Analiza wypadkowości w transporcie i gospodarce magazynowej jako wstępny etap prognozowania wskaźników wypadkowości 6

Transkrypt

1 Kinga MIANOWANA 1, Leszek RYDZAK 2 Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie Violetta MIANOWANA 3 Uniwersytet Medyczny w Lublinie Marcin NATONIEWSKI 4, Tomasz GUZ 5 Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie Analiza wypadkowości w transporcie i gospodarce magazynowej jako wstępny etap prognozowania wskaźników wypadkowości 6 Wprowadzenie Znaczenia transportu dla człowieka we współczesnym świecie nie trzeba uzasadniać. System transportu jest podstawowym składnikiem infrastruktury gospodarczej każdego kraju. W stosunkach międzynarodowych transport stanowi istotną przesłankę wzrostu i rozwoju gospodarczego, stymulując współpracę między państwami. Mobilność człowieka ciągle rośnie, zatem racjonalne gospodarowanie czasem nabiera coraz większego znaczenia, co powiązane jest z jakością życia. Stąd nie bez znaczenia są negatywne cechy współczesnego transportu typu: katastrofy, wypadki, emisja spalin, wibracje, hałas, gdyż stają się dominującą przyczyną strat społecznych, gospodarczych i ekologicznych. Znamiennie obrazuje to fakt, że koszty katastrof transportowych w Unii Europejskiej przekroczyły już 200 miliardów euro, co przewyższa roczny budżet Komisji Europejskiej [12]. W polskim prawie cel ochrony zdrowia pracowników przed zagrożeniami, jakie mogą powstać w procesie pracy regulują przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy. Ich zakres jest bardzo szeroki, a ich stosowanie zarówno przez pracowników, jak i pracodawców pozwala poprawić warunki pracy, za czym idzie lepsza ochrona zdrowia i życia. Pomimo zaostrzenia przepisów i prowadzenia licznych kampanii prewencyjnych, złożona specyfika transportu powoduje, że kontrola bezpieczeństwa i zdrowia w transporcie jest trudna. Zarządzanie ryzykiem może być skuteczne tylko wówczas, gdy uwzględnia rzeczywiste funkcjonowanie sektora, w tym m. in. specyfikę osób w nim zatrudnionych. Z kolei patrząc na transport z pozycji pasażera, poczucie bezpieczeństwa jest kluczem do atrakcyjności usług przewozowych, gdyż bezpieczeństwo jest podstawowym oczekiwaniem klientów. Cel pracy i metodyka Praca składa się z dwóch części. Pierwszą część stanowi przegląd literatury oraz danych statystycznych dotyczących wypadków przy pracy w transporcie i gospodarce magazynowej, które według statystyk GUS-u traktowane są niepodzielnie. Jej celem jest analiza wypadków w tych branżach, a w szczególności: ukazanie ich liczebności, omówienie zagrożeń występujących w środowisku pracy, ukazanie skutków wypadków, skonkretyzowanie działań prewencyjnych. W drugiej części pracy podjęto próbę prognozowania wskaźników wypadkowości w transporcie i gospodarce magazynowej za pomocą różnych modeli predykcyjnych. Dokonano również oceny uzyskanych prognoz, której podstawą były błędy względne procentowe (Percentage Error), liczone względem wartości rzeczywistych wskaźników wypadkowości podawanych przez GUS i wartości szacunkowych wskaźników wypadkowości wynikających z wygładzania wykładniczego szeregu czasowego K. Mianowana, członek Koła Naukowego Komputerowego Wspomagania Projektowania CAD, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, Wydział Inżynierii Produkcji, Katedra Podstaw Techniki. Dr hab. inż. L. Rydzak, adiunkt, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, Wydział Inżynierii Produkcji, Katedra Inżynierii i Maszyn Spożywczych. Dr n. med. V. Mianowana, adiunkt, Uniwersytet Medyczny w Lublinie, Wydział Nauk o Zdrowiu, Katedra Rozwoju Pielęgniarstwa. M. Natoniewski, członek Koła Naukowego Zarządzania i Ergonomii, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, Wydział Inżynierii Produkcji. Dr inż. T. Guz, adiunkt, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, Wydział Inżynierii Produkcji, Katedra Inżynierii i Maszyn Spożywczych. Artykuł recenzowany. 5745

2 Definicja transportu i gospodarki magazynowej Transport jest to zespół czynności związanych z przemieszczaniem dóbr materialnych oraz osób za pomocą odpowiednich środków. Definicja ta obejmuje nie tylko przemieszczanie z miejsca na miejsce, lecz także wszelkie czynności konieczne do osiągnięcia tego celu, tj. czynności ładunkowe (przeładunek, załadunek, wyładunek) oraz czynności manipulacyjne, np. opłaty [12]. Magazynowanie, inaczej przechowalnictwo to czynności związane z czasowym gromadzeniem dóbr materialnych, ich składowaniem w odpowiednich warunkach oraz przekazaniem odbiorcom [16]. Proces ten stał się koniecznością wynikającą m.in. z tego, że czas produkcji poszczególnych dóbr nie jest zbieżny z czasem ich konsumpcji. Wynikające z tego faktu różnice są łagodzone przez gromadzenie zapasów w odpowiednich magazynach, w których wykonywane są zadania takie, jak np. ewidencjonowanie, kompletacja, paczkowanie, czy też porcjowanie [2, 3, 19]. Gospodarka magazynowa to działalność, w której skład wchodzą związane z przechowywaniem dóbr zadania ekonomiczne, środki oraz czynności techniczne i organizacyjne [10]. Według PKD rodzaj działalności społeczno-gospodarczej, jaką jest transport i gospodarka magazynowa, zawiera następujące działy oraz podklasy [18]: transport lądowy oraz transport rurociągowy: kolejowy transport pasażerski o charakterze międzymiastowym, kolejowy transport towarów, pozostały transport lądowy pasażerski, drogowy transport towarów oraz działalność usługowa związana z przeprowadzkami, transport rurociągowy; transport wodny: morski i przybrzeżny transport pasażerski, morski i przybrzeżny transport towarów, śródlądowy transport wodny pasażerski, śródlądowy transport wodny towarów; transport lotniczy: lotniczy transport pasażerski, transport lotniczy towarów i transport kosmiczny; magazynowanie i działalność usługowa wspomagająca transport: magazynowanie i przechowywanie towarów, działalność usługowa wspomagająca transport; działalność pocztowa i kurierska: pocztowa działalność objęta obowiązkiem świadczenia usług powszechnych (operatora publicznego), pozostała działalność pocztowa i kurierska. Analiza wypadkowości Wskaźnik wypadkowości jest to liczba osób poszkodowanych przypadających na 1000 osób pracujących. Do obliczenia wskaźnika przyjmuje się przeciętną liczbę pracujących skalkulowaną jako średnia arytmetyczna dwóch stanów w ostatnim dniu roku poprzedzającego badany i z roku badanego [9]. Na rysunku 1 przedstawiono liczbę osób poszkodowanych w wypadkach przy pracy w Polsce w latach oraz w I półroczu 2014 roku, natomiast na rysunku 2 zilustrowano wartości wskaźników wypadkowości ogółem i w wybranych działach gospodarki. Na podstawie przedstawionych danych z ponad trzech ostatnich lat można zauważyć, że liczba wypadków ogółem w Polsce wykazuje tendencję spadkową. W liczbie poszkodowanych, pierwsze miejsce wśród najbardziej wypadkowych gałęzi gospodarki, zajmuje przetwórstwo przemysłowe. Na kolejnych pozycjach są: handel i naprawa, budownictwo oraz transport i gospodarka magazynowa. Wskaźniki wypadkowości w transporcie i gospodarce magazynowej są wyraźnie wyższe niż w innych dziedzinach gospodarki. Pod tym względem transport i gospodarka magazynowa zajmuje drugie lub trzecie miejsce (zależnie od roku), zaraz po przetwórstwie przemysłowym. W roku 2011 wskaźniki te dla transportu i gospodarki magazynowej były o kilkanaście procent wyższe w stosunku do wskaźników ogółem. Najbardziej wypadkową sferą działalności gospodarczej jest przetwórstwo przemysłowe. 5746

3 Liczba osób poszkodowanych I półrocze 2014 ogółem przetwórstwo przemysłowe handel i naprawa budownictwo transport i gosp. magazynowa Rys. 1. Poszkodowani w gospodarce narodowej według GUS ze wskazaniem wybranych sekcji PKD w latach oraz w I półroczu 2014 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Państwowej Inspekcji Pracy [14] ,7 Wartość wskaźnika wypadkowości ,34 12,47 11,64 10,39 9,55 9,17 8,78 7,78 7,54 5,38 5,34 5,36 8 8, ogółem przetwórstwo przemysłowe handel i naprawa budownictwo transport i gosp. magazynowa Rys. 2. Wskaźnik wypadkowości na 1000 pracujących w wybranych sekcjach PKD w latach (dane GUS) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Państwowej Inspekcji Pracy [14]. 5747

4 Zagrożenia występujące w środowisku pracy w transporcie i gospodarce magazynowej Szczególna kombinacja różnych rodzajów ryzyka oraz czynników niebezpiecznych występujących w środowisku pracy w transporcie, takich jak: czynniki ergonomiczne, stres, nieregularny czas pracy, hałas, kontakt z substancjami niebezpiecznymi czy wibracje czyni z niego szczególną dziedzinę gospodarki, będącą wyzwaniem w zakresie monitoringu i zapobiegania wypadkom [4]. Rzetelne i wszechstronne ustalenie przyczyn wypadków oraz identyfikacja zagrożeń występujących w środowisku pracy są niezbędne przede wszystkim ze względów profilaktycznych. Poniżej przedstawiono najważniejsze zagrożenia występujące w wybranych gałęziach transportu oraz w gospodarce magazynowej [17]. Do głównych zagrożeń w środowisku pracy w transporcie drogowym należą [1, 4, 21]: narażenie na wibracje i długotrwałą pracę w jednej pozycji, ręczne przenoszenie transportowanych towarów, narażenie na hałas przy załadunku i rozładunku oraz podczas prowadzenia pojazdu (silnik, opony, wentylacja itp.), wdychanie oparów i spalin, praca w otoczeniu substancji niebezpiecznych (środki chemiczne w pojeździe, paliwo, narażenie na kurz przy załadunku, rozładunku i podczas odpoczynku, mycie i przygotowywanie pojazdu), warunki klimatyczne (zimno, gorąco, susza, deszcz itp.), ograniczony zakres stosowania ergonomicznych warunków pracy, zdrowego i regularnego trybu życia, ryzyko uszczerbku na zdrowiu w wyniku ewentualnej kolizji lub wypadku drogowego, zmęczenie, przemoc i molestowanie. Transport kolejowy charakteryzują następujące zagrożenia [12, 21]: samotna praca, nieregularny czas pracy w systemie zmianowym (np. praca w weekendy), zmienne warunki klimatyczne, ryzyko katastrofy, w tym ryzyko pożaru i wybuchu, narażenie na kontakt z substancjami niebezpiecznymi, w szczególności w trakcie załadunku i rozładunku, ryzyko upadku z pojazdów. Z kolei w transporcie wodnym wymienia się wśród zagrożeń [21]: choroby zakaźne, zagrożenia związane z zadymieniem w transporcie kontenerowym, ograniczoną przestrzeń i izolację, ryzyko katastrofy, w tym ryzyko wybuchu i pożaru, narażenie na kontakt z transportowanymi substancjami niebezpiecznymi, szczególnie w trakcie załadunku i rozładunku, upadki z pojazdów i innych środków transportu. Transport lotniczy charakteryzuje odmienna specyfika, co uwidacznia się także w zagrożeniach [11, 21]: nieregularny czas pracy, np. praca w systemie zmianowym, ograniczona przestrzeń zamknięta, np. w przypadku stewardess i stewardów, konieczność podnoszenia znacznych ciężarów oraz ciężkie warunki klimatyczne pracy pracowników bagażowych, nagłe zmiany klimatu, konieczność dostosowania do zmiany stref czasowych na lotach długodystansowych, promieniowanie kosmiczne, praca pod presją czasu i zagadnienia organizacji pracy w przypadku kontrolerów lotu, bardzo duży hałas i wibracje, ryzyko katastrofy. Prace magazynowe obejmują czynności związane z załadunkiem i rozładunkiem towarów, transportem wewnątrzmagazynowym, przy użyciu odpowiednich urządzeń, np. wózków paletowych i widłowych, dźwignic, a także ręcznym podnoszeniem i przenoszeniem ładunków. W czynnościach tych wykorzystywane są również podesty i drabiny [17]. Prace te są źródłem wielu zagrożeń. Do najważniejszych z nich zaliczamy [20]: przeciążenia układu mięśniowo-szkieletowego podczas ręcznego podnoszenia i przenoszenia materiałów, poślizgnięcia, potknięcia i upadki na powierzchni, upadki z wysokości, uderzenia przez spadające i przenoszone przedmioty, przygniecenia, zmiażdżenia przez poruszające się maszyny i urządzenia, zagrożenia zatruciem, pożarem, wybuchem związane z przechowywaniem substancji wybuchowych i toksycznych. 5748

5 Skutki wypadków Skutki wypadków przy pracy rozpatrywane są między innymi w kategoriach moralnych. Do najbardziej dotkliwych, a zarazem niewymiernych konsekwencji wypadków związanych z pracą w transporcie lub gospodarce magazynowej należą skutki zdrowotne. Wiele wypadków kończy się niezdolnością do pracy w wyuczonym zawodzie, kalectwem do końca życia, co w konsekwencji wyraźnie pogarsza jakość życia ofiary oraz jego rodziny, a nawet śmiercią poszkodowanego. Cierpienia poszkodowanych oraz ich rodzin to jednak tylko jedna z konsekwencji wypadków przy pracy. Pracodawcy bardzo często nie dostrzegają związku między poziomem bezpieczeństwa w przedsiębiorstwie, a osiąganymi wynikami ekonomicznymi, podczas gdy ma ono rezultaty finansowe nie tylko dla nich, lecz także dla całego społeczeństwa [15]. Zarządzanie bezpieczeństwem w pracy w transporcie oraz gospodarce magazynowej przynosi wiele korzyści gospodarczych bez względu na wielkość przedsiębiorstwa [21], np.: mniej dni straconych z powodu absencji pracownika spowodowanej urazami lub chorobami, mniej szkód na pojazdach, sprzęcie i towarach, większe poczucie bezpieczeństwa i motywacja pracowników, z czym wiąże się lepsza jakość usług, mniejsza potrzeba prowadzenia dochodzeń i działań następczych. Metody prewencji wypadków przy pracy w transporcie i gospodarce magazynowej Punktem wyjścia przy planowaniu działań w zakresie zapobiegania wypadkom przy pracy jest ustalenie ich przyczyn. Za przyczyny rozumie się zarówno nieprawidłowości dotyczące aktywizacji samego zagrożenia, jak również bezpośredni kontakt człowieka z niebezpiecznym czynnikiem powodującym wypadki. Należy założyć, że działania w zakresie minimalizowania ilości wypadków powinny być ukierunkowane w pierwszej kolejności na zapobieganie wystąpieniu niebezpiecznych wydarzeń, a dopiero w ostateczności na uniknięcie bądź zminimalizowanie możliwych ich skutków [12]. Biorąc pod uwagę sytuację faktyczną oraz dane na temat zagrożeń, przyczyn oraz skutków wypadków w transporcie, warto zwrócić szczególną uwagę na następujące aspekty dotyczące profilaktyki ich występowania tj. [4, 21]: dokładniejsze określenie zagrożeń i ryzyka, na jakie narażeni są pracownicy transportu biorąc pod uwagę wszystkie podsektory i grupy pracowników, zapewnienie lepszych procedur sprawozdawczych w zakresie chorób zawodowych oraz problemów zdrowotnych chorób zawodowych pracowników transportu, zwiększanie świadomości pewnych zagrożeń, bagatelizowanych i często pomijanych przez pracowników, np. związanych z zarażeniem się chorobami zakaźnymi lub narażeniem na substancje niebezpieczne, zapewnienie pracownikom transportu lepszego dostępu do infrastruktury, odpoczynku i sprzętu rekreacyjnego, a także częstych badań stanu zdrowia i usług zapobiegania w zakresie BHP. W transporcie najczęściej mamy do czynienia ze statyczną postawą ciała. Skutkuje to brakiem aktywności fizycznej, co w połączeniu z utrudnionym dostępem do zdrowej żywności i krótkimi przerwami rekreacyjnymi spędzanymi w niewłaściwej infrastrukturze, może prowadzić do niepoprawnych nawyków żywieniowych oraz wiążącymi się z tym chorobami, zagrożenia ergonomiczne oraz kwestie dotyczące organizacji pracy. Należy zwrócić szczególną uwagę na przewidywanie możliwości indywidualnego dostosowywania miejsca pracy lub sprzętu do pracownika, zwrócenie większej uwagi na narzędzia monitorowania zmęczenia oraz procedury zarządzania zmęczeniem, ustanowienie procedur zgłaszania przypadków przemocy oraz opieki po wystąpieniu takich incydentów, a także zapewnienie środków zapobiegawczych. Właściwym środkiem może być zaangażowanie w te działania szerszych grup, jak np. opinia publiczna i klienci, prowadzenie badań, monitoringu i działań zapobiegawczych dotyczących coraz bardziej zróżnicowanej populacji zatrudnionych, zwracając uwagę na szczególne potrzeby kobiet, osób zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu pracy i imigrantów, przeniesienie strategii dotyczących czasu pracy w transporcie drogowym do innych podsektorów transportu. starzenie się siły roboczej w sektorze transportu, problem ten dotyczy w szczególności transportu drogowego. Taka sytuacja wiąże się z koniecznością zastosowania odpowiednich rozwiązań w zakresie dostosowania miejsca pracy, organizacji pracy oraz szkoleń na temat wykorzystania umiejętności pracowników i utrzymania możliwości zatrudnienia, właściwą strategią zapobiegania wypadkom w innych obszarach, jak np. ograniczenie prędkości jazdy na terenach miejskich. Obserwacja danych z ostatnich lat, dotyczących ilości wypadków w transporcie i gospodarce magazynowej w zależności od stażu pracy wykazuje znacznie większą ich ilość w pierwszym roku zatrudnienia (25,7% w 2013 roku), w porównaniu z kolejnymi latami pracy[5, 6, 7, 8]. Stan taki sugeruje, że powodem może być brak lub niedobór regularnych i starannych szkoleń w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, skierowanych do początkujących pracowników. Skutkuje to niewiedzą, co przy braku doświadczenia stwarza duże ryzyko popełniania błędów. Dlatego też, bardzo ważnym aspektem prewencji wypadków w transporcie i gospodarce magazynowej jest przeprowadzanie regularnych i precyzyjnych szkoleń bhp, umożliwiających ich uczestnikom zapoznanie się z przepisami oraz zasadami bhp w zakresie niezbędnym do wykonywania prac 5749

6 na określonym stanowisku w określonym zakładzie pracy. Zadaniem szkoleń jest także nauczenie pracowników bezpiecznego dla nich oraz innych wykonywania pracy, postępowania w sytuacjach awaryjnych, bądź udzielania pierwszej pomocy [13, 17]. Podsumowanie i wnioski Niniejsze opracowanie dotyczy wypadków w pracy w transporcie i gospodarce magazynowej. Rozmiar problemu wskazuje na potrzebę zainteresowania się tym problemem i rozpoznania przyczyny takiej sytuacji. Na tej podstawie można dopiero modelować sposoby prewencji, które mogą skutecznie przyczynić się do ich ograniczenia. Dokonany przegląd literatury upoważnia do sformułowania następujących stwierdzeń: 1. Dane statystyczne wskazują, że wypadkowość w transporcie i gospodarce magazynowej stanowi jeden z najwyższych wskaźników, w stosunku do ogółu. 2. Zagrożenia występujące w omówionych środowiskach pracy mają charakter bardzo różnorodny i wielostronny. 3. Skutki wypadków dotykają zarówno poszkodowanego jak i pracodawcę oraz całe przedsiębiorstwo. Najbardziej dotkliwe i niewymierne wydają się skutki zdrowotne, włącznie ze śmiercią poszkodowanego. 4. Największa liczba poszkodowanych w wypadkach w transporcie i gospodarce magazynowej dotyczy pracowników w pierwszym roku zatrudnienia. Dlatego działania prewencyjne w dużej mierze powinny być skierowane na tę właśnie grupę. Warto skupić się na organizacji precyzyjnych i efektywnych szkoleń bhp oraz bezwzględnym egzekwowaniu przestrzegania przepisów. Streszczenie Statystyki wykazują, że transport i gospodarka magazynowa należą do jednych z najbardziej narażonych na wypadki gałęzi gospodarki. Fakt ten uzasadnia potrzebę analizy zagrożeń w środowisku pracy, określenia ich skutków i poszukiwania działań prewencyjnych. Praca składa się z dwóch części. Pierwsza część dotyczy analizy wypadków występujących w transporcie i gospodarce magazynowej na podstawie przeglądu piśmiennictwa oraz danych statystycznych. W drugiej części podjęto próbę prognozowania wskaźników wypadkowości w transporcie i gospodarce magazynowej. Posłużono się różnymi metodami prognozowania ilościowego i różnymi modelami prognostycznymi. Prognozy oceniano ex-post, obliczając względny błąd procentowy względem rzeczywistych wartości wskaźników wypadkowości. Słowa kluczowe: bezpieczeństwo, logistyka, transport i gospodarka magazynowa, wypadki w pracy, wskaźnik wypadkowości, prognozowanie. Analysis of accidents in transportation and storage as the initial stage of forecasting accident rates Abstract For many years the transportation and storage are among the most dangerous fields of human activity. This fact causes the need of analysis the causes and effects of this accidents and forces preventive action. The study consists of two parts. The first part concerns the analysis of accidents occurred in the transportation and storage, and is based on a review of the literature and statistical data. The second part is an attempt to forecasting the accident rates in transportation and storage using some different forecasting methods as a tool. The results were evaluated ex-post by calculation of their real and statistical percentage errors. Key words: safety, logistics, transportation and storage, accidents at work, accident rate, forecasting. LITERATURA / BIBLIOGRAPHY [1] Bąk-Gajda D., Bąk J., Psychologia transportu i bezpieczeństwa ruchu drogowego, DIFIN, Warszawa [2] Dwiliński L., Zarys logistyki przedsiębiorstwa, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2006, s [3] Fertsch M. (red.), Podstawy logistyki, Instytut Logistyki i Magazynowania, Poznań 2008, s [4] Filary S., Bezpieczeństwo w komunikacji powszechnej i transporcie, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa, Poznań [5] Główny Urząd Statystyczny, Departament Pracy, Wypadki przy pracy w 2011 r., Warszawa [6] Główny Urząd Statystyczny, Departament Pracy, Wypadki przy pracy w 2012 r., Warszawa [7] Główny Urząd Statystyczny, Departament Pracy, Wypadki przy pracy w 2013 r., Warszawa [8] Główny Urząd Statystyczny, Departament Pracy, Wypadki przy pracy w pierwszym półroczu 2014 r., Warszawa

7 [9] Główny Urząd Statystyczny, Wypadki przy pracy i problemy zdrowotne związane z pracą, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa [10] Gubała M., Popielas J., Podstawy zarządzania magazynem w przykładach, Instytut Logistyki i Magazynowania, Poznań 2005, s [11] Klich E., Bezpieczeństwo lotów, Wydawnictwo Naukowe Instytutu Technologii Eksploatacji, Radom [12] Krystek R. (red.), Zintegrowany system bezpieczeństwa transportu, t. 1, Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, Gdańsk 2009, s. 15. [13] Ohirko A., Ohirko Z., Bezpieczeństwo pracy na budowie. Zabezpieczenie fizyczne i prawne pracodawcy i pracownika w przepisach prawa polskiego i w praktyce, Wydawnictwo Stonoga, Warszawa [14] Państwowa Inspekcja Pracy, Wypadki przy pracy w budownictwie na podstawie kontroli PIP, Warszawa [15] Pawłowska Z., Rzepecki J., Metody zbierania danych i obliczania skutków wypadków przy pracy, Centralny Instytut Ochrony Pracy, Warszawa [16] PN-84/N Gospodarka magazynowa Terminologia podstawowa. [17] Rączkowski B., BHP w praktyce, ODDK, Gdańsk [18] Rozporządzenie RM z dnia 24 grudnia 2007 r. w sprawie Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD). [19] Skowronek C., Sarjusz-Wolski Z., Logistyka w przedsiębiorstwie, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2003, s , [20] dostęp: [21] dostęp: