, atmosfera niewielkiego skupiska znających się ludzi przywodzą na myśl rozwiązania małomiejskie, gdzie na ulicy zachodzi większość pozadomowych kontaktów między ludźmi. Gdyby jeszcze przypomnieć zielone kolonie na Górnośląskiej, Filtrowej, Wawelskiej, Chłopickiego i Żółkiewskiego a także Czerniaków i Sadybę opisywane jako miasta-ogrody, to wyraźnie byłoby widać jak mocno ten nurt urbanistyczny jest w Warszawie usadowiony. Teraz następuje pytanie: czy to dobrze, bo przecież wielu teoretyków uważa, że teoria miasta-ogrodu była wroga miastu i doprowadziła do obumarcia najważniejszego elementu miasta, czyli ulicy? W dyskusji o wpływie, jaki teoria garden city wywarła na urbanistykę XX wieku zwolennicy tezy, że był to wpływ zgubny wysuwają najczęściej dwa argumenty. Po pierwsze mówią, że miasto-ogród spowodowało obumieranie ulicy będącej podstawowym elementem miasta, scalającym różne formy życia miejskiego. Po drugie, miasto-ogród miałoby zachęcić urbanistów do rozluźniania tkanki miejskiej aż do likwidacji miejskiej przestrzeni i zastępowania pejzażu miejskiego pejzażem naturalnym. Co do tezy o antyurbanizmie miast-ogrodów to opinia ta jest nietrafna. Letchworth i Welwyn, już w trakcie budowy, były bardziej zwarte niż większość angielskich miast tej samej klasy, a było tak przynajmniej z dwóch powodów. Raz, ziemię pod budowę kupowano nie mając nieograniczonych środków, a więc konieczna była dbałość o możliwie dużą gęstość, i uzyskano ją relatywnie dużą 20