Dr hab. Dariusz Niedźwiedzki Kraków, Instytut Europeistyki Uniwersytet Jagielloński

Transkrypt

1 Dr hab. Dariusz Niedźwiedzki Kraków, Instytut Europeistyki Uniwersytet Jagielloński Recenzja pracy doktorskiej autorstwa Pani magister Marty Szaranowicz-Kusz pt. Nowi obywatel. Społeczne aspekty procesu naturalizacji cudzoziemców w Polsce. Uwagi wstępne Recenzowana praca doktorska została przygotowana po opieką naukową dr hab. Sławomira Łodzińskiego z Instytutu Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego. Rozprawa składa się z siedmiu rozdziałów poprzedzonych wprowadzeniem i zwieńczonych zakończeniem, a także bibliografii, spisu tabel oraz aneksu zawierającego spis wywiadów przeprowadzonych przez autorkę w trakcie zrealizowanych na potrzeby dysertacji badań empirycznych. Łącznie praca zawiera 255 stron, z czego 16 stanowi bibliografia. Rozprawa Pani Marty Szaranowicz-Kusz dotyczy tematyki mieszczącej się w szeroko rozumianych studiach migracyjnych. Przy czym migracja jest dla autorki raczej pewnym kontekstem dla rozważań na temat jej następstwa w postaci procesów wchodzenia migrantów do społeczeństwa przyjmującego, a w szczególności prawno-instytucjonalnych i społecznokulturowych aspektów naturalizacji. To powoduje, że dotyka ona problematyki z zakresu socjologii politycznej dotyczącej formowania i prowadzenia przez państwo polityki imigracyjnej, w tym określania zasad obywatelstwa. Można także uznać, że tematyka pracy mieści się także w szeroko rozumianych studiach poświęconych problemom ludzkich tożsamości. Jak pisze sama autorka: ( ) przedmiotem mojego zainteresowania uczyniłam decyzje imigrantów o naturalizacji, jej przebieg oraz konsekwencje (s. 8). Wszystkie wymienione elementy procesu naturalizacji nieuchronnie wywołują konsekwencje tożsamościowe dla imigrantów. Mogą do nich prowadzić również wśród członków społeczeństwa przyjmującego, w tym przypadku polskiego, bo Polskę autorka wybrała dla przeprowadzenia szczegółowych analiz zagadnienia w oparciu o dane zastane i wywołane w trakcie badań empirycznych. 1

2 Tak określony problem badawczy wpisuje się dobrze w długoletnią tradycję badania imigrantów w Europie Zachodniej, gdzie kwestia naturalizacji cudzoziemców stanowi nie tylko atrakcyjny poznawczo temat badań, ale stanowi realny problem społeczny. W warunkach polskich praca autorki stanowi istotny głos literaturze przedmiotu, sukcesywnie wzbogacanej przez badaczy, szczególnie po naszej akcesji do UE. Wspomniane cechy to niewątpliwie jedna z zalet recenzowanej rozprawy. Ponadto jej waga teoretyczna i praktyczna wynika z aktualności tematyki migracyjnej, tożsamościowej i obywatelskiej we współczesnych badaniach socjologicznych i antropologicznych. Po pierwsze, przekształcenia tożsamości indywidualnych i zbiorowych we współczesnej dynamicznie zmieniającej się rzeczywistości społeczno-kulturowej cieszą się wielkim zainteresowaniem badaczy. Po drugie, coraz większą wagę analityczną przywiązuje się do migracji jako jednego z ważniejszych czynników społecznych, kulturowych, ekonomicznych i politycznych zmian współczesnego świata, w tym państwa narodowego. Po trzecie, problem regulacji dotyczących obywatelstwa w, z jednej strony integrującej się Europie, z drugiej narastającego w konsekwencji migracji zjawiska wielokulturowości współczesnych państw nabiera szczególnego znaczenia. Wspomniana zaleta aktualności tematyki pracy stanowi jednocześnie pewną trudność dla każdego podejmującego ją autora. W natłoku licznie wydawanych prac teoretycznych i analiz empirycznych dotyczących podjętych zagadnień trudno być na bieżąco z literaturą przedmiotu. Ponadto poruszanie modnej tematyki zazwyczaj wymaga zwiększonego wysiłku intelektualnego w celu osiągnięcia nowych ustaleń, wzbogacających naszą dotychczasową wiedzę naukową o określonych zjawiskach czy procesach. A tego oczekujemy od prac doktorskich. Zasadniczo autorka poradziła sobie z tymi problemami w sposób zadowalający. Struktura pracy We wprowadzeniu autorka przedstawia czytelnikowi podstawowy cel i założenia rozprawy. Obejmuje ono sformułowanie szeregu pytań badawczych, a także teoretycznego kontekstu prowadzonych w pracy rozważań. Wstęp zawiera także informacje dotyczące podziału pracy i zawartości jej poszczególnych części. Całość tego fragmentu rozprawy budzi moje jedno zastrzeżeń. Skoro autorka nakreśla przedmiot i plan pracy brakuje mi tutaj uzasadnienia podjętych badań empirycznych. Rozdziały pierwszy i drugi zakreślają ramy teoretyczne i metodologiczne rozważań W nich autorka rozważa podstawowe pojęcia, wykorzystywane w dalszej analizie. Zarysowuje także zakres i sposób prowadzonych badań zarówno na danych zastanych jak i wywołanych, 2

3 formułuje hipotezy, określa wykorzystane metody, techniki i narzędzia badawcze. Pozostałe rozdziały dysertacji, jak pisze sama autorka mają charakter empiryczny. Przy czym zróżnicowane są w nich podstawy prowadzonych analiz. Rozdział trzeci, to próba rekonstrukcji formalno-prawnych i instytucjonalnych warunków naturalizacji cudzoziemców w Polsce. Autorka w swoich rozważaniach wykorzystuje tutaj dokumenty prawne oraz badania wśród podmiotów polityki instytucjonalnej i nieinstytucjonalnej. W rozdziale czwartym czytelnik może znaleźć analizy dotyczące postaw społeczeństwa przyjmującego, czyli w tym przypadku Polaków wobec naturalizacji imigrantów. Kolejne rozdziały to próba rozpatrzenie problemu naturalizacji z perspektywy imigrantów. Przy tym w poszczególnych fragmentach autorka analizuje zagadnienie procesualnie, co zasługuje na pełne uznanie. Rozdział piąty odnosi się do uwarunkowań, czynników podejmowania decyzji o naturalizacji, szósty przebiegowi starań o uzyskanie obywatelstwa, a siódmy konsekwencji społecznokulturowych uzyskania statusu nowego obywatela. Zakończenie przynosi szereg refleksji autorki na temat podstawowych wniosków wynikających z prowadzonych w rozprawie rozważań. Dotyczą one w szczególności wcześniej postawionych celów i hipotez badawczych. Generalnie struktura pracy jest poprawna. Mamy w niej wyraźne rozdzielenie części teoretycznej, metodologicznej i empirycznej. W rozprawie bez trudności można odnaleźć te fragmenty, w których autorka bazuje na literaturze i te, które wynikają z jej własnych badań i analiz. Budowa oraz funkcja wprowadzenia (z drobnym zastrzeżeniem wspomnianym wyżej) i zakończenia również nie budzą moich wątpliwości. Bibliografia zawiera najważniejsze prace z zakresu poruszanej tematyki. Uwagi szczegółowe W rozdziale pierwszym autorka przeprowadza bardzo sprawnie, w oparciu o bogatą literaturę analizę podstawowych pojęć oraz kontekstów formalno-prawnych, instytucjonalnych i społeczno-kulturowych procesu naturalizacji. Przeprowadzone rozważania nie budzą moich zastrzeżeń w zakresie treści, które się w nich znalazły. Odczuwam jednak pewien niedosyt wątków teoretycznych. Trzy kwestie wydają się szczególnie ważne. Jeżeli, a co do tego zapewne nie ma wątpliwości, naturalizacja stanowi następstwo imigracji to oczekiwałbym od autorki szerszej refleksji na temat różnych typów imigracji, a być może również typów imigrantów, wyróżnionych chociażby ze względu na strategię migracyjną. Myślę, że takie rozróżnienia byłyby przydatne w kontekście analizy instytucjonalnych i formalno-prawnych, a przede wszystkim społeczno-kulturowych aspektów naturalizacji. Po 3

4 drugie, w części teoretycznej oczekiwałbym także rozważań na temat meandrów konstruowania i rekonstruowania tożsamości w warunkach głębokiej zmiany społecznokulturowej, a taką niewątpliwie jest sytuacja migracji, często nie tylko dla samych wędrujących, ale także członków społeczności przyjmującej. Ponadto brakuje mi troszeczkę szerszego (co nieco autorka o tym pisze) kontekstu stosunków międzynarodowych, np. różnego rodzaju zasad dotyczących traktowania obcych etnicznie, a takimi są niewątpliwie imigranci. Te zasady kształtują pewien kontekst podejmowanych uregulowań prawnych w europejskich państwach narodowych. Przykładowo w stosunkach międzynarodowych istnieją zasady odnoszone do innych, obcych, mniejszości etnicznych i narodowych, które są ze sobą sprzeczne. Jest to zasada samostanowienia narodów i zachowania jedności i jednolitości państwa narodowego. Kluczowe, także dla regulacji w polityce imigracyjnej jest opowiadanie się za jedną z nich konkretnej władzy państwowej i jej suwerena. Rozdział drugi jest zwięzłym, ale w pełni satysfakcjonującym opisem przyjętej koncepcji badawczej i dopasowanej do niej metodologii. Nie budzi mojej wątpliwości treść hipotezy głównej i roboczych, natomiast ich forma jest dla mnie nowatorska. Nie mam zastrzeżeń co do wybranych do analizy dokumentów życia społecznego, a także technik i narzędzi pozyskania danych wywołanych. Natomiast opis obszarów problemowych wywiadu pogłębionego wydaje mi się zbyt rudymentarny. W trzecim rozdziale autorka przeprowadza analizę aspektów formalno-prawnych i instytucjonalnych naturalizacji w Polsce. Szczególnie ciekawe są te fragmenty, które odwołują się do wywiadów przeprowadzonych z urzędnikami i działaczami społecznymi. Wydaje mi się, że dylematy i niejasności przekształceń polskiej polityki obywatelstwa, o których pisze autorka można odnieść do pewnych, ukształtowanych historycznie tendencji dotyczących traktowania migrantów. Tendencja antropofagiczna sprowadza się metaforycznie do ich pożarcia, które w kulturze kanibalizmu miało charakter dosłowny/cielesny, a w społeczeństwach współczesnych przyjmuje postać asymilacji kulturowej, czyli duchowej formy praktyk asymilacyjnych, dokonywanej przez państwo narodowe uchodźcy wchłaniani przez ciało narodowe przestają funkcjonować jako obcy. Tendencja antropoemiczna natomiast związana jest z praktyką rugowania migrantów, co sprowadza się do ich wyłapywania i usuwania z przestrzeni zawłaszczonej przez określone społeczeństwo państwowe. W konsekwencji oznacza praktyki delegalizujące i eksterminacyjne. Warto przy tym zauważyć, że obie wymienione strategie napotykają współcześnie na problemy z realizacją. Antropofagiczna ze względu na brak jednoznacznie dominującego, autorytatywnie 4

5 przyjmowanego modelu kultury, do którego mieliby się asymilować imigranci. Antropoemiczna jest niepopularna ze względu na dramatyzm wzmacniany medialnie przez negatywny odzew opinii publicznej (także międzynarodowej) i możliwość w konsekwencji podważania międzynarodowej wiarygodności prześladowców. W efekcie pojawia się szukanie nowej drogi, i jakbyśmy nie śmiali się z zataczania koła historii polega ona na uszczelnianiu granic, przy jednoczesnym poszukiwaniu argumentów racjonalizujących takie działanie (np. zagrożenie terroryzmem). Kolejny rozdział dotyczący społeczno-kulturowego uznania naturalizacji przez Polaków przynosi szereg interesujących danych dotyczących postaw wobec znoszenia lub przesuwania granic swojskości i obcości. W tekście można znaleźć szereg interesujących danych empirycznych, w tym wypowiedzi badanych. Brakuje mi natomiast podjęcia przez autorkę próby uporządkowania tych postaw w jakieś typy czy modele. Podobne zastrzeżenia mam do kolejnej części recenzowanej pracy. W bardzo interesującym treściowo rozdziale piątym oczekiwałbym ze strony autorki refleksji nie tylko na temat uwarunkowań decyzji o naturalizacji, ale próby pokazania różnych typów scenariuszy wydarzeń prowadzących imigrantów do wystąpienia o polskie obywatelstwo. Do rozdziału szóstego nie mam żadnych zastrzeżeń. Autorka w sposób kompletny, zasługujący na uznanie prezentuje przebieg naturalizacji cudzoziemców w Polsce. Prezentuje nam dane dotyczące skali zjawiska oraz opis procedur naturalizacji i kryteriów nadania obywatelstwa nie tylko ze strony formalno-prawnej, ale także co cenne przedstawia na ten temat opinie imigrantów. Rozdział siódmy, to swoiste ukoronowanie poprzednich dwóch. W nim autorka zderza oczekiwania imigrantów wobec procesu naturalizacji z jego następstwami. Ta część opracowania nie budzi zastrzeżeń. Niestety brakuje mi trochę spojrzenia drugiej strony, czyli szerszego potraktowania przez autorkę konsekwencji naturalizacji dla członków społeczeństwa przyjmującego, w tym przypadku Polaków. Nie chodzi mi tutaj o informacje z badań, które pojawiły się w rozdziale czwartym. Raczej o takie, które trzeba by uzyskać w wywiadach Polaków, którzy mają kontakty z nowymi obywatelami, pracują z nimi, są ich sąsiadami itp. Mam nadzieję, że autorka niebawem podejmie taki wysiłek badawczy. W zakończeniu autorka w sposób zadowalający udzieliła odpowiedzi na podstawowe pytania wynikające z przyjętych hipotez badawczych. Zaznaczyła ponadto perspektywy dalszych analiz trafnie wskazując na wątki, które potraktowała pobocznie lub na wyniki, które prowokują do zadawania kolejnych pytań badawczych. Generalnie zawarte w zakończeniu wnioski są dobrze umocowane we wcześniejszych rozważaniach teoretycznych i wskazanych 5

6 w pracy efektach poznawczych przeprowadzonych badań empirycznych. Na koniec tej części recenzji dołączę uwagę o charakterze formalnym, która przy okazji ma niestety charakter osobisty. Moje nazwisko pisze się przez dz, a nie przez c Podsumowanie Recenzowana rozprawa jest przykładem wartościowej analizy procesu naturalizacji cudzoziemców w Polsce. Nie mam wątpliwości, że wzbogaca ona naukową wiedzę o konsekwencjach procesów migracyjnych, dylematach prawnych, politycznych, społecznych i kulturowych dotyczących cudzoziemców w państwie narodowym. Autorka dowodzi w niej także posiadanych kompetencji w zakresie prowadzenia teoretycznych i empirycznych analiz. Na szczególne podkreślenie zasługuje przeprowadzenie badań związanych z procesem naturalizacji obejmujących cudzoziemców, członków społeczeństwa przyjmującego i jego świat instytucji, co jest w pełni zgodne ze współczesnym kanonem tego typu analiz. Recenzowana praca posiada pewne mankamenty i braki, na które zwróciłem uwagę w części szczegółowej recenzji. Jednakże gdy zadaję sobie pytanie, czy chciałbym aby znalazła się w obiegu naukowym jako doktorat, a myślę że w przyszłości w postaci książki, to nie mam kłopotu z pozytywną odpowiedzią na takie pytanie. Żadna z konkluzji autorki nie wydała mi się na tyle kontrowersyjna czy nieuzasadniona, aby ją w pełni podważać. Rozprawa Pani Marty Szaranowicz-Kusz wnosi do nauk społecznych szereg ciekawych i przekonywająco uzasadnionych tez i ustaleń dotyczących instytucjonalnoprawnych oraz społeczno-kulturowych aspektów procesu naturalizacji. Recenzowana rozprawa spełnia wymogi Ustawy o stopniach naukowych, co skłania mnie do postawienia wniosku o dopuszczenie jej do obrony publicznej. 6