handel wewnêtrzny rynek przedsiębiorstwo konsumpcja marketing Spis treści 2017 nr 4 (369) tom II rocznik 63 (LXIII)

Wielkość: px
Rozpocząć pokaz od strony:

Download "handel wewnêtrzny rynek przedsiębiorstwo konsumpcja marketing Spis treści 2017 nr 4 (369) tom II rocznik 63 (LXIII)"

Transkrypt

1 PISMO ŚRODOWISKA BADACZY PROBLEMÓW RYNKU dwumiesięcznik handel wewnêtrzny rynek przedsiębiorstwo konsumpcja marketing 2017 nr 4 (369) tom II rocznik 63 (LXIII) Spis treści Wpływ zajęć tanecznych ma wzrost jakości życia osób starszych Adrianna Banio, Joanna Banio-Surmiak... 5 Relacja między jakością życia, zaufaniem do władz oraz satysfakcją z usług JST w świetle wyników badania Krzysztof Błoński The Potential and Role of Small Towns in the Development of Local Socio-Economic Structures as Illustrated by the Example of Małopolskie Voivodeship Patrycja Brańka Zadowolenie mieszkańców powiatu wałeckiego z życia zawodowego i osobistego w świetle wyników badań Augustyna Burlita Quality of Life Indicators Programs as a Component of Strategic Management Ryszard Cichocki Promocja regionu w kontekście ekologicznych aspektów zrównoważonego rozwoju Aleksandra Czarnecka, Anna Albrychiewicz-Słocińska, Anna Dunay, Sebnem Ensari Korzyści i zagrożenia dla funkcjonowania polskich przedsiębiorstw usługowych na rynku Unii Europejskiej Anna Dąbrowska, Jan Piotrowski, Mirosława Janoś-Kresło, Stanisław Szukalski Samorząd gminny a jakość życia społeczności lokalnej Agnieszka Domańska... 99

2 2 Kontrola zarządcza w zarządzaniu biznesem Leon Dorozik, Ignacy Dziedziczak Rynek usług gastronomicznych w Polsce na przykładzie Warszawy Artur Głuchowski, Ewa Rasińska, Ewa Czarniecka-Skubina Możliwości zagospodarowania niewykorzystanych zasobów potencjału agroturystycznego Roztocza Sylwia Golian Materialny wymiar jakości życia na przykładzie zachowań konsumpcyjnych młodych mieszkanek Częstochowy Anna Karczewska Wybrane formy turystyki aktywnej jako sposób odkrywania walorów turystycznych gminy Czaplinek Wioletta Łubkowska Jakość życia w województwie zachodniopomorskim na tle innych województw Polski Ewa Mazur-Wierzbicka Rola turystyki w kształtowaniu poziomu zaspokojenia potrzeb mieszkańców Agata Niemczyk Turystyka w obliczu terroryzmu Małgorzata Paczyńska-Jędrycka,, Jerzy Eider Uczestnictwo w turystyce i rekreacji ruchowej osób starszych mieszkańców Rzeszowa Marian Rzepko, Monika Drozd, Sławomir Drozd, Wojciech Bajorek, Piotr Kunysz Wkład turystyki w PKB Polski na tle innych krajów Unii Europejskiej Renata Seweryn Bike S Szczeciński Rower Miejski jako przedsięwzięcie prowadzące do wzrostu jakości życia mieszkańców Marta Stępień-Słodkowska, Przemysław Ustianowski, Anna Krajewska-Pędzik Wpływ animatorów sportu na propagowanie aktywności fizycznej wśród społeczności lokalnej Mirosława Szark-Eckardt, Maciej Mazur, Beata Augustyńska Innowacyjność społeczna firm rodzinnych wybrane aspekty Elżbieta Szul

3 3 Innovation and Knowledge in the Context of Regional Development Arkadiusz Tuziak Rola sportu i rekreacji fizycznej w kształtowaniu się kapitału społecznego mieszkańców regionu Zygmunt Waśkowski, Anna Jasiulewicz Geografia wybranych doświadczeń krajoznawczych motocyklistów uprawiających turystykę skuterową zrzeszonych w klubie Burgmania Krzysztof Wilk, Michał Tarnowski, Artur Chołaściński, Robert Terczyński, Paweł Eider Consumer ethnocentrism and consumer behaviours of Polish seniors Tomasz Zalega Komunikowanie się jako element wpływający na jakość życia w organizacji Magdalena Zalewska-Turzyńska Aktywność turystyczno-rekreacyjna mieszkańców Metropolii Poznań jako wyznacznik jakości życia Maria Zamelska, Aleksandra Machnik, Beata Kaczor Innowacje w rozwoju przedsiębiorczości słabo rozwiniętych obszarów wiejskich Janusz Zrobek Czynniki wpływające na rozwój lokalnej produkcji i dystrybucji żywności w opinii konsumentów Sylwia Żakowska-Biemans, Irena Ozimek, Julita Szlachciuk, Karolina Matusiak Uwarunkowania rozwoju partnerstwa publicznoprywatnego (PPP) jako możliwości wsparcia regionalnej gospodarki turystycznej Patrycja Żegleń, Marcin Obodyński, Wojciech Czarny, Małgorzata Zaborniak-Sobczak, Daniela Matusikova

4

5 HANDEL WEWNĘTRZNY 2017;4(369):5-18 (tom II) 5 Adrianna Banio, Joanna Banio-Surmiak Uniwersytet Szczeciński Wpływ zajęć tanecznych ma wzrost jakości życia osób starszych Streszczenie Każdy senior chce zachować sprawność i samowystarczalność jak najdłużej, dlatego też coraz więcej osób szuka sposobów na aktywną starość. Ćwiczenia taneczne na miarę własnych możliwości fizycznych przynoszą maksimum efektu. Taniec jest skutecznym sposobem na przedłużenie młodości. Rytmiczne ćwiczenia przy akompaniamencie muzycznym, odpowiednio dobrane do wieku i możliwości ruchowych, są jednym ze środków profilaktyki gerontologicznej. Zajęcia taneczne zapobiegają demencji starczej, zwiększają zdolność pochłaniania tlenu przez organizm, poprawiają wentylację płuc, zwiększają maksymalną objętość wyrzutową i minutową serca, poprawiają krążenie, przez zwiększenie objętości krwi i częstości skurczów serca, poprawiają strukturę mięśniową, zwiększają zakres ruchomości w stawach, stabilizują układ kostny, polepszają stan psychiczny ćwiczących i leczą samotność. Praca ma na celu przedstawić taniec jako naturalną i uniwersalną formę aktywności ruchowej, która troszcząc się o wszechstronny i harmonijny rozwój psychofizyczny oraz formując wolę i charakter, kształtuje zdrowie osób starszych. Do realizacji sformułowanego problemu badawczego wykorzystano różnorodne metody badawcze, w tym metodę analizy literatury przedmiotu, metodę obserwacji, metodę intuicyjną, metodę komparatystyczną oraz sondaż diagnostyczny oparty na badaniach ankietowych. Słowa kluczowe: taniec, aktywność fizyczna, jakość życia, starość, gerontologia. Kody JEL: I12, Z29 Wstęp Starzenie się jest zjawiskiem uniwersalnym i nieuniknionym, zachodzi zawsze i wszędzie, bez względu na szerokość geograficzną czy czasy, w których się żyje. Niemniej jednak na skutek postępu cywilizacyjnego i poprawy standardów życia wydłużyło się trwanie ludzkiego życia, powodując tym samym, że starzejąca się populacja jest najważniejszym czynnikiem demograficznych przekształceń XXI wieku. Jak podaje Biuro Analiz i Dokumentacji Kancelarii Senatu: Polska od wielu lat plasuje się w pierwszej trzydziestce krajów demograficznie starych na świecie. W 1967 roku przekroczyła próg starości demograficznej, a próg zaawansowanej starości demograficznej już w 1980 roku. W latach udział ludności w wieku 65 lat i więcej wzrósł z 10,1% do 13,2%, a w wieku 60 lat i więcej z 14,8% do 17,1% w ogólnej strukturze społecznej. W 2001 roku było w Polsce ok. 5,6 mln osób w wieku poprodukcyjnym. Z prognoz demograficznych GUS wynika, że liczba osób

6 6 WPŁYW ZAJĘĆ TANECZNYCH MA WZROST JAKOŚCI ŻYCIA OSÓB STARSZYCH w wieku emerytalnym zwiększy się do 9,6 mln w 2030 roku (Kancelaria Senatu 2011, s. 4). W takim wypadku podejmowanie zagadnień dotyczących seniorów staje się bardzo istotne, nie tylko dbając o zapewnienie im możliwości realizacji podstawowych potrzeb, ale również kreując im możliwości rozwoju, dbając o jakość i styl życia (Marquez i in. 2009; Franklin, Tate 2009). Dlatego też w niniejszej pracy podjęto problem jakości życia osób starszych. W literaturze przedmiotu istnieje wiele definicji jakości życia (Dalkey, Rourke 1972; Campbell i in. 1976; Flagan 1982; Torrance 1987; de Walden-Gałuszko 1993; Farquhar 1995; Ferrans, Powers 1992; McKeena 1997). Jest to bez wątpienia pojęcie interdyscyplinarne, jak również na tyle subiektywne, iż wręcz niemożliwe jest jego ujęcie w formie norm lub standardów. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) podaje, że jest to: spostrzeganie przez osobę własnej sytuacji życiowej w kontekście uwarunkowań kulturowych, systemu wartości oraz w związku ze swoimi celami, normami i zainteresowaniami. Na podstawie tej reguły wyodrębniono czynniki składające się na jakość życia jednostki: zdrowie fizyczne, stan psychiczny, stopień niezależności, relacje z innymi ludźmi oraz środowisko, w jakim żyje dana osoba (Saxena, Orley 1997). Profesor Steuden, zajmująca się psychologią starości, podkreśla, że: jakość życia osób starszych nie jest własnością stałą, nadawaną ze względu na wiek, lecz stanowi wypadkową czynników zewnętrznych-środowiskowych, sytuacyjnych i wewnętrznych (Steuden 2011). Należy więc wziąć pod uwagę, że osoby starsze są bardziej zróżnicowane, niż przedstawia to powszechny stereotyp starości. Każdy starzeje się inaczej i w innym tempie. Związane ze starością zmiany psychologiczne nie oznaczają tworzenia się jednego, wspólnego wszystkim ludziom starszym wzorca osobowości ani też oceny własnego życia podkreśla (Steuden 2011). Każdy sam odpowiada za własną egzystencję, sami nadajemy jej sens, tym samym podnosząc jego jakość. I to jest właśnie ogromne wyzwanie dla seniorów świadomość możliwości wpływania na jakość własnego życia na wszystkich etapach starości. Starzenie się to zjawisko trudne do jednoznacznego zdefiniowania, traktuje się je jako powolne pogarszanie się struktury i funkcji narządów. Jest to proces przebiegający etapami - jednak ciągły, nieodwracalny i nieuchronny. Efektem tego procesu jest stale rosnące prawdopodobieństwo śmierci organizmu (Twardowska-Ratajewska 2007). Starość natomiast to kolejny etap w życiu każdego człowieka. Podstawowymi cechami starości są postępujące ograniczenie samodzielności życiowej, widoczny spadek zdolności adaptacyjnych oraz narastające uzależnianie się od otoczenia. Zych (2001, s. 202) widzi starość jako nieunikniony efekt starzenia się, w którym procesy biologiczne, psychiczne i społeczne, zaczynają oddziaływać względem siebie synergicznie, prowadząc do naruszenia równowagi biologicznej i psychicznej bez możliwości przeciwdziałania temu zjawisku. Biorąc pod uwagę wiele sposobów wyjaśniania pojęcia starości, posłużyć się można również definicją Garncarek (2005, s. 196), która uważa, że starość można nazwać społecznym przeznaczeniem, ponieważ to od społeczeństwa zależy, kto uznany zostanie za człowieka starego, w jaki sposób postrzega się starość i jak się ją definiuje. Według Giddensa (2006, s. 185), w coraz większym stopniu odchodzi się od traktowania procesów starzenia się jako rzeczy oczywistej i naturalnej; postępy w zakresie medycyny i żywienia pokazały, że można uniknąć lub znacznie zredukować większość przejawów starzenia się, które kiedyś uważano za

7 ADRIANNA BANIO, JOANNA BANIO-SURMIAK 7 nieuniknione. Dzięki lepszemu odżywianiu się, higienie i opiece zdrowotnej ludzie dożywają przeciętnie znacznie starszego wieku niż jeszcze sto lat temu. W różnych dyscyplinach nauki znajdziemy zatem nieco inne definicje słowa starość. Biologia będzie skupiała się przede wszystkim na wymiarze fizycznym organizmu, spadku jego odporności, wydolności i sprawności. Socjologia definiuje ją z odchodzeniem ludzi na margines życia społecznego. Psychologia natomiast często zwraca uwagę na poczucie straty, samotności, nieuniknionego końca, zbliżającej się śmierci. Proces starzenia się, jak już wspomniano, jest nieunikniony i nieodwracalny, ale już od wieków ludzie poczynają wszelkie starania, by znaleźć sposób na jego zatrzymanie. Póki co, znamy metody jego skutecznego spowolnienia - jest to w głównej mierze aktywność. W ostatnich latach jedną z najbardziej popularnych form aktywności fizycznej stał się taniec. Za sprawą mocno rozpropagowanej mody na tańczenie, coraz większa grupa osób zapisuje się na wszelkie kursy taneczne. Z roku na rok przybywa szkół tańca przedstawiających bardzo zróżnicowaną ofertę. Każdy może znaleźć coś dla siebie, niezależnie od płci, wieku czy statusu społecznego. Nieistotne są też zdolności czy umiejętności, ponieważ zajęcia organizowane są w wielu stopniach zaawansowania, co pozwala na znalezienie takich zajęć, które dadzą satysfakcję i radość, a także spełnią oczekiwania. Taniec jest naturalnym ruchem, biologiczną potrzebą organizmu, a jednocześnie źródłem zdrowia. Towarzyszy nam od początku naszego istnienia i jest obecny na każdy etapie życia (Banio 2014). Za jego pomocą możemy przekazywać myśli i emocje oraz oddziaływać na sferę uczuć. Taniec od zarania dziejów jest ważną częścią życia społecznego i duchowego. Ludność pierwotna przedstawiała go nawet w formie malowideł skalnych. Traktowany był rytualnie, uczył i przekazywał kolejnym pokoleniom tradycje i wartości. Do dnia dzisiejszego wykorzystywany jest przy okazji różnych ważnych okoliczności. Aktywność fizyczna, w tym taniec, ma dobroczynny wpływ na funkcjonowanie organizmu. Każda forma tych zajęć dopasowana do wieku i możliwości osoby ćwiczącej, przynosi dużo korzyści. Nie tylko pozwala zachować sprawność fizyczną i hamuje rozwój wielu dolegliwości oraz chorób, ale także pobudza mózg do stałej aktywności, czego efektem jest poprawa zdolności kojarzenia, skupienia uwagi i przede wszystkim pamięci. Jest też sposobem na zapełnienie luki, jaka powstała w konsekwencji zakończenia pewnych etapów życiowych. Nowe kontakty towarzyskie pozwalają zapomnieć o samotności, stagnacji i monotonii życia codziennego. Jednak przede wszystkim taniec to źródło satysfakcji, radości i szczęścia, czyli wyznaczników jakości życia. W pracy przedstawiono wpływ zajęć tanecznych na wzrost jakości życia osób starszych. Cele pracy, problem badawczy i hipoteza Celem poznawczym było sprawdzenie, w jakim stopniu pod wpływem zajęć tanecznych następuje wzrost jakości życia i jakie sfery obejmuje. Celem aplikacyjnym było wykazanie przydatności prowadzenia zajęć tego typu z osobami powyżej 60. roku życia.

8 8 WPŁYW ZAJĘĆ TANECZNYCH MA WZROST JAKOŚCI ŻYCIA OSÓB STARSZYCH Problem badawczy zawiera się więc w pytaniu: jaki jest związek między uczestnictwem w zajęciach tanecznych a zmianą jakości życia seniorów?. Jest to problem zależnościowy, ponieważ wskazuje na związek między dwiema zmiennymi uczestnictwem w zajęciach tanecznych a jakością życia. Zmienną niezależną są warunki na zajęciach, sprzyjające wzrastaniu dobrostanu jednostki. Zmienną zależną są pozytywne skutki uczestnictwa w tych zajęciach. Uwzględniając powyższe ustalenia, hipoteza niniejszej pracy sformułowana została następująco: Należy przypuszczać, że uczestnictwo w zajęciach tanecznych przez osoby starsze ma pozytywny wpływ na jakość ich życia na wszystkich jego płaszczyznach. Materiał i metody badań Do realizacji sformułowanego problemu badawczego wykorzystano różnorodne metody badawcze, w tym metodę analizy literatury przedmiotu, metodę obserwacji, metodę intuicyjną, metodę komparatystyczną oraz sondaż diagnostyczny oparty na badaniach ankietowych, w których umieszczono pytania zarówno otwarte, jak i zamknięte, mające ukazać wpływ tańca na życie ankietowanych. Brano pod uwagę zarówno aspekty fizyczne, psychiczne, emocjonalne i społeczne. Badaniami objęto 40 osób w wieku starszym, tzw. trzecim wieku, czyli po 60. roku życia, uczęszczających na zajęcia taneczne w województwie zachodniopomorskim. 70% badanych stanowiły kobiety, natomiast mężczyźni pozostałe 30%. Takie proporcje w tej formie aktywności ruchowej są normalne, gdyż taniec jest bardziej powszechny wśród kobiet niż wśród mężczyzn w każdym wieku (Banio 2014). Wyniki badań Zgodnie z uzyskanymi wynikami stwierdzono, iż większość kursantów stanowili ludzie nie będący w związkach małżeńskich (75%),w tym 37,5% osób rozwiedzionych (22,5% kobiet i 15% mężczyzn) i 37,5% osób owdowiałych (20% kobiet i 17,5% mężczyzn). Jak powszechnie wiadomo, większość zorganizowanych form aktywności, wymagających obecności wykwalifikowanego instruktora, jest dość kosztowna. I tak 20% ankietowanych określa swoją sytuację materialną jako bardzo dobrą, 50% jako dobrą, a 30% przeciętną. Wśród respondentów nie znalazły się osoby, których sytuacja materialna jest zła. Może to być wynikiem tego, że 72,5% to osoby aktywne zawodowo, tylko 27,5% nie pracuje. Spośród aktywnych zawodowo 82,8% wykonuje pracę umysłową, a 17,2% fizyczną. Staż w zajęciach tanecznych badanych osób wynosił najczęściej 1-3 lata (32,5%) lub powyżej 3 lat (27%). Nieco mniej (25%) praktykowało tę formę 6-12 miesięcy, a poniżej 6 miesięcy 15%. W wyborze tego typu zajęć kierowali się przede wszystkim tym, że taniec jest atrakcyjnym sposobem na zachowanie ogólnej sprawności psychofizycznej (95%) i chcieli poznać nowych ludzi (77,5%). Ponadto, wiele osób chce w taki sposób oderwać się od obowiązków

9 ADRIANNA BANIO, JOANNA BANIO-SURMIAK 9 i rzeczywistości (42,5%), a taniec uważa za formę, którą można uprawiać w każdym wieku (37,5%). Ważnym argumentem jest fakt, iż taniec jest użytkową formą rekreacji ruchowej, która przydaje się w życiu codziennym (27,5%) oraz doskonałą metodą odpoczynku i relaksu (22,5%). Część ankietowanych w ten sposób spełnia swoje marzenia z młodości (17,5%) lub też wraca do formy uprawianej w przeszłości (12,5%). Najmniejsza liczba respondentów upatruje w zajęciach sposobu na wypełnienie czasu wolnego i zabicie nudy (7,5%). Z wypowiedzi ankietowanych wynika, że zdarzają się przypadki (12,5%), kiedy otoczenie zniechęca osoby starsze do tego typu zajęć, mówiąc, że w tym wieku im nie wypada. Na szczęście u większości osób informacja o tym, że chodzą na tańce jest pozytywnie odbierana przez otoczenie (67,5%). Niepokojące jest jednak, że wciąż pozostaje spory odsetek ludzi samotnych, którymi nawet najbliżsi się nie interesują ani nie zachęcają, ani nie odradzają uczestnictwa w aktywności ruchowej, gdyż nie utrzymują ze sobą kontaktu (20%) (por. wykres 1). Wykres 1 Dlaczego wybrał/a Pan/ni aktywność fizyczną w formie tańca? Źródło: opracowanie własne. Największą barierą hamującą możliwość aktywności ruchowej w formie tańca jest, zdaniem ankietowanych, brak motywacji i chęci (25%), następnie niski poziom życia (20%) i brak czasu (20%). Ponadto, z uwagi na fakt, iż taniec w wielu odmianach jest aktywnością uprawianą w parze, to grono osób nie mając współpartnera/ki pozostaje w domu (17,5%). Warto zwrócić uwagę, iż wielu ludzi starszych ma duże problemy zdrowotne i z uwagi na zły stan zdrowia nie mogą być aktywni ruchowo (10%). Oprócz tego w podeszłym wieku bardziej jest się narażonym na odnoszenie urazów, co również może ich powstrzymywać

10 10 WPŁYW ZAJĘĆ TANECZNYCH MA WZROST JAKOŚCI ŻYCIA OSÓB STARSZYCH przed uczestnictwem w zajęciach fizycznych (7,5%). Właściwe funkcjonowanie jednostki jednak ujawnia się nie w biernym płynięciu z prądem, ale w efektywnym zmaganiu się z trudnościami i przeciwnościami losu (Ryff, Singer 2004). Wykres 2 Proszę zaznaczyć największą barierę hamującą możliwość uprawiania aktywności ruchowej w formie tańca Źródło: jak w wykresie 1. Uczestnicy zajęć tanecznych zauważyli u siebie wiele pozytywnych zmian w sferze zdrowia fizycznego. Zdecydowana większość zapewniała, iż nastąpiła u nich znaczna poprawa kondycji (95%), a także dostrzegli większe pokłady energii i wigoru (80%). Argumentują to większymi możliwościami fizycznymi: potrafię bez zadyszki wejść do siebie na trzecie piętro, teraz mogę chodzić na zdecydowanie dłuższe spacery, zabawa z wnukami mnie tak nie męczy. Kursanci czują się zrelaksowani i odprężeni (60%). Ponad połowa zauważyła u siebie znaczny spadek masy ciała (52,5%), a część również zwróciła uwagę na jego jędrność (20%). Warte uwagi jest to, że zajęcia te sprzyjają regeneracji organizmu, respondenci przyznają, że lepiej sypiają (15%) i odnotowali zwiększenie odporności organizmu (15%). Co więcej, taniec przyczynia się do zmniejszenia odczuwania dolegliwości bólowych charakterystycznych dla wieku (10%) (por. wykres 3). Większa część respondentów przyznaje (72,5%), że odkąd uczęszczają na zajęcia taneczne, zwiększyli swoje zainteresowanie tematyką zdrowego stylu życia, a ponad połowa zmieniła swoje nawyki żywieniowe (52,5%). Godny uwagi jest fakt, że spora część osób (65%) zwiększyła dbałość o swój wygląd zewnętrzny.

11 ADRIANNA BANIO, JOANNA BANIO-SURMIAK 11 Wykres 3 Jakie zmiany zauważył/a Pan/ni w sferze zdrowia fizycznego odkąd Pan/i uczęszcza na zajęcia taneczne? Źródło: jak w wykresie 1. Wyniki badań potwierdzają, że nauka i doskonalenie umiejętności tanecznych często skłaniają do podjęcia kolejnych aktywności. Przede wszystkim do innych zajęć ruchowych, jak np.: spacery, nordic walking, pływanie, aerobic, jazda na rowerze (82,5%). Nierzadko stają się uczestnikami dyskusji dotyczących tańca na forach internetowych, portalach tematycznych lub portalach społecznościowych (65%), wzrasta także zainteresowanie filmami o tematyce tanecznej, musicalami, koncertami i muzyką tanecznej (17,5%). Przekłada się to na zwiększoną chęć uczestnictwa w zabawach tanecznych i prezentowania nabytych umiejętności w praktyce (22,5%). Jednak są i tacy, którzy poza treningami niczego w życiu nie zmieniają (15%) (por. wykres 4). Potwierdza to wcześniejsze doniesienia (Banio 2014). Uczestnicy zajęć tanecznych dostrzegli również wiele zmian w sferze zdrowia psychicznego. Zdecydowana większość cieszy się z lepszego samopoczucia i zmniejszonego poziomu stresu (82,5%). Wzrosła za to koncentracja uwagi (45%) i nastąpiła poprawa pamięci (30%). Ponadto, taniec zmniejszył u wielu osób nieśmiałość, spowodował, że otworzyli się bardziej na innych i łatwiej nawiązują kontakty interpersonalne (47,5%). Niewielki odsetek ankietowanych przyznaje, że udział w zajęciach tanecznych miał wpływ na wzrost poczucia ich własnej wartości oraz samoakceptację (12,5%) (por. wykres 5). Wszyscy badani jednogłośnie stwierdzili, że uczestnictwo w zajęciach tanecznych miało pozytywny wpływ na zmiany w ich nastroju. Oprócz tego zdecydowana większość dostrzegła wzrost własnej atrakcyjności (82,5%). Może to być konsekwencją zmian, które dokonały

12 12 WPŁYW ZAJĘĆ TANECZNYCH MA WZROST JAKOŚCI ŻYCIA OSÓB STARSZYCH Wykres 4 Czy nauka tańca skłoniła Pana/nią do podjęcia innych, nowych aktywności? Źródło: jak w wykresie 1. Wykres 5 Jakie zmiany zauważył/a Pan/i w sferze zdrowia psychicznego odkąd Pan/i tańczy? Źródło: jak w wykresie 1.

13 ADRIANNA BANIO, JOANNA BANIO-SURMIAK 13 się w sferze ich życia społecznego: znacznie zwiększyło się grono ich znajomych (95%), odczuli przynależność do danej grupy społecznej (52,5%), zrozumieli funkcjonowanie różnych ról społecznych (35%), nauczyli się podstaw interakcji społecznych i nabywania systemów wartości oraz wzorów zachowań obowiązujących w danej zbiorowości (17,5%). Warto zaznaczyć, że aż 65% badanych regularnie spotyka się z pozostałymi kursantami poza zajęciami w celach towarzyskich, a 15% robi to nieregularnie. Taniec dla ankietowanych pełni wiele funkcji. Przede wszystkim jest zabawą, prowadzącą do relaksu, odprężenia i uczucia przyjemności (funkcja rozrywkowa 100%). Poza tym w życiu każdego człowieka ruch jest bardzo ważny, a nie każdy jest entuzjastą regularnych ćwiczeń fizycznych, więc zajęcia taneczne mogą być dobrym wyborem (funkcja rehabilitacyjna 100%). Rozwija on zdolności kondycyjne i doskonali koordynację ruchów, a dbając o zdrowie, przyczynia się do zmniejszenia wydatków związanych z ewentualnym leczeniem (funkcja ekonomiczna 27,5%). Siły człowieka ulegają regeneracji, co skłania do bardziej aktywnego stylu życia (funkcja regeneracyjna 100%) oraz lokalizuje tym jednostkę w kręgu osób czynnych (funkcja lokalizacyjna 32,5%). Zaangażowanie w taniec pozwala na poznawanie nowych miejsc i poszerzanie horyzontów (funkcja rozwojowa 20%). Zajęcia taneczne to również spotkania w grupie, nawiązywanie trwałych więzi, dzielenie jednej pasji z innymi ludźmi, wspólne spędzanie czasu (funkcja integracyjna 95%). Taniec jest też formą wyładowania, oczyszczenia duchowego przez obcowanie ze sztuką. Pozwala pozbyć się napięć i źródeł frustracji. Leczy kompleksy, które przytłaczają w życiu codziennym Wykres 6 Jaką funkcję pełni taniec w Pana/ni życiu? Źródło: jak w wykresie 1.

14 14 WPŁYW ZAJĘĆ TANECZNYCH MA WZROST JAKOŚCI ŻYCIA OSÓB STARSZYCH (funkcja kathartyczna 90%). Odsłania skrywane pragnienia, których z różnych względów nie mogliśmy realizować, kreuje nowe wartości w życiu człowieka (funkcja kreacyjna 70%). Uczestnictwo w zajęciach tanecznych pomaga jednostce łatwiej przystosować się do zmian zwiększonej aktywności i wysiłku oraz nowych warunków (funkcja adaptacyjna 22,5%). Przez taniec można wyrównać wiele braków i niezaspokojonych potrzeb (funkcja kompensacyjna 60%) oraz wspomóc i pobudzić rozwój psychofizyczny człowieka (funkcja stymulatywna 77,5%). Ma on nieocenione znaczenie w przełamywaniu swoich barier i uwalnianiu się od narzuconych, niechcianych norm (funkcja emancypacyjna 82,5%), a co za tym idzie, przyczynia się do tworzenia własnych wzorców funkcja społeczno ideologiczna 77,5%) (por. wykres 6). Podsumowanie Taniec ma nieocenione znaczenie zdrowotno-profilaktyczne, które może być lekiem na wiele współczesnych chorób cywilizacyjnych. Jak wynika z przeprowadzonych badań, większość osób uczęszczających na zajęcia taneczne dla seniorów to osoby samotne (owdowiałe lub rozwiedzione). Wiąże się to z potrzebą bycia z kimś, przynależności do grupy i tworzenia wspólnoty. Ważne jest dla nich, by przebywać w towarzystwie osób w podobnym wieku, wychowanych w tych samych czasach, borykających się z podobnymi problemami i rozumiejących się wzajemnie. Część z nich pokłada nadzieję w odnalezieniu w tym towarzystwie partnera życiowego. Na korzyść zajęć tanecznych przemawia zatem argument, że w dużej mierze jest to forma aktywności w parach. Samotni kursanci pragną poznać kogoś, z kim będą mogli dzielić swoje pasje, a nawet codzienne życie. Mają potrzebę akceptacji, usłyszenia miłego słowa, pochwały za dokonania, które dla młodych mogą wydawać się błahe. Posiadają wrodzoną potrzebę bycia osobą użyteczną i potrzebną. Osoby aktywne zawodowo, które stanowią większość kursantów, mimo iż przyzwyczajone są do przebywania w towarzystwie ludzi w pracy, ale brakuje im często prywatnych rozmów, gdyż istnieje przepaść pokoleniowa. Warto podkreślić, iż większość ankietowanych stanowią osoby wykonujące pracę umysłową, więc potrzeba ruchu jest u nich uzasadniona. Starsi ludzie, którzy pracują fizycznie, wkładając wszystkie swoje siły witalne w wykonywany zawód, potrzebują w bierny sposób zregenerować siły do pracy dnia następnego. Powodów podejmowania aktywności fizycznej w formie tańca jest wiele. Zupełnie oczywista jest chęć pozostania w pełnej sprawności psychofizycznej, gdyż każdy człowiek chciałby jak najdłużej zostać samowystarczalny. Niestety, w dzisiejszych czasach wielu seniorów zostaje bez opieki: małżonkowie odchodzą, dorosłe dzieci i wnuczęta wyjeżdżają za granicę, lub w dzikim pędzie realizują się zawodowo, nie mając czasu (a często i chęci) na pielęgnację więzi rodzinnych. Jest to niezaprzeczalny powód, który tłumaczy potrzebę aktywnej starości. Ćwiczenia taneczne na miarę własnych możliwości fizycznych przynoszą maksimum efektu (Banio 2014, s. 130). Sprzyjają utrzymywaniu i odzyskiwaniu zdrowia. Wspomagają głównie układ ruchowy, poprawiając strukturę mięśniową, a tym samym chronią przed dokuczliwymi w tym wieku przykurczami oraz zanikami mięśni. Na skutek wykonywanych

15 ADRIANNA BANIO, JOANNA BANIO-SURMIAK 15 kroków i figur tanecznych, zwiększa się stabilizacja układu kostnego oraz zakres ruchomości w stawach, co zapobiega bólom reumatycznym. Ponadto, znacznie poprawia się praca układu oddechowego, krążenia, nerwowego i metabolizm. Zachowuje się sprawność fizyczną, siłę, zręczność, szybkość, wytrzymałość. Taniec wymaga dużego skupienia uwagi, zapamiętywania sekwencji kroków, wczucia się w rytm. Dzięki ciągłej aktywności seniorzy nie popadają w bierność i apatię, nie rezygnują i nie wycofują się z działania, a więc nie dotyczy ich problem wyuczonej bierności, która silnie skorelowana jest z depresją (Brzezińska, Wilowska 2010). Zajęcia taneczne w znacznym stopniu przyczyniają się do zmniejszenia ograniczonej akceptacji i zakłóconej percepcji własnego wizerunku. Z przeprowadzonych badań wynika, iż osoby w podeszłym wieku uczęszczające na zajęcia taneczne mają dzięki temu większą świadomość swojego ciała, przełamują wstyd, wyzbywają się kompleksów i nabierają siły, by z nimi walczyć lub też po prostu je zaakceptować. Cenią nie tylko zewnętrzne wartości estetyczne, ale przede wszystkim harmonię ciała z duchem. Wyniki potwierdzają, że doświadczenie siebie w tańcu daje pozytywny efekt w obrębie struktury Ja. Kursanci sami dla siebie stają się bardziej atrakcyjni. Taneczna postawa wymuszająca wyprostowaną sylwetkę dodaje wzrostu, pewności siebie i ma wpływ na ogólną prezencję. Pod wpływem zdobywania doświadczeń społecznych na zajęciach tanecznych, następują w zachowaniu seniorów zmiany umożliwiające efektywniejszą realizację ich celów życiowych. Umiejętność formułowania celów jest bardzo ważna w ciągu całego życia, a szczególnie w podeszłym wieku, ponieważ osoby po 60. roku życia zrealizowały już większość swoich planów: wychowały dzieci, niejednokrotnie już wnuki, w mniejszym bądź większym stopniu spełniły się zawodowo, osiągnęły stabilizację materialną itp. Pojawia się wtedy pytanie co dalej? i świadomość przemijania oraz nieuniknionego kresu. Należy wtedy na nowo zdefiniować swój cel, bo od tego zależy jakość funkcjonowania na ostatnim etapie życia. Dlatego tak ważne jest, by forma aktywności podejmowana przez osoby starsze tworzyła kolejne szanse ich rozwoju przez otwieranie nowych pól aktywności. Dzięki aktywności fizycznej, jaką jest taniec dokonuje się szereg zmian na wielu płaszczyznach. Jak wykazują badania, zajęcia taneczne pomagają nadać nawet końcowemu etapowi życia charakter, a przecież dostrzeżenie sensu swoich działań ułatwia poradzenie sobie z egzystencją. Na podstawie przeprowadzonych badań wysunięto następujące wnioski: 1. Na płaszczyźnie fizycznej wzrasta aktywność jednostki, a co za tym idzie zwiększa się poziom ogólnej sprawności fizycznej, poprawia się koordynacja wzrokowo-ruchowa oraz funkcjonowanie układów, głównie ruchowego, krążenia, oddechowego, nerwowego i przemiany materii. 2. Na płaszczyźnie psychicznej poprawie ulega koncentracja uwagi i pamięć. Podnosi się także pewność siebie, odwaga, samoakceptacja i zdolność do kreowania nowych rzeczy. W sferze emocjonalnej znacznie obniża się poziom negatywnych emocji i myśli, co uwalnia od stresu, a tym samym pozwala pozbyć się stanów depresyjnych, lękowych oraz zapomnieć o problemach. Pomaga również utrzymać równowagę emocjonalną oraz poczucie kontroli nad własnym życiem. Jest rodzajem i formą samorozwoju oraz

16 16 WPŁYW ZAJĘĆ TANECZNYCH MA WZROST JAKOŚCI ŻYCIA OSÓB STARSZYCH samodoskonalenia w sferze mentalnej, inicjuje długotrwały i ciągły proces pracy nad własnym ego, uczy wyznaczać cele, kontrolować je oraz modyfikować. 3. Na płaszczyźnie społecznej motywuje do spotkań towarzyskich, ułatwia kontakty międzyludzkie, podnosi kulturę życia codziennego a tym samym przeciwdziała zjawisku samotności. Bibliografia Banio A. (2014), Taniec jako forma rekreacji, (w:) Eider J. (red.), Turystyka i rekreacja w teorii i praktyce, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin. Banio A. (2014), Taniec jako naturalna ekspresja ruchowa człowieka, (w:) Nowiocień J., Zuchora K. (red.), Wychowanie fizyczne i sport jako prawo człowieka i proces ciągłej edukacji, Oficyna Drukarska Jacek Chmielewski, Warszawa. Brzezińska A.I., Wilowska J.A. (2010), Starość w kontekście psychologii pozytywnej, (w:) Wieczorowska-Tobis K., Talarska D. (red.), Pomyślna starość, Wydawnictwo Uniwersytetu Medycznego, Poznań. Campbell A., Converse P.E., Rogers W.L. (1976), The quality of American Life: perception, evaluation, and satisfaction, Rasel Sage Foundation, New York. Dalkey N.C., Rourke D.L. (1972), The Delphi procedure and rating quality of life factors, University of California, Los Angeles. De Walden-Gałuszko K. (1993), Wykorzystywanie badania jakości życia w psychiatrii, Pamiętnik VII Gdańskich Dni Leczenia Psychiatrycznego, IX, Jurata. Farquhar M. (1995), Definitions of quality of life: a taxonomy, Journal of Advanced Nursing, No. 22. Ferrans C.E., Powers M.J. (1992), Psychometric assessement of the quality of life index, Research in Nursing & Health, No. 15. Flanagan J.C. (1982), Measurment of quality of life: current state of the art, Archives of Physical Medicine and Rehabilitation, No. 63. Franklin N.C., Tate Ch.A. (2009), Lifestyle and successful aging: an overview, American Journal of Lifestyle Medicine, No. 3. Garncarek E. (2005), Filmowy portret starszych kobiet, (w:) Zierkiewicz E., Łysak A. (red.), Starsze kobiety w kulturze i społeczeństwie, MarMar, Wrocław. Giddens A. (2006), Socjologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Kancelaria Senatu (2011), Starzenie się społeczeństwa polskiego i jego skutki, Opracowania tematyczne OT-601, Warszawa. Marquez D.X., Bustamante E.E., Blissmer B.J., Prohaska Th.R. (2009), Health promotion for successful aging, American Journal of Lifestule Medicine, No. 3. Mc Keena S.P. (1997), Measuring quality of life, European Psychiatry, No. 12. Saxena S., Orley J. (1997), Quality of life assessement. The World Health Organization perspective, European Psychiatry, No. 12. Steuden S. (2011), Psychologia starzenia się i starości, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Torrance G.W. (1987), Utility approach to measuring health-realted quality of life, Journal of Chronic Diseases, No. 40.

17 ADRIANNA BANIO, JOANNA BANIO-SURMIAK 17 Twardowska-Ratajewska J. (2007), Senior w domu. Opieka długoterminowa nad niesprawnym seniorem, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań. World Health Organization (1993), Report of WHOQOL Focus Group Work, Geneva. Zych A. (2001), Słownik gerontologii społecznej, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa. The Influence of the Dance Classes on the Quality of Life in the Elderly Summary Every senior wants to stay fit and self-sufficient as long as possible, so more and more people are looking for ways to stay active. Dance exercises that are tailored to one s physical capabilities bring the maximum effect. Dance is an effective way to prolong youth. Rhythmic exercises with musical accompaniment, appropriately selected for age and mobility, are one of the means of gerontological prophylaxis. Dance classes prevent senile dementia, increase the body s ability to absorb oxygen, improve lung ventilation, increase maximum ejection volume, improve circulation, increase blood volume and heart rate, improve muscle structure, increase mobility in joints, stabilise the skeletal system, improve mental state of exercise and heal loneliness. The work aims at presenting dance as a natural and universal form of physical activity which, caring for a comprehensive and harmonious psychophysical development and formation of will and character, shapes health of the elderly. Various research methods were used to implement the formulated research problem, including the method of analysing the literature of the subject, observation method, intuitive method, comparative method and diagnostic survey based on questionnaire surveys. Key words: dance, physical activity, quality of life, senility, gerontology. JEL codes: I12, Z29 Влияние танцевальных занятий на повышение качества жизни пожилых людей Резюме Каждый пожилой человек хочет сохранить как можно подольше физическую форму и самодостаточность, потому все больше людей ищет способы на активную старость. Танцевальные упражнения по мере физических возможностей индивида приносят максимальый эффект. Танец действенный способ продления молодости. Ритмичные упражнения с музыкальным сопровождением, соответствующим образом подобранные к возрасту и двигательным возможностям одно из средств геронтологической профилактики. Танцевальные занятия предупреждают старческую деменцию, повышают способность поглощать организмом кислород, улучшают вентиляцию легких, повышают максимальный ударный и минутный объем сердца, улучшают

18 18 WPŁYW ZAJĘĆ TANECZNYCH MA WZROST JAKOŚCI ŻYCIA OSÓB STARSZYCH кровообращение путем увеличения объема крови и частоты сердечных сокращений, улучшают мышечную структуру, увеличивают диапазон движимости в суставах, стабилизируют скелет, улучшают психическое состояние упражняющихся и лечат одиночество. Цель работы представить танец как естественную и универсальную форму моторной активности, которая, заботясь о всестороннем и гармоническом психофизическом развитии, а также формируя волю и характер, формирует здоровье пожилых лиц. Для реализации сформулированной исследовательской проблемы использовали разновидные исследовательские методы, в том числе метод анализа литературы по предмету, метод наблюдений, интуитивный метод, сопоставительный метод, а также диагностический зондаж, основанный на опросах. Ключевые слова: танец, физическая активность, качество жизни, старость, геронтология. Коды JEL: I12, Z29 Artykuł nadesłany do redakcji w maju 2017 roku All rights reserved Afiliacja: mgr Adrianna Banio Uniwersytet Szczeciński Wydział Kultury Fizycznej i Promocji Zdrowia Katedra Teorii i Praktyki Sportu Pracownia Nowoczesnych Form Ruchowych al. Piastów 40B, blok Szczecin adrianna.banio@wp.pl

19 HANDEL WEWNĘTRZNY 2017;4(369):19-30 (tom II) 19 Krzysztof Błoński Uniwersytet Szczeciński Relacja między jakością życia, zaufaniem do władz oraz satysfakcją z usług JST w świetle wyników badania Streszczenie Celem rozważań jest weryfikacja zależności/relacji między zaufaniem do władz lokalnych, satysfakcją mieszkańców z usług świadczonych przez administrację samorządową a odczuwaną przez nich jakością życia. Artykuł został przygotowany na podstawie przeprowadzonych badań pierwotnych. W postępowaniu badawczym korzystano również z wybranych pozycji literatury dostępnej w postaci książek i artykułów. Wyniki przeprowadzonych analiz wskazują, że zadowolenie z życia sprzyja deklarowaniu satysfakcji z usług i wyższych ocen zaufania do władz miasta. Natomiast zadowoleniu z usług dostarczanych przez władze miast towarzyszą wyższe oceny zaufania do władz miejskich. Słowa kluczowe: jakość życia, zaufanie do władzy, satysfakcja klienta, samorząd lokalny. Kody JEL: I31 Wstęp Jednym z podstawowym zadań administracji samorządowej jest kształtowanie jakości życia mieszkańców, zaś samo pojęcie jakość życia jest obecnie szeroko wykorzystywane m.in. w socjologii, psychologii, medycynie, a także w filozofii czy ekonomii społecznej. Przekłada się to na wielość definicji, którymi posługują się badacze w obrębie danej nauki (np. w naukach społecznych można wyróżnić cztery grupy definicji; Trzebiatowski 2011, s ; przykład klasyfikacji definicji można znaleźć w pracy Panek 2016, s ). W literaturze ekonomicznej przytaczane są definicje różnych autorów np. T. Słaby (2012) czy S.M. Kot (2004, s ). Innym przykładem jest próba całościowego ujęcia jakości życia zaproponowana przez T. Borysa (2008). Według niej, jakość życia to obraz życia człowieka oparty na określonym systemie wartości (systemie aksjologicznym). Należy go traktować jako zbiorowy atrybut człowieka lub grupy ludzi w zależności od użytych narzędzi jego opisu. Przedstawiony obraz może być wyrażany subiektywnie lub obiektywnie, jednowymiarowo lub wielowymiarowo. Za prekursora badań nad jakością życia uważa się trójkę badaczy A. Campbell, P.E. Converese i W.L. Rodgers (Campbell 1976; Campbell, Converse, Rogers 1976), zaś obecnie prowadzone badania można pogrupować w trzy podstawowe kategorie: ewaluacyjne, osobistych doświadczeń oraz eudajmonii 1 (Dolan, Metcal, 2012, s ; Rokicka 2014, s ). 1 Badania ewaluacyjne obejmują analizę całościowej satysfakcji życiowej oraz zadowolenia z poszczególnych aspektów czy dziedzin życia jednostki; badania osobistych doświadczeń obejmują analizę samopoczucia jednostki w odwołaniu do posiada-

20 20 RELACJA MIĘDZY JAKOŚCIĄ ŻYCIA, ZAUFANIEM DO WŁADZ... Zaufanie jest jedną z najważniejszych wartości utrzymujących spoistość grup społecznych, a w szerszym wymiarze społeczeństw. W przypadku organizacji sektora publicznego zaufanie jest jednym z kluczowych czynników wpływających na skuteczność realizowanych przez nie zadań. W literaturze przedmiotu można znaleźć wiele definicji zaufania, np. P.K. Blind (2006, s. 3-8). Na potrzeby publikacji przyjęto, że pojęcie zaufania związane jest z oczekiwaniem dotyczącym działań innych ludzi; wiąże się z wiarą, że efekty tych działań będą pozytywne dla innych; wynika z powszechnie uznawanych norm i reguł; odnosi się do przyszłości; pozwala szybciej zaadaptować się do zachodzących w rzeczywistym świecie zmian (Grochowski 2011, s. 20). Wśród rodzajów zaufania można wyróżnić m.in. zaufanie polityczne do systemu politycznego i jego organizacji, jak również do partii politycznych i ich liderów. Zaufanie do systemu politycznego jest określane jako zaufanie na poziomie makro (organizacyjnym) i może odnosić się również do konkretnej instytucji (np. parlament, samorząd). Zaufanie społeczeństwa do władzy może być definiowane jako całościowe postrzeganie jej skuteczności w rozwiązywaniu problemów, przeciwdziałaniu zagrożeniom gospodarczym i międzynarodowym oraz jej postępowanie, które powinno być sprawiedliwe, uczciwe i zgodne z prawdą. Wg M. Bugdola (2011), można mówić o związku między jakością życia a zaufaniem do władz lokalnych, w którym może być również uwzględniona jakość usług świadczonych przez administrację samorządową mierzona satysfakcją klienta. Bazując na definicji R.B. Woodruffa i S.F. Gardiala (1996, s. 95) można stwierdzić, że jest to emocjonalna reakcja klienta, odbiorcy w związku z wartością, jaką otrzymał w wyniku świadczenia usług przez urząd ST. Może się ona jawić jako wynik jednorazowego korzystania z usług danego urzędu, jak również być reakcją na serię doświadczonych sytuacji. Czas trwania uczucia zadowolenia jest ograniczony, wraz z upływem czasu satysfakcja maleje i zanika. Wynika to z faktu, że powody i źródła satysfakcji powszednieją i są odbierane jako sytuacja przeciętna, przez co nie budzą już takich pozytywnych emocji. Satysfakcja klienta z usług administracji samorządowej jest pojęciem subiektywnym, co wynika z faktu, że poszczególne osoby mogą daną sytuację różnie postrzegać i oceniać. Przegląd literatury dotyczącej wskazanych pojęć pokazuje, że oprócz rozważań (np. Wiśniewski 2015) i wyników badań nad poszczególnymi kwestiami (Europejskie Badania Jakości Życia; Diagnoza Społeczna) można również spotkać analizy znaczenia jakości usług publicznych dla jakości życia (Malhotra 2006; Bugdol 2011; Przygodzka 2010) czy wyniki badań dotyczące zależności między jakością życia a zaufaniem (Helliell, Shuna 2010; Michalska-Żyła 2015). Związek jakości usług publicznych i jakości życia jest również uwzględniany we wspominanych Europejskich Badaniach Jakości Życia (EQLS). Celem artykułu jest prezentacja wyników badań pierwotnych pozwalających na weryfikację zależności/relacji między zaufaniem do władz lokalnych, satysfakcją mieszkańców z usług świadczonych przez administrację samorządową a odczuwaną przez nich jakością życia. Podstawą do poszukiwań będą wyniki badania ankietowego dotyczącego jakości życia w wybranych miastach akademickich. nych w określonym czasie uczuć; badania eudajmonii opierają się na opisie psychologicznych potrzeb człowieka.

21 KRZYSZTOF BŁOŃSKI 21 Metodyka badania i analiz Badanie z wykorzystaniem kwestionariusza ankiety bezpośredniej zrealizowano w okresie: październik 2014 roku czerwiec 2015 roku na losowo dobranej próbie (dobór warstwowy) 1086 dorosłych mieszkańców w 7 wylosowanych miastach 2. Przedmiotem przeprowadzonego badania była jakość życia w wybranych miastach akademickich. Badania przeprowadzono w następujących miastach: Warszawa, Kraków, Poznań, Wrocław, Katowice, Częstochowa i Szczecin. Zakładaną strukturę próby ustalono na podstawie danych statystycznych zamieszczonych w Banku Danych Lokalnych na stronie Ze względu na rozbieżności występujące między wytypowaną strukturą próby a strukturą próby dokonano jej ważenia ze względu na płeć, wiek i wykształcenie. Z uwagi na ograniczenia co do objętości artykułu, zaprezentowano w nim jedynie wybrane wyniki badań. Pytania dotyczące jakości życia zawierały prośbę o ocenę 23 aspektów odnoszących się do warunków życia w mieście oraz ocenę ogólnego zadowolenia z życia. Z kolei podstawą oceny poziomu satysfakcji klienta/mieszkańca z usług JST były odpowiedzi na trzy pytania zawarte w kwestionariuszu ankietowym. Pierwsze z nich dotyczyło subiektywnej oceny zadowolenia z usług; drugie - różnicy między otrzymywanymi usługami a oczekiwaniami respondentów względem tych usług; trzecie zaś koncentrowało się na różnicy między dostarczonymi usługami a wyobrażanym ich ideałem. Pytanie dotyczące oceny zaufania zawierało prośbę o ocenę zaufania horyzontalnego i wertykalnego (łącznie 10 pozycji). Do oszacowania rzetelności pomiaru użyto współczynnika α - Cronbacha, który jest jednym z najczęściej stosowanym w pomiarze homogeniczności skali. Uzyskane wyniki wskazują na wysoką rzetelność wykorzystanych skal. Współczynnik α - Cronbacha dla skali oceniającej zadowolenie z usług wyniósł 0,84, dla skali mierzącej satysfakcję z warunków życia w mieście 0,89, zaś dla skali mierzącej zaufanie 0,86. Identyfikację relacji między wspomnianymi trzema zmiennymi, tj. jakością życia, zaufaniem do władz oraz satysfakcją z usług JST przeprowadzono przy pomocy reguł asocjacyjnych (skojarzeniowych). Zaliczane są one do narzędzi data mining stosowanych do budowania modeli opisowych (deskryptywnych, budowanych bez nauczyciela). Celem procesu odkrywania asocjacji jest wyodrębnienie prawidłowości wraz z odpowiadającymi im prawdopodobieństwami w dużych zbiorach danych. W analizie danych pochodzących z badaniach ankietowych reguły asocjacyjne umożliwiają szybkie przeszukanie udzielonych odpowiedzi i wyszukanie interesujących związków i relacji z pominięciem długotrwałego analizowania tabel krzyżowych. Reguła asocjacyjna przedstawiona jest w postaci relacji, gdzie X i Y są rozłączonymi zbiorami elementów wybranych z jakiegoś uniwersum elementów. Zapisywane są one w postaci Jeżeli poprzednik, to następnik razem z dwiema miarami określającymi jej statystyczną wartość wsparcie dla reguły (support) i ufność reguły (współczynnik zaufania; confidence/strengh) (Larose 2006, s. 185). Pierwsza z wymienionych miar to prawdopo- 2 Badania te przeprowadzono w ramach badań statutowych Katedry Marketingu. W skład zespołu badawczego poza autorem wchodziła także dr hab. prof. US Augustyna Burlita, dr hab. prof. US Jolanta Witek oraz prof. dr hab. Anna Dąbrowska.

22 22 RELACJA MIĘDZY JAKOŚCIĄ ŻYCIA, ZAUFANIEM DO WŁADZ... dobieństwo koniunkcji zdarzeń, określające procentowy udział odpowiedzi zawierających lewą (poprzednik, A) i prawą (następnik, B) stronę reguły w zbiorze wszystkich analizowanych odpowiedzi. Druga miara (ufność reguły) to prawdopodobieństwo warunkowe, określające procentowy udział odpowiedzi zawierających lewą i prawą stronę reguły w zbiorze odpowiedzi zawierających lewą stronę reguły. W przypadku analizy dużych baz danych należy pamiętać, że liczba możliwych reguł asocjacyjnych rośnie wraz ze wzrostem liczby atrybutów podanych analizie. W takiej sytuacji nie wszystkie znalezione reguły można uważać za interesujące i ważne. Dlatego przyjmuje się, że dodatkowymi miarami wskazującymi na jakość uzyskanych reguł są m.in. współczynnik przyrostu, korelacja, współczynnik pewności, współczynnik pokrycia czy współczynnik dźwigni (Łapczyński 2014, s ). Jednym z częściej przedstawianych jest współczynnik przyrostu (lift/interest). Jest to iloraz prawdopodobieństwa koniunkcji zdarzeń A i B oraz iloczynu prawdopodobieństwa zdarzenia A i prawdopodobieństwa zdarzenia B. Wartości tego współczynnika większe niż 1,0 wskazują, że poprzednik i następnik są skorelowane dodatnio, czyli pojawienie się jednego produktu implikuje pojawienie się drugiego. Uzupełnieniem dla współczynnika LIFT w przeprowadzonej analizie będzie współczynnik korelacji, definiowany jako iloraz prawdopodobieństwa koniunkcji zdarzeń A i B oraz pierwiastka kwadratowego iloczynu prawdopodobieństwa zdarzenia A i prawdopodobieństwa zdarzenia B. Współczynnik przyjmuje wartości od 0 do 1, gdzie 0 oznacza brak związku między poprzednikiem a następnikiem, zaś 1 wskazuje na związek doskonały (Łapczyński 2014, s. 13). Wyniki badania Badani mieszkańcy siedmiu miast w ramach pytań dotyczących jakości życia zostali poproszeni o ocenę satysfakcji z warunków życia w danym mieście. Uzyskane średnie oceny z analizowanych 23 aspektów nie przekraczają wartości 4 w skali pięciostopniowej 3. Najwyższy poziom zadowolenia zaobserwowano w przypadku oceny sieci handlowo-usługowej. Średnia ocena wyniosła bowiem 3,99, zaś współczynnik zmienności 22% nie wskazuje na istotne zróżnicowanie opinii badanych w tym zakresie 4. W dalszej kolejności relatywnie wysoko oceniono: -- szkoły wyższe (średnia ocena: 3,68; współczynnik zmienności: 29%), -- komunikację miejską (odpowiednio: 3,63;26%), -- infrastrukturę kulturalną tj. liczbę i lokalizację placówek i instytucji kultury, imprezy kulturalne (3,54;29%), -- tereny zielone np. parki, skwery (3,49; 31%). Szczegółowe zestawienie średnich ocen satysfakcji z warunków życia w badanych miastach zaprezentowano w tabeli 1. 3 Gdzie 1 oznacza ocenę najniższą, zaś 5 najwyższą. 4 Przyjmuje się następującą interpretację wartości współczynników zmienności: V < 20% mała zmienność; 20% < V < 40% przeciętna zmienność; 40% <V < 100% duża zmienność; 100% < V<150% bardzo duża zmienność; V > 150% skrajnie duża zmienność.

23 KRZYSZTOF BŁOŃSKI 23 Tabela 1 Średnie oceny warunków życia w badanych miastach Oceniany aspekt Średnia ocena Współczynnik zmienności (w %) Sieć handlowo-usługowa 3,99 22,16 Szkoły wyższe 3,68 29,42 Komunikacja miejska 3,63 25,85 Infrastruktura kulturalna 3,54 28,80 Tereny zielone (parki, skwery, itp.) 3,49 30,84 Szkoły podstawowe/gimnazjalne/licea i technika 3,48 26,83 Relacje z sąsiadami 3,46 32,08 Infrastruktura sportowo-rekreacyjna 3,42 31,22 Sieć dróg 3,28 28,51 Powiązania komunikacyjne miasta w układzie krajowym i międzynarodowym 3,21 35,13 Estetyka przestrzeni miejskiej 3,19 32,46 Ścieżki rowerowe 3,18 34,00 Czystość miasta 3,11 33,05 Poziom hałasu w mieście 3,08 32,67 Bezpieczeństwo mieszkańców 3,08 27,75 Żłobki/przedszkola 3,02 34,48 Życie nocne miasta 2,98 40,39 Dostęp do bezprzewodowego Internetu w przestrzeni miejskiej 2,95 39,33 Służba zdrowia 2,85 39,23 Miejsca pracy 2,80 40,16 Stan dróg 2,63 36,89 Łatwość przemieszczania się po mieście samochodem 2,59 39,62 Parkingi, miejsca postojowe 2,40 43,14 Źródło: opracowane własne na podstawie wyników badania ankietowego. Najniższy poziom zadowolenia dotyczy typowych miejskich problemów, tj. parkingów, łatwości przemieszczania się po mieście samochodem, stanu dróg, jak również miejsc pracy czy służby zdrowia. Na poziomie porównywalnym do ocen satysfakcji z warunków życia w mieście kształtowała się deklarowana ocena ogólnego zadowolenia z życia. Średnia ocena wyniosła 3,77 w skali pięciostopniowej, zaś najczęściej wskazywaną odpowiedzią było zadowolony.

24 24 RELACJA MIĘDZY JAKOŚCIĄ ŻYCIA, ZAUFANIEM DO WŁADZ... Zaufanie traktowane jest jako jedna z najważniejszych wartości utrzymujących spoistość grup społecznych, a w szerszym wymiarze społeczeństw i może mieć wielu adresatów (Sztompka, Kesselman 2007). Na potrzeby badań przyjęto, że adresatami zaufania badanych były osoby (sąsiedzi), władze miasta, służby odpowiadające na porządek i bezpieczeństwo w mieście (policja, służba zdrowia, straż pożarna, straż miejska) oraz lokalnych mediów (prasa, radio, telewizja, portale internetowe o tematyce lokalnej). Respondenci dokonali oceny na podstawie pięciostopniowej skali, gdzie 1 oznaczało oceną najniższą, zaś 5 ocenę najwyższą. Uzyskane wyniki wskazują, że największym zaufaniem badanych cieszyła się straż pożarna (3,91) i sąsiedzi (3,53). Najniższy poziom zaufania respondenci mieli do straży miejskiej (2,65) i służby zdrowia (2,81). Jeśli chodzi o służby odpowiadające na porządek i bezpieczeństwo w mieście, to oprócz straży pożarnej największym zaufaniem obdarzana była policja (3,14). Niski poziom zaufania do portali internetowych (3,01) jest w opozycji do innych mediów lokalnych. W tej grupie największe zaufanie respondenci mają do lokalnych stacji radiowych (3,32) oraz telewizyjnych (3,24). Na tym tle zaufanie do władz miejskich może być postrzegane jako stosunkowo niskie (2,92). Satysfakcja badanych mieszkańców z całościowych osiągnięć władz miasta w odniesieniu do rozwoju społeczno-gospodarczego swojego miasta nie jest wysoka. Średnia ocena wynosi 3,02 w skali pięciostopniowej 5, zaś współczynnik zmienności wynosi 33%. Rozkład odpowiedzi wskazuje na przewagę osób odczuwających satysfakcję nad osobami odczuwającymi niezadowolenie. Jedna czwarta badanych to osoby deklarujące niezadowolenie lub całkowite niezadowolenie, zaś przeciwnego zdania była ponad jedna trzecia badanych (32%). Istnieje również duża grupa deklarująca niewielki poziom satysfakcji z całościowych osiągnięć władz danego miasta (42%). Na podobnym poziomie kształtuje się satysfakcja ankietowanych z usług dostarczanych przez władze miasta zamieszkania. Poziom satysfakcji mieszkańców z usług administracyjnych i społecznych nie przekracza bowiem 3 punktów w skali pięciostopniowej 6. Najniższy poziom satysfakcji można zauważyć w przypadku usług społecznych. Średni poziom satysfakcji wynosi 2,82 pkt., przy współczynniku zmienności 37%. Znaczna część badanych (34%) była całkowicie niezadowolona lub niezadowolona z tych usług. Kolejna grupa to osoby zadowolone w niewielkim stopniu (39%). Znacznie mniejszy odsetek badanych deklaruje, że jest usatysfakcjonowany jakością usług społecznych w miejscu zamieszkania (23%). Tylko niespełna 4% badanych stwierdza, że była z nich całkowicie zadowolona. Nieznacznie wyższy był poziom satysfakcji mieszkańców z usług administracyjnych (średnia wartość 2,91; współczynnik zmienności 36%), zaś najwyższy poziom satysfakcji można zaobserwować w przypadku usług technicznych (odpowiednio: 3,11; 32%). Respondenci zostali także poproszeni o określenie odczuwanej przez nich różnicy między otrzymywanymi usługami a swoimi oczekiwaniami względem tych usług, jak i różnicy między dostarczonymi usługami a wyobrażanym ich ideałem. W pierwszym przypadku średnia wartość wynosi 2,64, co oznacza, że usługi dostarczane przez władze miast spełniają oczekiwania 5 Gdzie 1 oznacza całkowite niezadowolenie, zaś 5 całkowite zadowolenie. 6 Wartość 3 oznacza mało zadowolonych.

25 KRZYSZTOF BŁOŃSKI 25 mieszkańców jedynie w niewielkim stopniu. 8% badanych uważa, że dostarczone usługi nie spełniają ich oczekiwań w ogóle. Blisko połowa badanych (48%) deklaruje że ich oczekiwania były raczej spełnione, a jedynie 10% uznało, że ich oczekiwania zostały spełnione całkowicie. Zbliżony obraz wyłania się z odpowiedzi na pytanie o różnicę między dostarczonymi usługami a wyobrażonym przez respondentów ideałem. W tym przypadku średnia wartość wynosi 2,42, co zgodnie z opisem werbalnym skali pomiaru należy uznać raczej za ocenę daleką od ideału. Analiza relacji między ocenami jakości usług świadczonych przez miasta, zaufaniem do władz a jakością życia Przedstawione we wprowadzeniu przykłady związków pomiędzy poszczególnymi wskazanymi zmiennymi dały teoretyczną podbudowę do przeprowadzenia poszukiwań zależności przy pomocy analizy asocjacji. Jej wyniki w postaci wygenerowanych związków zaprezentowano w tabelach 2, 3 i 4. Wskazują one na występowanie zależności między negatywnymi ocenami jednej z usług dostarczanych przez władze miast a negatywnymi ocenami innych usług. Przykładem istnienia takich zależności jest reguła nr 2. Jej interpretacja jest następująca: 53% niezadowolonych z usług administracyjnych deklaruje również niezadowolenie z usług społecznych. 12% wszystkich respondentów jednocześnie udzieliło odpowiedzi o niezadowoleniu z usług administracyjnych i społecznych. Współczynnik przyrostu (LIFT) równy 2,2 informuje, że dzięki regule o 2,2 zwiększa się prawdopodobieństwo występowania odpowiedzi następnika (w całym zbiorze obserwacji wynosi ono 10%, zaś w regule 53%). Uzyskana wartość korelacji wynosząca 52% pozwala mówić o istnieniu średniej siły zależności między elementami reguły. Kolejną zaobserwowaną zależnością jest skłonność osób negatywnie oceniających jakość usług dostarczonych przez władze miasta do negatywnego oceniania całościowych osiągnięć władz miasta (pozycje nr 1, 6 w tabeli 2). Ostatnią zaobserwowaną zależnością jest jednoczesne deklarowanie niezadowolenia z usług dostarczonych przez władze miasta oraz niewielkiego poziom zaufania do władz miejskich (pozycje 7-9 w tabeli 2). Trzeba również zauważyć istnienie odwrotnej zależności, tj. jednoczesnego deklarowania satysfakcji z usług oraz zaufania do władz miejskich (pozycje 2, 4, 5 w tabeli 3). Wyznaczone wartości zawarte w tabeli 3 wskazują również na istnienie pozytywnego związku między deklarowaną satysfakcją z usług administracyjnych, społecznych i technicznych a satysfakcją z całościowych osiągnięć władz miasta w odniesieniu do rozwoju społeczno-gospodarczego (wsparcie 5,89%; zaufanie 65,98%; LIFT 2,41). W dalszej kolejności można zauważyć przekładanie się satysfakcji z całościowych osiągnięć władz miasta na zaufanie do władz miejskich (wsparcie 10,59%; zaufanie 39,38%; LIFT 1,65). Wyniki analizy asocjacji zawarte w tabeli 4 pokazują związki między zmienną zadowolenie z życia a satysfakcją z różnego rodzaju usług dostarczanych przez władze badanych miast. Można również zauważyć występowanie zależności między zadowoleniem z życia a zaufaniem do władz miasta. 30% badanych deklarujących zadowolenie z życia deklaruje również zaufanie do władz miejskich. 14% wszystkich respondentów jednocześnie udzieliło odpowiedzi dotyczących zadowolenia z życia i częściowego zaufania do władz miasta.

26 26 RELACJA MIĘDZY JAKOŚCIĄ ŻYCIA, ZAUFANIEM DO WŁADZ... Tabela 2 Wygenerowane reguły asocjacyjne (poprzednik = niezadowolenie z usług administracyjnych) Lp. Poprzednik Następnik Niezadowolony z usług administracyjnych Niezadowolony z usług administracyjnych Niezadowolony z usług administracyjnych Niezadowolenie z usług administracyjnych i społecznych oraz z całościowych osiągnięć władz miasta w odniesieniu do rozwoju społeczno-gospodarczego Niezadowolenie z usług administracyjnych i technicznych oraz z całościowych osiągnięć władz miasta w odniesieniu do rozwoju społeczno-gospodarczego Niezadowolenie z usług administracyjnych, społecznych i technicznych Niezadowolony z usług 7 administracyjnych Niezadowolony z usług 8 technicznych Niezadowolenie z usług 9 administracyjnych i usług technicznych Źródło: jak w tabeli 1. Niezadowolenie z całościowych osiągnięć władz miasta w odniesieniu do rozwoju społeczno-gospodarczego Niezadowolony z usług społecznych Niezadowolenie z usług społecznych i technicznych oraz niezadowolenie całościowych osiągnięć władz miasta w odniesieniu do rozwoju społeczno-gospodarczego Niezadowolony z usług technicznych Niezadowolenie z usług społecznych Niezadowolenie z całościowych osiągnięć władz miasta w odniesieniu do rozwoju społeczno-gospodarczego Częściowy brak zaufania do władz miejskich Częściowy brak zaufania do władz miejskich Częściowy brak zaufania do władz miejskich Wsparcie (w %) Zaufanie (w %) Korelacja (w %) LIFT 10,41 45,20 46,72 2,10 12,15 52,80 51,68 2,20 5,16 22,40 43,27 3,56 5,16 73,68 43,31 3,57 5,16 77,78 40,85 3,17 5,16 83,58 44,72 3,82 11,23 48,80 46,44 1,92 8,20 40,45 36,12 1,59 6,26 58,12 37,84 2,25

27 Tabela 3 Wygenerowane reguły asocjacyjne (poprzednik = satysfakcja z usług) Lp. Poprzednik Następnik Satysfakcja z usług administracyjnych, społecznych i technicznych Satysfakcja z usług administracyjnych Satysfakcja z usług administracyjnych Satysfakcja z usług społecznych Satysfakcja z usług technicznych Satysfakcja z całościowych osiągnięć władz miasta w odniesieniu do rozwoju społeczno-gospodarczego Źródło: jak w tabeli 1. Satysfakcja z całościowych osiągnięć władz miasta w odniesieniu do rozwoju społeczno-gospodarczego Częściowe zaufanie do władz miejskich Zadowolony z życia, Częściowe zaufanie do władz miejskich Częściowe zaufanie do władz miejskich Częściowe zaufanie do władz miejskich Częściowe zaufanie do władz miejskich Wsparcie (w %) KRZYSZTOF BŁOŃSKI 27 Zaufanie (w %) Korelacja (w %) LIFT 5,89 65,98 38,03 2,41 10,59 37,34 40,72 1,57 6,45 22,73 32,90 1,38 10,04 44,31 43,18 1,86 9,48 29,34 34,16 1,23 10,59 39,38 41,82 1,65 Tabela 4 Wygenerowane reguły asocjacyjne (poprzednik = zadowolenie z życia) Lp. Poprzednik Następnik 1 Zadowolony z życia 2 Zadowolony z życia 3 Zadowolony z życia 4 Zadowolony z życia 5 Zadowolony z życia 6 Zadowolony z życia Źródło: jak w tabeli 1. Satysfakcja z usług administracyjnych Satysfakcja z usług społecznych Częściowe zaufanie do władz miejskich Satysfakcja z usług administracyjnych i społecznych Satysfakcja z usług administracyjnych oraz z całościowych osiągnięć władz miasta w odniesieniu do rozwoju społeczno-gospodarczego Satysfakcja z usług społecznych i technicznych Wsparcie (w %) Zaufanie (w %) Korelacja (w %) LIFT 15,10 32,80 41,79 1,16 11,88 25,80 36,78 1,14 13,54 29,40 40,85 1,23 8,47 18,40 33,48 1,30 8,38 18,20 31,21 1,14 7,46 16,20 30,73 1,25

28 28 RELACJA MIĘDZY JAKOŚCIĄ ŻYCIA, ZAUFANIEM DO WŁADZ... Podsumowanie Dokonany przegląd literatury wskazuje na istnienie dwustronnych związków między jakością życia, zaufaniem do władzy oraz jakością usług świadczonych przez samorząd terytorialny. Wyniki przeprowadzonych badań i analiz pozwalają na potwierdzenie istnienia zależności między satysfakcją z usług władz samorządowych a zaufaniem do nich, zadowoleniem z życia a satysfakcją z usług JST oraz zadowoleniem z życia a zaufaniem do władz miasta. W celu wykazania istnienia wszystkich zależności między analizowanymi zmiennymi należałoby zbudować model na podstawie wyznaczonych na podstawie badań indeksów jakości życia, zaufania do władzy oraz satysfakcji z usług JST, co będzie przedmiotem zainteresowania autora w kolejnych realizowanych projektach badawczych. Bibliografia Blind P.K. (2007, June), Building trust in government in the twenty-first century: Review of literature and emerging issues, 7th Global Forum on Reinventing Government Building Trust in Government, [dostęp: ]. Borys T. (2008), Propozycja siedmiu typologii jakości życia, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, nr 22. Bugdol M. (2011), Zarządzanie jakością w urzędach administracji publicznej. Teoria i praktyka, Difin, Warszawa. Campbell A. (1976), Subjective measures of well-being, American Psychologist, Vol. 31, No. 2. Campbell A., Converse P.E., Rogers W.L. (1976), The quality of American Life: perception, evaluation, and satisfaction, Rasel Sage Foundation, New York. Dolan P., Metcalfe R. (2012), Measuring Subjective Wellbeing: Recommendations on Measures for use by National Governments, Journal of Social Policy, Vol. 41/2, [dostęp: ]. Grochowski M. (2011), Barometr Mazowsza-zaufanie do instytucji życia publicznego na poziomie lokalnym, MAZOWSZE Studia Regionalne, nr 8. Helliwell J. F., Wang S. (2010), Trust and well-being (No. w15911), National Bureau of Economic Research, Cambridge. Kot S.M. (2004), Z punktu widzenia ekonomisty teoretyka. Dobrobyt, (w:) Kot S.M., Malawski A., Węgrzycki A. (red.), Dobrobyt społeczny, nierówności i sprawiedliwość dystrybutywna, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków. Larose D.T. (2006), Odkrywanie wiedzy z danych. Wprowadzenie do eksploracji danych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Łapczyński M. (2014), Analiza asocjacji i sekwencji w badaniach marketingowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków. Malhotra N.K. (2006), Consumer well-being and quality of life: An assessment and directions for future research, Journal of Macromarketing, Vol. 26, No.1. Michalska-Żyła A. (2015), Zadowolenie z życia a zaufanie społeczne mieszkańców miast postprzemysłowych, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Sociologica, nr 52.

29 KRZYSZTOF BŁOŃSKI 29 Panek T. (2016), Jakość życia. Od koncepcji do pomiaru, Oficyna Wydawnicza SGH w Warszawie, Warszawa. Przygodzka R. (2010), Usługi publiczne a jakość życia w regionach peryferyjnych, (w:) Noworól A. (red.), Jakość życia a procesy zarządzania rozwojem i funkcjonowaniem organizacji publicznych, (tom II), Instytut Spraw Publicznych Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, Kraków. Rokicka E. (2014), Rozwój gospodarczy i społeczny a jakość życia. Wybrane kontrowersje teoretyczne i metodologiczne, Przegląd Socjologiczny, nr 1. Słaby T. (2012), Quality of life of the emerging upper class in Poland, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa Sztompka P., Kesselman C. (2007), Zaufanie: fundament społeczeństwa, Wydawnictwo Znak, Kraków. Trzebiatowski J. (2011), Jakość życia w perspektywie nauk społecznych i medycznych systematyzacja ujęć definicyjnych, Hygeia Public Health, tom 46(1). Wiśniewski M. (2015), Zaufanie do samorządu terytorialnego w Polsce - próba oceny, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, Rok LXXVII, zeszyt 3. Woodruff R.B., Gardial S.F. (1996), Know your customer. New approaches to understanding customer value and satisfaction, Blackwell Publisher Inc., Cambridge. Quality of Life of Residents, Trust in Local Authorities and Quality of Services Provided by Local Administration. Research Findings Summary The purpose of the article is to verify the dependencies/relationships between trust in local authorities, residents satisfaction with services provided by the local government administration and the quality of life they feel. The article was prepared on the basis of conducted primary research. In the research process, there were also used the selected items of literature available in the form of books and articles. The results of the analysis show that satisfaction with life is conducive to the declared service satisfaction and higher trust ratings to the urban authorities. On the other hand, satisfaction with the services provided by the city authorities is accompanied by higher ratings of confidence in the municipal authorities. Key words: quality of life, trust in authorities, customer satisfaction, local government. JEL codes: I31 Качество жизни жителей, доверие к органам местной власти и качество услуг, оказываемых самоуправленческой администрацией результаты изучения Резюме Цель рассуждений проверить зависимости и связи между доверием к органам местной власти, удовлетворением жителей услугами, оказываемы-

30 30 RELACJA MIĘDZY JAKOŚCIĄ ŻYCIA, ZAUFANIEM DO WŁADZ... ми самоуправленческой администрацией, и воспринимаемым ими качеством жизни. Статья подготовлена на основе проведенных первичных исследований. По ходу изучения использовали также избранные позиции литературы, доступной в форме книг и статей. Результаты проведенных анализов показывают, что удовлетворение жизнью способствует заявлению об удовлетворении услугами и более высокими оценками доверия к городским властям, тогда как удовлетворению услугами, предоставляемыми городскими властями, сопутствуют более высокие оценки доверия к властям города. Ключевые слова: качество жизни, доверие к органам власти, удовлетворение клиента, местное самоуправление. Коды JEL: I31 Artykuł nadesłany do redakcji w maju 2017 roku All rights reserved Afiliacja: dr Krzysztof Błoński Uniwersytet Szczeciński Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania Instytut Zarządzania i Marketingu ul. Mickiewicza Szczecin Krzysztof.Blonski@usz.edu.pl

31 HANDEL WEWNĘTRZNY 2017;4(369):31-46 (tom II) 31 Patrycja Brańka Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie The Potential and Role of Small Towns in the Development of Local Socio-Economic Structures as Illustrated by the Example of Małopolskie Voivodeship Summary The aim of this study is to define the socio-economic potential and primary function of small towns in Małopolskie Voivodeship and identify their impact on the local environment. For the accomplishment of this aim, synthetic indicators of development were calculated on the basis of selected variables, through the use of a taxonomic method. The accessibility and job market were subject to analysis. Municipal officials have been interviewed by phone for the purpose of definition of the functions of analysed towns. The study revealed that the potential of the analysed towns tends to vary, there are significant differences in terms of accessibility and significant differences related to the potential of their job markets. The function of small towns in Małopolska is primarily that of commercial and recreational centres, although their impact on the local environment seems to be minimal. Towns situated in the periphery, which fail to exploit their full development potential due to, e.g. limited accessibility or poor use of local resources, e.g. environmental or cultural resources, face the most difficult situation. The role of local authorities is to stimulate cooperation between various entities for a better use of such resources. Key words: small towns, accessibility, functions of small towns. JEL codes: R11 Introduction The main aim of the analyses was to evaluate the development potential of small towns in Małopolskie Voivodeship, define the role that they play in local structures and assess the mutual interactions with adjacent (usually agricultural) areas. The original function that led to the development of small towns was the support to agricultural areas, however, as time went by, as a result of socio-economic transformation, this function was more and more often displaced by others (residential, tourist and sometimes industrial function). In this day and age few small towns still fulfil the function related to the support of the agricultural sector. Those that managed to find other external source and potential for development (proximity to a large urban settlement, motorway or airport) or those that managed to find or create their own development potential (use of environmental or historical resources to develop tourism,

32 32 THE POTENTIAL AND ROLE OF SMALL TOWNS IN THE DEVELOPMENT... fulfilment of business and cultural initiatives that can later become a foundation of development) are able to maintain their function as a local development centre or implement a policy against depopulation and complete disappearance of their earlier municipal functions.small towns that are active socio-economic centres are able to effectively interact with the adjacent rural areas. If the economy of such small towns is monofunctional or largely dependent on agricultural activity of the adjacent rural areas, it might be difficult for them to build competitive strength (Heffner 2005, p. 17). It seems that in an age of global socio-economic transformation, development factors such as natural, material resources have been displaced by resources of entirely different non-material nature (human capital, efficient institutions offering support to business based on knowledge, innovation, efficient management in the public sector). In this new socio-economic setting the competitiveness of small towns in terms of attracting new businesses, prestigious institutions or residents, is more limited than ever before. Hence an important element of managing development in a small town is the search and exploitation of internal potential, especially such which makes a town stand out on a regional or national scale. The special role of endogenous development potential in peripheral areas (including small towns) has been underlined, e.g. in the National Regional Development Strategy: Regions, Towns, Rural Areas (Polish:Krajowej strategii rozwoju regionalnego : regiony, miasta obszary wiejskie), as part of the so-called regional policy paradigm. The structure of towns in Małopolskie Voivodeship In Małopolskie Voivodeship there are 61 towns, including three with poviat rights (Kraków, Tarnów and Nowy Sącz). Since it has been assumed for the purpose of this study that a small town is a town with population of fewer than 20,000 people, there are 46 small towns in Małopolska 1. Among those, there are seventeen which have a population of fewer than 5,000 people. The spatial distribution of towns, their potential, structure and fulfilled functions all vary throughout Małopolskie Voivodeship. The north-western parts of the voivodeship are characterised by a large density of towns, whereas the south and south-eastern parts are significantly less urbanised. Throughout the years the urbanisation index in Małopolska has been decreasing; towns where the population has decreased in the last decade include, e.g.: Tarnów, Nowy Sącz, Andrychów, Oświęcim, Kęty, Libiąż, Niepołomice, Bukowno Wolbrom, Sucha Beskidzka and some of the smaller towns: Proszowice, Żabno, Muszyna. Documents concerned with the municipal policy of Małopolskie Voivodeship (Polityka miejska województwa małopolskiego 2013, p. 12] stress that the low urbanisation index is an indicator of structural weakness of the voivodeship, which in the future may result in, e.g.: decreased education among the youth, limited flexibility of the job market, absence of an impulse for development of the service sector, limited access to cultural property or specialist services. 1 There are different opinions as to the maximum population of small towns. Some authors suggest it should be 10,000 (2003, p ), whereas others suggest as many as 50,000 residents (1994, p ).

33 PATRYCJA BRAŃKA 33 The nature and strength of connections between small towns and adjacent areas are conditioned by a number of factors, among them the distance to other urban settlements, socio-economic potential and the functions that they fulfil. In Małopolskie Voivodeship one can identify towns that are part of the Kraków Metropolitan Area (towns with a population of up to 20,000: Proszowice, Dobczyce, Nowe Brzesko, Nowy Wiśnicz, Skała, Słomniki, Sułkowice, Świątniki Górne, Myślenice) and towns that are not a part of it. From the point of view of a function, one can identify industrial towns (Alwernia, Chełmek, Dobczyce, Jordanów, Kalwaria Zebrzydowska, Sułkowice, Świątniki Górne, Wolbrom) tourist and spa towns (Szczawnica and Muszyna, Piwniczna Zdrój) and a group of other towns that provide services (Polityka miejska 2013, p ). Figure 1 Comparison of mean changes in population of small towns in Małopolska and Małopolska Region per 1,000 people Source: Own work based on the Local Data Bank of the Central Statistical Office (GUS). The demographic index, namely the change in population per 1,000 people in , in small towns was lower than the mean value recorded in the entire Małopolskie Voivodeship. This means that the population growth was slower in small towns (Figure 1). The socio-economic potential of small towns in Małopolska The evaluation of the socio-economic potential covered all municipalities in Małopolskie Voivodeship, with urban and rural municipalities split into towns and rural areas. The evalu-

34 34 THE POTENTIAL AND ROLE OF SMALL TOWNS IN THE DEVELOPMENT... ation covered two years 2004 and The synthetic indicators of potential of the evaluated units were calculated on the basis of the following variables: -- population density, -- employment per 1,000 people, -- number of foundations and associations per 10,000 people, -- number of businesses per 10,000 people, -- migration attractiveness. The synthetic indicators of development were calculated as an arithmetic mean of sums of standardised values of the selected variables. The variables characterise the social potential (population density, number of foundations and associations) as well as economic potential (employment and number of businesses). The balance of migration calculated as the quotient of migration balance and migration turnover is a direct result of the socio-economic situation in a given region, hence it reflects it in a relatively objective way. For most of the municipalities, the indictor of potential has grown in the analysed period (Figure 2 & 3). The greatest growth was recorded in large and medium cities,especially in the municipalities situated around the Kraków agglomeration, or, to a lesser extent, around Nowy Sącz and Tarnów. There has been an evident increase in synthetic indicators recorded in municipalities located in close proximity to small towns such as: Jordanów, Mszana Dolna, Sucha Beskidzka, Proszowice. Table 1 presents the indicators of development of the analysed towns. Small towns in Małopolskie Voivodeship with the greatest socio-economic potential include (Niepołomice, Wieliczka, Wadowice, Kalwaria Zebrzydowska, Sucha Beskidzka, Dobczyce, Skała, Wolbrom, Skawina, Stary Sącz, Słomniki). In the analysed period the most significant growth was recorded in Niepołomice, Wieliczka and Wadowice. In the case of Niepołomice, the factor that had the greatest impact on the growth of the synthetic indicator was the significant increase in the number of businesses and, by extension, increased employment rates. In the case of Wieliczka, the most important factor was the increase in population caused by migration of residents of Kraków. It should be noted that the small towns which form part of the Kraków Metropolitan Area have the highest development parameters in the Małopolskie Voivodeship (Niepołomice, Wieliczka, Wadowice, Kalwaria Zebrzydowska, Dobczyce, Świątniki Górne, Myślenice, Skała, Brzesko). It is hard to state exactly how cooperation between local government units within a functional area contributes to a faster development. However, it seems safe to assume that the proximity to Kraków has a generally positive impact on the adjacent areas. The group of small towns that achieved a good level of development also includes urban settlements located in the northwestern parts of the voivodeship, on the border with Silesian Voivodeship (Sucha Beskidzka, Wolbrom, Miechów). The synthetic indicators of socio-economic development for the two analysed periods were applied in an agglomeration analysis whose aim was to identify town types according to the level and pace of development. K-means method was used to group elements similar to one another in terms of the analysed variables. Two variables were adopted synthetic indicators of development for 2004 and 2014.

35 PATRYCJA BRAŃKA 35 Figure 2 Figure 3 Synthetic indicators of socio-economic potential of municipalities in Małopolskie Voivodeship in 2004 and 2014 Source: Own work based on the Local Data Bank.

36 36 THE POTENTIAL AND ROLE OF SMALL TOWNS IN THE DEVELOPMENT... Table 1 Synthetic indicators of socio-economic development of small towns in Małopolskie Voivodeship Town Town Niepołomice Kęty Wieliczka Bukowno Wadowice Chełmek Kalwaria Zebrzydowska Biecz Sucha Beskidzka Muszyna Dobczyce Alwernia Świątniki Górne Maków Podhalański Miechów Mszana Dolna Myślenice Tuchów Skała Nowe Brzesko Limanowa Ciężkowice Brzesko Libiąż Wolbrom Czchów Proszowice Sułkowice Krzeszowice Szczucin Nowy Wiśnicz Radłów Brzeszcze Piwniczna Zdrój Słomniki Szczawnica Rabka Zdrój Żabno Dąbrowa Tarnowska Wojnicz Zator Ryglice Zakliczyn Grybów Stary Sącz Bobowa Source: Own work based on the Local Data Bank. K-means analysis led to identification of 4 groups of towns (Figure 4). The first group is characterised by the fastest pace of development in the analysed period. It includes towns which in 2004 had the lowest development indicators out of all the analysed towns in Małopolska, and reached ones of the highest indicators in 2014, after socio-economic transformation. This group includes, e.g. Niepołomice, Wieliczka, Wadowice, Krzeszowice. The second group is characterised by a relatively low level of socio-economic development and an insignificant growth over the analysed period. Most small towns in Małopolska belong to this group. The third group is composed of towns which in 2004 recorded high indicators of development that increased only slightly over the analysed period: Dobczyce, Świątniki Górne, Skała, Brzesko. The fourth group includes towns that in 2004 achieved relatively high indicators of development which by 2014 dropped below the average level. This group includes, e.g. Kęty, Bukowno, Mszana Dolna (Table 2).

37 PATRYCJA BRAŃKA 37 Figure 4 Average groups of towns similar in terms of the level and pace of socio-economic development Source: Own work. Table 2 Classification of small towns according to the level and pace of development Group I Group II Group III Group IV Niepołomice Brzeszcze Maków Podhalański Dobczyce Rabka Zdrój Wieliczka Słomniki Tuchów Świątniki Górne Kęty Wadowice Dąbrowa Tarnowska Nowe Brzesko Skała Bukowno Sucha Beskidzka Zator Libiąż Brzesko Mszana Dolna Miechów Zakliczyn Czchów Kalwaria Zebrzydowska Ciężkowice Myślenice Stary Sącz Sułkowice Nowy Wiśnicz Szczawnica Limanowa Chełmek Szczucin Wolbrom Biecz Radłów Proszowice Muszyna Piwniczna Zdrój Krzeszowice Alwernia Żabno Grybów Wojnicz Bobowa Ryglice Source: Own work.

38 38 THE POTENTIAL AND ROLE OF SMALL TOWNS IN THE DEVELOPMENT... An essential factor affecting development of a region is its accessibility. It is important from the point of view of many fields of socio-economic activity and, by extension, the function that they may fulfil. The indicators of accessibility were calculated on the basis of a formula adopted in Badanie funkcji, potencjału oraz trendów rozwojowych miast w województwie małopolskim as a sum of time it takes to travel from the analysed towns to certain strategic points, the easy accessibility of which makes it possible to create connections that have a positive impact on the socio-economic development. For the purpose of this study, these strategic points were: -- regional centre (Kraków), -- poviat centre, -- closest town of regional or subregional significance (Kraków, Katowice, Rzeszów, Bielsko-Biała, Tarnów, Nowy Sącz). Table 3 Indicators of accessibility of small towns in Małopolskie Voivodeship Town Indicator of accessibility Town Indicator of accessibility Wieliczka 40 Bukowno 116 Kalwaria Zebrzydowska 58 Czchów 117 Myślenice 72 Zator 119 Brzesko 74 Żabno 119 Proszowice 76 Wolbrom 120 Świątniki Górne 78 Brzeszcze 123 Skała 78 Sucha Beskidzka 124 Niepołomice 82 Stary Sącz 129 Słomniki 84 Tuchów 129 Miechów 86 Zakliczyn 135 Alwernia 86 Mszana Dolna 141 Sułkowice 87 Maków Podhalański 143 Libiąż 88 Szczucin 148 Krzeszowice 90 Rabka Zdrój 149 Chełmek 91 Kęty 156 Dobczyce 92 Grybów 156 Wojnicz 94 Ryglice 159 Nowe Brzesko 96 Bobowa 171 Wadowice 98 Piwniczna Zdrój 174 Dąbrowa Tarnowska 99 Ciężkowice 179 Limanowa 107 Biecz 188 Nowy Wiśnicz 107 Muszyna 231 Radłów 113 Szczawnica 234 Source: as in Table 2.

39 PATRYCJA BRAŃKA 39 The indicators are based on the time it takes to reach a given point by road. The small towns characterised by the greatest accessibility are those situated in the vicinity of Kraków: Wieliczka, Kalwaria Zebrzydowska, Myślenice, Brzesko, Proszowice, Świątniki Górne, Niepołomice. The travel time indicator for those towns is below 90 minutes. The indicators achieved by towns with the worst accessibility in some cases exceed 230 minutes. The towns with the worst accessibility include: Szczawnica, Muszyna, Biecz, Ciężkowice, Piwniczna Zdrój. These towns are located in the periphery of urbanised areas. The towns with the worst accessibility are located in the south section of the voivodeship, where the transport network (especially the roads) is not very extensive (Table 3). Accessibility is related to the time spent travelling to work. One can analyse the time that the residents of the analysed towns spend travelling to adjacent settlements as well as the time that people spend travelling to the analysed towns. It should be stressed that having people travelling to the town from other areas is a desirable characteristic and an indicator of economic development. The information about the number of PIT 11 returns filed by employers in 2013 indicates that in most small towns in Małopolskie Voivodeship the share of residents employed in other urban settlements is greater than the share of people not living in town and employed by a local employer 2. What it possibly means is that the role of such towns in creating jobs, also for people from adjacent areas, is minimum. The role of larger (large and medium) urban settlements as a job market for the analysed towns seems to be more prominent. In terms of the percentage of residents employed outside their home towns and the share of people employed but not living in a given town, the towns can be divided into three homogenous groups (based on k-means analysis). Figure 5 presents the mean values for each group. Group A is composed of towns with a relatively low percentage of employees who commute to a given town from other areas and the lowest of all the towns percentage of people who are employed outside their town. This group includes, e.g.: Wolbrom, Wadowice, Szczawnica, Dąbrowa Tarnowska, Brzesko, Kalwaria Zebrzydowska. The indicators of development of such towns are average (some of them, like Wadowice and Brzesko, have high indicators of development) against the analysed group, where the demand for workers is largely satisfied by local residents. On the other hand, most of these towns are located in proximity to large urban settlements which offer better employment conditions. Group B includes towns that attract the smallest number of employees from outside the town, whose residents find employment in other settlements. This group includes, e.g.: Czchów, Grybów, Krzeszowice, Radłów, Proszowice, Brzeszcze. Just like in the case of Group A, Group B towns are located relatively close to larger settlements, where some of their residents find jobs. Group C includes towns characterised by a significantly larger share of people who commute to work from other places and a high percentage of residents who go outside the town to work. These include: Niepołomice, Nowe Brzesko, Satry Sącz, Dobczyce, Sucha Beskidzka, Świątniki Górne, Wieliczka. Most of these towns achieved high development indicators, compared against the other analysed small towns, and have a relatively well-developed job market hence, on a local scale they might be an attractive place to seek a job. At the same time, most of them are located close to large urban settlements that offer interesting jobs to members of local communities. 2 The information on PIT 11 returns filed in 2013 in Małopolskie Voivodeship was provided by the Tax Chamber in Kraków.

40 40 THE POTENTIAL AND ROLE OF SMALL TOWNS IN THE DEVELOPMENT... Table 4 Percentage of employees not living in the town and percentage of people who commute to work to other settlement Specification No. of employees hired by employers in town No. of employees not living in town Percentage of employees not living in town Total no. of employed town residents No. of residents employed outside their town Percentage of residents who commute to workoutside their town Alwernia Biecz Bobowa Brzesko Brzeszcze Bukowno Chełmek Ciężkowice Czchów Dąbrowa Tarnowska Dobczyce Grybów Kalwaria Zebrzydowska Kęty Krzeszowice Libiąż Limanowa Maków Podhalański Miechów Mszana Dolna Muszyna Myślenice Niepołomice Nowe Brzesko Nowy Wiśnicz Piwniczna Zdrój Proszowice Rabka Zdrój Radłów Ryglice Skała Słomniki

41 Specification No. of employees hired by employers in town No. of employees not living in town Percentage of employees not living in town Total no. of employed town residents PATRYCJA BRAŃKA 41 No. of residents employed outside their town Percentage of residents who commute to workoutside their town Stary Sącz Sucha Beskidzka Sułkowice Szczawnica Szczucin Świątniki Górne Tuchów Wadowice Wieliczka Wojnicz Wolbrom Zakliczyn Zator Żabno Source: Own work based on information about PIT 11 returns filed with revenue offices in Małopolskie Voivodeship. Figure 5 Average groups of towns similar in terms of percentage of residents who commute to work to other settlements and employees not living in town Source: Own work based on information about PIT 11 returns filed with revenue offices in Małopolskie Voivodeship.

42 42 THE POTENTIAL AND ROLE OF SMALL TOWNS IN THE DEVELOPMENT... Table 5 Functions of small towns in Małopolskie Voivodeship Town Group (based on development level analysis) Local centre of employment Local centre of commerce Local centre of education Local centre of entertainment Local centre of tourism Kalwaria Zebrzydowska III no no yes no yes Sucha Beskidzka I yes yes to a small to a small yes extent extent Dobczyce III yes to a small to a small to a small yes extent extent extent Świątniki Górne III yes to a small to a small to a small to a small extent extent extent extent Skała III yes yes to a small to a small extent extent yes Wolbrom I yes to a small extent yes no no Proszowice I no to a small to a small no extent extent no Zakliczyn II to a small to a small to a small to a small extent extent extent extent no Nowy Wiśnicz III to a small to a small yes extent extent yes yes Słomniki II no no to a small extent no no Szczucin II no yes to a small extent no no Nowe Brzesko II to a small to a small to a small no extent extent extent no Szczawnica IV to a small extent no yes no yes Stary Sącz II yes yes yes yes yes Biecz II to a small to a small yes extent extent yes yes Wojnicz II to a small to a small to a small no extent extent extent no Alwernia II to a small to a small to a small extent extent extent no yes Muszyna II yes to a small to a small extent extent yes yes Maków Podhalański II to a small to a small yes extent extent no yes Mszana Dolna IV yes yes to a small extent yes yes Tuchów II yes yes yes yes to a small extent

43 PATRYCJA BRAŃKA 43 Town Group (based on development level analysis) Local centre of employment Local centre of commerce Local centre of education Local centre of entertainment Local centre of tourism Radłów II to a small to a small to a small yes extent extent extent no Bobowa II to a small to a small yes extent extent yes yes Piwniczna-Zdrój II to a small to a small to a small extent extent extent yes yes Żabno II yes yes to a small extent yes yes Ryglice II to a small to a small to a small extent extent extent yes yes Grybów II yes yes yes yes yes Source: Own work based on phone interviews. The study was based on quantitative data supplemented with information obtained during phone interviews with municipal officials from the majority of small towns in Małopolska. The aim of the interview was to identify the function fulfilled by analysed small towns in the local environment. The analysis covered 27 municipal officials (secretaries of municipalities, representatives of development strategy or promotion sections). The survey revealed that 37% of the analysed small towns in Małopolskie Voivodeship fulfil the function of a local centre of employment. In the group of towns characterised by the highest indicators of development (Group I and III), the percentage was 88%, whereas in the group of towns with lower development indicators (Group II and IV) 25%. The function of a local centre of commerce is fulfilled by 44% of the analysed towns: by 38% of the towns with the highest development indicators (Group I and III) and by more than a half of the two remaining groups. Only 2% of the analysed towns serve as a local centre of education and 48% as a local centre of entertainment. More than a half of the towns serve as a local centre of tourism. It should be noted that the commercial, recreational and tourist functions are fulfilled primarily by towns located far from larger urban settlements, in the periphery, which for the adjacent chiefly rural areas constitute the closest settlement where the said services are available. Conclusions Small towns in Małopolskie Voivodeship are characterised by a varying level of development and a varying pace of socio-economic changes. The towns with the highest level of development are located close to Kraków and form part of the so-called Kraków Metropolitan Area (Niepołomice, Wieliczka, Wadowice, Proszowice, Świątniki Górne, Kalwaria Zebrzydowska, Myślenice). At the same time, they are municipalities which achieved the

44 44 THE POTENTIAL AND ROLE OF SMALL TOWNS IN THE DEVELOPMENT... highest level of development in the entire Małopolskie Voivodeship. Their location on the map determines their easy accessibility. These towns are characterised by high values of socio-economic development indicators as well as greater dynamics of changes. They serve as a job market for the adjacent areas, although a significant percentage of the residents work outside of their home town (mostly in Kraków). Another group of small towns with a relatively high development level, which achieved a faster pace of development in the analysed period, are: Sucha Beskidzka, Wolbrom, Miechów, Brzeszcze located on the border with Silesian Voivodeship, which enjoy more opportunities to create economic links, including such related to the job market. The towns with the lowest level of development are located in the periphery of larger urban settlements (Bobowa, Grybów, Piwniczna Zdrój, Muszyna, Ryglice) and they rank among the least accessible places in Małopolska. The phone interviews revealed that small towns usually fulfil a commercial function, especially when it comes to towns located at a large distance from other urban settlements (Biecz, Maków Podhalański, Szczucin, Mszana Dolna, Grybów, Bobowa, Tuchów), or a recreational or tourist function (especially when it comes to towns situated in the mountains). It was stressed that these functions are fulfilled primarily by small towns in the periphery, which offer a range of services to the adjacent rural areas. From the point of view of development of the entire region, it seems essential that public authorities and other institutions concerned with local development promote activities based on local resources and conditions. This concerns also small towns located in proximity to large urban settlements. The above-mentioned local conditions include a number of aspects, the most important of which are: opportunities offered by human and economic resources, accessibility, the needs and expectations of the external environment, search for and identification of endogenous potential for creating a competitive advantage over the nearest urban settlements (e.g. environmental conditions, institutional capacity, historical and cultural potential), opportunities offered by the close proximity to large urban settlements. Bibliography Domański B., Noworól A. (red.), (2010), Badanie funkcji, potencjału oraz trendów rozwojowych miast w województwie małopolskim, Uniwersytet Jagielloński, Kraków. Heffner K., (2005), Małe miasta w rozwoju obszarów wiejskich, (in:) Heffner K. (red.), Małe miasta a rozwój lokalny i regionalny, Akademia Ekonomiczna im. Karola Adamieckiego, Katowice. Krajowa strategia rozwoju regionalnego : region, miasta, obszary wiejskie (2010), document adopted by the Ministry of Regional Development on 13 July, Warszawa. Polityka miejska województwa małopolskiego (2013), Małopolskie Studia Regionalne 1/27/2013, Małopolskie Obserwatorium Polityki Rozwoju, Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego, Kraków. Stasiak A. (red.) (1994), Podstawowe węzły układu osadniczego Polski, Biuletyn KPZK PAN, Warszawa.

45 PATRYCJA BRAŃKA 45 Potencjał i rola małych miast w rozwoju lokalnych struktur społeczno-gospodarczych na przykładzie województwa małopolskiego Streszczenie Celem opracowania jest określenie potencjału społeczno-gospodarczego małych miast w województwie małopolskim, ich głównych funkcji oraz próba identyfikacji ich oddziaływania na otoczenie. Na potrzeby realizacji tak określonego celu, przy pomocy jednej z metod taksonomicznych, na podstawie wyselekcjonowanych zmiennych obliczono syntetyczne wskaźniki tego rozwoju. Dokonano analizy dostępności komunikacyjnej oraz analizy rynku pracy. W celu określenia funkcji analizowanych miast przeprowadzono wywiad telefoniczny z przedstawicielami urzędów miejskich. Wyniki przeprowadzonych badań wskazują na duże zróżnicowanie potencjału badanych miast, znaczące różnice w dostępności komunikacyjnej oraz znaczące różnice związane z potencjałem oferowanego przez nie rynku pracy. Małe miasta w Małopolsce względem otoczenia pełnią głównie funkcję handlową i rekreacyjną, chociaż możliwości ich oddziaływania na otoczenie wydają się być znikome. W najgorszej sytuacji znajdują się miasta położone peryferyjnie, które w niewystarczającym stopniu wykorzystują swój potencjał rozwojowy, czego powodem jest m.in. słaba dostępność oraz słabe wykorzystanie lokalnych zasobów, np. środowiskowych, kulturowych. Rolą władz lokalnych jest animowanie współpracy różnych podmiotów w celu lepszego wykorzystania tych zasobów. Słowa kluczowe: małe miasta, rozwój lokalny, funkcje małych miast. Kody JEL: R11 Потенциал и роль небольших городов в развитии местных социально-экономических структур на примере Малопольского воеводства Резюме Цель разработки определить социально-экономический потенциал небольших городов в Малопольском воеводстве, их основные функции, а также попытаться выявить их воздействие на окружающую среду. Для осуществления так определенной цели, с помощью одного из таксономических методов, на основе подобранных переменных, рассчитали синтетические показатели этого развития. Провели анализ транспортной доступности и рынка труда. Для определения функций анализируемых городов провели интервью по телефону с представителями городских управлений. Результаты проведенного изучения указывают большую дифференциацию потенциала обследуемых городов, значительные расхождения в транспортной доступности и значительные различия, связанные с потенциалом предлага-

46 46 THE POTENTIAL AND ROLE OF SMALL TOWNS IN THE DEVELOPMENT... емого ими рынка труда. Небольшие города в Малой Польше по отношению к окружающей среде, в основном, выполняют торговую и рекреационную функцию, хотя возможности их воздействия на окружающую среду представляются ничтожными. В самом плохом положении оказываются города, расположенные на периферии, которые в недостаточной степени используют свой потенциал развития, причиной чего являются, в частности, плохая доступность и недостаточное использование местных ресурсов, напр. связанных со средой и культурой. Роль местных органов власти поощрение сотрудничества разных субъектов для лучшего использования этих ресурсов. Ключевые слова: небольшие города, местное развитие, функции небольших городов. Коды JEL: R11 Artykuł nadesłany do redakcji w maju 2017 roku All rights reserved Afiliacja: dr Patrycja Brańka Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Wydział Gospodarki i Administracji Publicznej Katedra Gospodarki Regionalnej ul. Rakowicka Kraków brankap@uek.krakow.pl

47 HANDEL WEWNĘTRZNY 2017;4(369):47-57 (tom II) 47 Augustyna Burlita Uniwersytet Szczeciński Zadowolenie mieszkańców powiatu wałeckiego z życia zawodowego i osobistego w świetle wyników badań Streszczenie W artykule badawczym zaprezentowano wyniki badań ankietowych dotyczących subiektywnego poziomu satysfakcji z jakości życia osobistego i zawodowego, przeprowadzonych na reprezentatywnej próbie mieszkańców powiatu wałeckiego. Na ich podstawie można zauważyć, iż respondenci są relatywnie bardziej zadowoleni ze swojego życia pozazawodowego niż z pracy, jak i przywiązują do niego większe znaczenie. Problemem, z którym boryka się znaczna część osób jest natomiast równoważenie pracy z życiem osobistym, co ma istotny wpływ na jakość życia. Badania różnych aspektów jakości życia w układach lokalnych stanowią ważne źródło informacji dla władz miasta/gminy/powiatu i powinny być uwzględniane w polityce rozwoju określonej jednostki terytorialnej, jak też stanowią jeden z mierników skuteczności zarządzania w ujęciu lokalnym. Słowa kluczowe: jakość życia, życie zawodowe, życie osobiste. Kody JEL: D1, R2 Wstęp Życie zawodowe i życie osobiste to dwa przeciwstawne, ale jednocześnie komplementarne i współzależne obszary ludzkiej aktywności. Zachowanie równowagi czasowej między nimi, ale również równowagi zaangażowania i wydatkowania energii na oba te obszary oraz równowagi dotyczącej satysfakcji z nich, ma szczególne znaczenie z punktu widzenia jakości życia jednostki i możliwości jej zrównoważonego rozwoju (Greenhaus, Collins 2003, s ), zwłaszcza, jeśli weźmiemy pod uwagę wielość wyzwań i zadań stojących przed współczesnym człowiekiem. Uwzględnić także należy, że podejmowane przez człowieka działania w związku z realizowaną przez niego pracą, życiem rodzinnym, towarzyskim czy też mające na celu kształtowanie własnego ja, związane są z dążeniem do realizacji założonych celów zawodowych i prywatnych, a tym samym dążeniem do zaspokojenia określonych potrzeb (Bywalec, Rudnicki 2002, s. 18). Zróżnicowane mogą być zarówno motywy wyboru konkretnych zajęć, przeznaczany na nie czas, poczucie przymusu/swobody ich wyboru, jak i satysfakcja z ich realizacji, co znajdować będzie odzwierciedlenie w subiektywnej ocenie poszczególnych aspektów jakości życia. Celem artykułu jest prezentacja wyników badań pierwotnych przeprowadzonych wśród mieszkańców powiatu wałeckiego na temat odczuwanego przez nich poziomu zadowolenia

48 48 ZADOWOLENIE MIESZKAŃCÓW POWIATU WAŁECKIEGO Z ŻYCIA... z wybranych aspektów jakości życia odnoszących się do pracy i życia osobistego. Badania zrealizowano w okresie kwiecień-czerwiec 2015 roku na reprezentatywnej próbie 1054 mieszkańców powiatu z wykorzystaniem kwestionariusza ankiety bezpośredniej 1. Problematyka jakości życia w odniesieniu do życia zawodowego i prywatnego nabiera współcześnie istotnego znaczenia z uwagi na odczuwany przez coraz większą grupę osób (zwłaszcza tych wykształconych i osiągających wysokie dochody) stres związany z czasem i problemy z godzeniem życia zawodowego z życiem prywatnym (Borkowska 2010, s. 5-44; Tomaszewska-Lipiec 2015, s ), co ma wpływ na postrzeganą jakość życia. Ponadto, coraz częściej jakość życia analizowana jest w lokalnych układach terytorialnych. Nadrzędnym zadaniem władz samorządowych jest bowiem zgodnie z ustawą o samorządzie gminnym zaspokajanie potrzeb mieszkańców przez kreowanie określonych warunków jakości życia (Ustawa o samorządzie gminnym 2001). Zaś aspekty lokalne związane m.in. z infrastrukturą funkcjonalną danego obszaru, układem przestrzennym, stanem środowiska naturalnego czy funkcjonowaniem lokalnego rynku pracy mają istotny wpływ na jakość życia mieszkańców miasta, gminy czy powiatu (Domański 2014, s. 9-14; Mandal 2013, s ). Z kolei dla samorządów lokalnych opinie mieszkańców na temat postrzeganej przez nich jakości życia stanowią jeden z mierników pozwalających na ocenę skuteczności zarządzania daną jednostką terytorialną w wymiarze społeczno-ekonomicznym, jak też są informacjami istotnymi dla kształtowania polityki rozwoju miasta, gminy i powiatu (Kusterka-Jerfmańska 2013, s. 43). W ten nurt wpisują się badania, których wybrane wyniki przedstawiono w artykule. Ocena życia zawodowego i osobistego przez mieszkańców powiatu wałeckiego Zajęciem, któremu aktywny zawodowo człowiek poświęca znaczną część swojego czasu, ale również swojej energii życiowej jest praca. Wysoki przymus jej realizacji wynika przede wszystkim z faktu, iż praca chociaż dla niektórych może stanowić sens życia jest dla większości osób głównym źródłem dochodów niezbędnych do finansowania konsumpcji. Według diagnozy społecznej praca jako wartość kardynalna wskazywana jest na czwartym miejscu (po zdrowiu, udanym małżeństwie i dzieciach) w systemie wartości Polaków (Czapiński, Panek 2015, s. 8). Zdecydowana większość, bo aż 90% badanych przez CBOS Polaków uważa, że warto być pracowitym, co stanowi konieczny warunek osiągnięcia sukcesu, a praca nadaje sens życiu 2. Badania budżetu czasu prowadzone przez GUS pokazują, że praca pochłania przeciętnie prawie 32% dobowego budżetu czasu osób pracujących (Badanie budżetu czasu 2014, s. 2). Przy czym, aż 74,6% pracujących Polaków 1 Autorka była członkiem zespołu badawczego przeprowadzającego opisane badania. Dobór jednostek do badań miał charakter losowy (dobór warstwowy). Wielkość próby ustalono na podstawie danych wtórnych zamieszczonych w Banku Danych Lokalnych na: [dostęp: ]. Maksymalny błąd szacunku wyniósł 0,03, wyniki badań są więc reprezentatywne dla mieszkańców powiatu. 2 [dostęp: ].

49 AUGUSTYNA BURLITA 49 przeznacza na pracę więcej niż 40 godzin w tygodniu, w tym 12,6% więcej niż 50 godzin (Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2015, s. 249). Jednak relatywnie wysokie miejsce pracy w systemie wartości Polaków i przeznaczanie na nią dużej ilości czasu nie zawsze przekładają się na zadowolenie z tego aspektu życia, zwłaszcza w kontekście satysfakcji z życia ogółem. Według Diagnozy Społecznej, zadowolonych lub bardzo zadowolonych z pracy jest tylko 46% pracujących Polaków, podczas gdy całokształt swojego życia jako udane lub wspaniale oceniło 47,6%, a jako dosyć dobre 33,9% osób (Czapiński, Panek 2015). Nieco bardziej optymistyczne są wyniki badań przeprowadzonych przez European Social Survey wskazujące, iż całkowite zadowolenie lub zadowolenie z pracy (oceny 8 punktów i wyższe w skali 0-10, gdzie 10 oznacza całkowite zadowolenie) deklarowało 59% aktywnych zawodowo Polaków, w tym 18% było całkowicie zadowolonych, podczas gdy niezadowolenie (ocena 0-2 pkt.) wyraziło zaledwie 3%. Podobnie kształtował się poziom satysfakcji z życia ogółem zadowolonych z niego jest 51,5% Polaków, w tym prawie 15% całkowicie zadowolonych, zaś niezadowolonych tylko 4% 3. Z kolei, z badania CBOS wynika, iż generalnie zadowolonych ze swojego życia ogółem jest 72% Polaków, zaś zadowolenie z pracy deklaruje 63% (Zadowolenie z życia 2015, s. 1-6). Zbliżone wyniki wyłaniają się także z badania subiektywnie odczuwanej satysfakcji mieszkańców powiatu wałeckiego z jakości życia ogółem, jak i poszczególnych jego aspektów. Raczej zadowolonych z całokształtu swojej egzystencji jest 49,2% respondentów, a zadowolonych 21,7%. Na niezadowolenie wskazało 7%, a pozostali (22,1%) odpowiedzieli, że nie są ani zadowoleni, ani niezadowoleni. Nieco mniej ankietowanych, bo 49% jest zadowolonych ze swojego życia zawodowego. Niezadowolonych z niego jest zaś 12% (por. wykres 1). Na taką ocenę wpływ miało wiele czynników wynikających m.in. z rodzaju wykonywanej pracy, sposobu jej organizacji i świadczenia, oczekiwań jednostki wobec pracy, kultury organizacyjnej w miejscu pracy czy też motywacji do pracy. Najbardziej istotna była jednak wysokość wynagrodzenia, który to czynnik należał jednocześnie do jednego z aspektów pracy najmniej satysfakcjonujących respondentów (por. tabela 1). Przeciętna waga przypisana wynagrodzeniu jako czynnikowi wpływającemu na zadowolenie z pracy wyniosła 4,58 punktu (w skali 1-5, gdzie 5 oznaczało bardzo ważne), natomiast średni poziom satysfakcji z poziomu wynagrodzeń wyniósł zaledwie 2,91 punktu (w skali 1-5, gdzie 5 oznaczało najwyższą ocenę). Takie wyniki korespondują m.in. z wynikami Diagnozy Społecznej czy też badań CBOS, według których dochody i sytuacja finansowa to te aspekty, z których Polacy są relatywnie mniej zadowoleni (Czapiński, Panek 2015; Zadowolenie z życia 2015, s. 5). Istotnymi dla respondentów warunkami świadczonej pracy kształtującymi poziom zadowolenia z niej były też: stałość i pewność zatrudnienia (średnia ocena ważności 4,42 pkt.), sprawiedliwe traktowanie pracowników przez przełożonego (4,39 pkt.), dobre relacje z przełożonym (4,31 pkt.) oraz komunikacja w miejscu pracy (4,30 pkt.). Mniejsze znaczenie badani przywiązują natomiast do takich czynników, jak: możliwość wzięcia dnia wol- 3 [dostęp: ].

50 50 ZADOWOLENIE MIESZKAŃCÓW POWIATU WAŁECKIEGO Z ŻYCIA... nego na żądanie, swoboda wyjścia z pracy w sytuacjach nieprzewidywalnych (3,71 pkt.) czy elastyczność pracy (4,02 pkt.), co potwierdza przedstawione wyżej rozważania na temat stosunku Polaków do pracy. Często bowiem z uwagi na trudną sytuację na rynku pracy posiadanie stałego zatrudnienia jest dla wielu osób ważniejsze niż efekty pracy, satysfakcja z niej i zdobywanie wyższych kwalifikacji. Jednocześnie z badania wynika, iż te aspekty życia zawodowego, które są istotne dla ankietowanych zostały przez nich najniżej ocenione. Poza wspomnianą niską satysfakcją z poziomu wynagrodzenia, stosunkowo niski jest także przeciętny poziom zadowolenia pracujących mieszkańców powiatu wałeckiego z poczucia bezpieczeństwa zatrudnienia i sprawiedliwości przełożonego (odpowiednio: 3,04 i 3,17 pkt.). Jeszcze niższy jest poziom satysfakcji respondentów w odniesieniu do możliwości awansu i rozwoju zawodowego oraz elastyczności czasu pracy oceny poniżej 3 punktów. Relatywnie wyższy chociaż nie są to wysokie oceny jest przeciętny poziom zadowolenia badanych z komunikacji w miejscu pracy, relacji z przełożonymi czy wyrozumiałości pracodawcy oceny w przedziale 3,46-3,51 pkt. (por. tabela 1). Wykres 1 Zadowolenie mieszkańców powiatu wałeckiego z życia zawodowego Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badania. Aktywność zawodowa związana jest nie tylko z pozyskiwaniem środków na konsumpcję, ale pozwala jednostce również na zaspokojenie wielu ważnych potrzeb, m.in. związanych z poczuciem przynależności, samorealizacją, osiąganiem sukcesów, rozwojem, możliwością wykazania się, zwłaszcza, jeśli potrzeby te nie mogą być w pełni zaspokojone

51 AUGUSTYNA BURLITA 51 w życiu pozazawodowym człowieka. Jednocześnie czas przeznaczany na pracę, jej rodzaj, sposób organizacji i satysfakcja z niej lub nie, to czynniki mające istotny wpływ na życie osobiste jednostki. Szczególnym problemem współczesnego człowieka stało się równoważenie życia zawodowego z osobistym, jako warunku zrównoważonego rozwoju. Waga tego problemu wynika także z faktu, iż podejmując określone zajęcia, czy to w sferze zawodowej, czy to prywatnej człowiek wykorzystuje te same zasoby własnego czasu, energii, myśli, emocji, które trudno jest rozdzielić na dwie odrębne części (Kisil 2015). Jednocześnie podkreślić należy, iż ilość czasu przeznaczanego na określone zajęcia, jak i częstotliwość ich wykonywania nie są równoznaczne z ważnością tego zajęcia dla danego człowieka, a ocena relacji między pracą a życiem pozazawodowym uzależniona jest m.in. od sytuacji społeczno-ekonomicznej jednostki, jej cech behawioralnych, nastroju, wieku, stosunku do określonych zajęć, jak i złożoności kultury, w której jednostka funkcjonuje. Ponadto, relacje między analizowanymi obszarami życia nie do końca są rezultatem swobodnych, indywidualnych decyzji człowieka, a przynajmniej częściowo mają charakter przymusowy wynikający np. z potrzeby/konieczności zapewnienia rodzinie określonego poziomu życia bądź wymagań pracodawcy czy też specyfiki danej pracy. Ale jak wiele lat temu podkreślał J. Tischner (1992, s. 23): człowiek tylko wtedy może zrozumieć sens i wartość swojego życia, jeżeli potrafi umiejętnie pogodzić sferę zawodową z prywatną. Ma więc czas nie tylko na pracę, ale również na życie rodzinne i towarzyskie, rozwój, dbałość o zdrowie i odpoczynek. Tabela 1 Ocena ważności i stopnia zadowolenia respondentów w odniesieniu do wybranych aspektów życia zawodowego (w skali 1-5, gdzie 5 jest oceną najwyższą) Lp. Wyszczególnienie Średnia ocena ważności w pkt. Przeciętny poziom zadowolenia w pkt. 1. Bezpieczeństwo zatrudnienia - stałość i pewność zatrudnienia 4,42 3,04 2. Wysokość wynagrodzenia 4,50 2,91 3. Możliwości awansu 4,18 2,52 4. Możliwości rozwoju (szkolenia, studia podyplomowe itp.) 4,08 2,95 5. Relacje ze współpracownikami 4,26 3,29 6. Relacje z przełożonymi 4,31 3,50 7. Wyrozumiałość pracodawcy swoboda wzięcia dnia wolnego na żądanie, swoboda wyjścia z pracy w sytuacjach nieprzewidywalnych 3,71 3,46 8. Sprawiedliwość przełożonego 4,39 3,17 9. Komunikacja w miejscu pracy 4,30 3, Materialne warunki pracy (np. wyposażenie stanowiska pracy) 4,25 3, Elastyczność czasu pracy (możliwość pracy w domu, nienormowany czas pracy) 4,02 2,96 Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badania.

52 52 ZADOWOLENIE MIESZKAŃCÓW POWIATU WAŁECKIEGO Z ŻYCIA... O tym, jak istotny jest to problem świadczy, że satysfakcję z relacji między czasem pracy a czasem dyspozycyjnym (tj. czasem po pracy) deklaruje jedynie 36% aktywnych zawodowo Polaków, w tym całkowite zadowolenie tylko 9% 4. Ponadto, aż 80% ankietowanych przez Eurofound Quality of Life Survey pracujących Polaków stwierdziło, iż czas, który pochłania im praca zawodowa wpływa negatywnie na wykonywanie niezbędnych prac domowych, a prawie 90% przyznało, że bywają zbyt zmęczeni po pracy, aby wykonywać jeszcze wszystkie potrzebne prace domowe. 65% odpowiedziało, że konieczność nadrobienia obowiązków domowych najczęściej przekłada się na ograniczanie ilości czasu przeznaczonego na relaks i wypoczynek, a w efekcie niesie trudności w koncentracji na obowiązkach zawodowych 5. Wskazuje to na swoiste sprzężenie zwrotne między czasem przeznaczanym na pracę i czasem dyspozycyjnym oraz realizowanymi w nich aktywnościami, zaś rezultatem nierównowagi między tymi dwoma obszarami jest niezaspokojenie wielu ważnych dla człowieka potrzeb, ale również stres, wypalenie zawodowe, zmęczenie fizyczne i psychiczne czy choroby (Clutterbuck 2005, s. 136; Tomaszewska-Lipiec 2014). Podobne opinie wyrażają ankietowani aktywni zawodowo mieszkańcy powiatu wałeckiego. Chociaż ponad 80% zadeklarowało, że zachowanie właściwych proporcji między czasem pracy a czasem poza pracą jest dla nich raczej ważne lub ważne, a średnia ocena ważności tego aspektu życia wyniosła 4,33 punktu (w skali 1-5, gdzie 5 oznacza ważne), to raczej zadowolonych z tych relacji jest jedynie 30,9%, a zadowolonych tylko 18,4% osób. Przeciętny poziom satysfakcji z zachowania właściwych (w subiektywnym odczuciu respondentów) proporcji czasowych między pracą a życiem pozazawodowym wyniósł 3,52 punktu (w skali 1-5, gdzie 5 to najwyższa ocena). O ile praca jest aktywnością obarczoną wysokim stopniem przymusu realizacji, to życie osobiste stanowi rezultat wyborów o zróżnicowanym stopniu swobody/przymusu (Cieloch i in. 1992, s ), odnoszących się do życia rodzinnego, towarzyskiego i społecznego jednostki, jak również indywidualnego wymiaru życia, związanego z samorozwojem, poczuciem własnej wartości oraz spełnienia, bycia docenionym czy szczęścia. Dokonane przez badanych mieszkańców powiatu wałeckiego oceny ważności różnych aspektów życia pozazawodowego kształtowały się średnio na poziomie 4,0-4,8 pkt (w skali 1-5, gdzie 5 to najwyższa ocena), a więc były wyższe niż oceny ważności poszczególnych aspektów aktywności zawodowej (od 3,7 do 4,5 pkt.), co świadczy, iż udane życie osobiste ma szczególne znaczenie dla zadowolenia z życia ogółem. Przy tym za najważniejsze w życiu osobistym ankietowani uznali (por. tabela 2) stan zdrowia, dobre relacje z członkami rodziny oraz materialne aspekty życia wynikające z warunków mieszkaniowych i sytuacji finansowej (średnie oceny odpowiednio: 4,82 pkt., 4,72 pkt. i 4,63 pkt. oraz 4,62 pkt.). Istotne jest dla nich także poczucie szczęścia i własnej wartości oraz bycie docenianym (przeciętne oceny po 4,58 pkt.). Relatywnie mniejsze znaczenie respondenci w deklaracjach przywiązują do pozycji społecznej (4,02 pkt.) i relacji z sąsiadami (4,30 pkt.). 4 [dostęp: ]. 5 [dostęp: ].

53 AUGUSTYNA BURLITA 53 Tabela 2 Ocena ważności i stopnia zadowolenia respondentów w odniesieniu do wybranych aspektów życia pozazawodowego (w skali 1-5, gdzie 5 jest oceną najwyższą) Lp. Wyszczególnienie Średnia ocena ważności w pkt. Przeciętny poziom zadowolenia w pkt. 1. Sytuacja finansowa (dochody, oszczędności) 4,62 3,08 2. Warunki mieszkaniowe (wielkość, położenie, stan techniczny, wyposażenie) 4,63 3,60 3. Pozycja społeczna 4,02 3,46 4. Relacje z bliższymi i dalszymi sąsiadami 4,30 3,65 5. Stan własnego zdrowia 4,82 3,85 6. Relacje z najbliższymi w rodzinie/w gospodarstwie domowym (współmałżonkiem, partnerem, rodzicami, dziadkami, dziećmi) 4,72 4,34 7. Poczucie spełnienia w życiu osobistym 4,44 4,23 8. Poczucie szczęścia 4,58 3,91 9. Poczucie bycia docenianym 4,58 4, Poczucie własnej wartości 4,58 4,1 Źródło: jak w tabeli 1. Także ogólny poziom satysfakcji mieszkańców powiatu wałeckiego z życia osobistego jest wyższy niż z życia zawodowego i wyższy niż z życia ogółem. Ponad połowa osób odpowiedziała, że jest raczej zadowolona z życia osobistego, a 23% jest z niego zadowolona, podczas kiedy niezadowolenie deklarowało mniej niż 4% (por. wykres 2). Największej satysfakcji dostarczają badanym relacje z członkami rodziny (średnia ocena 4,34 pkt.) oraz poczucie spełnienia w życiu osobistym (4,23 pkt.). Poczucie własnej wartości i poczucie bycia docenianym to kolejne dwa obszary, z których respondenci są stosunkowo zadowoleni (oceny powyżej 4 pkt.). Potwierdza to wyniki diagnozy społecznej, iż coraz bardziej towarzyszy Polakom poczucie wpływu na własne życie i wiary we własne możliwości 6. Najmniej satysfakcjonująca dla badanych mieszkańców powiatu wałeckiego jest sytuacja finansowa (3,08 pkt.) oraz osiągnięta pozycja społeczna (3,46 pkt.). Takie oceny stanowią przynajmniej częściowo rezultat porównań własnej sytuacji z innymi osobami stanowiącymi grupy odniesienia, ale świadczą one również o wysokich aspiracjach części ankietowanych, zwłaszcza w odniesieniu do materialnych warunków życia. Przedstawione główne wyniki badania dowodzą, iż większość mieszkańców powiatu wałeckiego jest raczej zadowolona lub zadowolona z całokształtu swojego życia. Wpływ na to zadowolenie ma przede wszystkim satysfakcja z życia osobistego. Przeciętny poziom subiektywnie odczuwanego zadowolenia z życia pozazawodowego wyniósł 3,93 punktu (w skali 1-5, gdzie 5 to najwyższa ocena) i był wyższy niż średni poziom satysfakcji z życia ogółem (3,84 pkt.) oraz wyższy niż przeciętny poziom satysfakcji z pracy (3,43 pkt.; por. wykres 3). 6 [dostęp: ].

54 54 ZADOWOLENIE MIESZKAŃCÓW POWIATU WAŁECKIEGO Z ŻYCIA... Wykres 2 Zadowolenie mieszkańców powiatu wałeckiego z życia pozazawodowego Źródło: jak w wykresie 1. Wykres 3 Przeciętny poziom zadowolenia mieszkańców powiatu wałeckiego z życia ogółem oraz życia osobistego i zawodowego (w punktach w skali 1-5, gdzie 5 to najwyższy poziom zadowolenia) Źródło: jak w wykresie 1.

55 AUGUSTYNA BURLITA 55 Podsumowanie Dokonywane przez ludzi oceny jakości życia postrzeganej z punktu widzenia życia zawodowego i osobistego obarczone są bardzo dużym subiektywizmem, przede wszystkim z uwagi na niematerialny charakter wielu aspektów życia, ale także zróżnicowane potrzeby i oczekiwania jednostek, ich aspiracje czy przyjęty system wartości. Stanowią one także rezultat porównań swojej sytuacji w sferze pracy i sferze prywatnej z życiem innych osób, stanowiących grupę odniesienia, np. innych członków rodziny, znajomych, współpracowników czy sąsiadów. Przedstawione wyniki badań pierwotnych świadczą o zadowoleniu większości mieszkańców powiatu wałeckiego z życia ogółem, w tym przede wszystkim zadowoleniu z warunków życia osobistego, a także koncentracji na życiu rodzinnym i nieco niższym zadowoleniu z życia zawodowego. Korespondują one z wynikami diagnozy społecznej z 2015 roku, że ponad 80% Polaków pozytywnie ocenia całe swoje życie. Tak wysoki poziom szczęścia jest rezultatem głównie wzrostu dochodów oraz posiadania fajnej rodziny i całkiem niezłej pracy, ale także poczucia wpływu na własne życie i wiary we własne możliwości, jak i związanego z tym pozytywnego postrzegania przyszłości przez znaczną część osób. Nie można jednak nie zauważyć, iż coraz istotniejszym problemem dla znacznej grupy osób, w tym także ankietowanych, jest brak równowagi w relacjach między pracą a życiem prywatnym (Tomaszewska-Lipiec 2015, s ). Przekłada się to na niezaspokojenie wielu ważnych dla człowieka potrzeb, jak również wpływa negatywnie na jakość życia jego i rodziny. Dlatego nie można nie zgodzić się z opinią psychologów P. Zimbardo i J. Boyda (2009, s. 2,13), którzy podkreślają, iż z punktu widzenia jakości naszego życia ważne jest aby dobrze i mądrze z niego korzystać. Przedstawione wyniki badań stanowią również ważne informacje dla samorządu lokalnego, odzwierciedlają bowiem nastroje i opinie społeczności powiatu wałeckiego i powinny być brane pod uwagę zarówno w procesie formułowania celów lokalnej polityki rozwoju, jak i ocenie jej skuteczności, zwłaszcza w odniesieniu do działań mających na celu poprawę jakości życia mieszkańców. Bibliografia Badanie budżetu czasu ludności w 2013r. Informacja sygnalna. Wyniki badań GUS (2014), [dostęp: ]. Borkowska S. (2010), Równowaga między pracą a życiem pozazawodowym, Acta Universitatis Lodzienis, Folia Oeconomica, nr 240. Bywalec C., Rudnicki L. (2002), Konsumpcja, PWE, Warszawa. Cieloch G., Kuczyński J., Rogoziński K. (1992), Czas wolny czasem konsumpcji?, PWE, Warszawa. Czapiński J., Panek T. (2016) (red.), Diagnoza społeczna Warunki i jakość życia Polaków, [dostęp: ]. Clutterbuck D. (2005), Równowaga między życiem zawodowym a osobistym, Wydawnictwo PETIT, Warszawa.

56 56 ZADOWOLENIE MIESZKAŃCÓW POWIATU WAŁECKIEGO Z ŻYCIA... Domański T. (2014), Marketing miasta akademickiego. Rola uczelni wyższych w promocji Łodzi, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. Greenhaus H.J., Collins M.K. (2003), The relationship between work-family balance and quality of life, Journal of Vocational Behaviour, Vol. 63. Kisil A. (2015), Rewolucja pracy (53): Praca a życie prywatne i mieszanie się szefów, [dostęp: ]. Kusterka-Jefmańska M. (2013), Subiektywna jakość życia w ocenie mieszkańców saksońsko polskiego obszaru przygranicznego, Handel Wewnętrzny, nr 6. Mandal A. (2013), Funkcje miast i ich subiektywna percepcja (na przykładzie regionu śląskiego, Acta Geografica Silesiana. Sosnowiec: WNoZ UŚ, nr 14. Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2015, (2015), GUS Warszawa. Tishner. J. (1992), Etyka solidarności oraz Homo sovieticus, Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, Kraków. Ustawa o samorządzie gminnym, tekst jednolity z późniejszymi zmianami (Dz.U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1591). Zadowolenie z życia. Komunikat z badań CBOS (2015), nr 3, CBOS, Warszawa. Zimbardo P., Boyd J. (2009), Paradoks czasu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Tomaszewska-Lipiec R. (red.) (2014), Relacje praca - życie pozazawodowe drogą do zrównoważonego rozwoju jednostki, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, Bydgoszcz. Tomaszewska-Lipiec R. (Ed.) (2015), Work-personal life. Between harmony and disintegration, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków. [dostęp: ]. [dostęp: ]. [dostęp: ]. [dostęp: ]. -spolecznej.html [dostęp: ]. Satisfaction of Wałcz County Residents with Professional and Personal Life in the Light of the Test Results Summary The research article presents the results of the survey concerning the subjective level of satisfaction with the quality of personal and professional life. The research was carried out on a representative sample of residents of Wałcz County. On the basis of the results, it can be seen that the respondents are relatively more satisfied with their after-work life than with their work. Moreover, a greater importance is assigned to their personal life. A significant number of people is facing the problem of finding a balance between work and private life, which has a significant impact on the quality of life.

57 AUGUSTYNA BURLITA 57 Studies of various aspects of the quality of life in local systems are an important source of information for the authorities of the city/municipality/county and should be taken into account in the development policy of a specific territorial unit, as well as be one of the measures of the management effectiveness in local terms. Key words: quality of life, professional life, personal life. JEL codes: D1, R2 Удовлетворение жителей повята Валч профессиональной и личной жизнью в свете результатов изучения Резюме В исследовательской статье представлены результаты опросов, касающихся субъективного уровня удовлетворения качеством личной и профессиональной жизни, проведенных на представительной выборке жителей повята Валч. На их основе можно заметить, что респонденты относительно более удовлетворены качеством своей личной жизни, нежели трудом, а также они придают ей большее значение. Проблемой же, с которой сталкивается значительная часть людей, является равновесие между трудом и личной жизнью, что оказывает существенное влияние на качество жизни. Изучение разных аспектов качества жизни на местах представляет собой важный источник информации для властей города/гмины/повята, и их следует учитывать в политике развития определенной территориальной единицы, а равно они представляют собой один из измерителей действенности управления на местах. Ключевые слова: качество жизни, профессиональная жизнь, личная жизнь. Коды JEL: D1, R2 Artykuł nadesłany do redakcji w maju 2017 roku All rights reserved Afiliacja: dr hab. Augustyna Burlita, prof. US Uniwersytet Szczeciński Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania Katedra Marketingu ul. Mickiewicza Szczecin augustynab@poczta.onet.pl

58 58 HANDEL WEWNĘTRZNY 2017;4(369):58-69 (tom II) Ryszard Cichocki Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Quality of Life Indicators Programs as a Component of Strategic Management Summary This paper aims at demonstrating the relationships between the programs aiming at diagnosing and monitoring the quality of life in cities and the urban strategies of development. It is focused on the uses of information sourced through quality-oflife projects in the crucial phases of building, disseminating, updating and verifying strategies of urban development. The main part of the presented analysis in based on the experiences accumulated through the conduct of the program Quality of life of the citizens of Poznan conducted by the Centre for Quality of Life Research at the Adam Mickiewicz University, Poznan, in the period Key words: local and regional communities, quality of life, urban strategic management, development strategies, social policies. JEL codes: R58 Introductory remarks Both the local and the regional level, the core of strategic management within the local government system in Poland consists of appropriate formal strategies. This state of affairs had been shaped by the influence of experience-transfer with respect to local and regional management practices, which took place in the first dozen formative years of the local government in Poland (Gorzelak, Jałowiecki 2001). A few select regions apart, previous experience of local government in Poland had been scarce, and the period of centralised state-power under real socialism effectively erased even those scant experiences from collective memory. Thus, the transfer of experience from countries more advanced in this respect comprised the main source of new organisational frameworks. This also pertains to the management systems within local and regional authorities. The history self-government in Poland, now spanning over 25 years, allows for a meticulous observation of this process of transferring and accommodating imported solutions (Buchta, Eul, Schulte-Croonenberg 2007). In subsequent years, introduction of those management solutions for local and regional government, observed in Western Europe as well as Canada and the USA, led to the development of a whole system of formal strategies of various scopes and levels: the local - at the level of small communities, cities and metropolitan areas, the regional - at the level of regions, as well as those pertaining to the whole country. Such strategic documents, some of them perhaps a little more professional than others, became tools for a holistic approach

59 RYSZARD CICHOCKI 59 to the community, city or region; while, on the other hand, they also constituted a platform for mutual understanding, discussion and negotiation, between local and regional communities, on the one hand, and the elites together with their most institutionalised form of selfgovernment authorities (Domański 1995). At the next phase, those core strategic documents were complemented by a variety of specific strategies. Most importantly, these comprised specialised strategies, e.g., innovation strategies, which have been developed especially vigorously at the regional level. Sectoral strategies constituted the second element; these comprised for instance: strategies of developing public and individual transport networks, strategies for developing municipal and urban infrastructure. Their initial phase of development came in the early 2000s. Finally, selfgovernment institutions have also attempted to come up with specialised strategies aimed at solving specific social problems, e.g., national and regional strategies of social policy, local strategies for solving social problems, local strategies for dealing with alcohol and drug problems, regional strategies for the elderly citizens (Cichocki 2005). Another aspect of implementing the core strategies to the policy environment at the level of cities involved such tools as: long-term investment and financial plans. Going further, an indispensable element for building integrated systems of strategic management came in the form of systems of indicators, under development in the last couple of years, whose aim was to monitor the changes in local and regional communities as well as to evaluate the effects of social policies. One of such projects came in the form of Quality of Life Indicators, which are still a relative novelty in their fully developed form. When it comes to strategic management, they constitute tools for conducting a number of tasks: diagnosing the state of affairs in chosen monitoring areas, evaluating the effects of social policies on social processes, and lately also attempts at prognosticating on the basis of time-series data (Cichocki 2005). The purpose of the present paper is to analyse the key functions served by the projects monitoring the quality of life for the purposes of strategic management. Some attention is also going to be paid to the hitherto unrealised potential of those programs. Quality of life indicator programs the construction Quality-of-life indicators boast a relatively long history. Some researchers make the radical claim that such projects have been around for over a hundred years. However, when it comes to clearly defined, self-contained research endeavours based on original theoretical assumptions and an autonomous measurement methodology these started to make a mark on social sciences in the 1960s, as a specific offshoot of the space program of that era. Yet, the emergence of quality-of-life indicators research in local and regional communities (mostly in cities) happened towards the end of the 1980s, and the programs have enjoyed intensive development ever since the 1990s. Social sciences have long sought tools for long-term monitoring of social change. Obviously, highest expectations were associated with constant, replicable indicators, whose standardisation would allow for making comparisons in time and space. An economic indi-

60 60 QUALITY OF LIFE INDICATORS PROGRAMS AS A COMPONENT... cator served as a role-model: Gross Domestic Product calculated for a unit of time relative to the number of citizens (GDP per capita). While this indicator has faced some serious challenges (it does not account for unofficial production or values created for free, does not acknowledge economically harmful externalities of production or price differences in particular countries, etc.) GDP still remains a synthetic measure, providing a general picture of the state of the country s economy and its developmental trends. It allows for making comparisons in time and space, and corrections can be made allowing for some of the unaccounted factors given the knowledge about its advantages and drawbacks. It does not also reflect many aspects of social life (such as the social in equality of income, their distribution, external transfers, etc.), yet, when it comes to key questions those imperfections can be corrected within more specific models. In mid-20 th century, two things became clear to the social researchers. Firstly, when it comes to the evaluation of the quality of life in a society indicators, measuring only the economic sphere proves insufficient. It remains indispensable to include many other areas determining the quality of life: the environment, health, safety, education, leisure time, etc. Secondly, while GDP per capita might be an important factor influencing the quality of life in a society, it is neither the only one nor in fact the only important one - one should always also include the subjective aspects (most commonly referred to as the subjective point of view of the participants of social life). As a result of the former conclusion, measurements of the quality-of-life indicators started to assume progressively larger scopes going beyond the merely economic towards such areas as: the state and resources of natural environment and its biodiversity, housing conditions and neighbourhood quality, public-health and the functioning of healthcare institutions, development of civic society and civic competence, areas of social exclusion and the functioning of social well institutions, leisure time, participation in culture, tourism, recreation. In result, the present complex program of monitoring the quality-of-life typically comprises from a few up to a dozen areas. The program Quality-of-life indicators of the citizens of Poznan (Cichocki 2005) has been conducted by the quality of life centre of Adam Mickiewicz University in Poznan for the Poznan City Council since It relates to 12 dimensions of social life in the city clustered within five areas: 1. The Individual 2. Society 3. Economy and employment 4. City space 5. The environment This program has closely followed American models in that it combines hard and soft indicators. Each dimension is measured in relation to two aspects: one describing the reality of life in the city by reference to indicators available in public statistics and registers, and the second describing the social reality of the city from the point of view of knowledge and experiences of the citizens (based on survey-derived indicators).

61 Quality of life indicator programs the functions RYSZARD CICHOCKI 61 In order to build effective strategies of local or regional developments, they need to be well anchored in social reality. Therefore, what is required is a picture of the city that is multidimensional and general, while, on the other hand, at the same time also specific enough so as to account for the subtleties of the city (or region) and of the lives of its inhabitants. Any city constitutes a complex social reality, and given the multiplicity of the points of view involved in everyday experience this remains very hard to grasp for the teams developing strategies. For that very reason, many of them remain official documents warded off from the actual social conditions. Quite obviously, the picture of the city presented by the programs monitoring life-quality is but one of the possible pictures, yet, it deserves to be singled out due to the fact that one of the key requirements for its construction involves representativeness with respect to the population of citizens. In order to better expose this element of representativeness, it seems instructive to have a closer look at the alternative pictures of the city, which function in the social realm. Of those at least four have a crucial importance for the functioning of the city and its underlying processes. The first picture of the city - in a way the most original one is the one that is constructed by citizens in the course of their everyday life. One can point to some of its most important sources. It relates to the everyday experience of citizens (accumulated while performing everyday activities) that constitutes the key determinant of this picture (such as the experience level of noise at one s dwelling). This picture of the city has an element of common consciousness and includes many of its features: the richness of detailed observations and opinions, concreteness and a low-level of generalisation, high degree of saturation with stereotypes and relatively uncritical attitude towards reality. However, it is also saturated by the needs of citizens even if perhaps imperfectly defined, local values both of the particular and the prosocial sort, local patterns of individual and collective interests, conceptions of the past, and even dreams. All these are elements of common consciousness whose reconstruction and verbalisation remain indispensable for a proper anchoring of strategic priorities in the social reality of a city or region. The second picture of the city consists of what is created and disseminated by the local and regional media outlets. It possesses some distinctly different characteristics than the first one. Crucially, it is the professional journalistic community that creates it. While the building blocks of this picture are taken from reporting the everyday functioning of the city and the life of its citizens, yet, the organising principle tends to be less grounded in the accumulated experience and much more focused on the more or less transparent sources of evaluation shared by this community: local and regional values, crystallised elements of regional and local identity, competing concepts and political standpoints, patterns of particular interests vital for the local or regional elites of influence. This sketch of the second picture - being an effective tool of shaping the consciousness and behaviour within the local (or regional) social setting means that it cannot be a realistic photograph of the city. It constitutes more of a specific caricature, consciously and unconsciously expanding upon negative or positive

62 62 QUALITY OF LIFE INDICATORS PROGRAMS AS A COMPONENT... aspects of the city. Social role of the media causes this picture to be typically much more critical than that created in the course of everyday life. The third picture of the city is the one created and disseminated by the institutions of local government and its elites. Its building blocks come mainly from the sources of information created by the local government offices: data gathered in official registers, reports prepared by specialised units, expert judgements commissioned from external specialists reports and projects relating to public policy, etc. Many years of cooperation with local government institutions allow me to claim that the breadth of information about the city or region collected within the many structures of the local authorities are truly imposing. However, this enormous heap of various kinds of data, information, documents and registers, is almost impossible to fully grasp in a complex manner. Only select aspects of the functioning of the city such as transportation, safety, culture, recreation, education remain object of complex reports. In opposition to the media picture the institutional one is usually much more optimistic both when it comes to current events and to expectations concerning the future. The fourth picture of the city is the one created and established by the structures of civic society. This picture of cities and regions started to receive its structure relatively recently. It is simply an element associated with the development of civic society, and especially its institutional dimension in the form of NGOs and the dynamically developing city movements. The pictures of city-reality created by the institutions of civil-society - in a manner analogous to that of the media - are not focused on the building of an accurate picture of the city. They are conceived of as tools of mobilising local communities in relation to the institutions of local government in order to effectively influence the authorities on local elites (with all the possible consequences for objectivity). The key characteristic of the picture of the city constructed on the basis of the qualityof-life indicators remains its representatives which comes in two varieties. Firstly, it has been taken into consideration while the project was constructed. And the points of reference for the team constructing the program were three principal collective social agents: the city community, the local government and the executive personnel of the city council, as well as experts on the various aspects of city life selected from the academic community. Secondly, a picture of the city constructed in this way remains distinctly different from those created by the actors of social life: citizens, the media, elites of influence, institutions of civil society. In opposition to the first picture of the city, the one constructed on the basis of indicators is: more generalised (as opposed to the concrete and individual), more multifaceted (characterised by a much higher number of dimensions under consideration), more objective (as opposed to private and saturated by values and interests), more representative (as opposed to fragmentary and partial). In contradistinction to the other pictures of the city the one based on indicators is: generalised, representative, objectivised, replicable. This allows for using a program of quality-of-life indicators in order to integrate specific pictures of the city and creating a platform for communication and consultation between the main actors of social life in a city or region.

63 RYSZARD CICHOCKI 63 Thanks to such a picture of the city both the citizens and other agents of social life gain a capacity for comparing their own point of view with the objectivised and representative one. This situation allows for the citizens to formulate an informed opinion with respect to such questions as the actions of local government, functioning of communal institutions, the state of the healthcare system, conditions of leisure and recreation, one s own life situation. This creates an opportunity to influence many facets of public affairs, especially those most practically involved in everyday life: the cleanliness of one s own street, safety in one s neighbourhood, the presence of police patrols. They also allow for the emergence of an independent perspective on the state of the city based on indicators measurement by standardised scientific methods and then comparing one s own city to other cities. When it comes to local governments authorities, the monitoring programs of quality-of-life indicators allows for: obtaining a complex picture of the live situation of citizens both on the basis of objective indicators, derived from public statistics, as well as indicators derived from surveys of opinions, attitudes and evaluations formed by citizens; integrating indispensable data needed for making decisions into a small set of synthetic, standardised and readable indicators; gaining a synthetic picture of expectations and preferences of citizens with respect to the direction of present endeavours in the city as well as the evaluation of services provided by local government and communal institutions; constructing a coherent strategy of public communication and programs relating to public relations based on objective indicators, including the influence on the picture of the city created by local media. Thanks to the input of the programs of quality-of-life indicators, the creative picture of the city may be used for performing many functions vital from the point of years strategic management of a city or region: 1. Describing a selected aspect of social reality (state of security in a city, activities of social welfare institutions) 2. Monitoring phenomena and processes constitutive of city life (preference changes of inhabitants with respect to free time, expanding healthcare system) 3. Prognostication of trends within selected areas (regional labour market situation, changing housing conditions in the city) 4. Evaluation of the city functioning as well as of the effects of sectoral policies (changes in the functioning of cultural institutions, intervention and the structure and spatial distribution of schools or nurseries) 5. Designing the functioning of public institutions (restructuring the way in which the local municipal police functions, optimising the quality customer service and the local council) 6. Short or long-term social intervention (implementing programs combating homelessness, projects strengthening the level of integration of small communities). When it comes to other uses, which proved to be bit rarer, one could point to: programs boosting civic competence, programs of building relations between institutions of the local government and distractions of the third sector, designing the systems of communication and consultation between the local authorities and groups of citizens, promoting the strong

64 64 QUALITY OF LIFE INDICATORS PROGRAMS AS A COMPONENT... points of the city as defined on the basis of the quality-of-life indicators, verifying the social vitality of communal investments, etc. Most importantly, however, those sets of indicators allow for a reasonably complex description of the functioning of a city and the life of its citizens. If the composition of areas used for measurement in any given program is properly constructed, then it means that it is complete and that it covers all the key areas of social policy which remain within the purview of the city policy-making, allowing for the building of a synthetic picture of the city and the region. If the choice of indicators within any of those areas was done properly, i.e., in accordance with the methodological models postulated by the most advanced programs of that type, then the picture of any of those areas is rich enough and multidimensional. Going further, thanks the formal requirements steering the process of choosing and constructing indicators (availability, reliability, stability, sensitivity), it is possible to systematically monitor the changes in the city and social life and, most importantly with windows areas which prove most important for urban living in general. Subsequent cycles of research allow us to draw photographs of the city combined into a certain string so as to trace changes, processes and trends within them. Attempts have been made at using the data for implementing yet another function that of prognostication, however, available literature does not point to any spectacular successes having been achieved. Positive results have been attested rather with respect to individual parameters (indicators of crime registered relative to the number of inhabitants, indicators of water quality in lakes), not with respect to entire areas (level of security, state of the environment). Still, the programs of monitoring quality-of-life indicators may very well be used for designing different aspects of social reality. On the basis of gathering data one can evaluate the functioning of selected structures of the city: municipal police, what is search, road infrastructure, functioning of public transport, functioning of health. And on this basis, foothold can be gained at designing a series of structures for the city or local policies: Health and education, public transport, and run protection, social welfare etc. What came to be widely spread is the use of gathering data series of indicators in order to evaluate different aspects of social life. Thanks to the possibility of using the programs of monitoring quality-of-life indicators in so many capacities, the possibility of using them in the process of creating verifying and implementing strategies of growth seems to be a little more obvious. Quality of life indicators and their importance in strategic management Life cycles of local and regional development strategies assume four main phases: strategy creation, strategy consultation, strategy implementation, strategy verification. In all those phases, the data series of quality-of-life indicators can to some extent be used, both those that

65 RYSZARD CICHOCKI 65 are based on existing statistical data as well as those using survey outcomes (Grunberger, Omann 2011). At the phase of strategy creation, one of the key steps is to construct a complex picture of the situation in the city or region on the basis of possibly many sources of information: public registers, public statistical data knowledge accumulated in local government institutions, knowledge of experts and researchers professionally associated with different aspects of the cities functioning and its citizens life knowledge of everyday experts about the city social research, public opinion surveys, a public consultations, in-depth qualitative studies. The most difficult endeavour remains to synthesise those sources of information into one possibly coherent hole, on the basis of which one could select: main problems and challenges facing the city or region, needs and expectations of the local community, preferences of the main actors of social life (political, economic, scientific). Once selected and accepted, the set of indicators might be an effective plane for performing such synthesis. Objective indicators based on the statistical resources and public registers may be a good tool for determining the actual situation of the city or region. Thanks to good availability, standardisation and the high regularity of gathering they might be an effective reference point bringing order to all other sets of information, generalising concluding observations and experiences, juxtaposing statistical representativeness with the particular points of view. However, soft indicators calculated on the basis of data gathered through representative social-surveys allow to superimpose the point of view of citizens on the issues concerning the city and community onto this platform: everyday needs, preferred directions of change, expectations concerning the functioning of public authorities, educational aspirations of families with respect their children, standards of evaluation with respect to public institutions etc. (Grunberger, Omann 2011). In order to perform a complex analysis, one typically resorts to the following foursquare Table 1. Table 1 Dimensions of objective and subjective well-being Categories of individual welfare Good Subjective well-being Bad Objective Living Conditions Good WELL-BEING DISSONANCE Bad ADAPTATION DEPRIVATION Source: Zapf (1984) according to Rapley, Mark (2003). Association of any particular area or indicator with any of the four squares on the table means that it has a crucially different place within the priorities of strategy development. Placement of an area or a set of indicators within the first quadrant (Well-Being) means that no intervention is necessary in order to make changes to the aspect of quality-of-life being

66 66 QUALITY OF LIFE INDICATORS PROGRAMS AS A COMPONENT... described. Areas and indicators belonging to this group of those aspects of life quality in the city which exhibit highest degree of utility for building a positive picture of the city, and mostly prove useful for endeavours of promotional nature (within the program Quality of life indicators of citizens of Poznan such a situation occurs with respect indicators of leisure and free time). Placement of an area or a set of indicators in the second quadrant of the table (Dissonance) means that in spite of a higher level of objective indicators the level of subjectively expressed satisfaction is low. Such areas within those strategies are of importance public relations activities aimed towards this city dwellers whose aim is to bring about a more objective picture of social reality in the city (within the program Quality of life indicators of citizens of Poznan such a situation occurs with respect indicators of water quality: high physical chemical and biological parameters are associated with a critical assessment of Waters taste and colour as well as smell). Placement of an area or set of indicators in the third quadrant of the table (Adaptation) describes a coexistence of highest satisfaction on the part of citizens with unsatisfactory objective indicators. Such areas only require limited social intervention which should be based on the opinions of experts, forming a source of knowledge for comparing the city with our other cities. Within the program Quality of life indicators of citizens of Poznan such a situation occurs with respect indicators of educational institutions). Placement of an area or a set of indicators in the fourth quadrant (Deprivation) means that they should become one of the key priorities for the development strategies and become an object of special attention on the part of local authorities. (Within the program Quality of life indicators of citizens of Poznan such a situation occurs with respect indicators of the conditions of individual transportation in the city). As the strategies of development, both at city and at the regional level are typically constructed with a long-view in mind (15 or more years), it remains crucial to have them periodically verified in order to bring them up-to-date (usually every five years). Also at this phase, systematically conducted measurements of quality-of-life indicators do also make for a broad, complete and well integrated picture of the city described both by selected statistical data as well as data coming from social surveys. They may be promptly used to trace, on the one hand the trends happening in a community while, on the other hand, in order to evaluate the effect of social interventions undertaken on the bases of their strategic priorities is a strategy becomes based on indicators. Then all the three tasks might become continuous, i.e., performed throughout the period of the validity of strategies. The situation seems similar when it comes to verify a strategy at it end of life, which typically constitutes a point of departure for working on constructing a new strategy. Final remarks Programs monitoring quality-of-life indicators still belong to relatively new research endeavours conceived as projects within applied social sciences. One can assume that in the course of further development they would go beyond the current possibilities of application.

67 RYSZARD CICHOCKI 67 Bibliography Abbott P., Wallace C. (2012), Social Quality: A Way to Measure the Quality of Society, Social Indicators Research, No Ali H.H., Malkawi F.K., Al-Betawi Y.N. (2009), Quality of Life in Cities: Setting up Criteria for Amman-Jordan, Social Indicators Research, No. 93. Archibugi F. (1996), Program Indicators: Their Role and Use in The Integrated Social or Community Programming, Social Indicators Research, No. 39. Arifwidodo S.D., Perera R. (2011), Quality of Life and Compact Development Policies in Bandung, Indonesia, Applied Research Quality Life, No. 6. Baldazzi B., Corrado H.C., Ferruzza A. (1998), The Quality of Life in Some Local Metropolitan Labour Markets in Italy, Social Indicators Research, No. 44. Buchta D., Eul M., Schulte -Croonenberg H. (2007), Strategic IT Management, Springer. Bramston P., Pretty G., Chipuer H. (2002), Unravelling Subjective Quality of Life: An Investigation of Individual and Community Determinants, Social Indicators Research, No. 59. Cichocki R. (Ed.), (2005), Wskaźniki jakości życia mieszkańców Poznania, Studia nad jakością życia, Tom I, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań. Ciechocińska M. (1984), Regional Indicators in Social Planning, Social Indicators Research, No. 14. Cummins R.A. (1996), The Domains of Life Satisfaction: An Attempt to Order Chaos, Social Indicators Research, No. 38. Diener D., Sandvik E., Seidlitz L., Diener M. (1993). The Relationship Between Income and Subjective Well-Being: Relative or Absolute, Social Indicators Research, No. 28. Domański R. (1995), Strategie rozwoju wielkich miast, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Eckersley R. (2009), Population Measures of Subjective Wellbeing: How Useful are they?, Social Indicators Research, No. 94. Gabler, Liu B.C. (1977). Quality of Life Indicators in U.S. Metropolitan Areas, 1970, Social Indicators Research, No. 4. Golant S.M., McCutcheon A.L. (1980), Objective Quality of Life Indicators and The External Validity Of Community Research Finding, Social Indicators Research, No. 7. Gorzelak G., Jałowiecki B. (2000), Metodologiczne podstawy strategii rozwoju regionu na przykładzie województwa lubuskiego, Studia Regionalne i Lokalne, Vol. 3(3). Gorzelak G., Płoszaj A., Smętkowski M. (2006), Ocena strategii rozwoju regionu wykorzystanie modelu czterech kapitałów, Studia Regionalne i Lokalne, nr 3(25). Gorzelak G., Jałowiecki B. (2001), Strategie rozwoju regionalnego województw: próba oceny, Studia Regionalne i Lokalne, nr 1(5). Grunberger S., Omann I. (2011), Quality of life and sustainability. Links Beetween Sustanable Behaviour, Social Capital and Well-Being, 9th Biennial Conference of the European Society for Ecological Economics. Grunig R., Kuhn R. (2006), Process based Strategic Planning, Springer, Berlin. Holden M. (2006), Revisiting the Local Impact of Community Indicators Projects: Sustainable Seattle as Prophet in Its Own Land, Applied Research in Quality of Life, No. 1. Jacob S.G., Willits F.K. (1994), Objetive And Subjective Indicators of Community Evaluation: A Pensylvania Assessment, Social Indicators Research, No. 32.

68 68 QUALITY OF LIFE INDICATORS PROGRAMS AS A COMPONENT... Keczmerski J., Sorter B. (1984), A Community Viability Indicator for Determining Comprehensive Planning Policy, Social Indicators Research, No. 14. Kożuch B., Kochalski C. (Eds.) (2011), Strategie zarządzania miastem w teorii i praktyce Miasta Poznania, Monografie i Studia Instytutu Spraw Publicznych Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków. McMahon S.K. (2002), The development of quality of life indicators-a case study from the City of Bristol, UK, Ecological Indicators, No. 2. Park C.M. (2003), Quality of Local Government and Democratic Citizenship, Social Indicators Research, No. 62,63. Rapley M. (2003), Quality of life research: A critical introduction, Sage, London. Programy Wskaźniki jakości życia jako komponent zarządzania strategicznego Streszczenie Opracowanie ma na celu wskazanie zależności między programami ukierunkowanymi na diagnozowanie i monitorowanie jakości życia w miastach oraz na strategie rozwoju miast. Koncentruje się ono na wykorzystaniu informacji pochodzących z realizacji projektów dotyczących jakości życia w zasadniczych fazach budowania, rozpowszechniania, aktualizowania i weryfikowania strategii rozwoju miast. Główna część prezentowanej nalizy opiera się na doświadczeniach zgromadzonych poprzez realizację projektu Jakość życia mieszkańców Poznania przeprowadzonego przez Centrum Badania Jakości Życia na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu w latach Słowa kluczowe: społeczności lokalne i regionalne, jakość życia, zarządzanie strategiczne miastem, strategie rozwojowe, polityki społeczne. Kody JEL: R58 Программы «Показатели качества жизни» в качестве компонента стратегического управления Резюме Цель разработки указать зависимости между программами, направленными на диагноз и мониторинг качества жизни в городах, а также на стратегии развития городов. Оно сосредоточено на использовании информации, полученной по ходу осуществления проектов, касающихся качества жизни в основных фазах формирования, распространения, актуализации и верификации стратегий развития городов. Основная часть представленного анализа основана на опыте, накопленном по ходу осуществления проекта «Качество жизни жителей Познани», осуществленного Центром изучения качества жизни в Университете им. Адама Мицкевича в Познани в гг.

69 RYSZARD CICHOCKI 69 Ключевые слова: локальные и региональные общества, качество жизни, стратегическое управление городом, стратегии развития, общественная политика. Коды JEL: R58 Artykuł nadesłany do redakcji w maju 2017 roku All rights reserved Afiliacja: dr hab. Ryszard Cichocki, prof. UAM Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Wydział Nauk Społecznych Instytut Socjologii Zakład Socjologii Zmiany Społecznej ul. Szamarzewskiego 89C Poznań Ryszard.Cichocki@amu.edu.pl

70 70 HANDEL WEWNĘTRZNY 2017;4(369):70-83 (tom II) Aleksandra Czarnecka, Anna Albrychiewicz-Słocińska Politechnika Częstochowska Anna Dunay Szent István University Sebnem Ensari Nişantaşı University Promocja regionu w kontekście ekologicznych aspektów zrównoważonego rozwoju Streszczenie Koncepcja zrównoważonego rozwoju jest sposobem na szybszy wzrost gospodarczy, postęp i ewolucję współczesnych społeczeństw, przy uwzględnieniu potrzeby wyrównywania nierówności między gospodarkami o różnym stopniu rozwoju, bez naruszania równowagi ekologicznej. Rozwój zrównoważony może dokonywać się na różnych poziomach globalnym, międzynarodowym, krajowym, regionalnym czy lokalnym. Jednak każdy z tych poziomów wymaga uwzględnienia innych priorytetów w procesie podejmowania decyzji inwestycyjnych w zakresie ochrony środowiska oraz działań proekologicznych. Celem artykułu jest próba identyfikacji wyzwań, przed którymi stają regiony Polski w zakresie godzenia rozwoju regionalnego z wymaganiami w zakresie ochrony środowiska oraz próba odpowiedzi, w jaki sposób aspekt ten jest używany dla celów promocji. W świetle badań literaturowych wydaje się, iż regiony znajdują się w korzystnej sytuacji, ponieważ mogą rekompensować straty ekonomiczne i społeczne ponoszone w wyniku zabezpieczenia walorów ekologicznych i środowiskowych w jednym z geograficznych obszarów regionu, wzrostem inwestycji gospodarczych w innym miejscu. Takie substytutywne traktowanie elementów potencjału regionu pozwala na wypełnienie przesłanek zrównoważonego rozwoju i ekologiczną promocję obszaru. Słowa kluczowe: zrównoważony rozwój, rozwój regionalny, promocja regionu. Kody JEL: H70, M31, M38, O20, Q56, Q58, R58 Wstęp Spojrzenie na koncepcję zrównoważonego rozwoju zmieniało się i zmienia się nadal wraz z nowymi obszarami, w których dokonywana jest próba implikacji tej idei. Wspomniane obszary odnoszą się do kontekstów geograficznych, społecznych, ekonomicznych, technicznych, czy też zarządczych. Kraje Unii Europejskiej od lat próbują odgrywać role inicjatorów na rzecz zrównoważonego rozwoju (Rosicki 2010; United Nations 1998). Choć Europa próbuje stworzyć wspólny model socjoekonomiczny, istotną przeszkodą jest fakt,

71 A. CZARNECKA, A. ALBRYCHIEWICZ-SŁOCIŃSKA, A. DUNAY, S. ENSARI 71 iż występują w niej odrębne modele socjoekonomiczne z odmiennymi dominującymi systemami poglądów (Zalewska 2013). Modele te odzwierciedlają różnice między poziomami rozwoju gospodarczego i cywilizacyjnego, stąd zróżnicowane są również poziomy działań podejmowane w zakresie ochrony środowiska. Poszczególne kraje mają też odmienne drogi dochodzenia do wspólnych i zbieżnych strategii zrównoważonego rozwoju określanych na poziomie europejskim. W przypadku Polski opracowana Strategia Rozwoju dla Polski 2020 (Ministerstwo Rozwoju Regionalnego 2012) przyjmuje następujące główne priorytety rozwojowe: sprawne i efektywne państwo; konkurencyjna gospodarka; spójność społeczna i terytorialna. W ramach wskazanej w dokumencie struktury priorytetów i celów, aspekty środowiskowe zajmują odległą pozycję i skupiają się na: racjonalnym gospodarowaniu zasobami, poprawie efektywności energetycznej, zwiększeniu dywersyfikacji dostaw paliw i energii, poprawie stanu środowiska oraz adaptacji do zmian klimatu. Taka pozycja problemów ekologicznych na poziomie dokumentacji krajowej stanowi o usytuowaniu tej problematyki w dokumentach tworzonych na poziomie regionalnym. Celem opracowania jest próba identyfikacji wyzwań, przed którymi stają regiony Polski w zakresie godzenia rozwoju regionalnego z wymaganiami środowiskowymi oraz próba odpowiedzi, w jaki sposób aspekt ten jest używany dla celów promocji. Wymiary zrównoważonego rozwoju W literaturze przedmiotu lata 60. przyjmuje się za początek kształtowania koncepcji zrównoważonego rozwoju. W trakcie debaty w ramach Sesji Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych, w grudniu 1968 roku, po raz pierwszy znalazły się w kręgu zainteresowań problemy dotyczące zapobiegania negatywnym wpływom działalności gospodarczej człowieka na środowisko w skali globalnej i lokalnej. Jednak dopiero w latach 70. można odnaleźć odniesienia do akceptacji dla omawianych problemów w trakcie debat na poziomie międzynarodowych spotkań (Akgül 2010, s.135). Natomiast samo pojęcie zrównoważony rozwój pojawiło się w raporcie G.H. Brundtland z 1987 roku i definiowane było jako rozwój pozwalający na zaspokojenie potrzeb i aspiracji dzisiejszego pokolenia w sposób, który nie ogranicza możliwości zaspokojenia potrzeb przyszłym pokoleniom (United Nations 2008, s. 20). Od tego czasu termin pojawia się w wielu dokumentach noszących znamiona ustaleń międzynarodowych (Ozmehmet 2008, s. 1858). Poza ogólną zasadą sprawiedliwości międzypokoleniowej i międzyregionalnej, trwałości i różnorodności przyrody i życia w ogóle, nadrzędną wiązkę celów stanowią w koncepcji zrównoważonego rozwoju również cele społeczne, na które składają się dobrobyt, jakość życia ludzkiego oraz szeroko rozumiane bezpieczeństwo społeczne (Fura 2010, s. 304). Sposób realizacji idei trwałego i zrównoważonego rozwoju oznacza konieczność integracji społecznego, ekonomicznego, ekologicznego, demograficznego i przestrzennego wymiaru wzrostu rozwoju gospodarczego (Toruński 2010, s. 22). Należy jednak podkreślić, że w tej koncepcji kwestie ekologiczne traktuje się jako nadrzędne w stosunku do pozostałych (UNEP 2013). Zatem ideę zrównoważonego rozwoju w sposób uproszczony można przedstawić

72 72 PROMOCJA REGIONU W KONTEKŚCIE EKOLOGICZNYCH ASPEKTÓW... jako obszar jednoczesnej integracji wymiaru środowiskowego, społecznego i ekonomicznego (Zalewska 2013, s. 65). Podkreślenia wymaga, iż zintegrowanie jedynie dwóch dowolnych ze wspomnianych obszarów, bez uwzględnienia trzeciego nie wypełnia przekazu idei zrównoważonego rozwoju. Tylko pełna integracja wymienionych trzech obszarów pozwala na trwały rozwój gospodarczy, z równoczesnym poszanowaniem wymogów ekologicznych i oczekiwań społecznych. Tego typu działania wiążą się jednak z koniecznością ponoszenia znacznych nakładów. Stąd w zakresie analizy koncepcji zrównoważonego rozwoju nie można pominąć zagadnień związanych z finansowaniem działań proekologicznych. W zdecydowanie trudniejszej sytuacji znajdują się kraje rozwijające się, które dodatkowo muszą ponosić koszty związane ze zmianą wzorców produkcyjnych i konsumpcyjnych (Gürlük 2010, s. 96). Idea zrównoważonego rozwoju podkreśla jednak, iż ochrona środowiska nie jest antytezą działalności gospodarczej, lecz czynnikiem regulującym jej zakres i kierunek przy jednoczesnej orientacji na spełnienie potrzeb człowieka (Mazur-Wierzbicka 2006; Yücel 2003). W celu zapewnienia i utrzymania balansu ekologicznego wykorzystuje się różnorodne narzędzia i wytyczne. Przykładem tego typu narzędzi mogą być instrumenty ekonomiczne zrównoważonego rozwoju, które mają na celu wprowadzenie np. najbardziej efektywnych rozwiązań z zakresu redukcji emisji CO 2, do których zaliczyć można podatek węglowy oraz przydział i handel uprawnieniami do emisji CO 2 (Karakaya, Özçağ 2004, s. 6). Należy jednak podkreślić, iż tego typu instrumenty, w dłuższej perspektywie, nie są jednak równie skuteczne, co budowanie świadomości ekologicznej obywateli (Tuncer i in. 2005, s. 192). W literaturze koncepcja zrównoważonego rozwoju jest analizowana w dwóch wariantach, z których pierwszy wzywa do działań na rzecz pełnego zachowania zarówno zasobów naturalnych, jak i wszelkich pozostałych, związanych z działalnością człowieka (strong sustainability) (Daly 1990), drugi zaś za konieczne uznaje jedynie, aby całkowita suma zasobów, będących w dyspozycji jednostki administracyjnej, była zachowana (weak sustainability) (Pearce, Atkinson 1993; 1998, s. 5-6). Oznacza to, iż na przykład wyczerpywanie kapitału przyrodniczego może być wyrównywane akumulacją pozostałych zasobów kapitału ludzkiego (Zhao 2008; van Leeuwen, Főldvári 2008; Maudos i in. 2003) oraz elementów wytworzonych przez człowieka. Studia literaturowe przeprowadzone w obszarze zrównoważonego rozwoju wskazują jednak, że zasoby decydujące o potencjale jednostki administracyjnej nie są względem siebie substytucyjne, a ubytek jednego kapitału może być tylko częściowo rekompensowany przyrostem drugiego (Kronenberg, Bergier 2010, s. 71). W procesie budowania strategii regionalnych, implementujących koncepcję zrównoważonego rozwoju, specyficznym wyzwaniem jest budowa planów rozwojowych uwzględniających nierównomierność rozłożenia czynników ekonomicznych, społecznych i środowiskowych, decydujących o atrakcyjności poszczególnych obszarów wchodzących w skład regionów oraz nierównomierność w poziomach rozwoju tych obszarów. Wydaje się, iż regiony w Polsce budują strategie rozwojowe bazując na koncepcji weak sustainability, pozwalając, aby w pewnych obszarach regionu priorytet rozwojowy stanowiły aspekty ekonomiczne, w innych zaś społeczne lub środowiskowe. W ten sposób całościowo rozwój regionu wypełnia idee zrównoważonego rozwoju.

73 A. CZARNECKA, A. ALBRYCHIEWICZ-SŁOCIŃSKA, A. DUNAY, S. ENSARI 73 Promocja regionu a koncepcja zrównoważonego rozwoju Nieodłącznym elementem strategii rozwoju regionu jest moduł dotyczący jego promocji. Przy czym wydaje się, iż promowanie regionu obecnie utożsamia się raczej z wizualnymi atrybutami, takimi jak: logo, herb, kolorystyka, slogany promocyjne, niż z promowaniem założeń i wartości przyjętych w strategiach rozwojowych. Promocja jednostki regionalnej przysparza wielu problemów, które związane są między innymi z faktem, iż jednostka samorządowa tego typu jest produktem kompleksowym i złożonym. Składają się na niego zarówno walory przyrodnicze, historyczne, kulturowe, gospodarcze i społeczne, jak również wizerunek jednostki samorządowej i jej władz. Analizując problematykę promocji, można zaryzykować stwierdzenie, iż jednostka regionalna dobierając elementy wykorzystane w kształtowaniu wizerunku, przedstawia swoją wersję rzeczywistości. Promowany obraz stanowi często zestaw wyobrażeń jednostki samorządowej i jej instytucji na temat samej siebie, które jednak wcale nie muszą pokrywać się z obiektywną oceną rzeczywistości (Knecht 2006, s. 6). Wizerunek staje się immanentną częścią narracji, której podstawą jest idea konstruktywizmu, w którego świetle nie tylko ludzie, ale również instytucje i całe społeczeństwa konstruują swoje własne światy (Czarniawska 2010, s ). Tworzą one nie tylko własną historię, ale przede wszystkim określają, tłumaczą i opowiadają świat wokół siebie (Cichobłaziński 2011). Interesujące w narracji jest to, iż z punktu widzenia jej skuteczności nie ma znaczenia, czy opowieść jest prawdziwa, czy też nie, ważne jest jedynie, w jaki sposób narracja wpływa na postrzeganie i rozumienie rzeczywistości (Cichobłaziński 2013, s. 122). Narracyjne podejście do rozumienia świata odnosi się zatem również do jednostki samorządu regionalnego, która snuje własną opowieść, nie tylko przez podejmowane przez władze jednostki inicjatywy promocyjne, ale również przez narracje interesariuszy jednostki, do których zaliczyć można: mieszkańców, przedsiębiorców, inwestorów, jednostki pomocnicze i przedsiębiorstwa komunalne, pracowników podmiotów podległych jednostce, turystów, osoby zainteresowane zamieszkaniem na terenie jednostki, instytucje sprawujące nadzór nad jednostką oraz inne jednostki samorządu terytorialnego (województwa, powiaty, gminy) posiadające wspólne interesy (pojęcie interesariuszy gminy zdefiniowano na podstawie: Bevan i in. 2005). Aby opowieść ta była spójna i przekonująca, każdy z wymienionych interesariuszy musi opowiadać tę samą historię, gdyż tylko w ten sposób tworzony jest wiarygodny przekaz na zewnątrz. Niestety, jest to zadanie bardzo trudne, biorąc pod uwagę liczbę zaangażowanych w historię podmiotów. Być może z tego względu władze regionalne tak silny akcent kładą na działania marketingowe. Obecnie w zasadzie każda dziedzina posiada swój marketing: bankowy, służby zdrowia, polityczny, turystyczny, sportowy itd. (Chrzan 2011, s. 9). Nic więc dziwnego, że marketing znalazł także swoje zastosowanie w sferze zarządzania jednostkami samorządu terytorialnego. Ph. Kotler ten typ marketingu określa jako proces społeczno-kierowniczy, inicjowany przez podmioty komunalne, zmierzający do wykreowania wymiany wartości z ich partnera-

74 74 PROMOCJA REGIONU W KONTEKŚCIE EKOLOGICZNYCH ASPEKTÓW... mi (Chrzan 2011, s. 11). W literaturze przedmiotu spotkać można wiele definicji marketingu terytorialnego (Gawroński 2010, s ; Kotler i in. 1993, s. 19), jednak co do zasady prezentują one to samo podejście identyfikujące gminę, region czy nawet kraj jako produkt. Przy czym terytorium traktuje się jako megaprodukt, składający się z subproduktów, takich jak (Chrzan 2011, s. 19): turystyczny, inwestycyjny, mieszkaniowy, socjalny, usługowo-handlowy, oświatowo-kulturalny, wystawienniczo-targowy, rekreacyjno-sportowy i publiczny. Obserwując praktykę jednostek samorządu, wydaje się, iż najpopularniejszym i najczęściej wykorzystywanym narzędziem marketingu terytorialnego jest promocja, choć należy pamiętać, iż utożsamianie marketingu z jednym tylko jego narzędziem prowadzi do znacznego ograniczenia możliwości potencjalnego oddziaływania na interesariuszy (Kotler, Lee 2006, s ). W przypadku działań promocyjnych najczęściej inicjatorzy kampanii regionalnych koncentrują się na wizualnych czynnikach tworzenia wizerunku (graficzne symbole, np. herb gminy, emblematy, ulotki, foldery, druki, oznakowania, filmy i spoty reklamowe, aranżacja przestrzeni gminy, architektura, obiekty zabytkowe). Istnieje jednak cała grupa czynników niewizualnych (Knecht 2006, s. 7) decydujących o pierwszym wrażeniu interesariuszy zewnętrznych. Tworzenie wizerunku jednostki regionalnej stanowi poważne wyzwanie ze względu na zestaw jej cech, które są: unikatowe, niepowtarzalne, kształtowane w długim okresie, złożone. Również nie do końca przewidywalne są skutki podejmowanych działań wizerunkowych, które zależą od określonego kontekstu czasowego (Szromnik 2003, s. 288). Jak twierdzi M. Lewis, marka jest specyficzną aurą poglądów i oczekiwań otaczających produkt (region), określających to, co istotne i charakterystyczne, a zarazem wypływające poza sferę czysto fizycznych doznań eksponując silny element psychologiczny (Smith 2000, s. 518). Wypromowanie pozytywnego i pożądanego wizerunku jest w związku z tym zadaniem niełatwym, jednak jeszcze trudniejsze wydaje się utrzymanie takiego wizerunku. Wymaga to dużego nakładu pracy i dbałości o spójne wiązanie go z innymi strategicznymi działaniami podejmowanymi przez jednostkę (Czarnecka 2012). W przypadku jednostek samorządu terytorialnego, w odniesieniu do działań promocyjnych, najistotniejsze jest oddziaływanie masowe, którego celem jest podtrzymywanie lub tworzenie swoistej łączności z określoną zbiorowością społeczną (Vinárné Bellász, Dunay 2007). Celem wspomnianej łączności jest dostarczenie nie tylko wiedzy o samej jednostce i jej działaniach, ale także tworzenie dobrej opinii, dzięki której łatwiej jest jej realizować przyjęte założenia rozwojowe (Knecht 2006, s. 6). W ten sposób jednostka buduje własną osobowość rozpoznawalną na zewnątrz, ale też tworzy specyficzne poczucie tożsamości interesariuszy wewnętrznych z nią (Kaplan et al. 2010) na podstawie materialnych i niematerialnych wartości miejsca i doświadczeń oraz oczekiwania klientów interesariuszy (Matlovičová 2008). Strategia promocji regionu stanowi pochodną strategii rozwoju (Czornik 1998, s. 39), która wyraża sposoby osiągania założonej wizji przyszłości. Zatem strategie marketingowe choć istotne, są jedynie instrumentami wspomagającymi rozwój (Potoczek, Stępień 2008, s ).

75 A. CZARNECKA, A. ALBRYCHIEWICZ-SŁOCIŃSKA, A. DUNAY, S. ENSARI 75 Tworzenie strategii promocji jednostki rozpoczyna się zatem od wszechstronnej diagnozy w zakresie planowania strategicznego, która obejmuje wszystkie dziedziny życia społecznego i gospodarczego oraz aspekty środowiskowe (Gawroński 2010, s. 261). Jest to trudny etap budowania strategii, ponieważ wymaga rzetelnego, obiektywnego zdefiniowania stanu, w jakim znajduje się jednostka, a także obrazu jednostki w oczach interesariuszy. Analiza sytuacji wyjściowej regionu stanowi zatem fundament całej strategii promocji (Łuczak 2006, s. 171), jest formą autorefleksji, w wyniku której artykułuje się cele i oczekiwane efekty. Kolejnym etapem budowania strategii promocji jest określenie docelowych grup społecznych, do których przekaz ma dotrzeć. W zależności od przyjętej strategii rozwojowej nacisk kładzie się na zdefiniowanie potrzeb, pragnień i zachowań poszczególnych interesariuszy regionu (Yigitcanlar i in. 2007; Daffara 2003; Metaxiotis 2008; Kaplan i in. 2010). Przy czym na wstępie należy uznać, iż nie jest możliwe stworzenie obrazu przekonującego i atrakcyjnego dla wszystkich zainteresowanych (Kaplan i in. 2010). Stąd konieczność identyfikacji sprecyzowanej dominującej grupy docelowej, która odpowiada priorytetom rozwojowym (Szromnik 2006, s. 54). Następny punkt procesu tworzenia strategii promocji to stworzenie realistycznej wizji rozwoju regionu i ułożenie nadrzędnego komunikatu promocyjnego przyczyniającego się do powstania wizerunku (Pearson 2006). Ten etap budowania strategii promocji jest ucieleśnieniem narracji. Jest to najbardziej kreatywna i abstrakcyjna cześć budowania strategii promocji (Enwiller, Will 2002), osadzona w społecznych, historycznych, kulturowych i środowiskowych realiach regionu (Kaplan i in. 2010). Ostatnim etapem jest realizacja strategii, czyli plan działania wskazujący, co należy zrobić, aby urzeczywistnić wizję. Teoria marketingu terytorialnego wskazuje szeroki wachlarz narzędzi możliwych do wykorzystania w tym etapie, takich jak: relacje z mediami, PR, marketing szeptany, ambasadorzy marki itp. Budowanie pozytywnego wizerunku regionu i zakotwiczenie go w świadomości interesariuszy wymaga czasu i nie jest możliwe przyspieszenie tego procesu. Rodzi to pewne trudności, jeżeli weźmiemy pod uwagę kadencyjność władz jednostki, na których spoczywa powinność konsekwentnego podtrzymywania wizerunku. Tak więc skonstruowana opowieść powinna się zakorzenić w społeczności lokalnej i stać się jej opowieścią narracją, co do której jest ona przekonana, i z którą się utożsamia (Śliwa 2009). Wyzwania promocji działań proekologicznych w perspektywie rozwoju regionu Analizując zagadnienie zrównoważonego rozwoju w Polsce, na poziomie podstawowych jednostek podziału terytorialnego, należy podkreślić, iż niemal każda gmina zatwierdziła już dokument dotyczący lokalnej strategii rozwoju zrównoważonego. Dzieje się tak, ponieważ władze lokalne upatrują w tej idei nie tylko konieczności wypełnienia wytycznych europejskich i krajowych, ale również szans na zwiększenie konkurencyjności gminy. Jest

76 76 PROMOCJA REGIONU W KONTEKŚCIE EKOLOGICZNYCH ASPEKTÓW... to zrozumiałe, biorąc pod uwagę obserwowane tendencje społeczne w zakresie działań na rzecz ochrony środowiska i promocji założeń proekologicznych. Ponadto, inwestycje ekologiczne realizowane przez gminy, w szybki i bezpośredni sposób podnoszą odczuwaną przez obywateli jakość życia (np. budowa sieci kanalizacyjnej, oczyszczalni ścieków, czy ścieżek rowerowych). Działania proekologiczne mają również silne oddziaływanie wizerunkowe, które przekłada się na atrakcyjność samej jednostki samorządu terytorialnego. Nieco inaczej sytuacja wygląda, gdy mowa jest o ekorozwoju na poziomie regionów. Regiony, jako jednostki administracyjne, zajmują znacznie większą powierzchnię niż gminy. W związku z tym ekologiczne aspekty rozwoju tych jednostek skupiają się na innych zagadnieniach i wskaźnikach. Na podstawie analizy wybranych wskaźników środowiskowych, zaczerpniętych z zasobów GUS, za pośrednictwem specjalnie opracowanej przez ten urząd aplikacji (GUS 2011), odnoszącej się do zrównoważonego rozwoju Polski, należy stwierdzić, iż województwa (regiony) wdrażają w życie, unijne i krajowe dyrektywy dotyczące tej koncepcji. Badanie poziomu wybranych wskaźników wskazało znaczne zróżnicowanie w poziomie efektywności działań w zakresie ochrony środowiska w obszarach, w których decyzje podejmowane są lokalnie lub regionalnie. Do tego typu działań na poziomie lokalnym zalicza się na przykład gospodarowanie ściekami czy odpadami komunalnymi. Za realizację tych zadań odpowiadają przede wszystkim gminy i w tym zakresie zaobserwowano wyraźną pozytywną tendencję. Gmina znajduje się najbliżej obywatela, zatem z jednej strony najlepiej odpowiada na jego potrzeby dotyczące podniesienia jakości życia (np. budowa oczyszczalni ścieków, czy też sieci kanalizacyjnych,), z drugiej zaś posiada silny wpływ perswazyjny i może prowadzić lokalną politykę zachęt w zakresie zachowań proekologicznych (np. niższe opłaty za odbiór odpadów segregowanych). Natomiast w obszarze ochrony powietrza oraz klimatu znacznie większą rolę odgrywają regiony i ich strategie rozwojowe, choć i gminy mogą podejmować pewne decyzje w tym zakresie (np. dofinansowując zakup nowoczesnych instalacji grzewczych). W przypadku regionów zauważyć można swoisty konflikt między interesami poszczególnych wymiarów zrównoważonego rozwoju. Polska gospodarka w dużej mierze oparta jest na przemyśle ciężkim, o wysokich wskaźnikach emisji pyłowych i gazowych zanieczyszczeń. Redukcja zanieczyszczeń gazowych związana jest z bardzo wysokimi nakładami finansowymi w zakresie działalności podstawowej oraz instalacji oczyszczających. Wiązałaby się ona również z modernizacją wykorzystywanych technologii, które w efekcie wpływałyby na obniżenie poziomu zatrudnienia, a zatem naruszałyby interes społeczny. Nieco inaczej wygląda sytuacja w zakresie emisji zanieczyszczeń pyłowych, których redukcja wiąże się z dużo tańszymi w instalacji i eksploatacji rozwiązaniami, które nie generują kosztów społecznych. Analiza wskaźników emisji zanieczyszczeń potwierdza, iż w odniesieniu do zanieczyszczeń pyłowych regiony odnotowują znaczną poprawę względem emisji zanieczyszczeń gazowych. Powyższa analiza, choć dotycząca jedynie przykładowych zagadnień, wskazuje, jak wielkie wyzwania stoją przed regionami, które uporać muszą się z próbą zaspokojenia roszczeń

77 A. CZARNECKA, A. ALBRYCHIEWICZ-SŁOCIŃSKA, A. DUNAY, S. ENSARI 77 i oczekiwań państwa i obywateli w zakresie regionalnego rozwoju, wzrostu ekonomicznego i podniesienia dobrobytu, przy uwzględnieniu ochrony środowiska. Wydaje się, że w walce priorytetów rozwojowych, w warunkach polskich, nadal wygrywa interes ekonomiczny i społeczny. Aspekty ekologiczne, choć w koncepcji zrównoważonego rozwoju wskazywane jako priorytetowe, wykorzystywane są częściej jedynie w celach promocyjnych regionu. Z perspektywy budowania kampanii promocyjnych elementy środowiskowe i kulturowe postrzegane są jako bardziej nośne medialnie. I tak, analizując slogany reklamowe województw 1, zauważa się szczególny nacisk na walory związane z kulturą, natomiast analiza materiałów promocyjnych wskazuje na powszechne wykorzystanie elementów krajobrazowych i środowiskowych w celach promocyjnych. Przypuszczać można, iż władze regionów, z obawy przed koniecznością bezwarunkowej ochrony reklamowanych elementów środowiska naturalnego, nie chcą nadmiernie eksponować tych elementów. Zasadniczo w promocji regionu nie wykorzystuje się informacji na temat poprawy wskaźników na rzecz zielonej gospodarki 2 głównie dlatego, iż nawet jeżeli w jakiś obszarach odnotowano poprawę miar tych wskaźników, to w innych obszarach zmiany nie następują lub też następują, ale nie w oczekiwanym tempie. Regiony nie mogą jednak zrezygnować z działań na rzecz ekologii i ich promocji, ponieważ tego typu aktywność posiada bardzo silne oddziaływanie wizerunkowe w odniesieniu do wszystkich interesariuszy regionu. Obserwowany jest trend, w ramach którego ludzie uciekają z miast szukając spokojnego i zielonego miejsca do życia. Jest to olbrzymia szansa dla gmin wiejskich zlokalizowanych wokół większych aglomeracji. Z perspektywy regionu daje to możliwości kształtowania strategii rozwojowych na podstawie koncepcji weak sustainability, w ramach której nakłady na dynamiczny rozwój gospodarki (nawet tej obciążającej ekologicznie) koncentrują się wokół miast i są rekompensowane ochroną oddalonych obszarów zielonych. W ten sposób próbuje się budować przekaz, w którym w ujęciu całościowym region prezentuje się jako przyjazny ekologicznie i jednocześnie atrakcyjny gospodarczo. Wypełnia to w pewien sposób wytyczne w zakresie zrównoważonego rozwoju. Konstruowanie spójnych narracyjnie strategii promocji regionu jest trudne, zwłaszcza w odniesieniu do walorów ekologicznych. Mają one na przykład marginalne znaczenie dla potencjalnych inwestorów biznesowych (a w niektórych przypadkach mogą nawet wpływać negatywnie na atrakcyjność regionu, np. bliska lokalizacja chronionych obszarów przyrodniczych), z kolei dla obecnych i przyszłych mieszkańców oraz turystów zdają się mieć bardzo duże znaczenie. Jeżeli jednak przekaz promocyjny regionu ma być wiarygodny pod względem opracowanych strategii rozwojowych (w Polsce strategie rozwoju wszystkich regionów uwzględniają znaczenie aspektów środowiskowych), to musi się on odnosić do rzeczywistych, a nie jedynie deklaratywnych, działań na rzecz ekologii. Choć według ujęcia narracyjnego przekaz nie musi być prawdziwy, aby był skuteczny i przemawiał do odbiorcy, to jednak winien zachowywać standardy etyczne i moralne. 1 [dostęp: ]. 2 [dostęp: ].

78 78 PROMOCJA REGIONU W KONTEKŚCIE EKOLOGICZNYCH ASPEKTÓW... Podsumowanie Powyższa analiza literatury przedmiotu potwierdza, iż w praktyce koncepcja rozwoju zrównoważonego polega na podporządkowaniu potrzeb i dążeń społeczeństwa oraz jednostek samorządowych możliwościom, jakie daje środowisko naturalne. O ekorozwoju można zatem mówić, gdy mamy do czynienia ze swoistym sprzężeniem zwrotnym między tempem i rozmiarami lokalnego wzrostu gospodarczego a tempem i stopniem rozwiązywania pojawiających się problemów ekologicznych. Jednak w obecnym okresie programowania wśród priorytetów rozwojowych, prócz zrównoważonego rozwoju, akcentuje się rozwój inteligentny oraz rozwój sprzyjający włączeniu społecznemu (Malik, Bedrunka 2013). Priorytety te są ze sobą ściśle powiązane, ale wydaje się, że aspekty środowiskowe stoją w pewnej sprzeczności z działaniami na rzecz wspierania gospodarki o wysokim poziomie zatrudnienia, zapewniającej spójność społeczną i terytorialną. W procesie konstruowania strategii promocyjnych regionów pojawiać się może zatem pytanie: który z wymienionych priorytetów rozwojowych (środowisko czy miejsca pracy) ma silniejsze działanie przyciągające interesariuszy? Biorąc pod uwagę fakt, iż władze regionalne wybierane są podczas wyborów powszechnych, a głosy wyborców w krajach o podobnym lub niższym poziomie rozwoju niż Polska, zdobywa się raczej przez obietnice ekonomiczne, a nie ekologiczne, odpowiedź na postawione pytanie wydaje się łatwa do przewidzenia. Należy jednak zaznaczyć, iż analiza strategicznych dokumentów promocyjnych opracowanych dla potrzeb regionalnych 3 ujawniła, że przekazy promocyjne skierowane są przede wszystkim do interesariuszy zewnętrznych, a zatem wykorzystują mocno aspekty środowiskowe i ekologiczne. Dzieje się tak, ponieważ mają one duży potencjał wizerunkowy i siłę oddziaływania medialnego. Poruszany w artykule temat, ze względu na swoją aktualność, wymaga dalszych, pogłębionych badań, również tych o charakterze porównawczym. Bibliografia Akgül U. (2010), Sürdürülebilir Kalkınma: Uygulamalı Antropolojinin Eylem Alanı, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Antropoloji Dergisi, No. 24. Bevan S., Cowling M., Isles N., Horner L., Turner N. (2005), Cracking the Performance Code, How Firms Succeed, The Work Foundation, London. Chrzan E. (2011), Charakterystyka marketingu terytorialnego, (w:) Łazorko K., Niedzielska A. (red.), Kreowanie wizerunku miejsca w koncepcji marketingu terytorialnego, Wydawnictwo Politechniki Częstochowskiej, Częstochowa. Cichoblaziński L. (2013), Resolving Collective Disputes In Poland: A Narrative Perspetive, (w:) Müller A.P., Becker L. (Eds.), Narrative and Innovation, SpringerVS, Karlsruhe, Germany. 3 W wyniku badania odnotowano, iż jedynie dwa regiony (mazowiecki i świętokrzyski) opracowały i przyjęły strategię promocji, kolejne cztery (lubelski, łódzki, podkarpacki, warmińsko-mazurski) przygotowały dokument strategiczny dotyczący kreacji i promocji marki regionu. W przypadku województwa wielkopolskiego uchwalono strategię promocji gospodarczej. W przypadku pozostałych 9 regionów nie odnaleziono informacji na temat jakichkolwiek aktualnych dokumentów promocyjnych (stan na maj 2016 roku). Regiony te posiadają jedynie uchwały zatwierdzające projekty logo, herbu, symboliki i kolorystyki oraz hasła promocyjnego regionu.

79 A. CZARNECKA, A. ALBRYCHIEWICZ-SŁOCIŃSKA, A. DUNAY, S. ENSARI 79 Cichobłaziński L. (2011), Mediator jako antropolog podejście antropologiczne w rozwiązywaniu konfliktów pracowniczych, Problemy Zarządzania, Vol. 9, nr 2(32). Czarnecka A. (2012), Wizerunek jako czynnik wzrostu konkurencyjności gminy, (w:) Witek J. (red.) Przedsiębiorczość szansą rozwoju regionu. Tom I Polityka wsparcia i kreowania przedsiębiorczości, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, nr 724. Czarniawska B. (2010), Trochę inna teoria organizacji. Organizowanie jako konstrukcja sieci działań, Poltext, Warszawa. Czornik M. (1998), Promocja miasta, Wydawnictwo Uczelniane Akademii Ekonomicznej im. K. Adamieckiego w Katowicach, Katowice. Daffara P. (2003), City of the aged versus city of all ages, Foresight, Vol. 5/6. Daly H. (1990), Commentary: Toward some operational principles of sustainable development, Ecological Economics, Vol. 2. Enwiller S., Will M. (2002), Towards an integrated approach to corporate branding an empirical study, Corporate Communications, Vol. 45, No. 2. Fura B. (2010), Nakłady inwestycyjne w ochronie środowiska a realizacja założeń rozwoju zrównoważonego, Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy, nr 17. Gawroński H. (2010), Zarządzanie strategiczne w samorządach lokalnych, Wolters Kluwer Polska, Warszawa. GUS (2011), Wskaźniki zrównoważonego rozwoju Polski, Katowice. Gürlük S. (2010), Sürdürülebilir Kalkınma Gelişmekte Olan Ülkelerde Uygulanabilir Mi?, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İİBF Dergisi, No. 5/2. Kaplan M. D., Yuerte O., Guneri B., Kurtulus K. (2010), Branding places: applying brand personality concept to cities, European Journal of Marketing, Vol. 44, No. 9/10. Karakaya E., Özçağ A.G.M. (2004), Sürdürülebilir Kalkinma ve Iklim Değişikliği: Uygulanabilecek Iktisadi Araçlarin Analizi Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi, I. Maliye Konferansı: Geçiş Ekonomilerinde Mali Politikalar, 16 Nisan 2004, Bişkek/Kırgızistan. Knecht Z. (2006), Public relations w administracji publicznej, C.H. Beck, Warszawa. Kotler Ph., Haider D.H., Rein I. (1993), Marketing Places. Attracting Investment, Industry and Tourism to Cities, States and Nations, The Free Press, New York. Kotler Ph., Lee N.R. (2006), Marketing in the Public Sector (paperback): A Roadmap for Improved Performance, Wharton School Publishing. Kronenberg J., Bergier T. (2010), Wyzwania zrównoważonego rozwoju w Polsce, Fundacja Sendzimira, Kraków. Łuczak A. (2006), Wizerunek jako element strategii marketingowej miasta, (w:) Markowski T. (red.), Marketing terytorialny, Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN, Warszawa. Malik K., Bedrunka K. (2013), Specjalizacje inteligentne w równoważeniu rozwoju regionu, Handel Wewnętrzny, nr 6, tom I. Matlovičová K. (2008), Place Marketing Process Theoretical Aspects of Realizaton, Acta Facultatis Studiorum Humanitatis et Naturae Universitatis Presoviensis, Folia Geographica, Vol. 12. Maudos J., Pastor J. M., Serrano L. (2003), Human Capital in OECD Countries: technical change, efficiency and productivity, International Review of Applied Economics, Vol. 17, No. 4. Mazur-Wierzbicka E. (2006), Miejsce zrównoważonego rozwoju w polskiej i unijnej polityce ekologicznej na początku XXI wieku, (w:) Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy, Zeszyt 8, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów.

80 80 PROMOCJA REGIONU W KONTEKŚCIE EKOLOGICZNYCH ASPEKTÓW... Metaxiotis K., Ergazakis K. (2008), Exploring stakeholder knowledge partnerships in a knowledge city: a conceptual model, Journal of Knowledge Management, Vol. 12, No. 5. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego (2012), Strategia Rozwoju Kraju 2020, Warszawa. Ozmehmet D. E. (2008), Dünyada ve Tükiye Sürdürülebilir Kalkinma Yaklaşimlari, Journal of Yaşar University, No. 3/12. Pearce D., Atkinson G. (1993), Capital theory and the measurement of sustainable development: an indicator of weak sustainability, Ecological Economics, Vol. 8, Iss. 2. Pearce D., Atkinson G. (1998), The Concept of Sustainable Development: An Evaluation of Its Usefulness Ten Years after Brundtland, Centre for Social and Economic Research on the Global Environment University College London and University of East Anglia, CSERGE Working Paper PA 98-02, [dostęp: ]. Pearson I. (2006), The role of future ICT in city Development, Foresight, Vol. 8, No. 3. Potoczek A., Stępień J. (2008), Podstawy strategii rozwoju lokalnego i regionalnego, Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Gospodarki w Bydgoszczy, Bydgoszcz. Rosicki R. (2010), Międzynarodowe i europejskie koncepcje zrównoważonego rozwoju, Przegląd Naukowo-Metodyczny, nr 4. Smith P. (2000), Moderní marketing, Computer Press, Praha. Szromnik A. (2003), Marketingowy wizerunek jednostki osadniczej (miasta, regionu), Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania, Rzeszów. Szromnik A. (2006), Marketing terytorialny koncepcja ogólna i doświadczenia praktyczne, (w:) Markowski T. (red.), Marketing terytorialny, Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN, Warszawa. Śliwa M. (2009), This is not the same city, Journal of Organizational Change Management, Vol. 22, No. 6. Toruński J. (2010), Aspekty środowiskowe zrównoważonego rozwoju obszarów prawnie chronionych, Zeszyty Naukowe Akademii Podlaskiej w Siedlcach, Seria: Administracja i Zarządzanie, nr 84. Tuncer G., Sungur S., Tekkaya C., Ertepinar H. (2005), Young attitude on sustainable development: A case study, Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, No. 29. UNEP (2013), Embedding the Environment In Sustainable Development Goals, UNEP Post-2015 Discussion Paper 1, Version 2, [dostęp: ]. United Nations (1998), Kyoto Protocol to the United Nations Framework Convention On Climate Change, United Nations, [dostęp: ]. United Nations (2008), Measuring Sustainable Development. Report of the Joint UNECE/OECD/Eurostat Working Group on Statistics for Sustainable Development, UNITED NATIONS New York and Geneva, [dostęp: ]. van Leeuwen B., Főldvári P. (2008), How much human capital does Eastern Europe have? Measurement, methods and results, Post-Communist Economies, Vol. 20, No. 2. Vinárné Bellász Zs., Dunay A. (2007), The Role of Regional and Settlement Marketing in Hungary, (w:) Tradíció és Innováció: Nemzetközi Tudományos Konferencia (Tradition & Innovation International Scientific Conference), Gödöllő, Szent István Egyetemi Kiadó. Yigitcanlar T., Baum S., Horton S. (2007), Attracting and retaining knowledge workers in knowledge cities, Journal of Knowledge Management, Vol. 11, No. 5.

81 A. CZARNECKA, A. ALBRYCHIEWICZ-SŁOCIŃSKA, A. DUNAY, S. ENSARI 81 Yücel A.G.F. (2003), Sürdürülebilir Kalkınmanın Sağlanmasında Çevre Korumanın ve Ekonomik Kalkınmanın Karşıtlığı ve Birlikteliği, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, No. 11. Zalewska M.E. (2013), Paradygmat zrównoważonego rozwoju w strategiach nowych państw członkowskich UE, Handel Wewnętrzny, nr 6, tom I. Zhao S. (2008), Application of human capital theory in China in the context of the knowledge economy, The International Journal of Human Resource Management, Vol. 19, No [dostęp: ]. [dostęp: ]. Promotion of the Region in the Context of Ecological Aspects of Sustainable Development Summary The concept of sustainable development is a way for a faster economic growth, progress and evolution of contemporary societies, taking into account the need to smooth inequalities between economies with a different stage of development, not breaching the ecological balance. Sustainable development may be carried out at different levels: global, international, national or local. Nevertheless, each of these levels requires consideration of different priorities in the process of making investment decisions as regards environmental protection and proecological measures. The aim of the article is to identify the challenges faced by regions in Poland as regards matching the regional development with the requirements in the field of environmental protection as well as is an attempt to answer how this aspect is used for promotional purposes. In the light of literature studies it seems that regions are in a beneficial situation as they can compensate economic and social losses incurred in result of ensuring ecological and environmental values in one of geographical areas of the region with growth of economic investments in another place. Such a substitutive treatment of the elements of the region s potential allows for meeting the premises of sustainable development and ecological promotion of the area. Key words: sustainable development, regional development, region promotion. JEL codes: H70, M31, M38, O20, Q56, Q58, R58 Продвижение региона в контексте экологических аспектов устойчивого развития Резюме Концепция устойчивого развития способ на более быстрый экономический рост, прогресс и эволюцию современных обществ с учетом потребностей в сглаживании неравенств между экономиками с разной степенью развития, не нарушая экологического равновесия. Устойчивое развитие может реализо-

82 82 PROMOCJA REGIONU W KONTEKŚCIE EKOLOGICZNYCH ASPEKTÓW... ваться на разных уровнях: глобальном, международном, национальном, региональном или локальном. Тем не менее каждый из этих уровней требует учета иных приоритетов в процессе принятия решений об инвестициях в области защиты окружающей среды и проэкологических действий. Цель статьи попытка выявить вызовы, перед которыми стоят регионы Польши в области согласования регионального развития с требованиями в отношении защиты природной среды, а также попытка ответить, как этот аспект используют для целей продвижения. В свете изучения литературы кажется, что регионы находятся в выгодном положении, поскольку они могут компенсировать экономические и социальные потери, которые они несут в результате обеспечения природно-экологических ценностей в одной из географических территорий региона, за счет роста ивестиций в экономику в другом месте. Такая субститутивная трактовка элементов потенциала региона позволяет осуществить предпосылки устойчивого развития и экологическое продвижение территории. Ключевые слова: устойчивое развитие, региональное развитие, продвижение региона. Коды JEL: H70, M31, M38, O20, Q56, Q58, R58 Artykuł nadesłany do redakcji w maju 2017 roku All rights reserved Afiliacje: dr inż. Aleksandra Czarnecka dr inż. Anna Albrychiewicz-Słocińska Politechnika Częstochowska Wydział Zarządzania Instytut Socjologii i Psychologii Zarządzania Al. Armii Krajowej 19 b Częstochowa aczar11@tlen.pl slocinska@wp.pl dr hab. Anna Dunay Szent István University Faculty of Economics and Social Sciences Páter Károly u. 1 Gödöllő, Węgry dr.dunay.anna@gmail.com

83 A. CZARNECKA, A. ALBRYCHIEWICZ-SŁOCIŃSKA, A. DUNAY, S. ENSARI 83 dr Sebnem Ensari Nişantaşı University Faculty of Economics, Administration and Social Sciences Paşa Kampüsü, İsmet Paşa Mh., Abdi İpekçi Cd No:89 Bayrampaşa/İstanbul, Turcja

84 84 HANDEL WEWNĘTRZNY 2017;4(369):84-98 (tom II) Anna Dąbrowska, Jan Piotrowski Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur Warszawa Mirosława Janoś-Kresło Szkoła Główna Handlowa w Warszawie Stanisław Szukalski Uniwersytet Łódzki Korzyści i zagrożenia dla funkcjonowania polskich przedsiębiorstw usługowych na rynku Unii Europejskiej Jednolity rynek jest zasadniczym dążeniem Europy. Dla jej obywateli oznacza on prawo do zamieszkania i pracy w innym kraju Unii Europejskiej, oznacza dostęp do szerszego wyboru wysokiej jakości produktów i usług świadczonych po niższych cenach. Dla firm oznacza działalność gospodarczą na rynku liczącym 500 milionów ludzi w oparciu o rządy prawa, wzajemne poszanowanie i zaufanie. Jednolity rynek jest obecnie ważniejszy niż kiedykolwiek. Dziś pragnę jego umocnienia i dostosowania do zglobalizowanego świata, jaki mamy w XXI wieku (Jose Manuel Barroso 1 ). Streszczenie Celem artykułu jest przedstawienie korzyści i zagrożeń (barier) dla funkcjonowania polskich przedsiębiorstw usługowych na rynku Unii Europejskiej w warunkach liberalizacji rynku usług. Autorzy przeprowadzili badanie ilościowe przy wykorzystaniu kwestionariusza ankiety wśród 400 polskich przedsiębiorstw usługowych, które świadczą usługi w innych krajach Unii Europejskiej, najczęściej w: Niemczech (64% wskazań), Francji (29%), Włoszech (29%), Czechach (28%), Holandii (23%), Wielkiej Brytanii (22%) i Hiszpanii (21%). Respondentami byli właściciele, kadra zarządzająca i osoby kompetentne w zakresie handlu zagranicznego. Przedmiotem badania były usługi ujęte w sześciu grupach: usługi handlowe; usługi budowlane; usługi rzemieślnicze; usługi specjalistyczne i związane z działalnością biznesową; turystyka i usługi zakwaterowania i wyżywienia; usługi szkoleniowe, edukacyjne i informacyjne. Z badania wynika, że do bardzo ważnych korzyści respondenci zaliczyli: możliwość zdobycia nowych zleceń, możliwość rozwoju firmy, możliwość nawiązania kontaktów biznesowych, większy rynek zbytu, natomiast do największych zagrożeń (barier): zmianę kursów walut, nadal zbyt dużą biurokrację, zbyt dużą konkurencję. Może to wskazywać, że wdrożenie Dyrektywy 2006/123/WE o usługach na rynku wewnętrznym nie przyniosło zapowiadanych efektów w pełnym wymiarze. Artykuł ma charakter badawczy. Słowa kluczowe: korzyści, zagrożenia, liberalizacja, badania. Kody JEL: Q37 1 Wypowiedź przewodniczącego Komisji Europejskiej z początku 2007 roku, [dostęp:

85 A. DĄBROWSKA, J. PIOTROWSKI, M. JANOŚ-KRESŁO, S. SZUKALSKI 85 Wstęp Ekonomiczna integracja Europy przyczynia się do zmiany warunków świadczenia usług na terytorium Unii Europejskiej, w tym w Polsce. W krajach Unii Europejskiej wartość dodana, będąca efektem działalności przedsiębiorstw usługowych, stanowiła w 2015 roku przeważającą część wartości dodanej wytworzonej w całej gospodarce. Zmiany zachodzące w sektorze usług wskazują, że znaczny potencjał tego sektora dla wzrostu gospodarki i zatrudnienia nie został jeszcze wyczerpany, ani w Unii Europejskiej jako całości, ani w Polsce. Świadczą o tym chociażby duże rozbieżności między krajami w poziomie wskaźnika udziału usług w wartości dodanej brutto. Wśród krajów członkowskich UE najwyższy udział wartości dodanej wytworzonej przez usługi odnotowano w Luxemburgu 88,7%, na Cyprze 87,2% oraz na Malcie 82,8%. Duży udział w wartości dodanej całej gospodarki usługi stanowią w takich krajach jak Grecja (80,2%), Wielka Brytania (79,9%), Francja (78,8%), czy Holandia (78,2%). W krajach Europy Środkowowschodniej udział ten kształtował się na poziomie od 59,7% w Czechach do 73,7% na Łotwie, w Polsce stanowił 63,3%. W okresie największy przyrost wskaźnika wykazała Rumunia (o 7,9 p.p.), Cypr (o 6,1 p.p.) oraz Malta (o 4,6 p. proc), z kolei największy spadek odnotowano w Irlandii, Słowenii w Czechach, a także na Węgrzech, Litwie, w Grecji oraz na Słowacji i w Polsce (o 0,5 p.p.) (Rynek wewnętrzny 2015, s ). Dyrektywa 2006/123/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 12 grudnia 2006 roku dotycząca usług na rynku wewnętrznym (zwana dyrektywą usługową ), liberalizując rynek usług (z wyjątkiem sektorów wyłączonych 2 ) miała ułatwić funkcjonowanie przedsiębiorstw, a zwłaszcza małych i średnich, świadczących usługi lub korzystających z usług, szczególnie poprzez zniesienie barier w handlu i usługach oraz ułatwienie działalności transgranicznej. Do dnia 28 grudnia 2009 roku państwa członkowskie UE były zobligowane do zaimplementowania dyrektywy, która jak już wspomniano zaczęła obowiązywać w 2006 roku. Liberalizacja rynku usług miała przynieść znaczne korzyści ekonomiczne wszystkim państwom członkowskim. Najważniejsze z nich to: -- spadek cen w usługach objętych dyrektywą wskutek wzrostu konkurencji i zmniejszenia się marnotrawstwa zasobów. Korzyści ze zwiększonej wydajności umożliwią tworzenie wyższej wartości dodanej i stanowić będą silny bodziec dla gospodarki Unii Europejskiej. Będzie to impulsem do rozwoju rynku usług i podniesienia jakości świadczeń usługowych, na czym w istotny sposób skorzystaliby usługobiorcy; -- zwiększenie efektu działania we wszystkich sektorach gospodarki Unii Europejskiej. W ujęciu wartościowym wartość dodana ogółem w usługach zwiększy się w przybliżeniu o 33 mld euro. Wzrost działalności gospodarczej przyczyni się do powstania nowych miejsc pracy; 2 Na mocy art. 2 dyrektywy wyłączono z jej zakresu: usługi interesu publicznego o charakterze nieekonomicznym, usługi finansowe, usługi komunikacji elektronicznej i sieciowej, usługi transportowe, usługi agencji pracy tymczasowej, usługi zdrowotne, usługi audiowizualne, gry hazardowe i losowe, usługi opieki społecznej, usługi bezpieczeństwa osobistego, usługi świadczone przez notariuszy i komorników sądowych (Dąbrowska 2009, s ; Dąbrowska 2011, s ; J. Piotrowski 2007).

86 86 KORZYŚCI I ZAGROŻENIA DLA FUNKCJONOWANIA POLSKICH PRZEDSIĘBIORSTW we wszystkich państwach członkowskich zostaną utworzone nowe miejsca pracy. Według dokonanych obliczeń na obszarze całej Unii powstałoby nowych miejsc pracy; -- intensyfikacja handlu usługami. Rynek wewnętrzny stanie się bardziej zintegrowany w wyniku zwiększonego handlu usługami. W raporcie pt. Ocena skutków regulacji wdrożenia Dyrektywy 2006/123/WE o usługach na rynku wewnętrznym (2008) sporządzonym przez Ministerstwo Gospodarki wskazano ograniczenia w swobodzie przedsiębiorczości oraz transgranicznym świadczeniu usług. Wykazano istnienie nieuzasadnionych ograniczeń nieomal na każdym etapie prowadzenia działalności usługowej. J. Monteagudo, A. Rutkowski, D. Lorenzani (2012) na zlecenie KE i zgodnie z jej wskazówkami sporządzili opracowanie, w którym oszacowali ostrożnie wpływ wdrożenia postanowień dyrektywy na dodatkowy 0,8% wzrost PKB całej UE, ale jednocześnie z dużym zróżnicowaniem efektów dla poszczególnych państw członkowskich w przedziale od poniżej 0,3% do ponad 1,5% wzrostu narodowego PKB. W literaturze polskiej, autorzy J. Hagemajer, J. Michałek i T. Michałek (2008) wykorzystując ekonometryczny model równowagi ogólnej oszacowali wpływ liberalizacji rynku usług na wzrost PKB dla 15 państw UE (bez nowych krajów członkowskich) od 0,21% do 0,72%, w zależności od skali redukcji barier usługowych. Dekada, która minęła od wprowadzenia Dyrektywy usługowej skłania do zadania pytania, czy bariery, na które wskazywano wówczas zostały zlikwidowane. Celem badania podjętego przez zespół autorów było poznanie oceny polskich firm stopnia liberalizacji rynku usług w UE w wyniku wdrożenia w życie dyrektywy usługowej (2006/123/WE) przez określenie korzyści i zagrożeń (barier) oraz próba określenia relacji między poziomem liberalizacji rynku usług w UE a innowacyjnością i konkurencyjnością polskich firm usługowych. Przedmiotem badania były usługi ujęte w sześciu grupach: usługi handlowe; usługi budowlane; usługi rzemieślnicze; usługi specjalistyczne i związane z działalnością biznesową; turystyka i usługi zakwaterowania i wyżywienia; usługi szkoleniowe, edukacyjne i informacyjne. Poza analizą dostępnej literatury przedmiotu i badaniami jakościowymi przeprowadzono także badanie ilościowe przy wykorzystaniu kwestionariusza ankiety metodą face to face wśród polskich firm usługowych. Badanie zostało zrealizowane w ramach projektu badawczego Liberalizacja usług rynkowych w UE jako czynnik zwiększający innowacyjność i konkurencyjność polskich przedsiębiorstw usługowych (2015/17/B/HS4/02750) finansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki. Liberalizacja rynku usług szansą na internacjonalizację polskich przedsiębiorstw usługowych Jednolity rynek wewnętrzny jest jednym z głównych filarów Unii Europejskiej. Swoboda świadczenia usług oraz swoboda zakładania przedsiębiorstw należą do fundamentalnych wolności rynku wewnętrznego Unii Europejskiej. Usługa, zgodnie z treścią art. 57 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej TFUE (Consolidated 2012) to świadczenie wy-

87 A. DĄBROWSKA, J. PIOTROWSKI, M. JANOŚ-KRESŁO, S. SZUKALSKI 87 konywane zwykle za wynagrodzeniem, w zakresie w jakim nie jest objęte postanowieniami o swobodnym przepływie towarów, kapitału i osób. Podstawą prawną swobody świadczenia usług są artykuły TFUE oraz dyrektywa usługowa z 2006 roku. Ch.H. Lovelock, definiując pojęcie usługi, prezentuje dwa podejścia. W podejściu ekonomicznym usługa to: działalność ekonomiczna/gospodarcza, która tworzy wartość i dostarcza korzyści konsumentom w określonym czasie i określonym miejscu jako rezultat wywołany pożądaną zmianą w/lub imieniu usługobiorcy. Według definicji behawioralnej: usługa jest czynnością lub działaniem oferowanym przez jedną stronę drugiej stronie. Chociaż proces ten może być związany z fizycznym produktem, to działanie to w istocie jest niematerialne i w efekcie nie daje prawa własności do czynników produkcji (Lovelock, Wirtz 2016). Parlament, Rada i Komisja Europejska w ostatnim czasie podjęły starania ukierunkowane na ożywienie rynku wewnętrznego, aby na nowo pobudzić rozwój europejskiego jednolitego rynku i jeszcze silniej postawić społeczeństwo, konsumentów i małe i średnie przedsiębiorstwa w centrum polityki jednolitego rynku (Fabbrini 2015; Egan 2015). Na znaczenie roli usług w budowie zintegrowanego wspólnego rynku zwrócono uwagę w Strategii Lizbońskiej, dziesięcioletnim programie Unii Europejskiej przyjętym przez Radę Europejską w Lizbonie w marcu 2000 roku (Piotrowski 2012, s ). W szczególności dostrzegano potrzebę zniesienia barier w usługach, w tym przede wszystkim w sektorze usług pocztowych, transportu kolejowego i transportu lotniczego. W strategii Komisja Europejska zwróciła uwagę na trzy zasadnicze obszary: konkurencyjność firm (usługi coraz częściej decydują o możliwości konkurencyjności przedsiębiorstw), innowacje (wiedza wzmacnia usługi, podnosi standard usług, pozwala i stymuluje rozwój nowoczesnych technologii), globalizację rynku (rozwój e-usług i społeczeństwa informacyjnego). Priorytety sformułowane w Strategii Lizbońskiej zostały zasadniczo utrzymane w nowej strategii Europa 2020, przyjętej na początku 2010 roku. Dokonująca się integracja europejska oznacza zmianę warunków działania przedsiębiorstw usługowych, nie tylko dużych i silnych podmiotów, ale także średnich i małych przedsiębiorstw, stanowiących podstawę sektora usług i gospodarek krajów UE. Również w warunkach postępującej globalizacji wzrasta zainteresowanie międzynarodowym obrotem usługami. Proces ten ma trzy główne uwarunkowania: -- po pierwsze, obserwuje się znaczny wzrost międzynarodowej wymiany towarowej, której towarzyszy wzrost wartości obrotu usługami towarzyszącymi; usługi współcześnie stają się często wręcz nieodzownym elementem wymiany towarowej, przyczyniają się do podnoszenia wartości dla klienta; -- po wtóre, dokonuje się szybki postęp techniczny, w szczególności w zakresie technologii informacyjnych, który przyczynia się do powstawania e-usług. Otwiera to nowe możliwości dla międzynarodowej wymiany handlowej, w przypadku usług dostarczanych za pośrednictwem Internetu; -- po trzecie, postępuje liberalizacja sektora usług, rozszerzając granice możliwości wymiany międzynarodowej. Na terenie UE sprzyja temu budowanie jednolitego rynku usług.

88 88 KORZYŚCI I ZAGROŻENIA DLA FUNKCJONOWANIA POLSKICH PRZEDSIĘBIORSTW... Metodyka badania Poszukiwanie odpowiedzi na pytania dotyczące korzyści i barier (naturalnych i regulacyjnych) dla polskich przedsiębiorstw usługowych wynikających z liberalizacji rynku usług, a szczególnie z transpozycji dyrektywy usługowej do polskiego systemu regulacyjnego, a także pytanie, czy wprowadzone rozwiązania wpłynęły na konkurencyjność i innowacyjność polskich przedsiębiorstw usługowych wymagało przeprowadzenia zarówno badania desk research, a także zaplanowania badań autorskich: -- badań jakościowych - pogłębionych wywiadów indywidualnych (Individual In-depth Interview IDI) wśród ekspertów w dziedzinie liberalizacji rynku usług oraz 6 grupowych wywiadów focusowych (Focus Group Interview FGI) przy udziale przedstawicieli biznesu i samorządu gospodarczego na temat szans i zagrożeń wynikających z liberalizacji rynku usług dla innowacji i konkurencyjności podmiotów usługowych. Uzyskane wyniki posłużyły do weryfikacji pytań sformułowanych do badania ilościowego; -- badania ilościowego, metodą face to face z wykorzystaniem kwestionariusza ankiety. Podmiotem badania były polskie przedsiębiorstwa usługowe świadczące usługi na terenie innych krajów Unii Europejskiej. Przedmiotem badania były usługi ujęte w sześciu grupach: usługi handlowe; usługi budowlane; usługi rzemieślnicze; usługi specjalistyczne i związane z działalnością biznesową; turystyka i usługi zakwaterowania i wyżywienia; usługi szkoleniowe, edukacyjne i informacyjne. Wśród 400 przedsiębiorstw objętych badaniem małe przedsiębiorstwa stanowiły 37%, średnie 34%, a duże 29% ogólnej liczby respondentów. Badanie zostało poprzedzone pilotażem zgodnie ze standardami Międzynarodowego Kodeksu Badań Rynku i Badań Społecznych ESOMAR 3. W artykule przedstawiono wyniki badania ilościowego odnoszące się do podjętego zagadnienia, a mianowicie korzyści i zagrożeń (barier) dla funkcjonowania polskich przedsiębiorstw na rynkach Unii Europejskiej w warunkach liberalizacji rynku usług. Przedsiębiorstwa biorące udział w badaniu, w sumie funkcjonowały na wszystkich rynkach Unii Europejskiej, jednak najczęściej świadczono usługi w Niemczech (64% wskazań), we Francji (29%), Włoszech (29%), w Czechach (28%), Holandia (23%), Wielkiej Brytanii (22%), Hiszpani (21%). Respondentami byli właściciele, kadra zarządzająca i osoby kompetentne w zakresie handlu zagranicznego. Wśród badanych przedsiębiorstw 54% prowadziło tylko działalność usługową, 29% działalność usługowo-handlową, z przewagą usługowej, a pozostałe 17% przedsiębiorstw działalność usługowo-produkcyjną, z przewagą usługowej. 3 European Society for Opinion and Marketing Research (ESOMAR) od 1948 roku opracowuje standardy badań marketingowych; obecnie obowiązuje czwarte wydanie kodeksu, [dostęp: ].

89 A. DĄBROWSKA, J. PIOTROWSKI, M. JANOŚ-KRESŁO, S. SZUKALSKI 89 Przedsiębiorstwa miały różny staż rynkowy na terenie Unii Europejskiej. Ponad połowa przedsiębiorstw (54,2%) działała tam ponad 10 lat, przedsiębiorstwa o mniejszym doświadczeniu (do 2 lat) stanowiły 16,8% (por. wykres 1). Wykres 1 Doświadczenie rynkowe na terenie krajów UE (w %) Źródło: badania własne, grudzień Warto podkreślić, że 60% respondentów zadeklarowało, że w ich przedsiębiorstwach zdefiniowano zamiar rozszerzenia działalności na terenie Unii Europejskiej, a w co piątym kierownictwo jest zdecydowane na taki krok (22%). Z kolei, w co dziesiątym przedsiębiorstwie (11%) zdecydowanie nie zamierzano podjąć takich działań. Korzyści i zagrożenia dla działalności polskich firm usługowych na rynkach innych krajów Unii Europejskiej (wyniki badania) Przypomnijmy, dyrektywa usługowa ma do spełnienia dwa główne cele: -- stworzenie rzeczywistego rynku wewnętrznego w dziedzinie usług; -- usuwanie biurokratycznych przeszkód w kwestii otwarcia praktyki usługodawcy i świadczenia ponadgranicznych usług. Badane przedsiębiorstwa działając na rynkach innych krajów Unii Europejskiej od co najmniej 2 lat, a większość ponad 10 lat zdobyły pewne doświadczenie, które pozwoliło wskazać na korzyści i zagrożenia (bariery). Poszczególnym wyróżnionym czynnikom re-

90 90 KORZYŚCI I ZAGROŻENIA DLA FUNKCJONOWANIA POLSKICH PRZEDSIĘBIORSTW... spondenci przypisywali odpowiednią rangę od 0 do 5 punktów, gdzie 5 oznaczało bardzo duże znaczenie; 4 duże znaczenie; 3 średnie znaczenie; 2 małe znaczenie; 1 bardzo słabe znaczenie; 0 nie ma znaczenia. W tabeli 1 przedstawiono odpowiedzi sumaryczne dla wskazań bardzo duże znaczenie i duże znaczenie (A) oraz bardzo duże znaczenie (B). Jak wynika z danych tabeli 1, respondenci niemal równe znaczenie (liczba wskazanych czynników) przypisują korzyściom, jak i zagrożeniom. Za główne korzyści uznano: większy rynek zbytu (68% odpowiedzi), możliwość zdobycia nowych zleceń (62% odpowiedzi) i możliwość rozwoju firmy (60% odpowiedzi). Można powiedzieć, że podjęcie decyzji o poszerzeniu obszaru działalności otwiera także nowe możliwości, choć zapewne niesie ze sobą określone ryzyko, bowiem poszerza się grono potencjalnych klientów, wzrasta możliwość pozyskania nowych zleceń, a więc przedsiębiorstwo może myśleć o rozwoju. Ponad połowa respondentów wskazując na korzyści wymieniała przede wszystkim: wzrost efektywności (59% odpowiedzi), możliwość zwiększenia obrotów (58%), możliwość zdobycia nowych klientów (56%), możliwość nawiązania kontaktów biznesowych (51% odpowiedzi). Najmniejsze znaczenie przypisano czynnikom: nauka języka kraju, w którym świadczy się usługi (23% odpowiedzi) i zmniejszenie procedur biurokratycznych (23% odpowiedzi). Biorąc po uwagę odpowiedzi bardzo duże znaczenie zaobserwowano nieco inną hierarchię czynników. Na pierwszym miejscu wśród korzyści wyróżniono: możliwość zdobycia nowych zleceń (24% odpowiedzi), na którą wskazywali głównie respondenci z przedsiębiorstw średnich, świadczących na terenie UE usługi specjalistyczne związane z działalnością biznesową lub usługi rzemieślnicze, prowadzące działalność usługowo-handlową, z przewagą działalności usługowej, funkcjonujące na rynku od 2 do 5 lat. Na drugim miejscu uplasowały się ex aequo (22% odpowiedzi): możliwość rozwoju firmy, na którą wskazywali najczęściej respondenci z przedsiębiorstw średnich, świadczących na terenie UE usługi specjalistyczne związane z działalnością biznesową, prowadzące działalność usługowo-handlową, z przewagą usługowej, funkcjonujące na rynku od 2 do 5 lat lub od 5 do 10 lat oraz możliwość nawiązania kontaktów biznesowych, na którą wskazywali częściej respondenci z przedsiębiorstw średnich lub dużych, świadczących na terenie UE usługi specjalistyczne związane z działalnością biznesową, usługi budowlane lub usługi rzemieślnicze, prowadzące działalność usługowo-handlową, z przewagą usługowej lub usługowo-produkcyjną, z przewagą usługowej, funkcjonujące na rynku do 2 lat lub od 5 do 10 lat. W dalszej kolejności respondenci zwrócili uwagę na większy rynek zbytu (21% odpowiedzi) przeważały przedsiębiorstwa duże i średnie, świadczące na terenie UE usługi specjalistyczne związane z działalnością biznesową, ale także usługi handlowe, prowadzące działalność usługowo- -handlową, z przewagą usługowej, funkcjonujące na rynku od 5 do 10 lat. Wśród odpowiedzi bardzo duże znaczenie ze wskazaniem powyżej 15% uplasowały się następujące korzyści: możliwość zwiększenia obrotów (19%), wzrost efektywności (17%), możliwość zdobycia nowych klientów (17%), możliwość rozszerzenia oferty usługowej (16%), wyższe ceny na rynku europejskim (16%), szybsza informacja o kontrahentach (15%).

91 A. DĄBROWSKA, J. PIOTROWSKI, M. JANOŚ-KRESŁO, S. SZUKALSKI 91 Tabela 1 Korzyści i zagrożenia dla działań na rynkach innych krajów Unii Europejskiej dla odpowiedzi bardzo duże znaczenie i duże znaczenie (N=400) Korzyści Odsetek wskazań (%) Zagrożenia Odsetek wskazań (%) A* B A B Większy rynek zbytu Nadal zbyt duża biurokracja Możliwość zdobycia nowych zleceń Zmiana kursów walut Możliwość rozwoju firmy Zbyt wysokie koszty 28 5 Wzrost efektywności Zbyt duża konkurencja Możliwość zwiększenia obrotów Brak wsparcia ze strony państwa, 26 9 administracji Możliwość zdobycia nowych Znaczny napływ firm zagranicznych 23 9 klientów Możliwość nawiązania kontaktów Problemy z płatnością za wykonane 23 7 biznesowych usługi Możliwość rozszerzenia oferty Zbyt skomplikowane przepisy 23 5 usługowej Wyższe ceny na rynku europejskim Bariera językowa 22 7 Dostęp do informacji przez Brak jasnych przepisów 21 3 Pojedynczy Punkt Kontaktowy Korzyści marketingowe Zbyt wysokie wymagania siły 20 7 roboczej Szybsza informacja o kontrahentach Brak równowagi między jakością 20 8 a ceną Możliwość czerpania z doświadczeń Inne standardy świadczenia usług 19 5 innych Szybsze załatwienie formalności Rynki wschodnie UE są bardzo 19 6 trudne Uproszczenia podatkowe Zbyt mały dostęp do informacji 18 5 Łatwiejszy dostęp do odpowiedniej Przepaść w rozwoju 17 5 kadry technologicznym Możliwość uproszczenia procedur 27 8 Rynki zachodnie UE są bardzo 16 6 trudne Lepszy dopływ informacji 27 8 Za mała promocja polskich 16 2 usługobiorców, gospodarki Nauka języka kraju, w którym 23 8 Polacy są postrzegani jako tania siła 16 5 świadczy się usługi robocza Zmniejszenie procedur 23 8 Postrzeganie Polaków jako gorszych 14 6 biurokratycznych usługodawców Mała otwartość klientów na firmy polskie 13 4 *Legenda: A - suma odpowiedzi bardzo duże znaczenie i duże znacznie B - odpowiedzi bardzo duże znaczenie. Źródło: badania własne, grudzień 2016 rok.

92 92 KORZYŚCI I ZAGROŻENIA DLA FUNKCJONOWANIA POLSKICH PRZEDSIĘBIORSTW... Jeżeli chodzi o zagrożenia (bariery), przy łącznych odpowiedziach bardzo duże znaczenie i duże znaczenie najwięcej respondentów wskazało na: nadal zbyt duża biurokracja (46%), zmiana kursów walut (41%), zbyt wysokie koszty (28%), większa konkurencja (27%), brak wsparcia ze strony państwa, administracji (26%). Najmniejsze znaczenie przypisano czynnikom: postrzeganie Polaków jako gorszych usługodawców (14% odpowiedzi) i mała otwartość klientów na firmy polskie (13% odpowiedzi). Tak jak w przypadku korzyści, przeanalizowano sytuację dla odpowiedzi bardzo duże znaczenie. Na pierwszym miejscu uplasował się czynnik zmiana kursów walut (14% odpowiedzi). Na ten czynnik zwracali uwagę głównie respondenci z dużych przedsiębiorstw, świadczących na terenie UE usługi specjalistyczne i związane z działalnością biznesową, usługi budowlane i usługi szkoleniowe, edukacyjne i informacyjne, prowadzące działalność tylko usługową lub usługowo-handlową, z przewagą usługowej, ze stażem rynkowym od 2 do 5 lat. Na drugim miejscu uplasowały się ex aequo (11% odpowiedzi) dwa zagrożenia: nadal zbyt duża biurokracja, która doskwiera przede wszystkim małym przedsiębiorstwom, świadczącym na terenie UE usługi szkoleniowe, edukacyjne i informacyjne, prowadzące działalność usługowo-handlową, z przewagą handlowej, mające staż rynkowy do 2 lat lub od 2 do 5 lat, oraz zbyt duża konkurencja, która jest szczególnie dotkliwa dla średnich przedsiębiorstw, świadczących usługi rzemieślnicze, ale także usługi handlowe oraz usługi szkoleniowe, edukacyjne i informacyjne, ze stażem rynkowym od 5 do 10 lat i do 2 lat. W Dyrektywie usługowej upatrywano możliwości zlikwidowania takich barier, jak: trudności w uzyskaniu informacji na temat formalności, trudności w ustaleniu właściwych organów, które są odpowiedzialne za wydawanie zezwoleń i inne formalności, konieczność zwrócenia się do wielu organów w celu uzyskania różnych zezwoleń, nieprzejrzyste i nieuzasadnione wymagania, długie, skomplikowane i kosztowne procedury. Jak oceniał PARP, Dyrektywa o usługach powinna usunąć wiele z tych barier oraz stworzyć łatwiejsze i bardziej przejrzyste warunki do prowadzenia działalności gospodarczej. Dużym przedsiębiorstwom pozwoli to na osiąganie dużo większych korzyści, podczas gdy przed MSP, które do momentu wejścia w życie Dyrektywy były zniechęcane do działalności zagranicznej, otworzą się nowe rynki i możliwości (Świadczenie usług 2010, s. 5). Z badania wynika, że wśród największych zagrożeń dla funkcjonowania na rynku innych krajów Unii Europejskiej wskazano głównie zmianę kursów walut i nadal zbyt dużą biurokrację, ale wymieniano także zbyt mały dostęp do informacji. Szczególnie te dwa ostatnie czynniki miał być wyeliminowane. Wśród wielu wskazanych zagrożeń znalazły się także takie, których siła oddziaływania zależy od sprawności zarządzania przedsiębiorstwem, wdrażania przemyślanych działań marketingowych. Do takich czynników niewątpliwie można zaliczyć: zbyt wysokie wymagania wobec siły roboczej, brak równowagi między jakością a ceną, za małą promocję polskich usługodawców, gospodarki, aczkolwiek ten ostatni czynnik ma związek z jakością pracy instytucji otoczenia biznesu. W ocenie respondentów podjęcie decyzji o wejściu na rynek innego kraju Unii Europejskiej jest obarczone dużym ryzykiem i dlatego powinno być poprzedzone rozpozna-

93 A. DĄBROWSKA, J. PIOTROWSKI, M. JANOŚ-KRESŁO, S. SZUKALSKI 93 niem rynku, konkurencji i aspektów kulturowych, które mogą być niezwykle ważne w budowaniu relacji z przyszłymi klientami. Należy również zauważyć, że przedsiębiorstwo, decydując się na strategię rozwoju rynku, a szczególnie wkraczając na terytorium innego kraju, powinno przyjąć za konieczne budowanie marki, wizerunku, budowanie relacji z innymi przedsiębiorstwami i klientami. Firmy oceniają, że jeden zadowolony klient przyciągnie do przedsiębiorstwa kolejnych sześciu kupujących. Z kolei jeden niezadowolony sprawi, że jedenastu innych nigdy nie wybierze usług danego przedsiębiorstwa. W ostatnim czasie na znaczeniu zyskuje polityka klientocentryzmu (Peppers, Rogers, Kotler 2016; Dąbrowska i in. 2017, s ; Shoppingshow 2017) rozumiana jako sposób prowadzenia biznesu ze swoim klientami w taki sposób, by zapewnić klientom satysfakcję przed i po świadczeniu usługi, w celu doprowadzenia do powtarzalności transakcji, lojalności klienta i zysków. W dobie cyfryzacji i rozwoju mediów społecznościowych pozyskanie informacji jest znacznie łatwiejsze, ale też wymaga selekcji jej źródeł, a przede wszystkim wiedzy, skąd można uzyskać wiarygodne dane. Dyrektywa usługowa przewiduje, że wszystkie kraje członkowskie utworzą sieć jednolitych partnerów do kontaktów (One-Stop-Shops) (Opinia 2015). Przedsiębiorstwa z krajów członkowskich UE zajmujące się świadczeniem usług powinny otrzymać informacje w ramach dyrektywy usługowej odnośnie przyjmowania zleceń i wykonywania ich działalności, jak i być w stanie spełnić odpowiednie wymogi formalne i procedury, na życzenie także drogą elektroniczną. W tym kontekście warto zatem zwrócić uwagę na czynnik, który został wylistowany wśród korzyści, a mianowicie: dostęp do informacji przez Pojedynczy Punkt Kontaktowy, na który jako ważny i bardzo ważny wskazało 35% respondentów. Można zatem powiedzieć, że co trzeci respondent dostrzega wagę istnienia takiego punktu jako źródła informacji rynkowych. Przedsiębiorców zapytano wprost, czy wprowadzenie Pojedynczego Punktu Kontaktowego (tzw. jednego okienka ) w wersji elektronicznej poprawiło dostęp do informacji dla usługodawców zarówno polskich, jak i z innych krajów UE działających w Polsce. Pozytywne opinie o jednym okienku w odniesieniu do polskich przedsiębiorstw rosły wraz z wielkością firm, aczkolwiek różnice nie ujawniły się między przedsiębiorstwem średnim i dużym. I tak, wskazania dla małych firm wyniosły 72%, dla średnich 79%, a dużych 78%. Pozytywne oceny najczęściej były udziałem przedsiębiorstw świadczących na terenie UE usługi specjalistyczne związane z działalnością biznesową, prowadzące działalność usługową lub usługowo-handlową, z przewagą handlowej, o stażu rynkowym od 2 do 5 lat. Pozytywne opinie były także częściej udziałem przedsiębiorstw, które raczej zamierzają rozszerzyć działalność na inne rynki UE. Podobne relacje odnotowano dla sytuacji dotyczącej przedsiębiorstw z innych krajów UE działających w Polsce. Respondenci z małych przedsiębiorstw najrzadziej wyrażali pozytywną ocenę (53%), w grupie respondentów reprezentujących średnie przedsiębiorstwa odsetek wskazań wyniósł 61%, a w dużych - 68%. Pozytywne oceny były najwyższe w grupie przedsiębiorstw świadczących na terenie UE usługi specjalistyczne i związane z działalnością biznesową, prowadzące działalność usługowo-handlową, z przewagą handlowej,

94 94 KORZYŚCI I ZAGROŻENIA DLA FUNKCJONOWANIA POLSKICH PRZEDSIĘBIORSTW... o stażu od 2 do 5 lat, które raczej lub zdecydowanie zamierzają rozszerzyć działalność na inne rynki UE. Przedsiębiorstwa biorące udział w badaniu przez jedno okienko poznają regulacje, kraju, do którego eksportują świadczone usługi (69% odpowiedzi pozytywnych), w nieco mniejszym stopniu dla uzyskania niezbędnych decyzji administracyjnych (pozwoleń, rejestracji) z kraju importera (64%). Niemal połowa (46%) respondentów deklarowała, że w ich przedsiębiorstwie korzysta się z usług świadczonych w ramach jednego okienka w innych krajach UE, co oznacza, że w pozostałych przedsiębiorstwach nie sięga się po ważne informacje dla prowadzenia działalności gospodarczej. Podsumowanie Rynek wewnętrzny Unii Europejskiej dla każdego przedsiębiorstwa otwiera ogromny potencjał, bowiem liczy ponad 500 milionów potencjalnych klientów. Obecnie przeważająca większość polskich przedsiębiorstw usługowych wciąż funkcjonuje jedynie na lokalnym lub krajowym rynku. Możliwość konkurowania na rynkach UE, a także czerpania z doświadczeń firm tam funkcjonujących jest szansą na wdrażanie innowacyjnych usług i budowanie przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstwa, także na rynku polskim. Można powiedzieć, że liberalizacja służy podnoszeniu poziomu konkurencyjności przedsiębiorstw generując bodźce wzrostu tej konkurencyjności, zarówno wewnątrz (np. poprzez rozwój kapitału ludzkiego, technologii) jak i na zewnątrz przedsiębiorstwa. Usługi stają się sektorem coraz bardziej atrakcyjnym dla międzynarodowej wymiany i konkurencji, przy czym transgraniczna aktywność przedsiębiorstw usługowych jest relatywnie nowym zjawiskiem. Liberalizacja rynku usług jest postrzegana przez przedsiębiorstwa w kategorii szans, ale i zagrożeń (barier). Szanse, na które wskazali respondenci potwierdzają, że jest wiele powodów, dla których warto wdrażać strategię rozwoju, a internacjonalizacja otwiera nowe możliwości do budowania kapitału wiedzy, doświadczeń, otwartości na podejmowanie nowych wyzwań. Bardzo często zebrane doświadczenia służą wzmacnianiu swojej pozycji także w kraju. Pozytywnym jest niewątpliwie to, że na szanse wskazywali w większym odsetku respondenci ze średnich przedsiębiorstw. Przedsiębiorstwa zarówno duże, jak średnie i małe odczuwają także zagrożenia (bariery), ale każda działalność, szczególnie usługowa, czy to prowadzona na terytorium rodzimego, czy gościnnego kraju stanowi pasmo wyzwań, przeszkód, które trzeba pokonać, nawet jeśli bariery mają charakter zobiektywizowany. Współczesny przedsiębiorca powinien mieć wiedzę z zakresu zarządzania, marketingu, finansów, władać językiem obcym, co pozwoli mu na swobodniejsze komunikowanie się z otoczeniem. Nie zaskakuje fakt, iż zmiana kursów walut jest większą przeszkodą w prowadzeniu biznesu dla dużych przedsiębiorstw. Dyrektywa usługowa przewiduje, że wszystkie kraje członkowskie utworzą sieć jednolitych partnerów kontaktowych. Przedsiębiorstwa z krajów członkowskich UE zajmują-

95 A. DĄBROWSKA, J. PIOTROWSKI, M. JANOŚ-KRESŁO, S. SZUKALSKI 95 ce się świadczeniem usług powinny otrzymać informacje dotyczące przyjmowania zleceń i wykonywania ich działalności, jak i być w stanie spełnić odpowiednie wymogi formalne i i proceduralne, także drogą elektroniczną. Możliwość skutecznego wykorzystania warunków liberalizacji jednolitego unijnego rynku usług, zależy w dużym stopniu od aktywności samych przedsiębiorców usługowych. Unia Europejska dąży do stworzenia wewnętrznego rynku usług, który zapewni przedsiębiorcom i konsumentom podobne warunki ich świadczenia we wszystkich krajach, a także wzmocni globalną konkurencyjność usługodawców z Unii Europejskiej. Czy te deklaratywne postulaty znajdą i kiedy pełne odzwierciedlenie w praktyce, czas pokaże. Dekada funkcjonowania Dyrektywy 2006/123/WE o usługach na rynku wewnętrznym każe formułować dość powściągliwe wnioski, co do uzyskania zakładanych korzyści. Bibliografia Consolidated Version of the Treaty on the Functioning of the European (2012), Official Journal of the European Union, C 326/49, Dąbrowska A. (2009), Dyrektywa usługowa ocena skutków, (w:) Pałaszewska-Reindl T., Szot- Gabryś T. (red.), Polska w Unii Europejskiej problemy i doświadczenia procesu integracji, Wyższa Szkoła Umiejętności im. S. Staszica, Kielce. Dąbrowska A., Janoś-Kresło M., Kasprzak R., Mróz B., Słaby T. (2017), Konsument w strategii rynkowej przedsiębiorstwa, (w:) Dworzecki Z., Lesniak-Łebkowska G. (red.), Księga jubileuszowa dla Profesor Marii Romanowskiej, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa. Dąbrowska A. (2011), Liberalizacja rynku usług w ocenie polskich przedsiębiorców, Studia i Prace Kolegium Zarządzania i Finansów, Zeszyt Naukowy nr 111, SGH, Warszawa. Dyrektywa 2006/123/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 12 grudnia 2006 r. dotycząca usług na rynku wewnętrznym, L 376/36, Egan P.M. (2015), Single markets: economic integration in Europe and the United States, Oxford University Press, Oxford. Fabbrini S. (2015), Which European Union? Europe after the Euro crisis, Cambridge University Press, Cambridge. Hagemejer J., Michałek J.J., Michałek T. (2008), Pogłębienie rynku wewnętrznego UE: skutki liberalizacji w sektorze usług, Warszawa. Lovelock Ch. H., Wirtz J. (2016), Services Marketing People, Technology Strategy (8 th ed), Upper Side River Prentice Hall. Monteagudo J., Rutkowski A., Lorenzani D. (2012), The economic impact of the Services Directive: A first assessment following implementation, European Economy, Economic Papers, No. 456, Brussels, [dostęp: ]. Ocena skutków regulacji wdrożenia Dyrektywy 2006/123/WE o usługach na rynku wewnętrznym (2008), Ministerstwo Gospodarki, Departament Regulacji Gospodarczych, Warszawa. Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie wniosku dotyczącego dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie usług na rynku wewnętrznym (2005), (COM(2004) 2 końcowy /0001 (COD)) (2005/C 221/20), Dz.U. UE C 221/113,

96 96 KORZYŚCI I ZAGROŻENIA DLA FUNKCJONOWANIA POLSKICH PRZEDSIĘBIORSTW... Peppers D., Rogers M., Kotler Ph. (2016), Managing Customer Experience and Relationships: A Strategic Framework, John Wiley & Sons. Piotrowski J. (2012), Strategia lizbońska przyczyny niepowodzenia, Unia Europejska.pl, nr 1(212). Piotrowski J. (2007), Dyrektywa usługowa, Wspólnoty Europejskie, nr 5(186). Rynek wewnętrzny 2015 (2016), GUS, Warszawa. Shoppingshow firma skoncentrowana na oczekiwaniach nabywców (2017), Strategy Journal, [dostęp: ]. Świadczenie usług w Unii Europejskiej (2010), PARP, Warszawa. 5psMVXv_b80zHb9s, [dostęp: ]. Benefits and Threats to Functioning of Polish Service Enterprises in the EU Market The single market is the core of Europe s endeavour. For citizens, it means the right to live and work in another EU country, and to access a wider choice of quality products and services at lower prices. For business, it means operating on a domestic market of 500 million people, based on the rule of law, with mutual respect and trust. The single market is more important than ever. I now want to see it strengthened and adapted to the globalised world of the 21st century (Jose Manuel Barroso 4 ). Summary The aim of the article is to present benefits and threats (barriers) to functioning of Polish service enterprises in the European Union s market under the conditions of service market liberalisation. The authors carried out a quantitative survey using a survey questionnaire among 400 Polish service enterprises rendering services in other EU countries, most often in Germany (64% of indications), France (29%), Italy (29%), the Czech Republic (28%), the Netherlands (23%), the United Kingdom (22%), and Spain (21%). Respondents were owners, managers and individuals competent in the field of foreign trade. The subject matter of the research was services from sic groups: commercial services; construction services; craft services; specialist services and those related to business activity; tourism and accommodation and catering services; training, education and information services. The research shows that the respondents mentioned as very important benefits the following: the possibility to gain new orders, to develop one s business, to establish business contacts, and a bigger sales market, whereas as the most serious threats (barriers): alteration of currency exchange rates, still too high bureaucracy, and too great competition. This may indicate that the implementation of Directive 2006/123/EC on services in 4 Pronouncement, in early 2007, of the then European Commission President;

97 A. DĄBROWSKA, J. PIOTROWSKI, M. JANOŚ-KRESŁO, S. SZUKALSKI 97 the internal market has failed to yield the heralded effects in full amount. The article is of the research nature. Key words: benefits, threats, liberalisation, research. JEL codes: Q37 Выгоды и угрозы для функционирования польских предприятий сферы услуг на рынке Европейского Союза «Единый рынок главное стремление Европы. Для ее граждан он обозначает право на местожительство и работу в другой стране ЕС, обозначает доступ к более широкому выбору высококачественных продуктов и услуг, предоставляемых по более низким ценам. Для фирм он обозначает экономическую деятельность на рынке, насчитывающем 500 млн. людей, на основе правового государства, взаимоуважения и доверия. Единый рынок сегодня более важен, чем когда бы то ни было. Сегодня я желаю его укрепления и приспособления к сглобализированному миру XXI века» (Jose Manuel Barroso 5 ). Резюме Цель статьи представить выгоды и угрозы (барьеры) для функционирования польских предприятий сферы услуг на рынке Европейского Союза в условиях либерализации рынка услуг. Авторы провели количественное обследование с использованием вопросника анкеты среди 400 польских предприятий услуг, которые оказывают услуги в других странах Европейского Союза, чаще всего в Германии (64% указаний), Франции (29%), Италии (29%), Чехии (28%), Голландии (23%), Великобритании (22%) и Испании (21%). Респондентами были владельцы, менеджеры и компетентные лица в области внешней торговли. Предметом изучения были услуги, входящие в шесть групп: торговые услуги; строительные услуги; ремесленные услуги; срециалистические услуги и услуги, связанные с бизнесом; туризм, гостиничные услуги и услуги общепита; услуги в сфере образования (тренировка и обучение) и информационные услуги. Изучение показывает, что к числу весьма важных выгод респонденты отнесли: возможность получать новые заказы, возможность развивать фирму, возможность установить бизнес-контакты, больший рынок сбыта, тогда как к числу самых больших угроз (барьеров): изменение курсов валют, по-прежнему слишком большой бюрократизм, слишком большую конкуренцию. Это может указывать, что внедрение Директивы 2006/123/ЕС об услугах на внутреннем рынке не принесло ожидаемых эффектов в полной мере. Статья имеет исследовательский характер. Ключевые слова: выгоды, угрозы, либерализация, исследования. Коды JEL: Q37 5 Высказывание председателя Европейской комиссии, Жозе Мануэля Баррозу, в начале 2007 г.;

98 98 KORZYŚCI I ZAGROŻENIA DLA FUNKCJONOWANIA POLSKICH PRZEDSIĘBIORSTW... Artykuł nadesłany do redakcji w sierpniu 2017 roku All rights reserved Afiliacje: prof. dr hab. Anna Dąbrowska dr Jan Piotrowski Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur Al. Jerozolimskie Warszawa anna.dabrowska@ibrkk.pl jan.piotrowski@ibrkk.pl prof. dr hab. Mirosława Janoś-Kresło Szkoła Główna Handlowa w Warszawie Kolegium Zarządzania i Finansów Instytut Zarządzania Zakład Badań Zachowań Konsumentów ul. Madalińskiego 6/ Warszawa mjanos@sgh.waw.pl dr hab. Stanisław Szukalski Uniwersytet Łódzki Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny Katedra Makroekonomii ul. Rewolucji 1905 r. 41/ Łódź sszukalski@uni.lodz.pl

99 HANDEL WEWNĘTRZNY 2017;4(369): (tom II) 99 Agnieszka Domańska Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu Samorząd gminny a jakość życia społeczności lokalnej Streszczenie Jakość życia, jako kategoria złożona i trudna do zdefiniowania, stanowi przedmiot badań wielu dyscyplin naukowych. Ma także wymiar praktyczny, ponieważ jest przedmiotem zainteresowania w życiu codziennym mieszkańców danej społeczności, jak również odnosi się do punktu widzenia całej społeczności lokalnej. Wysoka jakość życia, jako nadrzędny cel strategii rozwoju, powinna być efektem prowadzenia polityki rozwoju na wszystkich poziomach zarządzania. Równocześnie powinna być szczególnie ukierunkowana na porozumienie władz gminnych z mieszkańcami, przy wykorzystaniu dostępnych narzędzi, ze względu na fakt funkcjonowania gminy na najniższym szczeblu władzy. Celem artykułu jest określenie, jakie działania powinny podejmować gminy dla stworzenia godnych warunków życia jej mieszkańców. Artykuł opracowano na podstawie dostępnej literatury przedmiotu, a wyniki analizy wskazują, że gminy podejmują działania, które mogą wpłynąć na podwyższanie jakości życia jej mieszkańców. Pozytywna ocena jakości życia to złożona wypadkowa wielu czynników, w tym czynników behawioralnych społeczeństwa oddziaływujących na ogólną ocenę. Słowa kluczowe: gmina, jakość życia, rozwój lokalny, rozwój regionu, społeczność lokalna. Kody JEL: B12, B20, E12 Wstęp Jakość życia w regionie to pojęcie istotne i determinowane przez wiele czynników, znane od setek lat i kształtowane na podstawie różnych doktryn ekonomicznych. Wysoka jakość życia jest celem nadrzędnym zrównoważonej polityki rozwoju państwa na wszystkich szczeblach zarządzania krajowym, regionalnym oraz lokalnym. Istotne znaczenie nabiera na szczeblu powiatu oraz gminy, ze względu na fakt, iż jakość życia określana jest przez postrzeganie najbliższego, lokalnego otoczenia i uogólniana na skalę krajową. Na regionalnych władzach spoczywa zatem odpowiedzialność za prawidłowe funkcjonowanie lokalnej społeczności, wykorzystanie wszystkich możliwych potencjałów regionu, by zaspokoić potrzeby mieszkańców, jak również prowadzić do stabilnego rozwoju regionu na wielu płaszczyznach. Decyzje powinny być podejmowane na podstawie konsultacji społecznych oraz winny być planowane w odpowiednio długim horyzoncie czasowym. Władze wykorzystują do tego narzędzie w postaci długookresowej strategii rozwoju, które odpowiednio opracowane, wdrożone i monitorowane w danym okresie powinno wpłynąć w sposób bezpośredni i pośredni na jakość życia mieszkańców i ich otoczenie (Kusterka-Jefmańska 2010;

100 100 SAMORZĄD GMINNY A JAKOŚĆ ŻYCIA SPOŁECZNOŚCI LOKALNEJ Kusterka-Jefmańska 2012). Analiza aktów prawnych wskazuje, iż nie tylko Konstytucja RP w art. 5 stanowi o zrównoważonym rozwoju, ale również na poziomie Unii Europejskiej jest to nadrzędny priorytet do wdrożenia i realizowania zawarty w strategii unijnej Europa Jest skoncentrowana na trzech priorytetach: wzrost inteligentny oparty na wiedzy i innowacji, wzrost zrównoważony skupiający się na ochronie środowiska i wspieraniu ekologii oraz rozwój sprzyjający włączeniu społecznemu wraz z tworzeniem nowych miejsc pracy, podnoszeniem kwalifikacji oraz modernizacją systemów opieki społecznej (Piontek 2000). W artykule zdefiniowano kluczowe pojęcia, wskazano źródła rozpoczęcia rozważań w kwestii jakości życia oraz roli władz w kreowaniu rozwoju lokalnego. Scharakteryzowano aktualne narzędzia stosowane przez gminy i zakres możliwości działań, które mogą zastosować. Pojęcie jakości życia Jakość życia jest to pojęcie interdyscyplinarne, rozważane w wielu dziedzinach i dyscyplinach naukowych. T. Borys (2008) proponuje następującą klasyfikację według: 1. kryterium oceny jakości życia; 2. kryterium zakresu i ilości aspektów jakości życia; 3. kryterium obiektywności pomiaru jakości życia; 4. kryterium ilości obiektów, których jakość życia dotyczy; 5. kryterium bezpośredniości powiązania badań z rzeczywistą jakością życia; 6. kryterium ujawnienia w jakości życia systemu wartości. Kryterium pierwsze dzieli jakość życia na ocenianą, którą można wartościować oraz na opisową, której wartościowanie jest niemożliwe. Dąży do uzyskania odpowiedzi na pytania o ocenę jakości życia. Punkt drugi dokonuje podziału na globalną i ograniczoną jakość życia. Ujęcie globalne to fizyczność, psychika i duchowość, zaś ujęcie ograniczone to obserwacja i ocenianie jednej dziedziny życia, na przykład konsumpcji. Klasyfikacja trzecia pozwala wyodrębnić obiektywną i subiektywną jakość życia. Jest to ocena otoczenia zestawiona z postrzeganiem jej przez społeczeństwo (Rutkowski 1998). Prócz sfery materialnej dochodzi również środowisko społeczne, naturalne, poczucie bezpieczeństwa, zdrowie i wiele innych. Poprawa któregokolwiek z tych czynników nie koniecznie przekłada się na zwiększenie zadowolenia wśród społeczeństwa, ze względu na fakt, iż jest to subiektywne poczucie, na które wpływają też inne składowe, takie jak na przykład poczucie pokrzywdzenia społecznego (Borys 2002). Subiektywny wymiar jakości życia jest więc indywidualną oceną, zależną od czynników niepowtarzalnych dla każdego człowieka (Rutkowski 1987). Kryterium czwarte wyodrębnia podział na jakość życia w dwóch aspektach indywidualnym i zbiorowym. Po subiektywnej i obiektywnej ocenie jednostki, określa się, przy użyciu uogólnień, jakość życia zbiorową (Borys 2008).

101 AGNIESZKA DOMAŃSKA 101 Kolejne kryterium bezpośredniej i pośredniej jakości życia powstało ze względu na metody badawcze. Metoda pośrednia polega na obserwacji jakości życia ogółu społeczeństwa przez statystki, zaś metoda bezpośrednia odnosi się na przykład do informacji uzyskanych bezpośrednio od ankietowanych w trakcie badań (Borys 2008). Ostatnie kryterium, tzw. aksjologiczne, wyróżnia przynależność jakości życia do człowieka oraz przynależność jakości życia do obiektów innych jak człowiek (Borys 2008). Istota rozwoju lokalnego Rozwój to długookresowy i wielokierunkowy proces zmian kogoś lub czegoś. Może też być formą przejścia ze stanów prostych do złożonych i tym samym bardziej doskonalszych. Tak interpretowane pojęcie rozwoju wiąże się ściśle z pojęciem postępu. Dla pełnego zrozumienia tego pojęcia kluczowe znaczenie mają słowa bliskoznaczne: proces, zmiana, ewolucja, restrukturyzacja, przekształcanie, przeobrażanie (Siemiński 1994). Należy zauważyć, iż procesy rozwojowe są ściśle związane z określoną przestrzenią geograficzną. Przestrzeń wpływa istotnie na kształtowanie charakteru, skali i dynamiki rozwoju. W tym sensie można mówić o rozwoju w skali światowej, kontynentalnej, krajowej, regionalnej i lokalnej (Goleń, Ziółkowski 2006). U schyłku XIX oraz w XX wieku, oprócz procesów globalnych, uwidacznia się potrzeba gruntownego kształtowania zbiorowości lokalnych (Pająk 2006). Lokalizm, jako zjawisko społeczne, istniało od dawna, lecz w Europie od lat 70. XX wieku zaczyna funkcjonować jako swoista ideologia życia społeczno-gospodarczego. Przykładem jest utworzenie Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w 1975 roku za sprawą EWG (Giełżyński 1988). Tworzenie lokalizmu przy zastosowaniu struktur samorządowych jest zasadne, ponieważ pojawiają się tu następujące właściwości: -- występowanie struktur jednostek samorządu terytorialnego będące władzą lokalną i jednocześnie administracją lokalną; -- silna więź społeczna, będąca efektem zamieszkania tego samego, małego terytorium przez małą liczbę mieszkańców, budujących wzajemne relacje, cele, dążenia i realizujących własne plany i pomysły; -- skupianie się na problemach warunków życia funkcjonowania danych gospodarstw domowych, zaspokajania ich potrzeb oraz estetyki otoczenia gospodarstw; -- dominowanie funkcji mieszkaniowej oraz kontrolowanie przemieszczeń ludności; -- wyższy poziom realizacji działań sfery społeczno-gospodarczej; -- dwupoziomowość realizacji celów, uwzględniająca poziom lokalny i ponadlokalny; -- powstanie czynników pobudzających do rozwoju lokalnego i ożywienia gospodarki (Parysek 1997). W Polsce lokalizm był przede wszystkim skutkiem nadmiernego centralizmu politycznego i gospodarczego (Pająk 2006). Potrzeby i preferencje mieszkańców są jednym z podstawowych motywów rozwoju społeczno-gospodarczego. Ogólnie dotyczą one środowiska

102 102 SAMORZĄD GMINNY A JAKOŚĆ ŻYCIA SPOŁECZNOŚCI LOKALNEJ życia otaczającego mieszkańców, grupy ludzi, rodzin, pojedynczych jednostek osobowych, na które składają się stosunki międzyludzkie, warunki mieszkaniowe, pracy, zasoby środowiska naturalnego i kultury (Regulski 1986). Omawiając strategię rozwoju, należy zwrócić uwagę na Długookresową Strategię Rozwoju Kraju: Polska Obecnie jest to najważniejszy dokument rządowy mówiący o strategii rozwoju państwa oraz wskazujący na zadania mające poprawić jakość życia Polaków. DSRK to dokument strategiczny określający wizję i kierunki rozwoju kraju w perspektywie długookresowej do 2030 roku. Wraz z Koncepcją Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, stanowi ramę nowego porządku strategicznego w perspektywie czasowej do 2030 roku Uzupełnieniem jest Średniookresowa Strategia Rozwoju Kraju oraz 9 strategii horyzontalnych (do 2020 roku). Koncepcja DSRK oparta jest na przedstawieniu najważniejszych 25 decyzji, które należy podjąć w jak najkrótszym czasie, aby zapewnić rozwój gospodarczy i społeczny w perspektywie do 2030 roku, którego celem będzie poprawa jakości życia Polaków. Trzecia fala nowoczesności oznacza umiejętność łączenia modernizacji, innowacji, impetu cyfrowego z poprawą jakości życia i skokiem cywilizacyjnym, jakiego Polska w najbliższych 20 latach musi dokonać, aby uniknąć zagrożenia peryferyzacją. DSRK określa także najważniejsze wyzwania związane z polityką makroekonomiczną, w tym konieczność dokonania realokacji wydatków publicznych na rzecz wydatków rozwojowych. Osiąganie strategicznego celu kluczowego będzie możliwe dzięki trzem filarom zadaniowym: innowacyjności (modernizacji), terytorialnie zrównoważonego rozwoju (dyfuzji), a także efektywności (Portal Innowacji 2016). Dokument odnosi się do kompleksowego rozumienia jakości życia jako dobrostanu w różnych obszarach życia ważnych dla populacji w różnym wieku. Biorąc pod uwagę rozważania na temat rozwoju lokalnego zawarte w artykule, zrównoważony rozwój lokalny powinien dokonywać się w sześciu sferach: społecznej, kulturowej, gospodarczej, przestrzennej, ekologicznej (Pająk 2006), cyfrowej (Portal Innowacji 2016). Powyższy kierunek działań pozwala przenieść teorię dotyczącą rozwoju lokalnego, jakości życia na grunt praktyczny i odnieść się do konkretnych działań, jakie powinny być realizowane przez samorząd gminny. Rola samorządu gminnego w kształtowaniu rozwoju lokalnego i jakości życia mieszkańców Rola samorządu i jego przyszłość zależą od wielu czynników, można analizować dotychczasowe rezultaty, oceniać poszczególne wykonanie zadań, analizować szanse i zagrożenia. Pełna ocena wymaga spojrzenia na kilka płaszczyzn. Najważniejszą z nich są mieszkańcy i ich zaangażowanie w sprawowanie władzy, określenie czy sami chcą decydować o swoich sprawach. Samorząd powinien być świadomy i odpowiedzialny. Przez odpowiedni wybór członków rady gminy udaje się uzyskać częściową gwarancję spełnienia oczekiwań mieszkańców oraz możliwość aktywnego uczestniczenia w doborze sektorów do stworzenia, poprawy lub rozwoju. Władze samorządowe

103 AGNIESZKA DOMAŃSKA 103 zobowiązane są do dbania o interesy społeczeństwa w ich wspólnym imieniu. Organy gminy są zobowiązane działać w sposób jawny i na bieżąco informować o swoich działaniach (Rejman 2007). Samorząd gminny jest więc elementem sterującym w systemie lokalnym. Powinien stymulować rozwój gospodarczy, zagospodarowywać przestrzenią, chronić środowisko, a więc pełnić dwie podstawowe funkcje: 1. regulacyjną przeciwdziałać konfliktom i sprzecznością pomiędzy różnymi grupami społecznymi, eliminować bariery społeczne, rozwojowe i ograniczać ich negatywne skutki; 2. stymulującą pobudzać procesy rozwojowe w gminie, poprawiać gospodarkę (Goleń, Ziółkowski 2006). Podstawowym zadaniem gmin powinno być tworzenie możliwie jak najlepszego środowiska do życia dla mieszkańców gminy, czyli tworzenie jak najlepszych zalet użytkowych dla warunków zamieszkania, pracy, obsługi, środowiska naturalnego (Parysek 1997). Na mocy ustawy z dnia 6 grudnia 2006 roku o zasadach prowadzenia polityki rozwoju samorządy gminne zobowiązane zostały do prowadzenia polityki rozwoju w wymiarze lokalnym. Ustawodawca definiuje politykę rozwoju, jako zespół wzajemnie powiązanych działań podejmowanych i realizowanych w celu zapewnienia trwałego i zrównoważonego rozwoju kraju, spójności społeczno-gospodarczej, regionalnej i przestrzennej, podnoszenia konkurencyjności gospodarki oraz tworzenia nowych miejsc pracy w skali krajowej, regionalnej lub lokalnej (Ustawa o zasadach prowadzenia polityki rozwoju 2006). Zasadność wypełniania tych funkcji wynika również z faktu, iż gmina jest gospodarzem na swoim terenie i z pomocą mieszkańców ma w odpowiedni sposób nim zarządzać. Gospodarz ten wpływa bezpośrednio na jakość życia mieszkańców. Należy podkreślić, że rozwój gminy zależy również od rozmiarów bezrobocia i wielkości dochodów ludności oraz wielkości dochodów gminy z podatków lokalnych i z udziału w podatkach stanowiących dochód państwa (Goleń, Ziółkowski 2006). Samorząd gminny wykonuje w ramach swoich kompetencji zadania własne i zlecone. Zadania własne powinny stanowić trzon odzwierciedlający istotę działania samorządu. Zadania wykonuje we własnym imieniu i na własną odpowiedzialność, oczywiście w zakresie określonym przez ustawy. Zadania zlecone zaś wykonywane są z zakresu administracji rządowej i są finansowane ze środków specjalnie na ten cel przeznaczonych przez państwo, są to na przykład zadania z zakresu organizacji wyborów (Borodo 2006). Środki na realizację zadań, szczególnie zleconych, muszą być wcześniej zapewnione, a środki pozyskane na przykład z funduszy unijnych powinno się traktować, jako źródło środków komplementarnych, a nie podstawowych (Rejman 2007). Art. 5 ustawy z dnia 8 marca 1990 roku o samorządzie gminnym stanowi, że gmina może tworzyć jednostki pomocnicze: sołectwa oraz dzielnice, osiedla i inne. Jednostką pomocniczą może być również położone na terenie gminy miasto (Ustawa o samorządzie gminnym, art. 5.1.). W związku z tym gminy mogą lepiej docierać do potrzeb mieszkańców. Jednostki

104 104 SAMORZĄD GMINNY A JAKOŚĆ ŻYCIA SPOŁECZNOŚCI LOKALNEJ pomocnicze nie posiadają własnego budżetu, ale stanowią nieodzowną część przy tworzeniu budżetu gminy (Borodo 2006). Gminy na mocy ustaw mogą wykonywać zadania z różnych obszarów, mają do tego celu przeznaczone środki pieniężne, oraz mogą je pozyskiwać dzięki podatkom i opłatom. Należy jednak zauważyć, iż nie wszystkie oczekiwania są realizowane natychmiast, niektóre są rozkładane w czasie lub wstrzymywane przez niezależne czynniki. Gmina nie tylko realizuje zadania podstawowe, ale stara się wspierać inicjatywy społeczne, takie jak na przykład budowy osiedlowych placów zabaw dla dzieci. Gmina jest pierwszym ogniwem w procesie rozwoju całego kraju i stanowi silne połączenie między społeczeństwem a państwem. Podsumowanie Należy zauważyć następujące prawidłowości: -- koncepcja jakości życia kształtowała się od starożytności, a aktualny kształt pojęć to wynik zmian ustrojowych i społecznych; -- samorząd gminny wykonuje zadania własne i zlecone; -- działania te znajdują odniesienie do teorii ekonomii; -- gminy są pierwszym ogniwem kontaktu w przekazywaniu oczekiwań jednostki wobec państwa; -- władze gmin prowadzą konsultacje społeczne z mieszkańcami; -- przez działania samorządu gminnego należy dążyć do zaspokajania potrzeb społeczeństwa; -- prawidłowe rozpoznawanie potrzeb może mieć istotny wpływ na rozwój lokalny; -- gminy wykonują zadania z zakresu rynku mieszkaniowego, udostępniania pracy i stwarzania godnych warunków pracy, usług społecznych, dostępu do opieki zdrowotnej, ochrony środowiska przyrodniczego oraz cyfryzacji społeczeństwa; -- całość działań składa się na strategię rozwoju, ku poprawie warunków życia jego mieszkańców; -- strategia ujęta jest w dwóch dokumentach: Długookresowej Strategii Rozwoju Kraju oraz Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju; -- rozwój lokalny zależy od wielu czynników zewnętrznych, takich jak na przykład stopa bezrobocia; -- czynniki te również mogą wpływać na odczucie i określenie poziomu jakości życia przez społeczeństwo. Aby samorząd funkcjonował na rzecz swych mieszkańców, musi nieustannie konsultować się z nimi, rozpatrywać pomysły, tworzyć silną więź porozumienia. Decyzje na każdym etapie powinny być poddawane konsultacjom społecznym. Zauważyć należy, że gminy dzięki poborom podatków mogą przekazywać je lokalnej społeczności na przykład podatek od środków transportu trafia na utrzymanie dróg i budowę kolejnych; opłata targowa przyczynia się do utrzymania ładu i porządku na terenie targowisk. Przykłady te można mnożyć, wskazując na symbiozę między gminą a jej mieszkańcami. Porozumienie jest najistotniej-

105 AGNIESZKA DOMAŃSKA 105 szym czynnikiem w drodze zwiększania jakości życia, a środki, które posiadają gminy pomagają w jego realizacji. Działania gmin likwidują również zakłócenia w przekazie potrzeb od społeczeństwa do władz państwowych, gdyż swoje roszczenia można kierować bezpośrednio do wójta, burmistrza czy prezydenta miasta i w związku z tym władze gminne mogą szybciej zareagować i wdrożyć zmiany, aniżeli państwo miałoby samodzielnie reagować na każde roszczenie lub prośbę swoich mieszkańców. Bibliografia Biernacki M. (2006), Kilka uwag o pomiarze dobrobytu społecznego, Mathematical Ekonomics, nr 3/10. Borodo A. (2006), Samorząd terytorialny. System prawno finansowy, LexisNexis, Warszawa. Borys T. (2002), Jakość, jakość życia oraz pojęcia i relacje pochodne, (w:) Ostasiewicz W. (red.), Metodologia pomiaru jakości życia, Wydawnictwo AE we Wrocławiu, Wrocław. Borys T. (2008), Jakość życia jako przedmiot pomiaru wskaźnikowego, (w:) Borys T., Rogala P. (red.), Jakość życia na poziomie lokalnym ujęcie wskaźnikowe, Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju, Warszawa. Giełżyński W. (1988), Lokalizm i samosprawdzające się utopie, Państwo i Kultura Polityczna, Zeszyty Politologiczne, nr 68. Goleń M., Ziółkowski M. (2006), Zarządzanie strategiczne rozwojem lokalnym, (w:) Sochacka- Krysiak H. (red.), Zarządzanie gospodarką i finansami gminy, Oficyna Wydawnicza SGH w Warszawie, Warszawa. Kusterka-Jefmańska M. (2010), Wysoka jakość życia jako cel nadrzędny lokalnych strategii zrównoważonego rozwoju, Zarządzanie publiczne, Zeszyty Naukowe Instytutu Spraw Publicznych Uniwersytetu Jagiellońskiego, nr 4(12). Kusterka-Jefmańska M. (2012), Pomiar jakości życia na poziomie lokalnym wybrane doświadczenia europejskie i doświadczenia polskich samorządów, (w:) Borys T., Rogala P. (red.), Orientacja na wyniki modele, metody i dobre praktyki, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, nr 264. Maslow A. (1943), A theory of Human Motivation, Psychological Review, July. Pająk K. (2006), Samorząd terytorialny w kształtowaniu rozwoju lokalnego, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Stanisława Staszica w Pile, Piła. Parysek J.J. (1997), Podstawy gospodarki lokalnej, UAM, Poznań. Piontek F. (2000), Człowiek i jego środowisko w strategii wzrostu gospodarczego i w zrównoważonym (trwałym) rozwoju, Problemy Ekologii, nr 5. Portal Innowacji (2016), Polityka innowacyjna. Poziom krajowy, [dostęp: ]. Regulski J. (1986), Planowanie miast, PWE, Warszawa. Rejman K. (2007), Perspektywy i kierunki rozwoju samorządu terytorialnego w Polsce, (w:) Karapyta M., Rejman K., Wymiary aktywności samorządów lokalnych obszarach współpracy trans granicznej, Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Jarosławiu, Jarosław. Rutkowski J. (1988), Jak zbadać jakość życia?, Wiadomości Statystyczne, nr 5.

106 106 SAMORZĄD GMINNY A JAKOŚĆ ŻYCIA SPOŁECZNOŚCI LOKALNEJ Siemiński J.L. (1994), Koncepcje rozwoju lokalnego, Biuro Planowania Regionalnego z siedzibą w Warszawie, Warszawa. Skrzypek E. (2001), Czynniki kształtujące jakość życia, (w:) Ergonomia niepełnosprawnym, jakość życia, Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej, Łódź. Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz.U. z 1990 r. Nr 16, poz. 95, art. 5.1) Ustawa z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju (Dz.U. z 2006 r. Nr 227, poz z późn. zm.). Municipal Self-Government and the Quality of Life of the Local Community Summary The quality of life as a complex and difficult to define category is a subject of many academic disciplines. In practical terms, it is also a matter of interest for a single resident of a community as well as the entire local community. A high quality of life as a primary objective should be the end result of a development policy at all levels of management. Simultaneously it should be aimed at the agreement between the local municipal authorities and the residents, with the application of available tools, due to the fact that the municipality functions as the lowest authority. The aim of this article is to determine what actions should be taken by the municipality to create the acceptable living conditions for its residents. The article was elaborated on the basis of the available literature and the results of analyses indicate that the municipal authorities are taking actions which can influence improvement of the local community living conditions. The positive evaluation of the quality of life is a result of many factors, including behavioural factors of the society, which affect the general assessment. Key words: municipality, quality of life, local development, regional development, local community. JEL codes: B12, B20, E12 Гминное самоуправление и качество жизни местного общества Резюме Качество жизни, будучи сложной и трудной для определения категорией, представляет собой предмет изучения многих научных дисциплин. Ему присуще также практическое измерение, поскольку оно является предметом заинтересованности в повседневной жизни членов данного общества, а также относится к точке зрения всего местного общества. Высокое качество жизни, как основная цель стратегии развития, должно быть эффектом осуществления политики развития на всех уровнях управления. Заодно оно должно тоже быть особо направлено на договоренность гминных органов власти с жителями, с использованием доступных инструментов, имея в виду факт функциониро-

107 AGNIESZKA DOMAŃSKA 107 вания гмины на самом низком уровне власти. Цель статьи определить, какие меры должны принимать гмины для создания надлежащих условий жизни ее жителей. Статья разработана на основе доступной литературы по предмету, а результаты указывают, что гмины принимают меры, которые могут повлиять на повышение качества жизни ее жителей. Положительная оценка качества жизни сложный результат многих факторов, в том числе бихевиоральных факторов населения, влияющих на общую оценку. Ключевые слова: гмина, качество жизни, локальное развитие, развитие региона, локальное общество. Коды JEL: B12, B20, E12 Artykuł nadesłany do redakcji w maju 2017 roku All rights reserved Afiliacja: mgr Agnieszka Domańska Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu Wydział Ekonomii Katedra Finansów Publicznych Al. Niepodległości Poznań agnieszka_domanska18@wp.pl

108 108 HANDEL WEWNĘTRZNY 2017;4(369): (tom II) Leon Dorozik, Ignacy Dziedziczak Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Wałczu Kontrola zarządcza w zarządzaniu biznesem Streszczenie Artykuł ma charakter metodologiczno-koncepcyjny. Celem jest pokazanie potrzeby i możliwości stosowania kontroli zarządczej w podmiotach gospodarczych różnej wielkości. Przedstawiono wypracowane standardy kontroli zarządczej INTOSAI GOV 9100 (2004). Podjęto próbę pokazania praktycznych obszarów, w których należy stosować te standardy oraz wyspecyfikowano przyczyny słabego stosowania praktycznego tych standardów. Wykazano, ze najważniejszym polem stosowania winny być małe firmy, w których poziom zarządzania i wspomagania nowoczesnymi narzędziami jest najmniejszy. Słowa kluczowe: kontrola zarządcza, standardy wspomagania zarządzania, problemy zarządzania ryzykiem. Kody JEL: F36, G32, M1, M48, P12 Wstęp Wzrastająca niepewność i różnicowanie się zarówno zasobów, jak i otoczenia wewnętrznego oraz zewnętrznego we współczesnym biznesie prowadzi do integrowania działań kontrolnych, które znalazły swój wyraz w kontroli zarządczej. Kontrola zarządcza jest rozwiązaniem organizacyjnym, które opracowano na pewnym etapie rozwoju teorii i praktyki zarządzania, w reakcji na stwierdzone w danym okresie patologie zarządzania. Odnosi się to zwłaszcza do rozluźnienia mechanizmów kontrolnych. W tym organizacyjnym rozwiązaniu kluczowe są: przejrzystość systemu oraz mechanizmy wczesnego ostrzegania kierownictwa organizacji przed utratą kontaktu z rzeczywistością. Służą temu głównie działania kontrolne, z których najważniejszą rolę spełniają: zarządzanie ryzykiem, audyt wewnętrzny i kontrola wewnętrzna. W szczególności kontrola zarządcza jest nakierowana na nieskuteczność i nieefektywność, niewiarygodność sprawozdawczości, brak ochrony zasobów, nieetyczne postępowania i nieznajomość zasad etycznych, niewłaściwy przepływ informacji, niedocenianie zarządzania wiedzą oraz niewłaściwe podejście do ryzyk w działalności. Zagrażają one osiąganiu wyznaczonych przez organizację celów, które wiodą do realizacji misji jednostki. Jest potrzeba i możliwość stosowania kontroli zarządczej. Pojęcie i zakres kontroli zarządczej System kontroli zarządczej to sposób spojrzenia na organizację, który ma ułatwić zarządzanie nią w uporządkowany sposób. Kontrolę zarządczą można uznać za szczególne, ela-

109 LEON DOROZIK, IGNACY DZIEDZICZAK 109 styczne rozwiązanie organizacyjne, którego celem jest ciągłe samodoskonalenie organizacji przez partycypacyjny system planowania, orientację na wymierne rezultaty, przejrzystość działania oraz osobistą odpowiedzialność za wyniki. W istocie kontrola zarządcza to specyficzne rozwiązanie organizacyjne, które wdraża się w organizacji, utrzymuje i doskonali, aby poprawić jej przejrzystość zarówno dla tych, którzy nią kierują, jak i dla tych, którzy w niej pracują, ale także dla tych, którzy z różnych przyczyn są zainteresowani jej prawidłowym funkcjonowaniem (Szpor 2016). Kontrola zarządcza zakłada samodoskonalenie organizacji, ciągłość diagnozowania, monitorowania i poprawiania realizowanych przez organizację procesów. Kluczowym elementem i węzłowym problemem kontroli zarządczej są mierniki wskaźniki stopnia realizacji celów. Na realizację celów jest ukierunkowany zarówno system zarządzania ryzykiem, jak i system audytu wewnętrznego oraz system kontroli wewnętrznej. Kontrola zarządcza nie tworzy nowych konstrukcji, ale opiera się na wykorzystaniu już istniejących. Standardy kontroli zarządczej w biznesie Wypracowane w zachodnim biznesie rozwiązania kontroli zarządczej przyjęły formę modelu kontroli wewnętrznej COSO 1 oraz wskazówek dla standardów kontroli wewnętrznej INTOSAI 2 traktowanej jako kontrola wewnętrzna (internal control). Standardy opisują elementy systemu wpływające na działalność organizacji i zawierają wskazówki co do obszarów, na które należy zwrócić uwagę. W modelu COSO kontrola wewnętrzna została opisana jako proces, zależny od kierownictwa i pracowników jednostki, zaprojektowany w celu racjonalnego zapewnienia, że zostaną osiągnięte następujące cele: efektywność i wydajność operacji w tym skuteczność, zyskowność oraz ochrony zasobów, prawdziwość sprawozdań finansowych oraz zgodność z obowiązującym prawem i regulacjami, którym podlega jednostka. Obok celów, w ramach modelu COSO równolegle sformułowano pięć powiązanych ze sobą obszarów: środowisko wewnętrzne (A), cele i zarządzanie ryzykiem (B), mechanizmy kontroli (C), informacja i komunikacja (D) oraz monitorowanie i ocena (E) (Ministerstwo Finansów 2012). 1 COSO I (1992) COSO - Committee of Sponsoring Organizations of the Treadway Commission (pol. Komitet Organizacji Sponsorujących Komisję Treadway`a), komitet utworzony w Stanach Zjednoczonych w 1985 roku przez 5 wielkich organizacji zawodowych skupiających dyrektorów finansowych, księgowych oraz audytorów wewnętrznych i zewnętrznych. Komitet został powołany w celu poparcia Krajowej Komisji ds. Oszustw w Sprawozdawczości Finansowej, kierowanej przez Jamesa C. Treadway`a (młodszego). Był niezależną od instytucji publicznych inicjatywą, mającą na celu badanie czynników umożliwiających wykrycie i raportowanie oszustw finansowych (COSO 1992). 2 INTOSAI GOV 9100 (2004) INTOSAI - International Organization of Supreme Audit Institutions (Międzynarodowa Organizacji Najwyższych Organów Kontroli) utworzona w 1953 roku jest międzynarodową, niezależną i pozarządową organizacją najwyższych instytucji audytowych. Obecnie skupia 188 instytucji krajowych, w tym polską Najwyższą Izbę Kontroli (NIK), Europejski Trybunał Obrachunkowy oraz ma 4 członków stowarzyszonych, w tym IIA i Bank Światowy. Działalność INTOSAI obejmuje cztery obszary: opracowywanie profesjonalnych standardów oraz metodyki kontroli, umacnianie kompetencji instytucji kontrolnych (członków organizacji), wymiana wiedzy i doświadczenia oraz działanie organizacji na arenie międzynarodowej (INTOSAI 2004).

110 110 KONTROLA ZARZĄDCZA W ZARZĄDZANIU BIZNESEM Według INTOSAI, w wymienionych obszarach (zaznaczonych wielkimi literami w nawiasie) występują standardy, które niżej wyszczególniono ze wskazaniem ich oddziaływania. Standard A.1: Przestrzeganie wartości etycznych, zobowiązujący do poznania i stosowania ogólnie przyjętych zasady moralności i etyki, jak również obowiązujących standardów etyki zawodowej. Standard A.2: Kompetencje zawodowe. Należy zadbać, aby zarówno osoby zarządzające, jak i pracownicy posiadali wystarczającą wiedzę, umiejętności i kompetencje. Pracownikom należy stworzyć możliwości rozwoju zawodowego. Standard A.3: Struktura organizacyjna powinna być dostosowana do aktualnych celów i zadań organizacji. Spłaszczenie tej struktury wprawdzie umożliwia szybszą i bardziej płynną realizację zadań, jednak może pozbawiać kierownictwo możliwości prowadzenia efektywnej kontroli nad procesami, jeśli liczba osób podległych jest za duża. Standard A.4: Delegowanie uprawnień. Zakres i przyznane kompetencje powinny odpowiadać wadze podejmowanych decyzji, stopniu ich skomplikowania oraz związanemu z nimi ryzyku. Standard B.5: Misja to możliwie najbardziej syntetycznie ujęty opis wskazujący podstawową działalność jednostki. Określa ona powód istnienia organizacji oraz wyznacza podstawowy kontekst dla jej wszelkich działań. Misja jednostki organizacyjnej powinna odnosić się do obszaru, którym się zajmuje. Standard B.6: Określanie celów i zadań, monitorowanie i ocena ich realizacji. Cele i zadania należy określać jasno i w co najmniej rocznej perspektywie, a ich wykonanie należy monitorować i oceniać możliwie konkretnie, za pomocą wyznaczonych mierników. Formułując cele należy zadbać, aby wskazać także jednostki, komórki organizacyjne lub osoby odpowiedzialne bezpośrednio za ich wykonanie oraz zasoby przeznaczone do ich realizacji. Standard B.7: Identyfikacja ryzyka. Ryzyko to inaczej wpływ niepewności na cele jednostki z określonym prawdopodobieństwem. Efekt ten może mieć charakter pozytywny lub negatywny. Aby móc prawidłowo reagować na ryzyko, konieczna jest jego wcześniejsza identyfikacja i pomiar. Opis ryzyka powinien obejmować przede wszystkim przyczynę oddziaływania oraz jego wpływ na cele organizacji. Standard B.8: Analiza ryzyka polega na oszacowaniu istotności ryzyka poprzez określenie prawdopodobieństwa wystąpienia i możliwych jego skutków. Standard B.9: Reakcja na ryzyko to tolerowanie (dopuszczenie ryzyka), działanie (reagowanie na ryzyko poprzez mechanizmy kontroli), przeniesienie (np. przez outsourcing pewnych działań), wycofanie się (zakończenie działalności narażającej na ryzyko). Sposób reakcji na ryzyko będzie zależał od poziomu akceptowanego ryzyka tzw. apetytu na ryzyko (przykładowo ryzyko oceniane jako mało istotne może być przez jednostkę tolerowane) oraz relacji kosztów wdrożenia działań, które stanowiłyby odpowiedź na ryzyko a także korzyści uzyskanych z tych działań.

111 LEON DOROZIK, IGNACY DZIEDZICZAK 111 Standard C.10: Dokumentowanie systemu kontroli zarządczej. Podstawową dokumentację w ramach kontroli zarządczej stanowią procedury wewnętrzne, instrukcje, wytyczne, dokumenty określające zakres obowiązków, uprawnień i odpowiedzialności pracowników. Standard C.11: Nadzór oznacza ustanowienie potrzebnych mechanizmów w stosunkach między kierownikiem i podległymi mu pracownikami oraz między pracownikami różnych szczebli. Umożliwia komunikację w obu kierunkach: zarówno na linii wykonawczej (nadzorujący-nadzorowany), jak i wykonawczo-kierowniczej (nadzorujący-kierownictwo). W drodze nadzoru wykrywa się i eliminuje błędy, nieporozumienia i nieprawidłową praktykę oraz zapobiega się ich powtarzaniu w przyszłości. Standard C.12: Ciągłość działalności. Kluczową rolę odgrywa zarządzanie zasobami ludzkimi, w szczególności polityka kadrowa. Należy zidentyfikować pracowników, którzy z uwagi na swoją szczególną wiedzę, doświadczenie lub umiejętności posiadają kluczowe znaczenie dla prawidłowej działalności jednostki. Należy opracować zasady udzielania urlopów i zastępstwa. Standard C.13: Ochrona zasobów obejmuje przede wszystkim ochronę fizyczną jednostki i jej pracowników, ochronę zasobów materialnych, ochronę środków finansowych oraz ochronę informacji, aby dostęp do zasobów miały wyłącznie upoważnione osoby. Konieczne jest zidentyfikowanie zasobów o znaczeniu krytycznym dla funkcjonowania jednostki. Standard C.14: Szczegółowe mechanizmy kontroli dotyczące operacji finansowych i gospodarczych. Najistotniejsze jest zachowywanie dokumentacji oraz jej prawidłowe zabezpieczenie przed osobami niepowołanymi. Ponadto zabezpiecza się dokumenty przed nieautoryzowanymi zmianami, a te autoryzowane posiadają określonego właściciela. Standard C.15: Mechanizmy kontroli dotyczące systemów informatycznych. Należy zbudować system przydzielania i ograniczania dostępu do systemu informatycznego, a następnie zbadać szczelność tego systemu z perspektywy osoby nieuprawnionej. Trzeba zabezpieczyć się przed możliwością nieuprawnionych lub nie zatwierdzonych modyfikacji. Standard D.16: Bieżąca informacja. Osobom zarządzającym i pracownikom należy zapewnić, w odpowiedniej formie i czasie, właściwe oraz rzetelne informacje potrzebne do realizacji zadań. Standard D.17: Komunikacja wewnętrzna. Kierownictwo musi otrzymywać informacje o stanie realizacji zadań, o ryzykach, o stanie wykonania i skutkach działań podjętych dla ich minimalizowania oraz na bieżąco informować kierowników komórek organizacyjnych o planach ryzyka, nowych inicjatywach i innych ważnych zdarzeniach. W trakcie wykonywania zadań bardzo istotna jest sprawna komunikacja pomiędzy komórkami i osobami, których działalność jest ze sobą powiązana (np.: kadry i płace, zakupy i finanse). Standard D.18: Komunikacja zewnętrzna. Dotyczy w szczególności otwartych i efektywnych kanałów komunikacji z klientami, dostawcami, usługodawcami, ekspertami i inny-

112 112 KONTROLA ZARZĄDCZA W ZARZĄDZANIU BIZNESEM mi podmiotami, które mogą wpłynąć na poprawę jakości produktów, usług lub działalności jednostki oraz instytucjami, które mają wpływ na ryzyko w działalności jednostki. Standard E.19: Monitorowanie systemu kontroli zarządczej powinno być przede wszystkim domeną ścisłego kierownictwa, ale dla prawidłowego funkcjonowania kontroli zarządczej powinny zostać zobowiązane także inne osoby pełniące w jednostce funkcje kierownicze. Jednym z najważniejszych źródeł informacji zwrotnej powinny być regularne spotkania z pracownikami. Standard E.20: Samoocena. Może ona dotyczyć poszczególnych procesów zachodzących w jednostce, a także poszczególnych elementów kontroli zarządczej. Musi być dokumentowana. Standard E.21: Audyt wewnętrzny prowadzi obiektywną i niezależną ocenę kontroli zarządczej. Stwierdzone przez audyt wady elementów kontroli zarządczej powinny zostać szybko zakomunikowane kierownictwu i pracownikom. Standard E.22: Uzyskanie zapewnienia o stanie kontroli zarządczej. Zaleca się coroczne potwierdzenie uzyskania powyższego zapewnienia w formie oświadczenia kierownictwa o stanie kontroli zarządczej za poprzedni rok. Każda organizacja w inny sposób może realizować poszczególne standardy i jest to sytuacja dopuszczalna i prawidłowa, zgodna z zamiarami twórcy standardów. Rodzaje narzędzi kontroli zarządczej W kontroli zarządczej szczególnie ważne jest nakierowanie na cele, możliwość ich mierzenia i konkretność oceny ich realizacji. Jako narzędzia wykorzystuje się przy tym: 1) system zarządzania ryzykiem, 2) system audytu wewnętrznego, 3) system kontroli wewnętrznej. Istotne znaczenie dla procesu kontroli zarządczej mają przy tym w szczególności: umiejętność określania misji, wyznaczania celów, zadań i działań oraz ocena przeprowadzana na ogół z wykorzystaniem ankiet samooceny przygotowywanych przez kierownictwo. Misją jednostki jest uzasadnienie sensu jej istnienia, podstawa egzystencji. Cele dzielimy na strategiczne i operacyjne. Cel strategiczny to kierunek działania, nie przyszły stan, ale proces rozwojowy. Cel operacyjny to działanie na rzecz osiągnięcia celu strategicznego. Natomiast zadanie to przedsięwzięcie (przedsięwzięcia) na rzecz realizacji celu operacyjnego. Cele, zadania i działania powinny być corocznie definiowane w planie działalności jednostki. Kryteria ustalania celów: istotność, precyzja i konkretność, spójność, mierzalność, określenie w czasie i realistyczność. Przy formułowaniu celu należy określić stan wyjściowy (na początku realizacji celu) bazowy i stan docelowy. Za wartość docelową miernika uznaje się wartość miernika, którą zamierza się osiągnąć w danym roku przez realizację danego zadania. Mierniki powinny: umożliwiać określanie stopnia realizacji celów, tj. mierzyć skuteczność i efektywność realizacji zadań i działań, być adekwatne do stopnia realizacji posta-

113 LEON DOROZIK, IGNACY DZIEDZICZAK 113 wionych celów i skutecznie oraz efektywnie oddawać rzeczywisty obraz mierzonego obszaru, być możliwie spójne z miernikami określonymi na innych poziomach, być zdefiniowane w sposób umożliwiający ciągłość ich pomiaru w wieloletniej perspektywie, mierzyć tylko to, na co wykonawca zadania/działania ma wpływ, posiadać wiarygodne i szybko dostępne źródło danych, nie powinny mieć wartości logicznych (tak/nie), opisowych lub ukazujących poziom finansowania lub jego dynamikę. Ocena działania kontroli zarządczej służy identyfikacji jej słabości i niedoskonałości tak, aby prawidłowo zaprojektować i zastosować odpowiednie środki naprawcze dla racjonalnego zapewnienia realizacji celów i zadań organizacji w sposób zgodny z prawem, efektywny, oszczędny i terminowy. Ocena może być dokonywana na bieżąco, np. w ramach systemu zarządzania ryzykiem, bieżącej oceny zarządzania czy w drodze samooceny. Oświadczenie o stanie kontroli zarządczej jest podstawowym dokumentem, w którym osoba zobowiązana do zapewnienia właściwego funkcjonowania kontroli zarządczej dokonuje jej samooceny. Oświadczenie zostało podzielone na trzy działy. Pierwszy zawiera oświadczenie ocenę stanu kontroli zarządczej. W drugim dziale oświadczenia powinny zostać przedstawione zastrzeżenia co do funkcjonowania kontroli zarządczej, natomiast dział trzeci obejmuje opis działań podjętych w celu poprawy systemu kontroli. Osoba zobowiązana do złożenia oświadczenia powinna odnieść się do zgodności działalności z przepisami prawa oraz procedurami wewnętrznymi, skuteczności i efektywności działania, wiarygodności sprawozdań, ochrony zasobów, przestrzegania i promowania zasad etycznego postępowania, efektywności i skuteczności przepływu informacji i zarządzania ryzykiem. Zarządzanie ryzykiem jest jednym z pięciu elementów kontroli zarządczej i jej najważniejszym narzędziem. Ryzyko definiowane jest jako prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia, które będzie miało negatywny wpływ na realizację założonych celów (efekt niepewności w odniesieniu do celów jednostki). Ryzyka mogą mieć swoje źródła wewnątrz jednostki, jak również w środowisku, w którym jednostka funkcjonuje. Zarządzanie ryzykiem ściśle wiąże się z celami, które realizuje jednostka. Ryzykami mogącymi utrudnić lub uniemożliwić realizację celów należy zarządzać. Warunkiem właściwego zarządzania ryzykiem jest dokładne poznanie i opisanie ryzyk (Ministerstwo Finansów 2011). Podstawą zarządzania ryzykiem są jasno wyznaczone cele jednostki. W zarządzaniu ryzykiem wyodrębnia się identyfikację i pomiar ryzyka, analizę ryzyka, postrzeganie (odniesienie do i reakcji na) ryzyka przez kierownictwo oraz monitorowanie i ocenę ryzyka. Korzyści z zarządzania ryzykiem wynikają z wdrożenia i odpowiedniego utrzymywania systemu zarządzania ryzykiem, który może zwiększyć prawdopodobieństwo osiągnięcia celów, zachęca do aktywnego zarządzania, zwiększa świadomość potrzeby identyfikacji i postępowania z ryzykiem w organizacji, wspiera i doskonali identyfikację zagrożeń i szans, ustanawia solidne podstawy dla podejmowania decyzji i planowania, wspiera zapewnienie zgodności z prawem oraz z innymi wymogami, doskonali sprawozdawczość finansową, doskonali ład organizacyjny, wzmacnia zaufanie interesariuszy do organizacji, doskonali mechanizmy kontroli, pozwala na skuteczne alokowanie i wykorzystywanie zasobów do postępowania z ryzykiem, poprawia operacyjną skuteczność i efektywność, doskonali przeciwdziałanie stratom, minimalizuje straty, doskonali uczenie się organizacji.

114 114 KONTROLA ZARZĄDCZA W ZARZĄDZANIU BIZNESEM Audyt wewnętrzny jest działalnością niezależną i obiektywną, której celem jest przysporzenie wartości i usprawnienie działalności operacyjnej organizacji. Polega na systematycznej i dokonywanej w uporządkowany sposób ocenie procesów: zarządzania ryzykiem, kontroli i ładu organizacyjnego i przyczynia się do poprawy ich działania. Pomaga organizacji osiągnąć cele dostarczając zapewnienia o skuteczności tych procesów, jak również poprzez doradztwo (Instytut Audytorów Wewnętrznych 2011). System audytu wewnętrznego ma służyć systematycznej, niezależnej i obiektywnej ocenie kontroli zarządczej w jednostce. Jej efektem powinny być m.in. zalecenia w sprawie wyeliminowania słabości kontroli zarządczej lub wprowadzenia usprawnień. Działania systemu audytu wewnętrznego nie należy łączyć z czynnościami związanymi z zarządzaniem jednostką. Niezależność audytu wewnętrznego oznacza między innymi powstrzymywanie się od działań, które stanowią element budowania kontroli zarządczej i zarządzania jednostką, ponieważ jest to zadanie kierownictwa, którego nie można delegować na audytora. Doradcza rola audytora może się jednak przejawiać w podejmowaniu działalności związanej z propagowaniem i edukacją w zakresie kontroli zarządczej. Celami audytu wewnętrznego są w szczególności: certyfikacja systemu zarządzania instytucją, która daje racjonalne zapewnienie prawidłowego funkcjonowania, działanie prewencyjne, którego celem jest uniknięcie błędów i nieprawidłowości w przyszłości, nastawienie na ulepszenie sposobu zarządzania (poprzez usprawnienie systemu kontroli wewnętrznej). Stwierdzenie przez audyt ewentualnych nieprawidłowości jest zaledwie produktem ubocznym jego działalności. Wewnętrzna kontrola instytucjonalna jest instytucją dobrze zakorzenioną w polskich przedsiębiorstwach. W większych jednostkach istnieją osobne komórki kontroli. System kontroli wewnętrznej dostarcza informacji na temat wielu obszarów działania, która może być wykorzystana do oceny funkcjonowania elementów kontroli zarządczej. Kontrola ta jest ukierunkowana na pozyskiwanie informacji o nieprawidłowościach. Niektóre komórki kontroli mogą działać tworząc plany kontroli na podstawie analizy ryzyka, mogą zdobywać informacje stosując podobne narzędzia i techniki pozyskiwania informacji jak audyt wewnętrzny. Może mieć formę kontroli permanentnej lub doraźnej (inspekcji). Problemy z praktycznym wykorzystaniem zarządzania ryzykiem, audytu wewnętrznego i kontroli wewnętrznej Przedstawione zasady i standardy sugerują, że nie ma problemu z ich praktycznym stosowaniem. Jednak bliższa analiza praktyki pokazuje zupełnie inny obraz. Ponieważ zapomina się o faktycznej strukturze podmiotów gospodarczych w Polsce w której dominują cztery grupy podmiotów (por. tabela 1): jednoosobowa działalność gospodarcza, spółki kapitałowe, spółki cywilne i spółki osobowe. W zasadzie każda z tych grup jest tak różna, że wymagane jest oddzielne ich przebadanie i odpowiedzenie sobie co i w jakim zakresie jest wykorzystywane. Wstępne analizy wykazują, że największa liczba podmiotów, tj. tych, które prowadzą jednoosobową działalność gospodarczą, nie stosuje żadnej z metod z zakresu narzędzi związanych z ograniczaniem ryzyka, audytu wewnętrznego, czy też kontroli wewnętrznej.

115 LEON DOROZIK, IGNACY DZIEDZICZAK 115 Tabela 1 Liczba przedsiębiorstw z podziałem na formy prowadzenia działalności gospodarczej Forma prawna firmy Jednoosobowa działalność gospodarcza Spółki cywilne Spółki osobowe jawne partnerskie komandytowe komandytowo-akcyjne Kapitałowe z ograniczoną odpowiedzialnością akcyjne Spółdzielnie Przedsiębiorstwa państwowe Razem Źródło: Główny Urząd Statystyczny (2016). Tabela 2 Struktura poszczególnych grup podmiotów gospodarki narodowej w rejestrze REGON Wyszczególnienie Nowo zarejestrowane Podmioty wyrejestrowane Podmioty upadłe Upadłe/wyrejestrowane 1,57 0,92 1,74 1,72 1,49 Źródło: Główny Urząd Statystyczny (2015); Informator Statystyczny Wymiaru Sprawiedliwości (2016). Wynika to z faktu, że praktycznie całość procesów decyzyjnych skupiona jest w jednej osobie właścicielu - pracodawcy. Osoba ta ma ograniczony zasób wiedzy, najczęściej ukierunkowanej na prowadzoną działalność i mimo chęci nie ma prostego i bezpośredniego dostępu do nowoczesnych procedur zarządczych. A istniejące platformy wspomagające np. w zakresie rachunkowości czy też prawnym, mają na celu jedynie spełnienie wymagań i norm nakładanych przez Urzędy Skarbowe i ustawę o podatku dochodowym od osób fizycznych oraz inne podstawowe akty prawne, które regulują zasady działania małych podmiotów gospodarczych. Niestosowanie tych nowych i wyrafinowanych metod i narzędzi wynika z faktu, że są one nieznane i trudnodostępne dla właściciela - przedsiębiorcy. Jednocześnie zaś podmioty te, starając się znaleźć samodzielną pomoc w serwisach interneto-

116 116 KONTROLA ZARZĄDCZA W ZARZĄDZANIU BIZNESEM wych, nie znajdują rozwiązań problemów, z którymi się spotykają w codziennej działalności gospodarczej. Druga grupa podmiotów, która jest już w znacznie lepszej sytuacji to spółki kapitałowe. Oprócz tego, że prowadzą one pełną rachunkowość, posiadają stosowną bazę prawną w postaci Kodeksu Handlowego i innych wyspecjalizowanych i specjalnie do nich dedykowanych aktów prawnych oraz co jest najważniejsze, posiadają wyspecjalizowaną kadrę manadżerską, która jest wspomagana dodatkowo jeszcze różnego rodzaju specjalistami i specjalnie dla tej grupy pisanymi opracowaniami. Dlatego też konieczne jest postulowanie zbudowania wyspecjalizowanych serwisów wspomagających i transponujących poszczególne standardy na układy możliwe do wykorzystania zdalnego, przez MSP. Bibliografia COSO I (1992), Internal Control - Integrated Framework, AICPA. Główny Urząd Statystyczny (2015), Zmiany strukturalne grup podmiotów gospodarki narodowej w rejestrze REGON 2014 r., [dostęp: ]. Główny Urząd Statystyczny (2016), Zmiany strukturalne grup podmiotów gospodarki narodowej w rejestrze REGON 2015 r., [dostęp: ]. Informator Statystyczny Wymiaru Sprawiedliwości (2016), [dostęp: ]. INTOSAI (2004), Guidelines for Internal Control Standards for the Public Sector (INTOSAI GOV 9100), Wiedeń, [dostęp: ]. Instytut Audytorów Wewnętrznych IIA Polska (2011), stories/definicja_kodeks_standardy_pl_en_2011_final.pdf [dostęp: ]. Ministerstwo Finansów (2011), Zarządzanie ryzykiem. Informacje ogólne, Departament Audytu Sektora Finansów Publicznych, Warszawa. Ministerstwo Finansów (2012), Kontrola zarządcza w sektorze finansów publicznych. Istota, unormowania prawne i otoczenie. Kompendium wiedzy (wersja 1.0), Warszawa. Szpor A. (2016), Centrum Rozwiązywania Sporów i Konfliktów przy Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, [dostęp: ]. Managerial Control in Business Management Summary This article is of the methodological and conceptual character. The aim is to show the need and the possibility of applying management control in business enti-

117 LEON DOROZIK, IGNACY DZIEDZICZAK 117 ties of various sizes. There are presented the developed standards of management control INTOSAI GOV 9100 (2004). An attempt was made to show the practical areas where you need to apply these standards and there are specified the reasons for low use of practical developed standards. It is shown that the most important field of application should be small companies where the level of management and support with modern tools is the lowest. Key words: management control, management support standards, risk management problems. JEL codes: F36, G32, M1, M48, P12 Управленческий контроль в управлении бизнесом Резюме Статья имеет методологическо-концептуальный характер. Ее цель показать потребность и возможность применять управленческий контроль в экономических субъектах разной величины. Представлены разработанные стандарты управленческого контроля INTOSAI GOV 9100 (2004). Авторы предприняли попытку указать практические сферы, в которых следует применять эти стандарты, а также представили причины слабого практического применения этих стандартов. Они продемонстрировали, что самой важной областью применения должны быть малые фирмы, в которых уровень управления и поддержки современными инструментами самый низкий. Ключевые слова: управленческий контроль, стандарты поддержки управления, вопросы управления риском. Коды JEL: F36, G32, M1, M48, P12 Artykuł nadesłany do redakcji w maju 2017 roku All rights reserved Afiliacje: prof. dr hab. Leon Dorozik prof. dr hab. Ignacy Dziedziczak Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Wałczu Instytut Administracji i Nauk Ekonomicznych ul. Bydgoska Wałcz

118 118 HANDEL WEWNĘTRZNY 2017;4(369): (tom II) Artur Głuchowski, Ewa Rasińska, Ewa Czarniecka-Skubina Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Rynek usług gastronomicznych w Polsce na przykładzie Warszawy Streszczenie Celem pracy jest przedstawienie rynku usług gastronomicznych w Warszawie jako przykładu współczesnej gastronomii w Polsce. Przeglądu rynku dokonano na podstawie danych statystycznych, dostępnej literatury naukowej, przewodników kulinarnych i badań własnych. Uwzględniono dane w ujęciu ilościowym, strukturę i lokalizację zakładów gastronomicznych w mieście, jak również specyfikę funkcjonujących obiektów. Liczba wszystkich placówek gastronomicznych w Warszawie na początku 2017 roku wyniosła Zlokalizowane były głównie w Śródmieściu i na Mokotowie. Najwięcej (116) lokali w przeliczeniu na 1 km 2 znajdowało się w dzielnicy Śródmieście. Duże zróżnicowanie potrzeb konsumentów sprawia, że jest tu różnorodność rodzajów lokali gastronomicznych, tradycyjnych i reprezentujących najnowsze trendy. W Warszawie znajdziemy lokale gastronomiczne prowadzone przez osobowości znane z programów TV bądź wyróżnione w przewodnikach kulinarnych, co świadczy o wysokim poziomie usług. Słowa kluczowe: gastronomia, rynek warszawski, usługi. Kody JEL: L83 Wstęp W okresie PRL (lata ), gdy gospodarka była centralnie kierowana, polska gastronomia należała do najmniej rozwiniętego segmentu rynku usług. Po 1989 roku nastąpiły dynamiczne zmiany rynku gastronomicznego. Przyczyniło się do tego wiele czynników: -- przemiany społeczno-gospodarcze kraju (swoboda gospodarcza, zmiana modelu rodziny, wzrost żywienia osób starszych i singli), -- czynniki ekonomiczne (wzrost zamożności mieszkańców), -- zmiany stylu życia (większa dbałość o zdrowie, rozwój turystyki i różnych form aktywności w czasie wolnym, spotkania towarzyskie w gastronomii). Przemiany spowodowały zmiany własnościowe, strukturalne, rodzajowe i jakościowe bazy gastronomicznej. Do zmian przyczyniły się światowe trendy z zakresu zarządzania (franchising, sieci lokali), finansów, marketingu (dodatkowe usługi, promocje) oraz nauk o żywności i żywieniu (dania: prozdrowotne, dietetyczne, wegetariańskie, etniczne, regionalne, molekularne, ekologia itp.) (Ozimek 2013; Milewska, Prączko, Stasiak 2017). Wzrosło znaczenie gastronomii i zapotrzebowanie na usługi gastronomiczne w Polsce. Częstość korzystania konsumentów z usług gastronomicznych nie jest jednak duża. Tylko

119 ARTUR GŁUCHOWSKI, EWA RASIŃSKA, EWA CZARNIECKA-SKUBINA % ankietowanych (n=1000) korzystało z nich regularnie, 24% 1-3 razy w miesiącu, a 35% sporadycznie. Częściej korzystają mieszkańcy dużych aglomeracjach miejskich (Raport 2015; Raport 2016). Wynika to z ich większego zaangażowania w pracę zawodową, braku czasu, zmiany stylu życia i rezygnacji z posiłków domowych na korzyść gastronomii (Milewska, Prączko, Stasiak 2017). Z tego względu gastronomia na terenie Warszawy może być przykładem współczesnej gastronomii w Polsce. Celem pracy jest przedstawienie rynku usług gastronomicznych w Warszawie, w którym łączą się tradycja i nowoczesność. Metodyka badań Przeglądu rynku usług gastronomicznych w Warszawie dokonano na podstawie danych statystycznych GUS, dostępnej literatury naukowej, przewodników kulinarnych i badań własnych na podstawie wtórnych źródeł informacji (stron internetowych placówek gastronomicznych). Uwzględniono zarówno dane ilościowe, strukturę i rozmieszczenie (lokalizację) w mieście oraz specyfikę zakładów gastronomicznych. Omówienie wyników Usługi gastronomiczne w Polsce W okresie w Polsce liczba zakładów gastronomicznych wzrosła z 7281 do (GUS ). Największy przyrost liczby placówek gastronomicznych nastąpił w latach , a w 2005 roku zarejestrowano ich najwięcej Po 2005 roku liczba placówek zmniejszyła się z uwagi m.in. na recesję gospodarczą. Ograniczyło to liczbę osób spożywających posiłki poza domem (Raport 2009). W 2016 roku w Polsce było zarejestrowanych placówek gastronomicznych (por. tabela 1), w większości prywatnych (98,3%). W strukturze placówek, restauracje, bary i punkty gastronomiczne stanowiły po około 30%, a stołówki 6,2% (GUS 2017). Tabela 1 Struktura placówek gastronomicznych w Polsce w 2016 roku Rodzaj placówek Liczba % Restauracje ,9 Bary ,1 Stołówki ,2 Punkty gastronomiczne ,8 Ogółem Źródło: GUS (2017).

120 120 RYNEK USŁUG GASTRONOMICZNYCH W POLSCE NA PRZYKŁADZIE WARSZAWY Wykres 1 Placówki gastronomiczne w Polsce według województw *Przedsiębiorstwa, w których zatrudnienie przekraczało 9 osób. Źródło: GUS (2016). Tabela 2 Wydatki miesięczne na usługi mieszkańców Polski według województw Średnie wydatki miesięczne na 1 osobę (w PLN) Województwo ogółem w tym na restauracje i hotele Dolnośląskie 1 178,66 64,49 Kujawsko-pomorskie 1 022,54 31,66 Lubelskie 971,28 37,53 Lubuskie 1 118,3 46,58 Łódzkie 1 146,23 46,81 Małopolskie 985,77 43,24 Mazowieckie 1 370,71 72,17 Opolskie 1 102,99 49,36 Podkarpackie 922,32 26,84 Podlaskie 1 003,43 35,49 Pomorskie 1 058,53 41,55 Śląskie 1 136,42 37,43 Świętokrzyskie 903,17 33,01 Warmińsko-mazurskie 904,91 28,61 Wielkopolskie 959,2 36,77 Zachodniopomorskie 1106,62 45,89 Źródło: GUS (2016).

121 ARTUR GŁUCHOWSKI, EWA RASIŃSKA, EWA CZARNIECKA-SKUBINA 121 Najwięcej placówek gastronomicznych znajduje się w województwie mazowieckim (por. wykres 1). Dane statystyczne uwzględniają jednak tylko obiekty zatrudniające powyżej 9 pracowników, tj , co stanowi ok. 27% wszystkich placówek w Polsce. Polscy konsumenci w 2015 roku w miesięcznych wydatkach 1091,19 zł/osobę, na restauracje i hotele przeznaczali 45,36 zł (4,2%). Największe wydatki (72,17 zł) ponosili na ten cel mieszkańcy województwa mazowieckiego 5,3% (por. tabela 2). W okresie wydatki na restauracje i hotele wzrosły z 2,8 do 4,2%, co świadczyć może o wzroście zainteresowania Polaków usługami gastronomicznymi (GUS 2016). Usługi gastronomiczne w Warszawie - dane ilościowe Liczba wszystkich placówek gastronomicznych w Warszawie na początku 2017 roku wyniosła 9473 i znacząco różniła się od tej w 2011 roku 7447 obiektów (Baza Danych Lokalnych 2017). W latach liczba lokali wzrosła o 21,4%, przy czym największy wzrost zaobserwowano na przełomie lat 2015/2014 (6,7%) (por. wykres 2). W 2012/2013 odnotowano spadek liczby, gdyż wiele lokali otwartych przed mistrzostwami Europy EURO 2012, nie poradziło sobie z konkurencją (Rocznik Statystyczny Warszawy ). Wykres 2 Struktura lokali gastronomicznych w Warszawie ( ) Źródło: Rocznik Statystyczny Warszawy (publikacje z lat ). W latach zmianie uległa struktura podziału lokali gastronomicznych. W ogólnej liczbie zakładów najwięcej było barów (34,7-41,3%) i restauracji (24,6-27,2%). Mniejszy był udział punktów gastronomicznych (11,8-19,6%), stołówek (14,6-15,8%) i placówek se-

122 122 RYNEK USŁUG GASTRONOMICZNYCH W POLSCE NA PRZYKŁADZIE WARSZAWY zonowych (5,3-8,9%). W tym okresie liczba barów wzrosła o 34,5%; placówek sezonowych o 26,7%; a restauracji o 3,4% (Rocznik Statystyczny Warszawy ). Liczba zakładów gastronomicznych w Warszawie na tle województwa mazowieckiego wyróżnia się. W 2015 roku w stolicy ponad połowę wszystkich w województwie, stanowiły restauracje (55%), bary (70%) i stołówki (71%) i ok. 1/5 punkty gastronomiczne (por. tabela 3). Tabela 3 Placówki gastronomiczne w Warszawie na tle województwa mazowieckiego Rodzaj placówki województwo mazowieckie Liczba placówek (2015) Warszawa Restauracje (54,7%*) Stołówki (70,9%*) Bary (69,8%*) Punkty gastronomiczne (16,7%*) Ogółem (46,0%*) *Udział w placówkach gastronomicznych województwa mazowieckiego. Źródło: Rocznik Statystyczny Warszawy (2016). Tak więc Warszawa może być dobrym reprezentantem usług gastronomicznych w Polsce. Lokalizacja placówek gastronomicznych w Warszawie W warszawskiej infrastrukturze gastronomicznej w ostatnich 20 latach oprócz 15-krotnego zwiększenia liczby przedsiębiorstw, nastąpił rozwój bazy gastronomicznej w dzielnicach poza Centrum. Najwięcej zarejestrowanych przedsiębiorstw gastronomicznych znajduje się w Śródmieściu (19,2%) i na Mokotowie (12,2%). Lokalizacja zakładów w Śródmieściu wynika z faktu, że znajduje się tam ponad połowa wszystkich miejsc hotelowych, większość atrakcji turystycznych oraz obiekty symboliczne, reprezentacyjne i administracyjne. Obszar ten jest zagospodarowany przestrzennie, skupia wiele miejsc pracy i położony jest w środku układu różnych rodzajów komunikacji (Śleszyński 2004; Derek i in. 2013). W 2017 roku po ok. 10% lokali gastronomicznych znajduje się na Woli i Pradze Południe. W porównaniu z latami 2011 (505 lokali) i 1994 (17 obiektów) zwiększyła się liczba placówek w rozwijającej się dzielnicy Ursynów 618 (6,5%). Dotyczy to również dzielnicy Targówek, w której w 1994 roku było 15, w 2011 roku 427, a w 2017 roku 471 placówek (Cetnarska, Kowalczyk 1995; Derek i in. 2013). Najmniejszą bazę gastronomiczną (94 placówki, 1%) ma Rembertów. Najwięcej lokali w przeliczeniu na 1 km 2 (por. rysunek 2), znajduje się w dzielnicy Śródmieście (116,5 obiektów). Mniej znajduje się na Ochocie (51,4), Woli (47,4) i Pradze-Płd.

123 ARTUR GŁUCHOWSKI, EWA RASIŃSKA, EWA CZARNIECKA-SKUBINA 123 Rysunek 1 Lokalizacja zakładów gastronomicznych w Warszawie (stan na ) Źródło: na podstawie danych Mazowieckiego Ośrodka Badań Regionalnych (2017). Rysunek 2 Liczba placówek gastronomicznych w Warszawie na 1 km 2 Źródło: jak w rysunku 1.

124 124 RYNEK USŁUG GASTRONOMICZNYCH W POLSCE NA PRZYKŁADZIE WARSZAWY (40,4), a najmniej w peryferyjnych dzielnicach Wawer (<4 obiekty/km 2 ), Rembertów (4,9), Wesoła (5,0), Wilanów (5,5) i Białołęka (5,6). Wzrost liczby placówek gastronomicznych w dzielnicach peryferyjnych miasta świadczy o wzroście znaczenia usług gastronomicznych, z których korzystają nie tylko turyści, ale również mieszkańcy miasta. Rodzaje lokali gastronomicznych w Warszawie Rynek usług gastronomicznych stanowią segmenty: barów fast food i sprzedaży na wynos, restauracji i kawiarni, pubów, punktów gastronomicznych, gastronomii hotelowej, gastronomii w obiektach handlowych, segment usług gastronomicznych dla podróżujących (Bombol, Dąbrowska 2003). Oprócz obiektów stacjonarnych i sezonowych są obiekty okazjonalne (targi, jarmarki itp.). Warszawski rynek gastronomiczny również podlega segmentacji. Dość licznie reprezentowany jest segment restauracji i kawiarni. Są to lokale o różnym standardzie, zarówno bary kawowe, restauracje typu casual dinning, jak i ekskluzywne. W tym segmencie znajdują się restauracje etniczne (z kuchnią narodową), regionalne (np. z ofertą kuchni warszawskiej), tematyczne (np. naleśnikarnie, burgerownie, z ofertą wegetariańską, dietetyczne). Na podstawie wtórnych źródeł informacji na grupie 1000 zakładów gastronomicznych zlokalizowanych w Warszawie i analizy Przewodnik po restauracjach (Nowak 2010) wykazano, że restauracje etniczne oferują dania kuchni ze wszystkich kontynentów (por. tabela 4). Najliczniej reprezentowane były lokale oferujące dania kuchni europejskiej (w tym polskiej) i azjatyckiej. Wiele placówek (225) oferowało zarówno dania polskie, jak i inne europejskie. Najmniej liczne były lokale z kuchnią afrykańską. Polacy stają się bardziej otwarci na poznawanie kuchni innych narodów. Do zainteresowania kuchnią etniczną przyczynia się jej popularyzacja w mediach, zwłaszcza w telewizji, na blogach internetowych i w kolorowych magazynach oraz turystyka. Według raportu pt. Polska na talerzu 2016, preferencje kulinarne Polaków to: kuchnia polska (78%), włoska (74%), amerykańska (53%), regionalna (47%), chińska/wietnamska (38%), śródziemnomorska (27%), japońska (20%), wegetariańska (17%), tajska i hinduska (po 13%), eko/bio (9%) i wegańska (8%). Wśród lokali, najpopularniejsze były pizzerie (70%), restauracje (52%) i zakłady fast food (61%), a w dalszej kolejności lokale z kebabami (45%), bary/ puby (42%), zakłady serwujące zapiekanki (27%) i burgery (24%) (Raport 2016). Na rynku warszawskim funkcjonuje wiele obiektów gastronomii systemowej. Najwięcej z nich oferuje pizzę, gdyż jest ona popularna wśród polskich konsumentów. Są to: Da Grasso, Telepizza, Gruby Benek, Dominium Pizza, Pizzeria Biesiadowo (por. tabela 5). Wśród wymienianych największych sieci lokali typu fast food wymienić można McDonald s, KFC, Subway (por. tabela 5). Kebaby, zapiekanki i burgery to również dania lubiane przez Polaków. Konkuruje z nimi coraz popularniejsza gastronomia mobilna. Według Global Food Service, w Polsce w 2015 roku było zarejestrowanych 300 food truck-ów. Szacuje

125 ARTUR GŁUCHOWSKI, EWA RASIŃSKA, EWA CZARNIECKA-SKUBINA 125 się, że wydatki na tego rodzaju posiłki będą rosnąć 30% rocznie. Na razie regularnie w food truckach jada 12% badanych (n=1000), wybierając: kebaby, burgery, hot dogi i zapiekanki (Dominiak 2016; Raport 2016). Tabela 4 Rodzaje etnicznej oferty w placówkach gastronomicznych w Warszawie Kontynent Europa Azja Ameryka Rodzaj kuchni angielska bałkańska czeska francuska grecka hiszpańska niemiecka i austriacka polska portugalska rosyjska turecka węgierska włoska Ogółem azjatycka indyjska, lankijska, nepalska japońska (w tym sushi) gruzińska, mongolska, ormiańska Ogółem amerykańska argentyńska brazylijska meksykańska Ogółem Liczba zakładów oferujących dania etniczne)* badania własne 2017 Nowak Afryka bez wskazania kraju 1 2 Bliski Wschód libańska żydowska Różne międzynarodowa Ogółem *Uwzględniono najbardziej znane i posiadające strony internetowe. Źródło: badania własne na podstawie wtórnych źródeł informacji W grupie placówek sieciowych są również restauracje casual dinning, takie jak Sphinx i TGI Fridays. Oferują one w przystępnej cenie smaczne, dobrej jakości posiłki.

126 126 RYNEK USŁUG GASTRONOMICZNYCH W POLSCE NA PRZYKŁADZIE WARSZAWY Tabela 5 Wybrane sieci lokali funkcjonujące w Warszawie System gastronomiczny w Polsce* Liczba placówek w Warszawie* McDonald s AmRest, w tym: KFC Pizza Hut Burger King Starbucks TelePizza Sfinks Polska, w tym: Sphinx Chłopskie Jadło WOOK Pub Lolek Pizzerie Da Grasso Pizzerie Gruby Benek 50 2 Pizzerie Dominium Pizza Pizzerie Biesiadowo Subway Green Way 30 1 Kawiarnie Grycan Coffeheaven (obecnie Costa Coffee) 137 kawiarni 250 kawomatów Empik Cafe (obecnie So!Coffee) 43 7 Cafe Nescafe 21 4 Kawiarnie A.Blikle W biegu Cafe 13 7 Pijalnia Czekolady E.Wedel 26 9 Pożegnanie z Afryką 15 3 Mount Blanc 20 0 *Stan na Źródło: jak w tabeli W Warszawie, oprócz barów i tradycyjnych kawiarni zorientowanych na różne grupy społeczne (artyści, studenci, rodzice z dziećmi itp.), rozwija się też rynek kawiarni sieciowych (por. tabela 5), światowych i polskich marek (np. Starbucks, A. Blikle, W biegu Cafe). Mimo że Warszawa posiada rozwiniętą bazę gastronomiczną, to brakuje produktu regionalnego ściśle z nią łączonego, tak jak ma to miejsce np. w Toruniu (pierniki), Poznaniu (rogale

127 ARTUR GŁUCHOWSKI, EWA RASIŃSKA, EWA CZARNIECKA-SKUBINA 127 świętomarcińskie) i Krakowie (bajgle). Niektóre produkty charakteryzują się dużym potencjałem, np. pączki od Bliklego, florentynki, kremówki czy Tort z Cafe Bristol, wuzetka. W 2009 roku opracowano recepturę nowego ciastka warszawskiego Zygmuntówka (Cech Rzemiosł Spożywczych w Warszawie 2017). Warszawa jest miejscem interesującym kulinarnie. Warszawskie lokale gastronomiczne zdają się być miejscem spotkania różnych kultur i smaków, a zwłaszcza otwartym na nowości. Znajdziemy tu lokale z kuchnią fusion, łączącą elementy różnych kuchni świata, z kuchnią molekularną i wegetariańską (por. tabela 6). Rośnie oferta dań prozdrowotnych i dietetycznych, w tym niskokalorycznych, z ograniczoną ilością tłuszczu i soli. Według badań przeprowadzonych wśród 4000 konsumentów, w 8 krajach świata (USA, Wlk. Brytania, Niemcy, Chiny, Rosja, Brazylia, Turcja, Polska), zaczyna być widoczne dążenie ludzi do zdrowszego trybu życia i do dokonywania świadomych wyborów podczas spożywania posiłków poza domem (Report World menu 2011). Przyczynia się do tego znakowanie żywieniowe placówek gastronomicznych i kart menu. Konsument w warszawskich restauracjach ma możliwość spróbowania dań z egzotycznych zakątków świata i z polskiej tradycji. Funkcjonują obiekty tematyczne specjalizujące się w pierogach (pierogarnie) i naleśnikach (naleśnikarnie) (por. tabela 6). Tabela 6 Warszawskie zakłady gastronomiczne tematyczne Oferta tematyczna Liczba zakładów* Kuchnia fusion 52 Kuchnia molekularna 2 Burgerownie 24 Pierogarnie 12 Naleśniarnie 8 Kuchnia wegetariańska 291 Lokale z kuchnią bezglutenową 14** *Stan na ; ** Źródło: jak w tabeli 4. Niewiele obiektów oferuje dania kuchni warszawskiej (np. flaki z pulpetami, pyzy), ze względu na brak ciągłości historycznej i kulturowej miasta powstałej wskutek wojny i socjalizmu (Hebda 2012). Rozwój gastronomii, podobnie jak innych sektorów gospodarczych nastawiony jest na różnych odbiorców. Niezależnie od lokali nowatorskich funkcjonuje rynek smakoszy. Dla osób, które lubią kuchnię tradycyjną, na rynku warszawskim są lokale z ofertą takich dań, jak: tatar, śledzie, ozory w galarecie, bryzole, zrazy, de volaille, schabowy i gulasz, podroby, rosół z makaronem, dudki (płucka) w białym barszczu, cynaderki w sosie, ozorki wieprzowe, flaki wołowe i wątróbkę. Dania te nawiązują do przedwojennych lokali i PRL-u.

128 128 RYNEK USŁUG GASTRONOMICZNYCH W POLSCE NA PRZYKŁADZIE WARSZAWY Do tradycji należą też bary mleczne. Znane były już w Warszawie w końcu XIX wieku i w okresie międzywojennym, zasłynęły jednak te z PRL-u. Pomysł barów szybkiej obsługi, serwujących proste potrawy (pierogi, naleśniki, kluski, kasze, potrawy z ziemniaków i nabiału) powstał w 1948 roku. W 1955 roku w Polsce było ponad 500 barów mlecznych. W 2011 roku, brytyjski dziennik The Guardian, za jedyne kulinarne miejsce warte polecenia w Gdańsku uznał bar mleczny Turystyczny, działający od połowy lat 50. (Kochanowski 2013). W Warszawie obecnie jest ich 16 (badania własne). W Polsce, podobnie jak w Europie, segment barów alkoholowych jest jeszcze mało rozwinięty, chociaż ich udział pod względem sprzedaży w Polsce to 18,4%. Znaczny odsetek (42%) konsumentów (n=1000) wskazuje, że odwiedza bary/puby (Raport 2016). Segment punktów gastronomicznych jest bardzo rozdrobniony i nie zbiera się danych statystycznych w tym zakresie, dlatego trudno ocenić, w jaki sposób rozwija się on w Polsce. We współczesnej Warszawie coraz większego znaczenia nabiera segment gastronomii w obiektach handlowych (food court). Na terenie Warszawy funkcjonuje 19 centrów handlowych. Znajdują się w okolicy dworców PKP i w pobliżu biurowców. Wśród osób korzystających z ich usług są więc osoby przyjezdne i pracujące w pobliżu (miejsce lunchu i spotkań biznesowych) oraz klienci centrum handlowego. Liczba lokali gastronomicznych na terenie centrów wynika z ich lokalizacji i wielkości centrum, i wynosiła od 14 do 32 placówek gastronomicznych. Są to kawiarnie, bary kawowe, cukiernie, lodziarnie, herbaciarnie, bary przekąskowe (kanapkowe, sałatkowe) i restauracje. Wśród restauracji część należy do sektora QSR (Quick Service Restaurants): McDonald s, Pizza Hut, KFC, Dominium Pizza, Burger King (Czarniecka-Skubina i in. 2011). W Warszawie są także lokale gastronomiczne wyróżnione w przewodnikach kulinarnych bądź prowadzone przez osoby znane z programów telewizyjnych. Są wśród nich te z kuchnią modernistyczną (Gault & Millan Polska 2016; Michelin 2016). Należą do nich np. Platter (Karol Okrasa programy Kuchnia z Okrasą i Smaki czasu z Karolem Okrasą ); Bistro de Paris (Michel Moran program MasterChef), AleGloria (Magda Gessler program Kuchenne rewolucje ), AtelierAmaro (Wojciech Modest Amaro programy Hell s Kitchen i TopChef ); Sowa & Przyjaciele (Robert Sowa program Mój przepis na i Życie od kuchni ); u Kucharzy (Adam Gessler program Wściekłe Gary ), Mała Polana Smaków (Andrzej Polan program Doradca Smaku ) (Strony internetowe restauracji 2017). Lokale gastronomiczne wyróżnione w przewodnikach kulinarnych Warszawskie lokale gastronomiczne są wyróżnione w różnych przewodnikach kulinarnych. W przewodniku Michelin (2016; 2017) na wyróżnione restauracje ponad 50% znajduje się w Warszawie, w tym Atelier Amaro i Senses otrzymały prestiżową gwiazdkę (bardzo dobra restauracja w swojej kategorii). Wśród restauracji polecanych w tym przewodniku, największy odsetek serwuje kuchnię nowatorską (36%), międzynarodową (28%), polską (18%) i etniczną (18%). W przewodniku Gault & Millau Polska (2016) wśród 390 restauracji 101 (25,9%) mieściło się w Warszawie, a w Poland 100 Best Restaurants (2016) 18%.

129 ARTUR GŁUCHOWSKI, EWA RASIŃSKA, EWA CZARNIECKA-SKUBINA 129 W rankingu Gault & Millau (2016) inspektorzy oceniali w punktach (max. 20) rodzaj serwowanej kuchni i typ lokalu. Najwięcej wyróżnionych lokali oferowało kuchnię etniczną (32,7%), międzynarodową i polską (po 18,8%). Mniejszy był udział lokali typu bistro (15,8%), lokali z kuchnią nowatorską (10,9%) i restauracji rybnych (3%). Lokale oceniono w zakresie 11-11,8 pkt. (bistra 11, restauracje rybne 11,2; z kuchnią etniczną 11,3; kuchnię polską 11,5 i międzynarodową 11,8 pkt.). Najlepiej oceniono zakłady z kuchnią nowatorską (14,7 pkt.). Ze względu na charakter obiektu, najwięcej wyróżniono lokali o swobodnym charakterze (43,6%), po 19,8% lokali eleganckich bądź biznesowych, ok. 13% rodzinnych i 10,9% miejsc romantycznych lub bistro. Najlepiej oceniono restauracje eleganckie (13,2 pkt.), pozostałe w zakresie 11-11,3 pkt. Dokonano przeglądu oferty na przykładzie 10 restauracji wyróżnianych w przewodnikach (por. tabela 7). Wszystkie wymienione w nich restauracje wykorzystują elementy kuchni modernistycznej, która polega na tworzeniu dań z użyciem nowych urządzeń, technik i niestosowanych dotąd surowców. Wykorzystywana jest wiedza z zakresu chemii żywności i fizyki oraz techniki znane z technologii żywności lub laboratorium. W nagrodzonych restauracjach nie funkcjonuje stała karta menu, dania są serwowane w postaci menu degustacyjnego, charakteryzują się nietypowymi połączeniami smakowymi i kreatywnością. Ponad połowa restauracji bazuje na polskich składnikach, a polskie dania p rezentowane są w nowoczesnej formie. Wykorzystanie elementów kuchni molekularnej połączone jest z nietypową prezentacją dań. Szefowie kuchni oprócz zachwycenia smakiem, chcą wzbudzić emocje i stymulować inne zmysły, tworząc kulinarny spektakl (Głuchowski, Czarniecka-Skubina 2016; Strony internetowe restauracji 2017). Tabela 7 Charakterystyka wybranych nowatorskich restauracji w Warszawie Restauracja Stałe menu Menu degustacyjne Polskie surowce Kuchnia modernistyczna Awangardowy sposób prezentacji Atelier Amaro* Senses* Tamka Nolita Salto Concept La Rotisserie L enfant Terrible Opasły Tom ELIXIR *Lokal z gwiazdką przewodnika Michelin (2016). Źródło: opracowanie własne na podstawie stron internetowych restauracji (2017).

130 130 RYNEK USŁUG GASTRONOMICZNYCH W POLSCE NA PRZYKŁADZIE WARSZAWY Restauracje z kuchnią nowatorską są często prowadzone przez osoby znane z telewizji, przez co stają się celem wizyt konsumentów podążających za miejscami uznawanymi za trendy. W dobie konsumpcjonizmu możliwość zaspokojenia podstawowych potrzeb głodu i pragnienia dla klienta zdaje się być niewystarczająca. Funkcja rozrywkowa gastronomii pozwalająca na zaspokojenie potrzeb wyższego rzędu staje się bardzo istotna i dlatego znane restauracje stanowią atrakcyjny produkt turystyczny m. st. Warszawy. Podsumowanie 1. Rynek usług w Polsce dynamicznie rozwija się, a rynek warszawski jest jego dobrym reprezentantem. Warszawa to ważne miejsce rozwoju i lokalizacji gastronomii. Przyczynia się do tego duża liczba potencjalnych konsumentów: stałych mieszkańców, znaczny odsetek osób dojeżdżających, a także turystów. Jest tu różnorodność rodzajów lokali gastronomicznych, tradycyjnych i reprezentujących najnowsze trendy. 2. Rynek usług gastronomicznych w Warszawie dynamicznie rośnie i podlega segmentacji ze względu na zróżnicowanie potrzeb konsumentów i lokalizację placówek. Wiele segmentów, jak np. punkty gastronomiczne, trudno scharakteryzować, gdyż nie ma zebranych danych statystycznych jakościowych, jedynie są dane ilościowe. Ten segment jest popularny wśród konsumentów ze względu na ceny. 3. W gastronomii warszawskiej zarysowuje się rozwój restauracji i barów. Segment ten reprezentują głównie restauracje etniczne i placówki sieciowe (restauracje, bary, kawiarnie). Wśród kuchni etnicznych dominuje kuchnia europejska i azjatycka, co wynika z preferencji kulinarnych Polaków. 4. Duża konkurencja motywuje właścicieli np. restauracji i kawiarni do znacznej kreatywności, przejawiającej się w bogatym i różnorodnym menu oraz nietypowych usługach dla konsumentów. W Warszawie znajdziemy restauracje prowadzone przez osobowości znane z programów telewizyjnych bądź wyróżnione w przewodnikach kulinarnych, co świadczy o wysokim poziomie usług. 5. Wydaje się, że na dalszy rozwój tego rynku będzie wpływać zamożność społeczeństwa, zwiększający się popyt na usługi gastronomiczne oraz zmiany zwyczajów żywieniowych wyrażające się wzrostem popularności oryginalnych form usług gastronomicznych, zmianą i rozwojem struktury bazy gastronomicznej. Bibliografia Baza Danych Lokalnych (2017), [dostęp: ]. Bombol M., Dąbrowska A. (2003), Czas wolny: konsument, rynek, marketing, K.E. Liber, Warszawa. Cech Rzemiosł Spożywczych w Warszawie (2017), [dostęp: ]. Cetnarska H., Kowalczyk A. (1995), Infrastruktura turystyczna i paraturystyczna, (w:) Warszawa jako centrum turystyczne, Uniwersytet Warszawski, Biuro Zarządu m. st. Warszawy, Wydział Kultury Fizycznej i Turystyki, Warszawa.

131 ARTUR GŁUCHOWSKI, EWA RASIŃSKA, EWA CZARNIECKA-SKUBINA 131 Czarniecka-Skubina E., Lipa P., Andrejko D. (2011), Gastronomia w centrach handlowych - współczesne miejsce spędzania wolnego czasu, (w:) Czarniecka-Skubina E., Nowak D., Mogiła-Lisowska J. (red.), Żywność i żywienie w turystyce i rekreacji, WSHGiT, Warszawa. Derek M., Duda-Gromada K., Kosowska P., Kowalczyk A., Madurowicz M. (2013), Problemowe i problematyczne ABC turystyki w Warszawie, Prace Geograficzne, nr 134. Dominiak I. (2016), Food truck, czyli piekło na kółkach, [dostęp: ]. Gault & Millau Polska (2016), Przewodnik po restauracjach, hotelach i produktach regionalnych, Warszawa. Głuchowski A., Czarniecka-Skubina E. (2016), Kuchnia modernistyczna w gastronomii, Zeszyty Naukowe WSTiJO w Warszawie. Turystyka i Rekreacja, nr 17(1). GUS ( ), Rocznik statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa. GUS (2016), Rocznik Statystyczny Województw 2016, GUS, Warszawa. GUS (2017), Mały Rocznik Statystyczny 2017, Warszawa. Hebda A. (2012), Warszawskie podróże kulinarne. Komunikacja podróży kulinarnych w materiałach reklamowych i recenzjach kulinarnych, Turystyka Kulturowa, nr 3. Kochanowski J. (2013), Bar mleczny, Biuletyn IPN, nr 5, pamięć.pl. Mazowiecki Ośrodek Badań Regionalnych (2017), Urząd Statystyczny, Warszawa. Michelin (2016), Main Cities of Europe Restaurants & Hotels. Milewska M., Prączko A., Stasiak A. (2017), Podstawy gastronomii. Od żywności do turystyki kulinarnej, PWE, Warszawa. Nowak M. (red.) (2010), Przewodnik po restauracjach, Warszawa pełną gębą , Agora, Warszawa. Ozimek I. (2013), Jakość usług gastronomicznych a ochrona konsumenta w Polsce, SGGW, Warszawa. Poland 100 Best Restaurants (2016), Przewodnik, Creative Agency Eventic, Warszawa. Raport (2009), Rynek punktów gastronomicznych w Polsce 2009, Sondaż dla Rzeczpospolitej, GFK Polonia. Raport (2015), Polska na talerzu 2015, Raport firmy Macro Cash & Carry. Raport (2016), Polska na talerzu 2016, Raport firmy Macro Cash & Carry. Report World menu (2011), [dostęp: ]. Rocznik Statystyczny Warszawy (2012; 2013; 2014; 2015; 2016), Urząd Statystyczny w Warszawie. Śleszyński P. (2004), Kształtowanie się zachodniej części centrum Warszawy, Prace Geograficzne, IGiPZ PAN, Warszawa. [dostęp: ]. [dostęp: ]. [dostęp: ]. [dostęp: ]. [dostęp: ]. [dostęp: ]. [dostęp: ]. [dostęp: ]. [dostęp: ].

132 132 RYNEK USŁUG GASTRONOMICZNYCH W POLSCE NA PRZYKŁADZIE WARSZAWY [dostęp: ]. [dostęp: ]. The Catering Services Market in Poland on the Example of Warsaw Summary The aim of the paper is to present the market for catering services in Warsaw as an example of present gastronomy in Poland. The market review was made on the basis of statistics, available scientific literature, culinary guides, and own analyses. Quantitative data, the structure and location of the city s catering establishments, as well as the specifics of the existing facilities were taken into account. The total number of catering establishments in Warsaw at the beginning of 2017 amounted to 9,473. They were located mainly in Śródmieście and Mokotów. Most of establishments, 116 per 1km 2, were located in the downtown district. Great diversity of consumer needs causes that there are a variety of types of eating places which are traditional or representing new trends. In Warsaw, we can find those places managed by personalities from the TV programmes or highlighted in culinary guides, which prove a high level of services. Key words: catering services, Warsaw market, services. JEL codes: L83 Рынок услуг общепита в Польше на примере Варшавы Резюме Цель работы представить рынок услуг общественного питания в Варшаве в качестве примера современного общепита в Польше. Обзор рынка провели на основе статистических данных, доступной научной литературы, кулинарных справочников и собственных исследований. Учли данные в количественном выражении, структуру и размещение заведений общепита в городе, а также специфику действующих объектов. Число всех заведений общепита в Варшаве в начале 2017 г. составило 9473 единицы. Они в основном находились в центральном районе и в районе Мокотув. Больше всего (116) заведений в пересчете на 1 км 2 было в центральном районе столицы, Средместье (польск. Śródmieście). Большая дифференциация потребностей потребителей приводит к тому, что здесь выступает разновидность заведений общепита, традиционных и представляющих новейшие тренды. В Варшаве есть заведения общепита, управляемые личностями, известными по телевидению, или завоевавшие призы кулинарных справочников, что свидетельствует о высоком уровне услуг. Ключевые слова: общественное питание, варшавский рынок, услуги. Коды JEL: L83

133 ARTUR GŁUCHOWSKI, EWA RASIŃSKA, EWA CZARNIECKA-SKUBINA 133 Artykuł nadesłany do redakcji w maju 2017 roku All rights reserved Afiliacja: mgr inż. Artur Głuchowski mgr inż. Ewa Rasińska dr hab. Ewa Czarniecka-Skubina Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Wydział Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji ul. Nowoursynowska 159C Warszawa artur_gluchowski@sggw.pl ewa_rutkowska@sggw.pl ewa_czarniecka_skubina@sggw.pl

134 134 HANDEL WEWNĘTRZNY 2017;4(369): (tom II) Sylwia Golian Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie Możliwości zagospodarowania niewykorzystanych zasobów potencjału agroturystycznego Roztocza Streszczenie Celem publikacji jest ocena wykorzystania potencjału agroturystycznego Roztocza i wskazanie konkretnych rozwiązań, umożliwiających poprawę obecnej oferty agroturystycznej. Na podstawie wskaźników potencjału agroturystycznego poszczególnych gmin, liczby funkcjonujących w nich gospodarstw agroturystycznych i przygotowanej dla turystów oferty, dokonano typologii gmin, która posłużyła do wskazania konkretnych rozwiązań i kierunków dalszego rozwoju agroturystyki na Roztoczu. Otrzymane wyniki badań pozwoliły stwierdzić, że potencjał agroturystyczny nie jest tam w pełni wykorzystany. Potwierdzeniem tej tezy jest słabo wykształcony produkt agroturystyczny, a także brak gospodarstw agroturystycznych lub ich niewielka liczba w niektórych gminach o obiektywnie atrakcyjnym potencjale agroturystycznym. Główne działania, mające na celu poprawę istniejącej sytuacji, powinny być kompleksowe i obejmować takie płaszczyzny, jak: działalność szkoleniowa, tworzenie nowych, innowacyjnych produktów agroturystycznych i rozwój już funkcjonujących, poprawa zagospodarowania turystycznego i dostępności komunikacyjnej oraz działalność promocyjna. Przedstawione wyniki badań i rozwiązania mogą zostać w praktyce wykorzystane przez władze samorządowe, organizacje turystyczne, a przede wszystkim przez właścicieli gospodarstw agroturystycznych do dalszego kształtowania produktów agroturystycznych na Roztoczu. Słowa kluczowe: agroturystyka, Roztocze, potencjał agroturystyczny. Kody JEL: O01 Wstęp Jednym ze sposobów zwiększenia aktywności zawodowej mieszkańców obszarów wiejskich jest rozwój turystyki. Dzięki niej możliwe jest odejście od monofunkcyjnego rozwoju wsi na rzecz dywersyfikacji gospodarstw rolnych w kierunku działalności pozarolniczej (Sawicki, Mazurek-Kusiak 2010). Popularną formą rozwoju turystyki na obszarach wiejskich jest agroturystyka, która doskonale wpisuje się w wielofunkcyjny i zrównoważony rozwój obszarów wiejskich (Kurtyka 2008). Agroturystyka cieszy się coraz większą popularnością, zarówno w Europie, jak i w Polsce. Szybkie tempo życia, zatłoczone i zanieczyszczone aglomeracje miejskie sprawiają, że turyści szukają miejsc, w których mogą odpocząć na łonie natury, zjeść posiłki przygotowane ze zdrowych i smacznych produktów, których smak przywołuje miłe wspomnienia z dzieciństwa (Kurtyka 2010). Dziedzictwo kulturowe wsi jest także doskonałą okazją do poznania

135 SYLWIA GOLIAN 135 licznych wierzeń, tradycji, obrzędów oraz sztuki ludowej, które w pierwotnej formie kultywowane są tylko na obszarach wiejskich (Zawadka 2010). Roztocze jest jednym z najatrakcyjniejszych turystycznie regionów Lubelszczyzny. Leży na pograniczu Polski i Ukrainy, rozciągając się od Kraśnika do Lwowa. Polska część obejmuje obszar 2391 km 2, co stanowi 71% całości. Region charakteryzuje występowanie licznych walorów przyrodniczych i antropogenicznych przy jednocześnie bardzo słabym uprzemysłowieniu, niskiej urbanizacji oraz dużej roli rolnictwa. Dominuje tam tradycyjny sposób gospodarowania, o mało intensywnym i mało wydajnym charakterze produkcji rolniczej. Rozdrobnienie i niewielka powierzchnia gospodarstw (ok. 70% ma powierzchnię poniżej 5 ha), nie sprzyjają osiąganiu zadowalających efektów produkcyjnych. W konsekwencji większość rolników prowadzi działalność jedynie na własne potrzeby (Flaga i in. 2004; Skowronek, Wołoszyn 2006). Trudna sytuacja ekonomiczna tego regionu zmusza wielu rolników do podejmowania różnych pozarolniczych inicjatyw gospodarczych. Jedną z nich jest agroturystyka. Pierwsze gospodarstwa agroturystyczne zaczęły powstawać na Roztoczu pod koniec lat 90. XX wieku, ale ich największy rozkwit nastąpił po 1996 roku. W 2012 roku na Roztoczu funkcjonowało 160 gospodarstw agroturystycznych, co stanowiło około 2% wszystkich obiektów tego typu w kraju (GUS 2011) i 43% wszystkich obiektów noclegowych na omawianym terenie. Dysponowały one 1622 miejscami noclegowymi, z czego 70,5% funkcjonowało całorocznie. Gospodarstwa agroturystyczne rozmieszczone były bardzo nierównomiernie. Na Roztoczu Środkowym funkcjonowało 111 obiektów, na Roztoczu Zachodnim 26, a na Roztoczu Wschodnim 23. Sytuacja ta wiąże się przede wszystkim ze zróżnicowaniem uwarunkowań przyrodniczych, społecznych i gospodarczych. Roztocze Środkowe wyróżnia duża atrakcyjność walorów turystycznych oraz duża popularność wśród turystów, którzy odwiedzają ten obszar od dawna. Na Roztoczu Zachodnim i Wschodnim jeszcze do niedawna dominowało głównie rolnictwo. Ze względu na duże zróżnicowanie uwarunkowań, nie tylko poszczególne części Roztocza, ale także gminy należące do tych samych podregionów, posiadają różny potencjał agroturystyczny, który nie w pełni został jeszcze wykorzystany. Pod jego pojęciem rozumie się ogół elementów umożliwiających uprawianie agroturystyki na danym obszarze, na który składają się elementy strukturalne, związane z czynnikami przestrzennymi oraz funkcjonalne, związane z działaniami podmiotów bezpośrednio lub pośrednio zaangażowanych w działalność agroturystyczną. Uwzględniając potencjał agroturystyczny oraz stan rozwoju agroturystyki w poszczególnych gminach można wskazać niewykorzystane zasoby i dalsze kierunki rozwoju agroturystyki. Tak szerokie ujęcie tematu ma na celu obiektywną ocenę sytuacji i wskazanie konkretnych rozwiązań, umożliwiających poprawę obecnej oferty agroturystycznej Roztocza, a dzięki temu dostosowanie jej do wzrastających oczekiwań gości i ruchu turystycznego.

136 136 MOŻLIWOŚCI ZAGOSPODAROWANIA NIEWYKORZYSTANYCH ZASOBÓW... Metodologia badań Przedstawione wyniki badań stanowią część kompleksowych badań, przeprowadzonych na temat uwarunkowań, stanu i perspektyw rozwoju agroturystyki na Roztoczu. Do zbadania potencjału agroturystycznego gmin Roztocza wykorzystano metodę wielowymiarowej analizy porównawczej. Za podstawową jednostkę przestrzenną przyjęto gminę. Potencjał agroturystyczny analizowano w podziale na zasoby strukturalne i zasoby funkcjonalne. Wśród zasobów strukturalnych uwzględniono 44 cechy, a wśród zasobów funkcjonalnych 15. Badaniami objęto 23 gminy należące do polskiej części Roztocza, których przynajmniej 30% powierzchni leży w jego granicach. Z objętych badaniami gmin 17 to gminy wiejskie, a 6 to gminy miejsko-wiejskie. Ze względu na brak aktualnej i wiarygodnej bazy gospodarstw agroturystycznych przeprowadzono dodatkowe badania w celu jej sporządzenia. Posiłkowano się także wynikami badań ankietowych przeprowadzonych, w gospodarstwach agroturystycznych, inwentaryzacją terenową i obserwacją uczestniczącą. Dokonano dodatkowo analizy dostępnej literatury przedmiotu i dokumentów strategicznych dotyczących badanego obszaru. Typologia gmin Roztocza W celu wskazania możliwości zagospodarowania niewykorzystanych zasobów potencjału agroturystycznego i określenia kierunków dalszego rozwoju agroturystyki na Roztoczu dokonano typologii badanych gmin (por. rysunek 1). Uwzględniono w niej wielkość wskaźników określających atrakcyjność potencjału agroturystycznego (mało atrakcyjny Pa1, przeciętnie atrakcyjny Pa2, atrakcyjny Pa3, bardzo atrakcyjny Pa4) i liczbę gospodarstw funkcjonujących w każdej gminie (brak Ga0, nieliczne <10 Ga1, liczne 10 Ga2) (por. rysunek 1, tabela 1). Zgodnie z przyjętymi założeniami wydzielono dwanaście typów gmin. Natomiast badane gminy Roztocza zaklasyfikowano do siedmiu z nich (por. tabela 1). Typ Pa4Ga2 charakteryzuje się bardzo atrakcyjnym potencjałem agroturystycznym i dużą liczbą gospodarstw agroturystycznych. Zaliczono do niego trzy gminy leżące na Roztoczu Środkowym: Zwierzyniec, Józefów i Krasnobród. Gminy zaklasyfikowane do typów: Pa3Ga0, Pa3Ga1 i Pa3Ga2 posiadają dobre warunki do rozwoju agroturystyki, a potencjał agroturystyczny został tam oceniony jako atrakcyjny. W pierwszym z nich (g. Szczebrzeszyn) brak jest gospodarstw świadczących usługi agroturystyczne, w drugim (g. Bełżec, g. Frampol) gospodarstwa agroturystyczne występują nielicznie, a w trzecim licznie (g. Susiec). Świadczy to o niepełnym wykorzystaniu potencjału agroturystycznego w gminach Szczebrzeszyn, Bełżec i Frampol. W typach Pa2Ga1 i Pa2Ga2 potencjał agroturystyczny został oceniony jako przeciętnie atrakcyjny. Różni je natomiast liczba gospodarstw agroturystycznych. W pierwszym pod-

137 SYLWIA GOLIAN 137 Rysunek 1 Potencjał agroturystyczny i liczba gospodarstw agroturystycznych badanych gmin Roztocza Źródło: opracowanie własne. mioty agroturystyczne funkcjonują nielicznie, zaliczono do niego gminy Narol i Lubycza Królewska. Do typu Pa2Ga2, zaklasyfikowano gminy: Horyniec Zdrój i Adamów, w których działa wiele gospodarstw agroturystycznych. Potencjał agroturystyczny pozostałych gmin jest mało atrakcyjny i reprezentują one typy: Pa1Ga0 i Pa1Ga1. W gminach: Tomaszów Lubelski, Tarnawatka, Goraj, Chrzanów, Godziszów i Zakrzówek (Pa1Ga0) brak jest obiektów agroturystycznych, natomiast w gminach: Krynice, Tereszpol, Radecznica, Turobin, Batorz i Szastarka (Pa1Ga1) powstały tylko nieliczne. Prawie wszystkie gminy należące do Roztocza Zachodniego zaklasyfikowane zostały do typów o mało atrakcyjnym potencjale agroturystycznym z nielicznie występującymi gospodarstwami agroturystycznymi lub ich brakiem (Pa1Ga0, Pa1Ga1). Wyjątek stanowią gminy Frampol (Pa3Ga1) i Szczebrzeszyn (Pa3Ga0) (por. tabela 1).

138 138 MOŻLIWOŚCI ZAGOSPODAROWANIA NIEWYKORZYSTANYCH ZASOBÓW... Tabela 1 Typologia badanych gmin ze względu na potencjał agroturystyczny i liczbę gospodarstw agroturystycznych Liczba gospodarstw agroturystycznych bardzo atrakcyjny (Pa4) Potencjał agroturystyczny atrakcyjny (Pa3) przeciętnie atrakcyjny (Pa2) mało atrakcyjny (Pa1) >10 (Ga2) <10 (Ga1) brak (Ga0) Pa4Ga2 Pa3Ga2 Pa2Ga2 Pa1Ga2 Zwierzyniec (21) Józefów (18) Krasnobród (19) Susiec (35) Horyniec Zdrój (14) Adamów (15) brak Pa4Ga1 Pa3Ga1 Pa2Ga1 Pa1Ga1 brak Bełżec (2) Frampol (7) Narol (6) Lubycza Królewska (3) Krynice (1) Tereszpol (6) Radecznica (1) Turobin (1) Batorz (6) Szastarka (5) Pa4Ga0 Pa3Ga0 Pa2Ga0 Pa1Ga0 brak Szczebrzeszyn brak Tomaszów Lubelski Tarnawatka Goraj Chrzanów Godziszów Zakrzówek * W nawiasie podano liczbę gospodarstw agroturystycznych funkcjonujących w gminie. Źródło: opracowanie własne. Sytuacja na Roztoczu Środkowym jest dużo bardziej zróżnicowana. Znajdujące się tam gminy zaszeregowano do sześciu różnych typów: Pa4Ga2 (g. Zwierzyniec, Józefów, Krasnobród), Pa3Ga1 (g. Bełżec), Pa3Ga2 (g. Susiec), Pa2Ga2 (g. Adamów), Pa1Ga0 (g. Tarnawatka, Tomaszów Lubelski), Pa1Ga1 (g. Krynice). Gminy Roztocza Wschodniego zaklasyfikowano do dwóch typów: Pa2Ga1 (g. Lubycza Królewska, Narol) i Pa2Ga2 (g. Horyniec Zdrój). Możliwości zagospodarowania niewykorzystanych zasobów potencjału agroturystycznego Kierunki dalszego rozwoju agroturystyki na Roztoczu należy określać z uwzględnieniem atrakcyjności potencjału agroturystycznego i dotychczasowego poziomu rozwoju produktów agroturystycznych.

139 SYLWIA GOLIAN 139 W tabeli 2 zamieszczono proponowane kierunki rozwoju dla każdego typu gmin w celu wskazania możliwości wykorzystania niezagospodarowanego potencjału agroturystycznego i poprawy dotychczasowej oferty agroturystycznej. Jeżeli agroturystyka ma stać się ważnym elementem lokalnej gospodarki Roztocza, co zakłada większość dokumentów strategicznych, konieczne jest przeprowadzenie określonych działań na różnych płaszczyznach. Kształtowanie produktów agroturystycznych, które mogłyby konkurować z pozostałymi ofertami na rynku turystycznym, wymaga nie tylko poprawy jakości usług podstawowych (zakwaterowania i wyżywienia), ale także zintegrowanego systemu organizacji i zarządzania agroturystyką na poszczególnych obszarach. Współpraca między władzami lokalnymi, stowarzyszeniami agroturystycznymi i agrokwaterodawcami na Roztoczu pozostawia obecnie wiele do życzenia. Bardzo potrzebny jest lider, który mógłby ujednolicić i skoordynować działania poszczególnych jednostek. Stowarzyszenia agroturystyczne mogą być ważnymi ogniwami przyszłego systemu organizacji, potrzebna jest jednak fachowa pomoc specjalistów w organizacji i zarządzaniu agroturystyką. Funkcję koordynatora powinna pełnić jedna z Lokalnych Organizacji Turystycznych. Najważniejszymi czynnikami rozwoju wydają się być: wzrost świadomości i wiedzy lokalnej ludności oraz władz samorządowych o korzyściach wynikających z rozwoju tej formy turystyki, umiejętność budowania ciekawych i innowacyjnych produktów agroturystycznych, które mogą konkurować z innymi ofertami na rynku, a także odpowiednia promocja i dystrybucja usług. Działania wspierające rozwój agroturystyki na Roztoczu powinny być kompleksowe i obejmować takie płaszczyzny jak: działalność szkoleniowa, tworzenie nowych produktów agroturystycznych i rozwój już funkcjonujących, poprawa zagospodarowania turystycznego i dostępności komunikacyjnej oraz działalność promocyjna. Agroturystyką zajmują się rolnicy, którzy najczęściej nie mają wykształcenia kierunkowego ani wcześniejszych doświadczeń w prowadzeniu podobnej działalności. Istnieje więc potrzeba działań edukacyjnych w zakresie przygotowania mieszkańców wsi do umiejętnego wykorzystania rodzimych walorów i atrakcji turystycznych, które przyczynią się do rozwoju ekonomiczno-społecznego zarówno gospodarstw agroturystycznych, jak i społeczności lokalnych. Szkolenia te powinny obejmować takie zagadnienia, jak: budowanie produktów agroturystycznych, obsługa klienta, segmentacja rynku, promocja i dystrybucja usług agroturystycznych, innowacje w agroturystyce, animacja czasu wolnego, nowe trendy (ekoturystyka, turystyka rehabilitacyjna, zielarstwo), źródła finansowania działalności agroturystycznej. Szkolenia powinny obejmować tylko zagadnienia teoretyczne, ale powinny być oparte na praktyce, np. wizytach studyjnych w gospodarstwach agroturystycznych w innych regionach kraju i za granicą.

140 140 MOŻLIWOŚCI ZAGOSPODAROWANIA NIEWYKORZYSTANYCH ZASOBÓW... Tabela 2 Możliwości i kierunki rozwoju agroturystyki w badanych gminach Typ Gminy Proponowane kierunki rozwoju agroturystyki Pa4Ga2 Pa3Ga0 Pa3Ga1 Józefów (18), Krasnobród (19), Zwierzyniec (21) Szczebrzeszyn Frampol (7), Bełżec (2) Pa3Ga2 Susiec (35) poprawa standardu kwater agroturystycznych i jakości usług świadczonych w funkcjonujących już gospodarstwach agroturystycznych; segmentacja usług agroturystycznych, przygotowanie odpowiedniej oferty uwzględniającej wiek, upodobania i sposób spędzania czasu przez turystów; poszerzenie oferty usług dodatkowych oferowanych przez gospodarstwa agroturystyczne, np. organizacja warsztatów edukacyjno-artystycznych, organizacja wycieczek po regionie, pokazy ginących zawodów, udział w pracach gospodarskich, spływy kajakowe, kuligi, usługi spa itp.; wyposażenie gospodarstw agroturystycznych w większą ilość sprzętu sportowego; powstawanie nowych gospodarstw agroturystycznych poza miejscowościami gminnymi; przygotowanie dla turystów pakietów obejmujących pobyt w gospodarstwie połączony z wyżywieniem, opartym na lokalnych produktach, atrakcjami w gospodarstwach i okolicy, objętych jedną ceną; większa współpraca pomiędzy agrokwaterodawcami, stowarzyszeniami agroturystycznymi i samorządami lokalnymi; zagospodarowanie niewykorzystanego potencjału agroturystycznego; utworzenie kilku gospodarstw agroturystycznych, które mogłoby uzupełnić obecną bazę noclegową; lepsze wykorzystanie istniejącego potencjału agroturystycznego; specjalizacja funkcjonujących gospodarstw agroturystycznych i poszerzanie ich oferty i stworzenie nowych; większa współpraca pomiędzy agrokwaterodawcami, stowarzyszeniami agroturystycznymi i samorządami lokalnymi; powstanie stowarzyszenia agroturystycznego w gminie Frampol; gmina, w której agroturystyka rozwija się już od wielu lat, jednak oferta gospodarstw agroturystycznych jest wąska i mało atrakcyjna; poprawa standardu kwater agroturystycznych i jakości usług świadczonych; specjalizacja kwater agroturystycznych; segmentacja usług agroturystycznych, przygotowanie odpowiedniej oferty uwzględniającej wiek, upodobania i sposób spędzania czasu przez turystów; poszerzenie oferty usług dodatkowych oferowanych przez gospodarstwa agroturystyczne, np. organizacja warsztatów edukacyjno-artystycznych, organizacja wycieczek po regionie, pokazy ginących zawodów, udział w pracach gospodarskich, spływy kajakowe, kuligi, usługi spa itp.; przygotowanie dla turystów pakietów obejmujących pobyt w gospodarstwie połączony z wyżywieniem, opartym na lokalnych produktach, atrakcjami w gospodarstwach i okolicy, objętych jedną ceną; wyposażenie gospodarstw agroturystycznych w większą ilość sprzętu sportowego;

141 Pa2Ga1 Pa2Ga2 Pa1Ga0 Pa1Ga1 Lubycza Królewska (3), Narol (6) Horyniec Zdrój (14), Adamów (15) Tarnawatka, Chrzanów, Godziszów, Tomaszów Lubelski, Zakrzówek, Goraj Batorz (6), Krynice (1), Turobin (1), Tereszpol (6), Radecznica (1), Szastarka (5) SYLWIA GOLIAN 141 lepsze wykorzystanie istniejącego potencjału agroturystycznego; prowadzona działalność promocyjna gmin pozwala przypuszczać, że w najbliższym czasie powstaną tam kolejne gospodarstwa agroturystyczne; wskazanym jest utworzenie stowarzyszenia agroturystycznego, które skupiałoby gospodarstwa agroturystyczne z terenu Roztocza Wschodniego; w gminach tych od kilku lat funkcjonują z powodzeniem gospodarstwa agroturystyczne, część z nich ma ciekawą ofertę dla swoich gości, natomiast pozostałe powinny ją jeszcze ulepszyć; powstawanie nowych gospodarstw agroturystycznych poza miejscowościami gminnymi, szczególnie w gminie Horyniec Zdrój; poprawa standardu kwater agroturystycznych i jakości usług świadczonych; segmentacja usług agroturystycznych, przygotowanie odpowiedniej oferty uwzględniającej wiek i sposób spędzania czasu; poszerzenie oferty usług dodatkowych oferowanych przez gospodarstwa agroturystyczne, np. organizacja warsztatów edukacyjno-artystycznych, organizacja wycieczek po regionie, pokazy ginących zawodów, udział w pracach gospodarskich, spływy kajakowe, kuligi, usługi spa itp.; przygotowanie dla turystów pakietów obejmujących pobyt w gospodarstwie połączony z wyżywieniem, opartym na lokalnych produktach, atrakcjami w gospodarstwach i okolicy, objętych jedną ceną; wyposażenie gospodarstw agroturystycznych w większą ilość sprzętu sportowego; mało atrakcyjny potencjał agroturystyczny i brak gospodarstw agroturystycznych w tych gminach wskazują, że ta forma turystyki w najbliższym czasie nie będzie się tam rozwijała; w przyszłości mogą tam powstać pojedyncze gospodarstwa agroturystyczne; są to gminy, w których mimo niskiego potencjału agroturystycznego powstały nieliczne gospodarstwa agroturystyczne i za ich przykładem mogą powstawać kolejne; największe szanse dalszego rozwoju agroturystyki mają gmina Batorz i Tereszpol; oferta funkcjonujących obiektów agroturystycznych powinna zostać poszerzona o więcej atrakcji związanych z funkcjonowaniem gospodarstwa rolnego i tradycyjnymi zwyczajami; specjalizacja kwater agroturystycznych; gmina Tereszpol, dzięki położeniu w sąsiedztwie gminy Zwierzyniec i cennym walorom przyrodniczym ma szansę stać się ośrodkiem agroturystycznym konkurującym ze Zwierzyńcem; poprawie powinny ulec uwarunkowania związane z potencjałem funkcjonalnym; * W nawiasie podano liczbę gospodarstw agroturystycznych funkcjonujących w gminie. Źródło: jak w tabeli 1.

142 142 MOŻLIWOŚCI ZAGOSPODAROWANIA NIEWYKORZYSTANYCH ZASOBÓW... Współczesny rynek turystyczny jest niezwykle wymagający i konkurencyjny. Dlatego konieczne jest tworzenie oryginalnych ofert agroturystycznych, które będą przyciągały zarówno klientów indywidualnych, jak i biura podróży. Oferta składająca się z noclegu i w niektórych przypadkach wyżywienia to zdecydowanie za mało, szczególnie na obszarach, które nie posiadają wielu walorów turystycznych. Przygotowanie ciekawej oferty agroturystycznej wymaga od właścicieli większego zaangażowania, pomysłowości i wiedzy. Nie zawsze muszą to być przedsięwzięcia wymagające nakładu dużego kapitału. Dziedzictwo kulturowe wsi, w połączeniu z przyrodą i krajobrazem rolniczym, stanowiące dla mieszkańców wsi szarą codzienność, może być dużą atrakcją dla gości odwiedzających obszary wiejskie, także dla turystów zagranicznych (Woźniak, Lechwar 2004). Konieczne jest jednak spojrzenie na nie oczami turysty, a nie mieszkańca. Produkt agroturystyczny powinien powstawać w wyniku dobrego rozpoznania lokalnych zasobów, badania rynku i realizacji oryginalnych pomysłów. Ważne jest, aby ofertę gospodarstw agroturystycznych poszerzyć o atrakcje związane z poznawaniem lokalnej kultury, zwyczajów, potraw, a także kontakt z twórcami ludowymi i warsztaty ginących zawodów. Ciekawym rozwiązaniem mogą być obiekty funkcjonujące zgodnie z porami roku i zwyczajami ludowymi. Na bazie istniejących gospodarstw agroturystycznych proponuje się utworzenie ciekawych produktów agroturystycznych, które łącznie z dotychczasową ofertą agroturystyczną Roztocza mogłyby być promowane pod wspólną marką Roztoczańska Wieś. Poniżej przedstawiono przykładowe produkty agroturystyczne: -- Rowerem przez Roztocze współpraca kilku kwater agroturystycznych kilkudniowa wycieczka rowerowa, którą można rozpocząć w każdej chwili z dowolnie wybranej przez turystę kwatery. W każdej z nich czekają na gości: rowery, mapka z opisem trasy i miejsc godnych uwagi, domowe jedzenie, noclegi. -- Kajakiem przez Roztocze współpraca kilku kwater agroturystycznych kilkudniowy spływ kajakowy połączony z noclegiem w kwaterach agroturystycznych i atrakcjami z nimi związanymi. -- Szlak winny powstanie na bazie winnic działających w gospodarstwach agroturystycznych Polana w Lipowcu i Czarnowoda w Czarnowodzie oraz winnicę Marysieńka w Grabniku k/krasnobrodu. -- Od mleka do sera będzie pokazywał, jak wygląda produkcja sera w gospodarstwie agroturystycznym. Uczestnicy będą brali czynny udział w przygotowaniu, a uwieńczeniem pracy będzie degustacja i możliwość zabrania produktu do domu. -- Od ziarenka do chleba będzie pokazywał, jak wygląda wypiek chleba w gospodarstwie agroturystycznym. Uczestnicy będą brali czynny udział w przygotowaniu chleba tradycyjną metodą, a uwieńczeniem pracy będzie degustacja i możliwość zabrania produktu do domu. -- Powrót do tradycji współpraca kilku kwater agroturystycznych kilkudniowe pobyty w gospodarstwach agroturystycznych połączone z nauka rzemiosła, sztuki ludowej i kuchni tradycyjnej. Każdy dzień może być poświęcony kształceniu innej umiejętności, np. wyplataniu koszy, haftowaniu, pieczeniu chleba, lepieniu pierogów, garncar-

143 SYLWIA GOLIAN 143 stwu. Turyści mogą mieszkać w jednym gospodarstwie agroturystycznym i jednocześnie uczestniczyć w warsztatach organizowanych przez innych agrokwaterodawców. -- Roztoczańska wieś dla dzieci opracowanie bazy gospodarstw agroturystycznych ze specjalną ofertą skierowaną do dzieci, w których zachowane są szczególne warunki bezpieczeństwa. Obiekty te powinny dysponować infrastrukturą, umożliwiającą aktywne spędzenie czasu dzieciom w różnym wieku, jak również ich rodzicom. Na obszarze Roztocza nie powstała żadna wioska tematyczna, a z przykładów w innych regionach Polski czy też Europy wiadomo, że cieszą się one dużym zainteresowaniem wśród turystów. Praktycznie brakuje też tematycznych gospodarstw agroturystycznych. Mogłyby powstać np. gospodarstwa rybackie, hafciarskie, malarskie, zielarskie, mleczne itp., w których wokół jednego tematu przewodniego można tworzyć rożne atrakcje dla gości. Ważnym czynnikiem rozwoju jest także kapitał ludzki i społeczny. Bez tego nawet najlepiej opracowany produkt turystyczny nie osiągnie sukcesu. Jakość świadczonych usług, bezpieczeństwo, umiejętne podejście do klienta odgrywają kluczową rolę. Szczególnie ważne jest to w przypadku gospodarstw agroturystycznych, w których turyści mają bezpośredni kontakt z rodziną rolnika, a z czasem stają się przyjaciółmi rodziny. Oferta agroturystyczna Roztocza wymaga także segmentacji. Obecnie oferta obiektów świadczących usługi agroturystyczne skierowana jest do wszystkich. Warto, aby gospodarstwa agroturystyczne ukierunkowały się na konkretny segment rynku. Można tu posłużyć się np. wiekiem gości, ich zainteresowaniami czy też formą spędzania czasu. Warto też pomyśleć o niezagospodarowanych albo słabo zagospodarowanych segmentach rynku, które mogą korzystać z oferty agroturystycznej. Mowa tu o osobach niepełnosprawnych, starszych czy też mniej majętnych. Agroturystyka skierowana do seniorów jest doskonałym rozwiązaniem, ponieważ ich stan zdrowia i kondycja psychofizyczna nie zawsze pozwalają na zbyt aktywny wypoczynek. Ofert dla osób starszych jest atrakcyjna nie tylko ze względu na ciszę i osobiste kontakty. Z wiekiem możliwości adaptacyjne zmniejszają się, przez to trudniej uczestniczyć takim osobom w turystyce masowej. Natomiast agroturystyka daje możliwość kameralnego spędzania czasu w kontakcie z przyrodą i życzliwymi gospodarzami (Krzemieniewska, Sikora 2003). Tylko pojedyncze obiekty tworzą pakiety usług objęte jedną ceną. Należy przygotować oferty składające się z noclegu, wyżywienia i atrakcji dodatkowych, zorganizowanych zarówno w obiekcie, jak i poza nim. Można w nie włączyć zwiedzanie regionu, udział w warsztatach, naukę rzemiosła, jazdę konną, spływ kajakowy czy też kulig. Takie oferty powinny mieć niższą cenę aniżeli oddzielny zakup poszczególnych usług. Na badanym obszarze stwierdzono także niedostatki w sieciowaniu produktów oraz brak współpracy na poziomie lokalnym. Nawiązanie współpracy między rolnikami, lokalnymi przedsiębiorcami, obiektami muzealnymi i innymi instytucjami może owocować opracowaniem ciekawych produktów turystycznych, które będą cieszyły się zainteresowaniem nie tylko klientów indywidualnych, ale również grupowych. Pojedyncze gospodarstwa agroturystyczne nie są w stanie przyjąć jednorazowo dużej grupy gości ze

144 144 MOŻLIWOŚCI ZAGOSPODAROWANIA NIEWYKORZYSTANYCH ZASOBÓW... względu na ograniczoną liczbę miejsc. Natomiast przy współpracy kilku gospodarzy jest to możliwe. Jednym z podstawowych problemów agroturystyki na Roztoczu jest sezonowość oferty turystycznej i ruchu turystycznego. Brak turystów poza sezonem nie pozwala kwaterodawcom czerpać zadowalających dochodów z prowadzonej działalności turystycznej. Z tego powodu należy poszerzyć ofertę atrakcji turystycznych o atrakcje zimowe. Na przykładzie funkcjonujących w regionie stoków narciarskich można zaobserwować wzrost liczby turystów w gospodarstwach agroturystycznych położonych w ich okolicy. Zimową ofertę gospodarstw agroturystycznych można poszerzyć o kuligi, ogniska, organizację warsztatów, przygotowywanie ozdób świątecznych, wyplatanie koszy, czyli te czynności którymi zajmowali i zajmują się rolnicy w okresie zimy. Środowisko naturalne, w jak najmniejszym stopniu przekształcone przez człowieka, jest podstawowym czynnikiem decydującym o wyborze danego miejsca wypoczynku. Coraz częściej jednak turyści poszukują czegoś nowego, specyficznego związanego z historią czy teraźniejszością polskiej wsi. Piękno wiejskiego krajobrazu, jego dziedzictwo kulturowe jest nowym dobrem ekonomicznym, którego turyści poszukują i za które płacą. Osiągnięcie sukcesu uzależnione jest jednak od tego, w jaki sposób mieszkańcy dostrzegają fakt, że kościół parafialny, zabytkowa gospoda, miejscowy zespół folklorystyczny czy inne atrakcje architektury mogą być atrakcją turystyczną (Woźniak, Lechwar 2004). O ile promocja poszczególnych gospodarstw agroturystycznych może być prowadzona przez ich właścicieli, to promocją produktów złożonych i kształtowaniem wizerunku regionu powinny zajmować się lokalne władze i organizacje. Tylko działania na szerszą skalę są w stanie wypromować Roztocze jako region agroturystyczny o znaczeniu ogólnokrajowym i europejskim. Ze względu na dużą popularność Internetu, dostępność do wielu odbiorców i niskie koszty, to narzędzie powinno być w dalszym ciągu najmocniej wykorzystywane do promocji regionu i pojedynczych gospodarstw agroturystycznych. Wskazane byłoby opracować jeden ogólny portal dotyczący agroturystyki na Roztoczu, na którym zostałyby zamieszczone informacje na temat aktualnej oferty agroturystycznej regionu, walorów turystycznych, dostępności komunikacyjnej, wydarzeń i imprez kulturalnych, warsztatów oraz wszelkich przedsięwzięć związanych tematycznie z agroturystyką. Ważne, aby informacje te były na bieżąco aktualizowane. Portal taki mógłby być dodatkowo połączony z systemem rezerwacyjnym. Obecna sytuacja wymaga także poprawy w zakresie jakości informacji zamieszczanych na stronach internetowych gmin, stowarzyszeń agroturystycznych i innych organizacji turystycznych. W chwili obecnej głównym kanałem dystrybucji jest sprzedaż bezpośrednia. W niewielkim stopniu jest ona prowadzona przez informację turystyczną i stowarzyszenia agroturystyczne. Brakuje współpracy z biurami podróży. Wspomniane wcześniej pakietowanie usług mogłoby przyczynić się do większej sprzedaży oferty za pośrednictwem biur podróży.

145 SYLWIA GOLIAN 145 Podsumowanie Otrzymane wyniki badań pozwoliły stwierdzić, że potencjał agroturystyczny Roztocza nie jest w pełni wykorzystany. Istnieją rezerwy, które mogą i powinny zostać zagospodarowane, a agroturystyka obok turystyki aktywnej może odgrywać ważną rolę w gospodarce turystycznej regionu. Należy wskazać przede wszystkim gminy: Szczebrzeszyn, Frampol, Bełżec, w których potencjał agroturystyczny został oceniony wysoko, a gospodarstwa agroturystyczne występują nielicznie lub odnotowano ich brak. Wzrost konkurencji na rynku usług turystycznych i agroturystycznych wymaga ciągłego ulepszania produktów i wprowadzania innowacyjnych rozwiązań. Konieczne jest wprowadzenie większej specjalizacji gospodarstw agroturystycznych na Roztoczu, na wzór podobnych funkcjonujących w Europie Zachodniej oraz kierowanie oferty do wybranych grup klientów. Dużą szansą dla podmiotów świadczących usługi agroturystyczne jest tworzenie produktów tematycznych, nawiązujących do tradycji i historii regionu, a także pakietowanie usług i współpraca w tym zakresie z sąsiadami oraz innymi podmiotami. Przestrzeń Roztocza jest w znacznym stopniu zróżnicowana pod względem uwarunkowań i poziomu rozwoju agroturystyki, tak też pozostanie w najbliższej przyszłości. Jednak warto prowadzić działania, które mają na celu odciążenie dużych skupisk ruchu turystycznego, tracących wiejski charakter i kreować nowe produkty turystyczne na obszarach mniej popularnych turystycznie (Roztocze Zachodnie i Wschodnie). Bibliografia Flaga M., Wesołowska M., Chodkowska-Miszczuk J. (2004), Problemy przestrzennego zagospodarowania Roztocza, (w:) Dobrowolski R., Terpiłowski S. (red.), Stan i zmiany środowiska geograficznego wybranych regionów wschodniej Polski, UMCS, Lublin. Krzemieniewska G., Sikora J. (2003), Socjoekonomiczne aspekty agroturystyki jako czynnika rozwoju obszarów wiejskich w Wielkopolsce, (w:) Mirończuk A. (red.), Turystyka wiejska i agroturystyka, stan i perspektywy, Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, Siedlce. Kurtyka I. (2008), Szanse i bariery rozwoju turystyki wiejskiej w Sudetach, (w:) Sikorska-Wolak I. (red.), Ekonomiczne i społeczne aspekty rozwoju turystyki wiejskiej, SGGW, Warszawa. Kurtyka I. (2010), Turystyka wiejska i agroturystyka szansą poprawy dochodowości gospodarstw indywidualnych na Dolnym Śląsku, (w:) Knecht D. (red.), Uwarunkowania integracji w agroturystyce, Wyższa Szkoła Zarządzania Edukacja, Wrocław. Sawicki B., Mazurek-Kusiak A. K. (2010), Agroturystyka w teorii i praktyce, Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie, Lublin. Skowronek E., Wołoszyn W. (2006), Socio-economic factors on the cultural landscapes development of the Roztocze region. (w:) Skowronek E., Wołoszyn W., Speck T., Born K.M. (red.) Cultural Landscapes of the Lublin Upland and Roztocze, Kartpol s.c., Lublin. Woźniak M., Lechwar M. (2004), Agroturystyka jako forma dywersyfikacji strategii rozwojowych wiejskich gospodarstw domowych, Prace Naukowe. Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego. Wydział Ekonomiczno-Rolniczy. Katedra Polityki Agrarnej i Marketingu, nr 33.

146 146 MOŻLIWOŚCI ZAGOSPODAROWANIA NIEWYKORZYSTANYCH ZASOBÓW... Zawadka J. (2010), Ekonomiczno-społeczne determinanty rozwoju agroturystyki na Lubelszczyźnie (na przykładzie wybranych gmin wiejskich), Wydawnictwo SGGW, Warszawa. Possibilities to Manage Unutilised Resources of the Roztocze s Agritourist Potential Summary The purpose of this publication is to evaluate the use of Roztocze s agritourist potential and to identify specific solutions to improve the current agritourist offer. On the basis of indicators of the agritourist potential of particular municipalities, the number of agritourist farms and the tourist offer prepared for tourists, the typology of municipalities was prepared, which was used to indicate specific solutions and directions of a further development of agritourism in the Roztocze range. The results of the research revealed that the agritourist potential is not fully utilised. Confirmation of this thesis is a poorly developed agritourist product, as well as lack of agritourist farms or their small number in some municipalities with the objectively attractive agritourist potential. Main measures aimed at improving the existing situation should be comprehensive and include such areas as training activities, creation of new, innovative agritourist products and development of the existing ones, improvement of tourism development and accessibility as well as promotional activities. The presented results of research and solutions can be used in practice by self-government authorities, tourist organisations and, above all, by owners of agritourist farms to further develop agritourist products in Roztocze. Key words: agritourism, Roztocze, agritourist potential. JEL codes: O01 Возможности привести в действие неиспользованные ресурсы агротуристского потенциала Расточья Резюме Цель статьи оценить использование агротуристского потенциала Расточья и указать конкретные решения, способствующие улучшению нынешнего агротуристского предложения. На основе показателей агротуристского потенциала отдельных гмин, числа действующих в них агротуристских хозяйств и подготовленного для туристов предложения провели типологию гмин, которая послужила для указания конкретных решений и направлений дальнейшего развития агротуризма на Расточье. Полученные результаты изучения позволили констатировать, что агротуристский потенциал там не использован полностью. Подтверждением этого тезиса является слабо разработанный агротуристский продукт, а также отсутствие агротуристских хозяйств или их небольшое число в некоторых гминах с объективно привлекательным агротуристским потенциалом. Основные меры, направленные на улучшение суще-

147 SYLWIA GOLIAN 147 ствующего положения, должны быть комплексными и охватывать собой такие сферы, как обучение, создание новых, инновационных агротуристских продуктов и развитие уже существующих, улучшение туристского благоустройства и транспортной доступности, а также деятельность по продвижению. Представленные результаты изучения и решения могут на практике использоваться органами самоуправления, туристскими организациями, прежде всего же владельцами агротуристских хозяйств, для дальнейшего формирования агротуристских продуктов на Расточье. Ключевые слова: агротуризм, Расточье, агротуристский потенциал. Коды JEL: O01 Artykuł nadesłany do redakcji w maju 2017 roku All rights reserved Afiliacja: dr Sylwia Golian Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie Wydział Agrobioinżynierii Katedra Turystyki i Rekreacji ul. Akademicka Lublin sylwia.golian@up.lublin.pl

148 148 HANDEL WEWNĘTRZNY 2017;4(369): (tom II) Anna Karczewska Politechnika Częstochowska Materialny wymiar jakości życia na przykładzie zachowań konsumpcyjnych młodych mieszkanek Częstochowy Streszczenie Jakość życia jest determinowana wieloma czynnikami, zarówno niematerialnymi, jak i materialnymi. Ekonomiczne wartości wpływające na jakość życia wiążą się m.in. ze sferą konsumpcji dóbr i usług. Poziom i struktura konsumpcji stanowią istotne determinanty jakości życia. Celem artykułu jest ukazanie zachowań konsumpcyjnych jako istotnego elementu poziomu jakości życia w jej materialnym wymiarze na przykładzie badań młodych mieszkanek Częstochowy. Badania miały charakter ilościowy, wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego. Poziom i struktura konsumpcji respondentek wskazuje na przemiany związane z rozwojem współczesnego społeczeństwa konsumpcyjnego. W artykule badawczym zaprezentowano problematykę materialnego aspektu jakości życia na podstawie wyników badań zachowań konsumpcyjnych oraz zachowań konsumpcyjnych młodych kobiet, a także wskazano, jak zachowania te związane są z poczuciem satysfakcji życiowej i zaspokojenia potrzeb człowieka, wpływając na poziom jakości życia jednostki. Słowa kluczowe: jakość życia, zachowania konsumpcyjne, konsumpcja, kobieta. Kody JEL: D12, I31 Wstęp Współcześnie badania jakości życia są podejmowane przez badaczy wielu dziedzin nauki. Na jakość życia istotny wpływ mają warunki ekonomiczne życia ludności, jest ona zatem przedmiotem badań ekonomistów. Jakość życia jest złożoną kategorią, która odnosi się nie tylko do potrzeb ekonomicznych, ale i duchowych czy społecznych ludzi. Można ją także analizować i oceniać uwzględniając czynniki subiektywne, takie jak spostrzeganie i ocenianie własnego życia, poziom satysfakcji z niego, jak też czynniki obiektywne, takie jak poziom zarobków, środowisko naturalne, w którym żyje człowiek, rodzaj zatrudnienia, prawa obywatelskie itd. Jednym z elementów związanych z subiektywną oceną własnego dobrobytu i obiektywnym stanem posiadania jest sfera konsumpcji. Poziom i struktura konsumpcji dóbr i usług, bezpieczeństwo finansowe, dobrobyt materialny to ważne czynniki mające wpływ na stan zaspokojenia potrzeb człowieka i tym samym poziom zadowolenia i satysfakcji z życia. Sfera konsumpcji jest powiązana także z realizacją cenionych wartości, odzwierciedla cele i dążenia życiowe człowieka. Współcześnie, oprócz zaspokajania potrzeb materialnych,

149 ANNA KARCZEWSKA 149 konsumpcja pełni również funkcję symboliczną, komunikacyjną, przez co wpływa na zaspokajanie potrzeb społecznych, duchowych itp. W artykule przeanalizowano materialny aspekt jakości życia na przykładzie badań ilościowych wzorów zachowań konsumpcyjnych młodych mieszkanek Częstochowy przeprowadzonych za pomocą metody sondażu diagnostycznego. Zaprezentowano część wyników badań uzyskanych z 390 ankiet przeprowadzonych w latach 2014 i 2015 na próbie dobranej metodą celowo-kwotową z populacji mieszkanek Częstochowy w wieku między 20 a 44 lata 1. Pojęcie jakości życia i jego uwarunkowania Pojęcie jakości życia jest wielowymiarowe, podejmowane także w badaniach interdyscyplinarnych, stąd między innymi wielość i różnorodność definicji tego pojęcia. Wiele definicji uwzględnia kategorię potrzeb człowieka i stopnia ich zaspokojenia. Np. według W. Ostasiewicza (2004, s. 59), jakość życia można ująć jako: zbiór cech dotyczących życia lub zbiór cech, których realizacje zaspokajają jego potrzeby. W największym uproszczeniu życie to zespół przemian fizycznych, psychicznych i duchowych warunkujących funkcjonowanie organizmu. Według Cz. Bywalca (2010, s ), istota jakości życia ujmowana może być bardzo szeroko: od utożsamiania jej tylko z dobrobytem materialnym, aż po oceny stanów osobistego zadowolenia, satysfakcji czy wręcz szczęścia, płynące właśnie z konsumpcji, otoczenia przyrodniczego, dobrego stanu zdrowia, pomyślności w życiu osobistym, pozycji zawodowej statusu społecznego itp.. Badania zaspokojenia potrzeb społecznych obejmują kilka pokrewnych kategorii, tj. warunki życia (bytu), poziom życia, jakość życia czy godność życia. Warunki życia, oceniane obiektywnie lub subiektywnie, dotyczą zazwyczaj infrastruktury zaspokojenia potrzeb bytowych. Poziom życia dotyczy obiektywnej oceny zaspokojenia potrzeb wynikającego z konsumpcji dóbr i usług. Pojęcie jakości życia odwołuje się również do subiektywnej oceny stopnia zaspokojenia potrzeb (także niematerialnych), w tym zadowolenia z poszczególnych dziedzin czy aspektów życia. Godność życia zaś związana jest z nieodczuwaniem deprywacji związanej z negatywnymi aspektami życia (Słaby 2007). Warunki życia w wieloaspektowych badaniach prowadzanych w Polsce przez GUS w 2001 roku obejmowały przykładowo następujące kategorie: materialna sytuacja gospodarstw domowych (sytuacja finansowa, zasobność gospodarstw, korzystanie z pomocy społecznej, poziom zaspokojenia podstawowych potrzeb) oraz niematerialne aspekty życia (sytuacja zawodowa, stan zdrowia, formy spędzania wolnego czasu, poczucie społecznej integracji) (GUS 2001). 1 Całość badań obejmujących badania ilościowe (metoda sondażu diagnostycznego) i jakościowe (metoda wywiadu pogłębionego) została przeprowadzona w ramach pracy doktorskiej pt. Wzory zachowań konsumpcyjnych młodych mieszkanek Częstochowy, Wrocław 2016.

150 150 MATERIALNY WYMIAR JAKOŚCI ŻYCIA NA PRZYKŁADZIE ZACHOWAŃ... Wśród popularnych rodzajów metodologii pomiaru jakości życia można wymienić m.in. mierniki dobrobytu ekonomicznego MEW (metoda dobrobytu społecznego), GDB (metoda krajowego produktu) czy mierniki poziomu i jakości życia ZMAD (zmodyfikowana metoda genewska) i GAMMA (metoda kanadyjska). Biorą one pod uwagę następujące grupy potrzeb: -- metoda MEW: wyżywienie i pozostałe dobra materialne, renta mieszkaniowa i z innych dóbr trwałego użytku, usługi materialne i niematerialne, zatrudnienie i warunki pracy, zdrowie, wykształcenie, upowszechnianie kultury, wypoczynek, stan środowiska, zabezpieczenie społeczne; -- metoda GDB: dostępność usług, mieszkanie, opieka zdrowotna, kształcenie, kultura, nadwyżka dochodu, sytuacja mieszkaniowa, świadomość i jakość środowiska; -- metoda ZMAD: wyżywienie, mieszkanie, zagospodarowanie materialne, zdrowie, zabezpieczenie społeczne, oświata, rekreacja i środowisko naturalne; -- metoda GAMMA: wyżywienie, mieszkanie, potrzeby wyższego rzędu, bezpieczeństwo fizyczne i psychiczne, samorealizacja i godność, harmonia z przyrodą, decentralizacja. Ze względu na różnice w metodologii przeprowadzania badań i w doborze wskaźników wyżej wspomnianych metod ich porównywalność jest ograniczona (Słaby 1994). W różnorodnych definicjach kategorii jakości życia można odnaleźć kilka rodzajów czynników: obiektywne, społeczne i subiektywne. Czynniki obiektywne najczęściej odnoszą się do dobrobytu materialnego człowieka. Czynniki społeczne mierzy się poziomem usług społecznych i infrastruktury, z kolei czynniki subiektywne reprezentują odczucia psychiczne jednostek, zadowolenie, poczucie satysfakcji i szczęścia (Kędzior 2003). W definicji Światowej Organizacji Zdrowia znajdziemy zarówno obiektywny i subiektywny aspekt jakości życia. Jakość życia to: indywidualny sposób postrzegania przez jednostkę jej pozycji życiowej w kontekście kulturowym i systemu wartości, w którym żyje, oraz w odniesieniu do zadań, oczekiwań i standardów wyznaczonych uwarunkowaniami środowiskowymi (WHOQOL 1995, s. 41). Wielowymiarowe traktowanie jakości życia w procesie badawczym wymaga holistycznego spojrzenia na to zjawisko. Podejście holistyczne obejmuje potrzeby człowieka jako całości fizyczne, psychiczne, społeczne czy też duchowe. Wymaga to ciągłej świadomości różnorodnych aspektów doświadczenia człowieka, wiązanie i odnoszenie się do różnych rodzajów potrzeb człowieka jednocześnie (Seed, Lloyd 1997). W badaniach jakości życia wyróżnia się zatem najczęściej wskaźniki obiektywne i subiektywne. Są to np.: długość życia, poziom przestępczości, poziom bezrobocia, PKB, stopa ubóstwa, stopień objęcia edukacją obowiązkową, liczba godzin pracy w tygodniu, śmiertelność niemowląt, stopa samobójstw (obiektywne wskaźniki społeczne) czy też poczucie wspólnotowości, poczucie bezpieczeństwa, szczęścia, satysfakcji, życie seksualne, percepcja sprawiedliwości dystrybutywnej, identyfikacja klasowa, hobby, przynależność do klubów, stowarzyszeń itp. (subiektywne wskaźniki społeczne) (Rapley 2003). Badania jakości życia przeprowadzane obecnie w Polsce obejmują obiektywne warunki życia ludności oraz subiektywne poczucie dobrobytu. W ramach warunków życia badane są takie obszary tematyczne (domeny), jak: materialne warunki życia, edukacja, zdrowie,

151 ANNA KARCZEWSKA 151 czas wolny i relacje społeczne, osobiste, bezpieczeństwo, aktywność ekonomiczna, jakość państwa i podstawowe prawa oraz jakość środowiska naturalnego w miejscu zamieszkania. Dobrobyt subiektywny obejmuje postrzeganą jakość życia (satysfakcję z różnych aspektów życia oraz z życia jako całości) oraz elementy dotyczące odczuwanych stanów emocjonalnych i systemu wartości (GUS 2016). Można także wskazać ważne problemy związane z pojęciem jakości życia i zrównoważonego rozwoju istotne we współczesnych warunkach społeczno-gospodarczych w Polsce i Europie. Są to: rozwój gospodarczy, ubóstwo, wykluczenie socjalne, starzejące się społeczeństwo, zmiany klimatu i energia, zdrowie publiczne, wzorce produkcji i konsumpcji, transport, dobre zarządzanie, zarządzanie zasobami naturalnymi czy globalne partnerstwo (Borys 2005). Jednym z głównych materialnych czynników wpływających na zadowolenie z życia jest poziom dochodów, które z kolei determinują poziom konsumpcji jednostki. Miernikiem zamożności może być zarówno poziom dochodu, jak również suma wydatków konsumpcyjnych. W badaniach zamożności może się zdarzyć, że respondenci zaniżą poziom uzyskiwanego dochodu. Wtedy w celu skorygowania informacji można również sięgnąć do danych dotyczących wydatków konsumpcyjnych (Szulc 2007). Poziom dochodów jest odzwierciedleniem sytuacji materialnej jednostek. Obok dochodów istotny dla satysfakcji z życia jest także poziom wydatków. Znaczącym czynnikiem ekonomicznym jest także stan posiadania przedmiotów trwałego użytku. Stan posiadania dóbr trwałego użytku odzwierciedla jednocześnie ich spożycie (Włodarczyk-Śpiewak 2006). Współcześnie konsumpcja nie jest jedynie spożyciem dóbr w celu bezpośredniego zaspokojenia potrzeb. Jednym z najpopularniejszych motywów odnotowywanych w literaturze na temat konsumpcji jest fakt powiązania w społeczeństwie konsumpcyjnym tożsamości z konsumpcją w taki sposób, że nasze osądy własnej osoby i innych ludzi odnoszą się do stylu życia kreowanego przez aktywność konsumpcyjną. Raymond Benton Jr. definiuje konsumpcjonizm jako przyjęcie konsumpcji jako drogi do samorozwoju, samorealizacji i samospełnienia (Goodwin i in. 1997, s. 3). Konsumpcjonizm promuje zatem rozwój i ekspresję człowieka poprzez konsumpcję. Konsekwencje wyżej wspomnianego sposobu samorealizacji konsumenta podejmuje m.in. Z. Bauman (2006, s. 18): jeśli dawniej bycie ubogim związane było z brakiem zatrudnienia, to dzisiaj wiąże się ono z niedolą wybrakowanego konsumenta. Ludzie ubodzy postrzegani są jako ludzie niższej kategorii, jako członkowie nieużytecznej społecznie i będącej swoistym piętnem underclass. Zróżnicowany zbiór ludzi tworzących underclass nie jest już nawet lower class, mającą możliwość awansu na drabinie społecznej. Ludzie ci znajdują się poza klasami i poza hierarchią, bez szansy i bez potrzeby ponownego ich przyjęcia ludzi bez roli, którzy nie wnoszą żadnego użytecznego wkładu w życie reszty i których z zasady nie dotyczy zbawienie (Bauman 2006, s.131). Jak przypomina Zygmunt Bauman, jedną podstawowych zasad społeczeństwa konsumpcyjnego jest swoboda i zarazem potrzeba dokonywania wyborów, wymagająca od konsumenta kompetencji: pewnych umiejętności i chęci, aby skorzystać z możliwości wyboru.

152 152 MATERIALNY WYMIAR JAKOŚCI ŻYCIA NA PRZYKŁADZIE ZACHOWAŃ... Niektóre z wyborów będą słuszne, inne nie, wybory bywają lepsze i gorsze. Złe decyzje świadczą o niskich kompetencjach konsumenckich. Zatem underclass stanowi zbiorowy produkt błędnych indywidualnych wyborów; dowód niekompetencji wyborów jej członków (Bauman 2006, s. 141). We współczesnej Polsce nie wszystkie grupy społeczne na równi korzystają z korzyści współczesnego świata konsumpcji i korzyści przemian społecznych, ekonomicznych i politycznych okresu transformacji. Istnieją grupy, które nie mogą z różnych względów korzystać w pełni z możliwości oferowanych przez współczesną konsumpcję, co może mieć wpływ na odczuwany poziom jakości życia. Przydatny do omawiania kwestii jakości życia w Polsce jest np. wskaźnik poziomu rozwoju społecznego, wyznaczany w skali globalnej dla wielu krajów, co wskazuje, w jakim miejscu jest Polska w porównaniu do innych krajów na świecie. Wskaźnik poziomu rozwoju społecznego (Social Progress Index) Polski w roku 2016 wyniósł 79,96 (na 100). Polska była na 30. miejscu (na 133 państwa badane), natomiast rok wcześniej wskaźnik ten wyniósł 77,98. Wskaźnik jest wypadkową czynników ekonomicznych, społecznych i środowiskowych w danym kraju, co lepiej odzwierciedla rozwój społeczny niż tylko analiza wzrostu PKB 2. Składają się na ten wskaźnik takie analizowane elementy, jak: podstawowe potrzeby człowieka (żywność, bezpieczeństwo, opieka zdrowotna), podstawy dobrobytu (dostęp do edukacji, informacji, zdrowie i jakość środowiska) oraz wolności osobiste i możliwości społecznego awansu. W wymiarze podstawowych potrzeb człowieka Polska wypadła najlepiej w przypadku odżywiania i opieki medycznej, a najwięcej do poprawy jest w elemencie schronienie/warunki mieszkaniowe. W podstawach dobrobytu elementem o najwyższej punktacji był dostęp do podstawowej wiedzy, zaś o najniższej zdrowie i dobrostan. W wymiarze możliwości, elementem najsilniejszym były prawa osobiste, zaś najsłabszym tolerancja i inkluzja społeczna. Polska zatem rozwija się w sferach związanych ze społecznym wymiarem jakości życia, choć odbiega jeszcze poziomem rozwoju od krajów Europy Zachodniej w sferach, takich jak zdrowie czy bezpieczeństwo mieszkaniowe. Materialny wymiar jakości życia na zachowania konsumpcyjne młodych konsumentek na przykładzie młodych Częstochowianek Poziom i struktura konsumpcji, będąca istotną składową materialnego wymiaru jakości życia uwarunkowana jest m.in. sytuacją ekonomiczną ludności. W województwie śląskim, do którego należy Częstochowa, sytuacja społeczno-gospodarcza jest dość pozytywna w porównaniu z resztą kraju. Wskaźnik zagrożenia skrajnym ubóstwem jest tu najniższy w całym kraju i wynosi 4,9%, natomiast np. w województwach mazowieckim 5,7%, wielkopolskim 8,9%, a warmińsko-mazurskim 13,2% (Dziedzinowa Baza Wiedzy Warunki Życia Ludności 2016). W ostatnich kilku latach wzrastał także przeciętny miesięczny przychód netto na osobę w gospodarstwach domowych. W województwie śląskim w 2013 roku wy- 2 [dostęp: ].

153 ANNA KARCZEWSKA 153 niósł 1630,26 zł, podczas gdy w 2010 roku wynosił 1458,92 zł. Większy średni przychód odnotowano w pięciu województwach (z tego najwyższy w województwie mazowieckim 2251,38 zł), mniejszy natomiast w dziewięciu (z tego najniższy w województwie podkarpackim 1328,57 zł) (Kondycja gospodarstw domowych 2016). Przykładowo, sprzedaż detaliczna towarów w ostatnich latach wzrasta w województwie śląskim wynosiła w 2015 roku ,2 mln zł. Większa sprzedaż detaliczna w skali ogólnokrajowej była tylko w trzech województwach, a mianowicie: mazowieckim, wielkopolskim i małopolskim (Dziedzinowa Baza Wiedzy Warunki Życia Ludności 2016). Jeśli chodzi o strukturę sprzedaży detalicznej, województwo śląskie jest drugim po województwie łódzkim, w którym był największy udział towarów nieżywnościowych w sprzedaży detalicznej w 2014 roku (odpowiednio 61,7% i 74,2%). Z kolei udział towarów żywnościowych był niższy (21,4%, podczas gdy średnia dla reszty województw wynosiła prawie 26%). W gospodarstwach mniej zamożnych udział produktów żywnościowych jest zwykle większy niż w bardziej zamożnych, w których nadwyżka dochodu przeznaczana jest na wydatki nieżywnościowe. Udział produktów żywnościowych w sprzedaży detalicznej w województwie śląskim w ostatnich latach spadł w 2010 roku wyniósł 24%, a w 2014 roku wspomniane już 21,4%, zaś towarów nieżywnościowych wzrósł odpowiednio z 51,3% do 61,7%. (Dziedzinowa Baza Wiedzy Warunki Życia Ludności 2016). W przeprowadzonych przez autorkę badaniach dotyczących poziomu i struktury konsumpcji i jej uwarunkowań młodych mieszkanek Częstochowy pytano o przychody Wykres 1 Rozkład przychodów w gospodarstwie domowym w próbie badawczej (N=390) Źródło: badanie własne.

154 154 MATERIALNY WYMIAR JAKOŚCI ŻYCIA NA PRZYKŁADZIE ZACHOWAŃ... w gospodarstwie domowym. Odpowiedzi obrazują sytuację ekonomiczną respondentek. Najwięcej kobiet wskazało dochody w gospodarstwie domowym mieszczące się w przedziale zł (około 26%). Około 18% badanych wykazało przychody w przedziałach zł oraz zł. Pozostałe dane zaprezentowano na wykresie 1. Z zachowaniami konsumpcyjnymi związany jest nie tylko poziom dochodów, ale także stopień zadowolenia z własnej sytuacji materialnej. Konsument może posiadać stosunkowo wysokie przychody, ale nie być zadowolonym z własnej sytuacji materialnej i np. w związku z tym przeznaczać część przychodów na oszczędności, a nie na konsumpcję. Zdecydowana większość respondentek oceniała swoją sytuację materialną jako średnią, wystarczającą na bieżące potrzeby. Na poważniejsze, większe wydatki musi jednak oszczędzać. Ponad jedna trzecia kobiet ocenia sytuację jako dobrą, co sprawia, że mogą sobie pozwolić na dużo w sferze konsumpcji. Samoocena sytuacji materialnej ma wpływ na poczucie jakości życia i jest elementem poczucia bezpieczeństwa ekonomicznego. Około 8% respondentek uważa swoją sytuację materialną jako złą lub bardzo złą. Wyniki zaprezentowano na wykresie 2. Wykres 2 Samoocena własnej sytuacji materialnej młodych mieszkanek Częstochowy w wieku lata (N=390) Źródło: jak w wykresie 1. W badaniach pytano także, kto w gospodarstwie dysponuje domowym budżetem. W prawie 40% gospodarstw w głównej mierze dysponuje nim kobieta. Kolejne 22% kobiet decyduje o budżecie samodzielnie, ale w porozumieniu z partnerem. Razem daje to ponad 60% gospodarstw, w których w głównej mierze to kobiety zarządzają budżetem domowym. Są

155 ANNA KARCZEWSKA 155 one także osobami odpowiedzialnymi za dokonywanie zakupów. Wspólnie zarządza budżetem prawie 35% respondentek. Mężczyźni całkiem samodzielnie lub w porozumieniu z partnerką zarządzają budżetem tylko w około 3% przypadków (por. wykres 3). Wykres 3 Osoby dysponujące budżetem gospodarstwa domowego rozkład odpowiedzi w próbie badawczej (N=390) Źródło: jak w wykresie 1. Ważnym elementem istotnym dla jakości życia we współczesnym świecie jest rozwój społeczeństwa informacyjnego i związana z nim e-konsumpcja. W badaniu pytano o cele korzystania z sieci internetowej (por. wykres 4). Zdecydowana większość respondentek wykorzystuje Internet do rozrywki (86,3%), w celu dokonywania płatności internetowych (82,5%), jak również wykonywania obowiązków służbowych (79,4%). Internet wykorzystywany jest w procesie konsumpcji do dokonywania zakupów (69,6%), poszukiwania ogólnych informacji o produktach i usługach (86,6%), poszukiwania informacji o tym, jak korzystać z danej usługi (75,3%) jak również do poznawania sposobów używania danego dobra (72,9%). Około jedna czwarta respondentek (25%) wykorzystuje Internet do zamieszczania opinii/recenzji o produktach lub usługach. Tylko 0,5% badanych w ogóle nie korzysta z Internetu. Wyniki świadczą o szerokim dostępie do sieci Internet prawie wszystkich respondentek i korzystaniu z niej, także w sferze konsumpcji. W celu szczegółowego zbadania sfery e-konsumpcji zapytano również o rodzaje dóbr nabywanych drogą internetową. Większość badanych kobiet dokonała zakupów odzieży lub obuwia (niemal 68%), jak też artykułów sportowych (ok. 55%). Ponadto, ważnym celem za-

156 156 MATERIALNY WYMIAR JAKOŚCI ŻYCIA NA PRZYKŁADZIE ZACHOWAŃ... Wykres 4 Społeczeństwo informacyjne - cele korzystania z Internetu. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Do czego używa Pani Internetu? (N=390) Źródło: jak w wykresie 1. Wykres 5 Rodzaje dóbr konsumpcyjnych zakupionych drogą internetową (N=390) Źródło: jak w wykresie 1.

157 ANNA KARCZEWSKA 157 kupów w sklepach internetowych była także żywność, kosmetyki lub chemia gospodarcza. Nabywanie tych dóbr deklarowało 43% badanych respondentek. Znaczna część zakupiła także biżuterię (43,8%) czy sprzęt elektroniczny/komputerowy (44,9%). Około jedna trzecia badanych nabyła meble lub inne wyposażenie mieszkania oraz sprzęt RTV. Niewiele osób decyduje się na kupno kosztownych dóbr, jak np. samochód, działka czy dom. Zestawienie omawianych odpowiedzi przedstawiono na wykresie 5. Poziom konsumpcji można scharakteryzować częstotliwością nabywania różnego rodzaju dóbr konsumpcyjnych. Około 83% respondentek nabywa żywność lub chemię gospodarczą codziennie lub kilka razy w tygodniu. Większość kobiet nabywa także kilka razy w miesiącu kosmetyki. Kilka razy w miesiącu jedna trzecia konsumentek nabywa również odzież i obuwie. Prawie połowa nabywa je rzadziej niż kilka razy w miesiącu, a 15% dopiero wtedy, kiedy się zużyje. Dobra trwałego użytku oraz sprzęt gospodarstwa domowego jest nabywany przez zdecydowaną większość konsumentek dopiero wtedy, gdy ten dotychczas użytkowany się zużyje. Zatem w przypadku konsumpcji dóbr mniej i średnio kosztownych zachowania nabywcze są częstsze niż dóbr droższych i nie zawsze są determinowane zużyciem dobra, co jest charakterystyczne dla droższych dóbr długotrwałego użytku. Młode kobiety mieszkające w Częstochowie realizują wiele zachowań charakteryzujących współczesnego, nowoczesnego konsumenta. Większość badanych jest dobrze zorien- Wykres 6 Częstotliwość nabywania wybranych kategorii dóbr przez młode mieszkanki Częstochowy w wieku lata (N=390) Źródło: jak w wykresie 1.

158 158 MATERIALNY WYMIAR JAKOŚCI ŻYCIA NA PRZYKŁADZIE ZACHOWAŃ... Wykres 7 Wybrane wzory zachowań konsumpcyjnych młodych mieszkanek Częstochowy w wieku lata (N=390) Źródło: jak w wykresie 1. towana w ofercie rynkowej i deklaruje znajomość praw konsumenckich. Niemal połowa respondentek jest otwarta na nowości w zakresie rozrywki i podąża za trendami w modzie w kwestii ubioru (odpowiednio 43% i 41%) a ponad 60% respondentek ma skłonność do wprowadzania zmian we własnym wizerunku. Niemal 70% kobiet odczuwa przyjemność z robienia zakupów, jest także skłonna do zakupów w ramach wyprzedaży czy promocji. Prawie 80% kobiet deklaruje, iż nie ma oporów przed reklamacją dobra konsumpcyjnego. Zaś 75% badanych wykazuje, iż podejmuje decyzję o zakupie raczej w oparciu o cenę dobra, niż jego jakość, co może wskazywać na chęć oszczędności w procesie nabywania dóbr. Więcej danych zaprezentowano na wykresie 7. Większość młodych mieszkanek Częstochowy deklaruje dość świadomą konsumpcję, z dość dużą częstotliwością w przypadku dóbr krótkoterminowych, spożywanych na bieżąco oraz rzadszą w przypadku dóbr długoterminowych, bardziej kosztownych. Czerpie z niej przyjemność, choć stara się zachować powściągliwość co do ilości i ceny nabywanych dóbr. Młode kobiety lubią zmiany i nowości, więc trendy mody dla dużej części z nich są bardzo istotne. Młode mieszkanki Częstochowy są w większości zadowolone ze swojej sytuacji materialnej, zarządzają domowym budżetem, mają dostęp do Internetu, co pozwala im czerpać korzyści związane z rozwojem e-handlu i e-konsumpcji, wykorzystywać konsumpcję do rozrywki, doznawania satysfakcji i przyjemności oraz zwiększania swoich kompetencji jako konsumentek.

159 ANNA KARCZEWSKA 159 Podsumowanie Sfera konsumpcji może dostarczać satysfakcji i przyjemności, stanowiąc także źródło samorealizacji, budowy własnego wizerunku, czy też rozrywki. Jest istotnym elementem wpływającym na poczucie satysfakcji z życia i określającym jakość życia jednostki w jej materialnym wymiarze. Fakt, iż niemal wszystkie młode mieszkanki Częstochowy mają dostęp do sieci Internet, którą wykorzystują szeroko w sferze e-konsumpcji powoduje, że rozwijają swoje kompetencje konsumpcyjne, stają się bardziej świadome swoich praw konsumenckich, nie mają oporów, aby je egzekwować, są rozeznane w ofercie rynkowej i w nowościach pojawiających się na rynku. Sfera konsumpcji pozwala kobietom na budowanie własnego wizerunku (rola matki, żony, pracownika itp.), uczestniczenie w rożnego rodzaju aktywnościach o charakterze społecznym kultura, sport, rozrywka, edukacja, które umożliwiają im wszechstronny rozwój. Konsumpcja, jako materialny składnik jakości życia, wpływa zatem wielowymiarowo na odczucie satysfakcji, poczucie zaspokojenia potrzeb jednostki i ogólny poziom dobrobytu materialnego. Sfera dość nowoczesnych, jak wynika z badań, zachowań konsumpcyjnych młodych mieszkanek Częstochowy jest istotnym elementem podnoszącym poziom jakości ich życia. Bibliografia Bauman Z. (2006), Praca, konsumpcjonizm i nowi ubodzy, WAM, Kraków. Borys T. (red.) (2005), Wskaźniki zrównoważonego rozwoju, Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Warszawa-Białystok. Bywalec Cz. (2010), Konsumpcja a rozwój gospodarczy i społeczny, C.H. Beck, Warszawa. Dziedzinowa Baza Wiedzy Warunki Życia Ludności (2016), [dostęp: ]. Goodwin N.R., Ackerman F., Kiron D. (1997), The Consumer Culture, Island Press, Washington. Jakość życia w Polsce. Edycja 2016 (2016), GUS, Warszawa. Kędzior Z. (2003), Metodologiczne aspekty badania jakości życia, (w:) Karwowski J. (red.), Jakość życia w regionie, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin. Kondycja Gospodarstw Domowych (2016), [dostęp: ]. Ostasiewicz W. (2004), Ocena i analiza jakości życia, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Wrocław. Rapley M. (2003), Quality of Life Research: A Critical Introduction, Sage, London. Seed P., Lloyd G. (1997), Quality of life, Jessica Kingsley Publishers, London. Słaby T. (1994), Systemy wskaźników społecznych w polskich warunkach transformacji ustrojowej, SGH, Warszawa. Słaby T. (2007), Poziom i jakość życia, (w:) Panek T. (red.), Statystyka społeczna, PWE, Warszawa, Sompolska-Rzechuła A. (2013), Jakość życia jako kategoria ekonomiczna, Pomeranae Universitatis Technologiae Stetinensis, Oeconomica, nr 301(71). Szulc A. (2007), Dochód i konsumpcja, (w:) Panek T. (red.), Statystyka społeczna, PWE, Warszawa.

160 160 MATERIALNY WYMIAR JAKOŚCI ŻYCIA NA PRZYKŁADZIE ZACHOWAŃ... The World Health Organisation Quality of Life Assessment (WHOQOL) (1995), Position paper from the world health organization, Soc. Sci. Med., No. 41. Trzebiatowski J. (2011), Jakość życia w perspektywie nauk społecznych i medycznych systematyzacja ujęć definicyjnych, Hygeia Public Health,nr 46(1). Wieloaspektowe badanie warunków życia ludności (2001), GUS, Warszawa. Włodarczyk-Śpiewak K. (2006), Aspekty jakości życia a poziom satysfakcji życiowej Polaków, Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy, nr 9, Problemy globalizacji i regionalizacji, Cz [dostęp: ]. The Material Dimension of the Quality of Life on the Example of Consumer Behaviour of Young Inhabitants of Częstochowa Summary The quality of life is determined by many factors, both intangible and material. Economic values that affect the quality of life are connected, among others, with the sphere of consumption of goods and services. The level and pattern of consumption are important determinants of the quality of life. The purpose of this article is to show consumer behaviour as an important element of the quality of life in its material dimension on the example of the research of young Czestochowa female residents. The research was quantitative and the diagnostic survey method was used. The level and structure of respondents consumption indicate the changes associated with the development of a modern consumer society. This research article presents the issues of the material aspect of the quality of life based on the results of studies of consumer behaviour. It provides knowledge about consumer behaviour of young women and shows how this behaviour is related to the sense of satisfaction and satisfaction of human needs, affecting the quality of life of the individual. Key words: quality of life, consumption behaviour, consumption, woman. JEL codes: D12, I31 Материальное измерение качества жизни на примере потребительского поведения молодых жительниц Ченстоховы Резюме Качество жизни предопределяется многими факторами как нематериальными, так и материальными. Экономические ценности, влияющие на качество жизни, связаны, в частности, со сферой потребления благ и услуг. Уровень и структура потребления представляют собой существенные детерминанты качества жизни. Цель статьи указать потребительское поведение в качестве существенного элемента уровня качества жизни в его материальном измерении на примере обследований молодых жительниц Ченстоховы. Обследования имели количественный характер, в них использовали метод диагностиче-

161 ANNA KARCZEWSKA 161 ского зондажа. Уровень и структура потребления респонденток указывают на перемены, связанные с развитием современного потребительского общества. В исследовательской статье представили проблематику материального аспекта качества жизни на основе изучения потребительского поведения молодых женщин, а также указали, как это поведение связано с чувством удовлетворенности жизнью и удовлетворения потребностей человека, влияя на уровень качества жизни индивида. Ключевые слова: качество жизни, потребительское поведение, потребление, женщина. Коды JEL: D12, I31 Artykuł nadesłany do redakcji w maju 2017 roku All rights reserved Afiliacja: dr Anna Karczewska Politechnika Częstochowska Wydział Zarządzania Instytut Socjologii i Psychologii Zarządzania ul. Armii Krajowej 19B Częstochowa akarczewska@gmail.com

162 162 HANDEL WEWNĘTRZNY 2017;4(369): (tom II) Wioletta Łubkowska Uniwersytet Szczeciński Wybrane formy turystyki aktywnej jako sposób odkrywania walorów turystycznych gminy Czaplinek Streszczenie Cel artykułu: W pracy przedstawiono walory turystyczne gminy Czaplinek z punktu widzenia zainteresowania turystyką aktywną osób pochodzących z terenu gminy, jak i spoza jej granic. Metody badawcze: metoda sondażu diagnostycznego, technika kwestionariusza ankiety. Główne wyniki badań: wykazano atrakcyjność oferty turystyczno-rekreacyjnej gminy Czaplinek oraz potwierdzono możliwość uznania turystyki aktywnej za produkt turystyczny gminy, pozwalający odkrywać walory turystyczne tego regionu. Najważniejsze odmiany turystyki aktywnej wykorzystywane w gminie to turystyka wodna: kajakowa, żeglarska, windsurfing, nurkowa oraz turystyka rowerowa. Za najsłabiej rozwinięty element infrastruktury uznano trasy rowerowe. Implikacje praktyczne: istniejące piesze szlaki turystyczne same w sobie nie stanowią wystarczającej atrakcji, aby mogły w znaczący sposób wpłynąć na wzrost ruchu turystycznego w rejonie Czaplinka. Wskazane jest połączenie turystyki pieszej z innymi formami turystyki specjalistycznej, np. turystyką rowerową, konną lub kajakarstwem. Implikacje społeczne: turystyka może zapewnić stworzenie nowych miejsc pracy na poziomie lokalnym. Słowa kluczowe: turystyka, turystyka aktywna, rekreacja, walory turystyczne, gmina Czaplinek. Kody JEL: I15, I28 Wstęp W literaturze przedmiotu, zdaniem Sobotki (2014, s. 41), brakuje jednej, wspólnej definicji regionu turystycznego. Dlatego należy, aby to ujednolicić, wyróżnić z obecnych definicji najczęściej wymieniane jego cechy. Są to: jednorodność obszaru pod względem fizycznogeograficznym, wielkość ruchu turystycznego, zagospodarowanie turystyczne i powiązania komunikacyjne. Ze względu na konieczność zastosowania danych statystycznych (liczbowych) regiony należy rozpatrywać w układzie gmin, a wiązać z regionami fizycznogeograficznymi. Aby nie zwiększać (nie rozdrabniać) zbioru regionów turystycznych, ważne wydaje się przyjęcie minimalnego progu liczby gmin (np. trzech), od którego można go wyznaczyć (Sobotka 2014, s ). Niniejsza praca dotyczy miejsko-wiejskiej gminy Czaplinek, położonej w województwie zachodniopomorskim w regionie wałeckim. Nazwę obszaru turystycznego Wałecki zaproponował Sobotka (2014), tworząc propozycję obszarów o najwyższym stopniu wykorzystania turystycznego w Polsce. W skład obszaru Wałeckiego weszły trzy gminy: Czaplinek,

163 WIOLETTA ŁUBKOWSKA 163 Połczyn Zdrój i Złocieniec tworząc łącznie obszar o powierzchni 904,1 km², który został sklasyfikowany na trzecim miejscu (na 21 obszarów). Niewątpliwie w gminie Czaplinek turystyka, obok przemysłu elektronicznego i elektrotechnicznego oraz rolnictwa, należy do szczególnie istotnych, choć nie w pełni jeszcze rozwiniętych dziedzin gospodarki. Dogodne uwarunkowania środowiskowe i architektoniczne gminy wyraźnie sprzyjają rozwojowi różnych form turystyki aktywnej 1. W opracowanej autorskiej koncepcji produktu gminy Czaplinek (Łubkowska, Eider 2013a) zaproponowano możliwości rozwoju form rekreacyjnych i turystycznych na obszarze gminy. Wyróżniono formy priorytetowe, za które uznano: turystykę wypoczynkową, turystykę specjalistyczną, zwaną też kwalifikowaną (turystyka wodna: żeglarska, windsurfing, kajakowa, podwodna; turystyka konna, turystyka piesza, turystyka rowerowa) oraz unikalne formy turystyki specjalistycznej, takie jak wędkarstwo i myślistwo. Do form wspomagających zaliczono: turystykę wiejską, w tym agroturystykę, spacery, wycieczki, pokazy rzemiosł i święto plonów; turystykę krajoznawczą (wycieczkową) z ekoturystyką; turystykę kulturową oraz turystykę biznesową. Inne badania własne tych samych autorów (Łubkowska, Eider 2013b), dotyczące ogólnego poziomu oceny atrakcyjności turystycznej, wykazały, że gmina Czaplinek charakteryzuje się wybitnie wysokim potencjałem poziomu atrakcyjności środowiska przyrodniczego (Zyber 1984; Skurzyński 1997; Galiński 2008; Głąbiński 2009). Zdaniem Cetner i Dyguś (2011, s. 534), gdy stan środowiska jest tak korzystny, można powiedzieć, że: staje się nie tylko uwarunkowaniem, ile już walorem. Dlatego też oferta aktywnego wypoczynku na tym obszarze może być elementem przynoszącym turystom korzyści związane m.in. z zaspokajaniem potrzeb wypoczynkowych, mających na celu regenerację sił psychofizycznych organizmu itp. Gmina jest zatem w stanie przyciągnąć określoną grupę osób zaliczanych do grona turystów kwalifikowanych. Wychodząc z powyższych przesłanek określono główny cel pracy, którym jest przedstawienie walorów turystycznych dla obszaru gminy Czaplinek z punktu widzenia zainteresowania turystyką kwalifikowaną osób pochodzących z terenu gminy, jak i spoza jej granic. Celem szczegółowym jest określenie wykorzystania potencjału gminy dla potrzeb turysty oraz uzyskanie odpowiedzi na pytanie czy uprawianie turystyki kwalifikowanej daje możliwość pogłębienia wiedzy na temat istniejących walorów turystycznych. Materiał i metody badań W celu oceny roli, jaką pełni turystyka kwalifikowana w gminie Czaplinek, przeprowadzono badania z weryfikacją istotności założonych hipotez. Posłużyła temu metoda son- 1 Zagadnienia związane z turystyką aktywną jej pojęcie, rodzaje i formy szeroko omawiają w swoich pracach Tomik (2015); Tomik i in. (2012);. Adamczyk (2011); Merski, Warecka (2009). Autorka niniejszego opracowania przyjęła podejście, iż turystyka aktywna jest pojęciem nadrzędnym w stosunku do pojęcia turystyki usportowionej, specjalistycznej czy kwalifikowanej. Turystyka aktywna definiowana jest jako forma turystyki, w której głównym lub ważnym elementem wyjazdu jest podejmowanie szczególnego rodzaju aktywności rekreacyjnej lub hobbystycznej (Alejziak 1999, s. 218). Według R. Krukowskiej (2012), jest ona adresowana do szerokiego grona odbiorców, którzy nie zawsze muszą odznaczać się przygotowaniem kondycyjnym lub umiejętnością posługiwania się odpowiednim sprzętem. Obejmuje aktywny wypoczynek oraz turystykę kwalifikowaną.

164 164 WYBRANE FORMY TURYSTYKI AKTYWNEJ JAKO SPOSÓB ODKRYWANIA... dażu diagnostycznego, technika kwestionariusza ankiety własnego autorstwa. Dotyczyła ona treści związanych ze znajomością walorów turystycznych gminy i ich atrakcyjnością turystyczną. Ankietę przeprowadzono w 2015 roku. Dobór próby był celowy. W badaniach wzięło udział 155 turystów specjalizujących się w uprawianiu turystyki kwalifikowanej na terenie gminy Czaplinek. Grupę badawczą podzielono na osoby pochodzące z gminy Czaplinek oraz osoby pochodzące spoza gminy, a uprawiające na jej obszarze turystykę kwalifikowaną. Informacje o charakterystyce badanej populacji przedstawiono w tabeli 1. Tabela 1 Charakterystyka badanej populacji Zmienna Kategoria Liczba % Miejsce zamieszkania Płeć Wiek Gmina Czaplinek 82 52,9 Poza gminą Czaplinek 73 47,1 Kobiety 64 41,3 Mężczyźni 91 58,7 Poniżej 18 lat 24 15, lat 43 27, lat 31 20, lat 30 19,4 Powyżej 60 lat 27 17,4 Źródło: badania własne. Wyniki badań własnych Turystów pytano między innymi o częstotliwość odwiedzenia gminy Czaplinek w celu uprawiania turystyki kwalifikowanej oraz o ilość czasu spędzonego w gminie. Ponad połowa badanych respondentów (53,4%) odwiedza badany region raz w roku. Najczęściej (39,7%) turyści przyjeżdżają na teren gminy na kilka dni, powyżej tygodnia spędza w gminie 27,3% badanych respondentów, na jedną dobę zatrzymuje się 21,9% badanych, a na kilka godzin 10,9% badanych. Pierwszym elementem rozważań było zweryfikowanie hipotezy odnoszącej się do atrakcyjności turystycznej gminy Czaplinek, która zakładała, iż gmina Czaplinek, w opinii turysty kwalifikowanego pochodzącego spoza jej terenu, będzie bardziej atrakcyjna turystycznie niż w ocenie rodowitego mieszkańca. Wyniki odnoszące się do tej problematyki zaprezentowano w tabeli 2. Opinia ankietowanych na temat atrakcyjności turystycznej gminy Czaplinek okazała się bardzo podobna wśród obu grup badawczych. Hipoteza zakładała, że atrakcyjność omawianego terenu będzie bardziej uwypuklana przez turystów przyjezdnych. Jednak wyniki badań pokazują, że obie próby badawcze podobnie postrzegają aspekt atrakcyjności turystycznej

165 WIOLETTA ŁUBKOWSKA 165 gminy. Trzeba jednak zaznaczyć, że procenty odpowiedzi pozytywnych i negatywnych były stosunkowo zbliżone. Osoby, które opowiedziały się, że nie mają zdania na temat atrakcyjności turystycznej trzeba traktować jako negatywne, gdyż nie mogą potwierdzić atrakcyjności gminy w sposób bezpośredni. Dlatego można uznać, że odpowiedzi pozytywne i negatywne były na podobnym poziomie. Patrząc bardziej szczegółowo na aspekt atrakcyjności ankietowani w prawie 70% odpowiadali, że mieli styczność z miejscami atrakcyjnymi turystycznie. Dodatkowo, ponad 80% badanych zaznaczyło, że poleciłoby gminę Czaplinek innym osobom jako miejsce pobytu. Obrazuje to potencjał, jaki gmina w sobie posiada. Uzyskane wyniki badań zamieszczone w tabeli 2 nie są statystycznie istotne, a zatem skłaniają, aby odrzucić postawioną hipotezę i przyjąć nową, która będzie brzmieć: Gmina Czaplinek jest atrakcyjna turystycznie zarówno dla turysty kwalifikowanego pochodzącego spoza jej terenu, jak i dla rodowitego mieszkańca. Tabela 2 Ocena atrakcyjności turystycznej gminy Czaplinek Gmina atrakcyjna turystycznie (n) (%) Turyści mieszkający w gminie (n) Turyści mieszkający w gminie (%) Turyści mieszkający poza gminą (n) Turyści mieszkający poza gminą (%) Tak 86 55, , ,2 Nie 55 35, , ,0 Nie mam zdania na ten temat 14 9, ,0 5 6, , , ,0 Test χ2 0,10638 Liczba stopni swobody (df) = 2 5,991 Źródło: jak w tabeli 1. Druga hipoteza, którą poddano weryfikacji dotyczyła znajomości i przynależności do różnych jednostek związanych z uprawianiem turystyki kwalifikowanej. Zestawienie wyników dotyczących tego problemu przedstawiono w tabelach 3 i 4. Turyści w większości uznali, że nie należą do żadnej jednostki zorientowanej na uprawianie turystyki kwalifikowanej, a także nie znają ich. Uwidacznia się tu indywidualizm poszczególnych turystów. Daje to podstawy do twierdzenia, że istnieją szanse, aby poszczególne jednostki chcące promować turystykę kwalifikowaną wyszły naprzeciw zorganizowanym grupom turystów, których jest stosunkowo więcej. Zrzeszając takowych można byłoby lepiej wypromować walory turystyczne regionu przez organizowanie wielorakich imprez turystycznych zorientowanych na poznawanie regionu gminy Czaplinek. Wyniki przeprowadzonych badań zamieszczone w tabelach 3 i 4 potwierdzają prawdziwość założonej przez autorów pracy hipotezy mówiącej o tym, że turyści miejscowi, jak i przyjezdni nie są zazwyczaj członkami jednostek zorientowanych na uprawianie turystyki kwalifikowanej.

166 166 WYBRANE FORMY TURYSTYKI AKTYWNEJ JAKO SPOSÓB ODKRYWANIA... Tabela 3 Przynależność do jednostki zorientowanej na uprawianie turystyki kwalifikowanej Członkostwo w jednostce (n) (%) Turyści mieszkający w gminie (n) Turyści mieszkający w gminie (%) Turyści mieszkający poza gminą (n) Turyści mieszkający poza gminą (%) Tak 29 18, , ,4 Nie , , , , , ,0 Test χ2 1,70148 Liczba stopni swobody (df) = 1 3,841 Źródło: jak w tabeli 1. Tabela 4 Znajomość organizacji turystyki kwalifikowanej Znajomość organizacji turystyki kwalifikowanej (n) (%) Turyści mieszkający w gminie (n) Turyści mieszkający w gminie (%) Turyści mieszkający poza gminą (n) Turyści mieszkający poza gminą (%) Tak 25 16, , ,7 Nie , , , , , ,0 Test χ2 1,77574 Liczba stopni swobody (df) = 1 3,841 Źródło: jak w tabeli 1. Następnie weryfikacji istotności poddano trzecią hipotezę dotyczącą uprawiania poszczególnych form turystyki kwalifikowanej na terenie gminy Czaplinek. W tabeli 5 zaprezentowano obraz tego zjawiska. Dwie najbardziej popularne formy turystyki kwalifikowanej wybierane przez turystów to turystyka kajakowa i żeglarska. Ruch turystyczny na terenie gminy Czaplinek związany jest głównie z uprawianiem turystyki kajakowej i żeglarskiej bez względu na to czy turyści są z gminy czy spoza niej (por. tabela 5). Z pewnością jest to związane z możliwościami, jakie daje położenie geograficzne gminy. Bogactwo lasów i jezior skłaniają się ku twierdzeniu, że powyższe formy turystyki kwalifikowanej są stawiane na pierwszym miejscu. Jednak trzeba zwrócić uwagę, że zauważa się możliwość promowania terenu przez uprawianie innych, równie ciekawych rodzajów turystyki kwalifikowanej. Należą do nich niewątpliwie: turystyka jeździecka, żeglarska, nurkowa, a także motorowa i motorowodna. Daje to również pewien potencjał szerszego wykorzystania możliwości turystycznych regionu w celu ukazania jego walorów turystycznych.

167 WIOLETTA ŁUBKOWSKA 167 Tabela 5 Rodzaje turystyki kwalifikowanej uprawianej przez badanych respondentów na terenie gminy Czaplinek Wskazane rodzaje turystyki kwalifikowanej (n) (%) Turyści mieszkający w gminie (n) Turyści mieszkający w gminie (%) Turyści mieszkający poza gminą (n) Turyści mieszkający poza gminą (%) Piesza nizinna 35 24, , ,1 Żeglarska 51 35, , ,4 Jeździecka 16 11,0 7 7,9 9 9,8 Kajakowa 57 39, , ,5 Nurkowa 3 2,1 2 2,2 1 1,1 Rowerowa 14 9,7 3 3, ,9 Motorowa i motorowodna 5 3,4 3 3,4 2 2,2 Speleologiczna 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Inne 0 0,0 0 0,0 0 0,0 181* 124, , % Test χ2 5,28610 Liczba stopni swobody (df) = 8 15,507 * Nie sumuje się do 155, gdyż ankietowani mieli możliwość zaznaczenia więcej niż jedną odpowiedź. Źródło: jak w tabeli 1. Tabela 6 Funkcje turystyki kwalifikowanej Wskazane rodzaje turystyki kwalifikowanej (n) (%) Turyści mieszkający w gminie (n) Turyści mieszkający w gminie (%) Turyści mieszkający poza gminą (n) Turyści mieszkający poza gminą (%) Piesza nizinna 35 24, , ,1 Żeglarska 51 35, , ,4 Jeździecka 16 11,0 7 7,9 9 9,8 Kajakowa 57 39, , ,5 Nurkowa 3 2,1 2 2,2 1 1,1 Rowerowa 14 9,7 3 3, ,9 Motorowa i motorowodna 5 3,4 3 3,4 2 2,2 Speleologiczna 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Inne 0 0,0 0 0,0 0 0,0 181* 124, , % Test χ2 5,28610 Liczba stopni swobody (df) = 8 15,507 * Nie sumuje się do 155, gdyż ankietowani mieli możliwość zaznaczenia więcej niż jedną odpowiedź. Źródło: jak w tabeli 1.

168 168 WYBRANE FORMY TURYSTYKI AKTYWNEJ JAKO SPOSÓB ODKRYWANIA... Procentowy rozkład wśród dwóch badanych grup turystów, dotyczący funkcji jakie pełni turystyka kwalifikowana był równomierny (por. tabela 6). Stwierdzone różnice między badanymi grupami nie są statystycznie istotne. Respondenci odpowiadali, że funkcje turystyki kwalifikowanej to: wypoczynkowa, poznawcza, kulturowa, zdrowotna, krajoznawcza. Uprawianie turystyki kwalifikowanej związane jest więc dla jej uczestników z formą odpoczynku i spędzania aktywnie czasu wolnego. W jednym z pytań ankietowani prawie w 90% uznali, że gmina Czaplinek ma szansę zyskać nowy produkt turystyczny będący wizytówką tego regionu, którym niewątpliwie będzie turystyka kwalifikowana. Podsumowanie Pojezierze Drawskie jest największym skupiskiem jezior na Pomorzu, na którym znajduje się około 320 jezior rynnowych i moreny dennej o powierzchni powyżej 1 ha (Kondracki 1994). Jego wizualno-krajobrazową atrakcyjność podnoszą największe i malowniczo położone jeziora Drawsko, Lubie i Wielimie. To właśnie wokół wymienionych jezior wykształciły się jądra koncentracji bazy noclegowej i ruchu turystycznego, które tworzą: miasto i gmina Złocieniec (1,6 tys. miejsc noclegowych) miasto i gmina Czaplinek (0,9 tys. miejsc noclegowych) oraz miasto i gmina Drawsko Pomorskie (0,3 tys.) (Rydz 2014, s. 75). Najważniejszymi centrami są miasta tego regionu, tj. Szczecinek (12,5 tys. turystów), Bytów (10,3 tys.), Połczyn Zdrój (7,4 tys.), Czaplinek (6,9 tys.), Człuchów (5,9 tys.) i Złocieniec (5,6 tys.) (Jażewicz 2011). Wyniki przeprowadzonych badań wykazały atrakcyjność oferty turystyczno-rekreacyjnej gminy Czaplinek. Ponadto, potwierdziły możliwość uznania turystyki aktywnej za produkt turystyczny gminy, pozwalający odkrywać walory turystyczne tego regionu. Potencjał turystyczny omówionego regionu odnosi się niewątpliwie do odkrywania jego walorów turystycznych przez uprawianie turystyki aktywnej. Po drugie, zarówno turyści pochodzący z regionu, jak i przyjezdni skupiają swoją uwagę na walorach turystycznych gminy posiadając wiedzę dotyczącą atrakcyjności turystycznej regionu. Tylko niewielka część badanych związana jest z organizacjami zorientowanymi na uprawianie turystyki aktywnej. Najważniejsze odmiany turystyki aktywnej wykorzystywane w gminie to turystyka wodna (kajakowa, żeglarska, windsurfing, nurkowa) oraz turystyka żeglarska. Za najsłabiej rozwinięty element infrastruktury uznano trasy rowerowe. Istniejące piesze szlaki turystyczne same w sobie nie stanowią wystarczającej atrakcji, aby mogły w znaczący sposób wpłynąć na wzrost ruchu turystycznego w rejonie Czaplinka. Wskazane jest połączenie turystyki pieszej z innymi formami turystyki aktywnej, np. turystyką rowerową, konną lub kajakarstwem (zintegrowane programy turystyczne). Gmina Czaplinek jest dobrym miejscem do czerpania korzyści z pobytu na jej terenie dając możliwość aktywnego wypoczynku i alternatywnej formy spędzania czasu wolnego. W opinii respondentów gmina Czaplinek jest miejscem godnym polecenia potencjalnym turystom. Potwierdzają to również badania przeprowadzone przez Parzycha (2012), który dokonał ogólnej oceny atrakcyjności turystycznej województwa zachodniopomorskiego, uwzględ-

169 WIOLETTA ŁUBKOWSKA 169 niając wszystkie 31 cech opisujących walory turystyczne, przyrodnicze, antropogeniczne, zagospodarowanie turystyczne oraz intensywność rozmieszczenia ruchu turystycznego. Pozwoliło to na wyodrębnienie pięciu osobnych klas miejscowości. Czaplinek został zaliczony do pierwszej grupy, którą stanowią gminy o najwyższych na tle województwa wskaźnikach atrakcyjności turystycznej (Parzych 2012). Wysoka ocena atrakcyjności turystycznej gminy Czaplinek wynika z dużego zróżnicowania walorów oraz ze znacznych powierzchni zajmowanych przez jeziora, obszary leśne i chronione, istotne są także liczne obiekty przyrodnicze o charakterze punktowym: drzewa pomnikowe, głazy narzutowe czy zabytkowe parki (Łubkowska, Eider 2013a, 2013b; Łubkowska, Tarnowski 2014). Ponadto, gmina ta odznacza się najwyższymi i wysokimi wskaźnikami zagospodarowania turystycznego (Parzych 2012). Rozwój turystyki na badanym terenie może także zapewnić miejsca pracy na poziomie lokalnym i zachęcić młodych ludzi do pozostania na terenach gminy Czaplinek. Należy również podkreślić, iż turystyka aktywna odgrywa istotną rolę w kształtowaniu kompetencji społecznych. Dzięki turystyce aktywnej młodzież kształtuje cechy charakteru oraz walczy ze swoimi słabościami. To przyczynia się do zmiany postępowania i kształtowania postaw prospołecznych. Turystyka aktywna uczy podstawowych umiejętności życiowych (Paczyńska-Jędrycka, Łubkowska 2013). Bibliografia Alejziak W. (1999), Turystyka w obliczu wyzwań XXI wieku, ALBIS, Kraków. Adamczyk J. (2011), Od turystyki aktywnej do ekstremalnej miejsce turystyki kwalifikowanej na współczesnym rynku, (w:) Ozimek I. (red.), Funkcjonowanie i rozwój współczesnej turystyki wybrane zagadnienia, SGGW, Warszawa. Cetner J., Dyguś K. (2011), Środowiskowe uwarunkowania rekreacji w gminach powiatów wałeckiego, drawskiego i choszczeńskiego, (w:) Sport i rekreacja szansą rozwoju regionu, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Ekonomiczne Problemy Usług, nr 690(79). Galiński Z. (2008), Rzeki Pojezierza Drawskiego. Przewodnik kajakowy, Wydawnictwo Pascal, Warszawa. Głąbiński Z. (red.) (2009), Tajemnice krajobrazów Pomorza Zachodniego: przewodnik dla dociekliwych, Forum Turystyki Regionów, Szczecin. Jażewicz I. (2011), Przestrzeń turystyczna Pojezierza Drawskiego na przykładzie gminy Czaplinek i Złocieniec, (w:) Durydiwka M., Duda-Gromada K. (red.), Przestrzeń turystyczna. Czynniki, różnorodność, zmiany, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Krukowska R. (2012), Innowacyjne działania promocyjne w zakresie rozwoju turystyki aktywne w województwie lubelskim, (w:) Jegorow D., Niedużak A. (red.), Wpływ sektora B+R na wzrost konkurencyjności polskiej gospodarki poprzez rozwój innowacji, t. 1, Chełmskie Stowarzyszenie Rozwoju Społeczno-Gospodarczego CIVIS, Chełm. Kondracki J. (1994), Geografia Polski. Makroregiony fizycznogeograficzne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Łubkowska W., Eider J. (2013a), Możliwości rozwoju form rekreacyjnych i turystycznych w gminie Czaplinek, Handel Wewnętrzny, nr 5(t. 2).

170 170 WYBRANE FORMY TURYSTYKI AKTYWNEJ JAKO SPOSÓB ODKRYWANIA... Łubkowska W., Eider J. (2013b), Ocena atrakcyjności środowiska dla rekreacji i turystyki w gminie Czaplinek, Handel Wewnętrzny, nr 5(t. 2). Łubkowska W., Tarnowski M. (2014), Wykorzystanie wybranych elementów atrakcyjności turystycznej ziemi czaplineckiej i Drawskiego Parku Krajobrazowego na potrzeby programowych obozów letnich Wydziału Kultury Fizycznej i Promocji Zdrowia, (w:) Eider J. (red.), Turystyka i rekreacja w teorii i praktyce, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin. Merski J., Warecka J. (2009), Turystyka kwalifikowana. Turystyka aktywna, Almamer WSE, Warszawa. Paczyńska-Jędrycka M., Łubkowska W. (2013), Adventure/qualified tourism in the rehabilitation of juveniles, Central European Journal of Sport Sciences and Medicine, No. 3(3). Parzych K. (2012), Ocena zróżnicowania atrakcyjności turystycznej gmin województwa zachodniopomorskiego, Przegląd Zachodniopomorski, tom XXVII (LVI), zeszyt 1. Rydz E. (2014), Zróżnicowanie przestrzeni turystycznej Pomorza Środkowego, Turyzm, nr 24(1). Skurzyński P. (1997), Pojezierze Drawskie, Wydawnictwo Pascal, Warszawa. Sobotka S. (2014), Próba wyznaczenia obszarów o najwyższym stopniu wykorzystania turystycznego jako przesłanki do regionalizacji turystycznej Polski, Turyzm, nr 24(2). Tomik R. (2015), Turystyka aktywna pojęcie, rodzaje i formy, Studia Periegetica, nr 2(14). Tomik R., Hadzik A., Cholewa J. (2012), Turystyka aktywna w materiałach w promocyjnych województw w Polsce, (w:) Rapacz A. (red.), Wyzwania współczesnej polityki turystycznej. Problemy funkcjonowania rynku turystycznego, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław. Zyber G.M. (1984), Pojezierze Drawskie walory turystyczne, KAW, Warszawa. The Selected Forms of Active Tourism as a Way of Discovering Tourism Values of Czaplinek Municipality Summary The purpose of the article: This paper presents tourist values of Czaplinek Municipality in terms of attracting people from the municipality and beyond to active tourism. Research methods: Diagnostic survey and survey technique. Main research results: The touristic and recreational attractiveness of Czaplinek Municipality was demonstrated and the possibility of recognising active tourism as a tourist product of the municipality was confirmed, allowing to explore the region s tourist attractions. The key form of active tourism in the municipality is water tourism: kayaking, sailing, windsurfing, and diving, as well as cycling tourism. The least developed element of the infrastructure were bicycle routes. Practical implications: The existing hiking trails are not attractive enough to significantly increase the tourist traffic in the Czaplinek area. It is advisable to combine hiking with other forms of specialised tourism such as cycling, horse riding or kayaking. Social implications: Tourism can help create new job posts at the local level. Key words: tourism, active tourism, recreation, tourist attractions, Czaplinek Municipality. JEL codes: I15, I28

171 WIOLETTA ŁUBKOWSKA 171 Избранные формы активного туризма способ открытия туристских достоинств гмины Чаплинек Резюме Цель статьи: В работе представили туристские достоинства гмины Чаплинек с точки зрения интереса к туризму со стороны жителей гмины и проживающих за ее пределами. Исследовательские методы: метод диагностического зондажа, техника вопросника анкеты. Основные результаты изучения: Доказали привлекательность туристско-рекреационного предложения гмины Чаплинек и подтвердили возможность признать активный туризм туристским продуктом гмины, который позволяет открывать туристские достоинства этого региона. Самые важные виды активного туризма, используемые в гмине водный туризм: каякинг, парусный туризм, виндсерфинг, дайвинг, а также велосипедный туризм. В качестве слабее всего развитого элемента инфраструктуры сочли велосипедные трассы. Практические импликации: Существующие туристские маршруты для пешеходов сами по себе не представляют достаточного атракциона, чтобы они могли значительно повлиять на рост туристкого движения в районе Чаплинка. Целесообразно соединение пешеходного туризма с другими формами специализированного туризма, напр. с велосипедным, конным или байдарочным туризмом. Социальные импликации: Туризм может обеспечить создание новых рабочих мест на локальном уровне. Ключевые слова: туризм, активный туризм, рекреация, туристские достоинства, гмина Чаплинек. Коды JEL: I15, I28 Artykuł nadesłany do redakcji w maju 2017 roku All rights reserved Afiliacja: dr Wioletta Łubkowska Uniwersytet Szczeciński Wydział Kultury Fizycznej i Promocji Zdrowia, Pracownia Turystyki i Rekreacji Al. Piastów 40B, budynek Szczecin wioletta.lubkowska@usz.edu.pl

172 172 HANDEL WEWNĘTRZNY 2017;4(369): (tom II) Ewa Mazur-Wierzbicka Uniwersytet Szczeciński Jakość życia w województwie zachodniopomorskim na tle innych województw Polski Streszczenie Celem artykułu jest ocena jakości życia w województwie zachodniopomorskim na tle innych województw Polski. Część teoretyczna pracy, przybliżająca problematykę jakości życia, bazuje na literaturze przedmiotu, zaś część kwantyfikacyjna, w której przeprowadzona została analiza porównawcza jakości życia w województwie zachodniopomorskim na tle innych województw Polski, opiera się na danych wtórnych zebranych w raportach pt. Diagnoza społeczna warunki i jakość życia Polaków. Z przeprowadzonych w artykule rozważań wynika, że w latach obserwowany był spadek jakości życia mieszkańców Szczecina, jak i mieszkańców województwa zachodniopomorskiego w porównaniu z jakością życia mieszkańców innych miast i województw w Polsce. W rankingu wskaźnika jakości życia procent bardzo zadowolonych i zadowolonych mieszkańców z miejscowości zamieszkania tak dla Szczecina, jak i województwa zachodniopomorskiego, w 2015 roku w stosunku do 2011 roku wzrósł. W przekroju wojewódzkim w analizowanym okresie najbardziej wzrosła jakość życia mieszkańców Małopolski, spadła mieszkańców województwa opolskiego. Słowa kluczowe: jakość życia, województwo zachodniopomorskie. Kody JEL: I3, R1 Wstęp Jakość życia staje się coraz częściej przedmiotem zainteresowania badaczy. Oprócz jakości życia indywidualnej, odczuwanej przez poszczególne jednostki, ciekawe jest dokonywanie pomiaru jakości życia na konkretnych obszarach, w wyodrębnionych jednostkach administracyjnych. Za cel artykułu przyjęto ocenę jakości życia w województwie zachodniopomorskim na tle innych województw Polski. Jego realizacji podporządkowano układ pracy. Na początku dokonano teoretycznego wprowadzenia w problematykę jakości życia, następnie przeprowadzono analizę porównawczą jakości życia w województwie zachodniopomorskim na tle innych województw Polski. W opracowaniu wykorzystano literaturę przedmiotu oraz dane wtórne zebrane w raportach pt. Diagnoza społeczna warunki i jakość życia Polaków.

173 EWA MAZUR-WIERZBICKA 173 Jakość życia ujęcie teoretyczne W literaturze przedmiotu brakuje jednoznacznej definicji terminu jakość życia 1. Przyczyną tego jest złożoność, wielowątkowość samego pojęcia, jak też to, że wykorzystywane jest ono w wielu naukach, np.: socjologii, psychologii, ekonomii, co ma bezpośredni wpływ na różnorodność interpretacyjną (Sompolska-Rzechuła 2013). I tak, dla przykładu socjologowie ujmują jakość życia w kontekście stylów, zasad życia społecznego, psychologowie zwracają się głównie ku aspektom związanym z poczuciem szczęścia, zadowolenia, dobrostanu, z kolei ekonomiści utożsamiają ją z poziomem życia jednostek bądź całych grup społecznych (Kolman 1997; Zandecki 1999; Wnuk, Marcinkowski 2012). Z pewnością takie fragmentaryczne ujmowanie jakości życia w ramach poszczególnych nauk wynika z przyjętej specjalizacji, jednak z uwagi na wielowymiarowość pojęcia może prowadzić do jego zbytniego uproszczenia. Zaznaczyć należy, iż złożoność kategorii jakość życia determinuje uwzględnianie w niej różnorodnych czynników ujmowanych w wielu sferach aktywności czy doświadczeń jednostki (np. bogactwo, zdrowie i samopoczucie, szeroko rozumiane bezpieczeństwo, dostęp do dóbr różnego rodzaju: materialnych, duchowych, symbolicznych itp.) mogących mieć zarówno wymiar obiektywny, jak i subiektywny (Kusterka 2003). Występujące w literaturze przedmiotu definicje jakości życia można przyporządkować do jednej z dwóch podstawowych grup. Pierwsza z nich dotyczy ujęcia praktycznego jakości życia (ujęcie wartościująco-oceniające). W obrębie tej grupy możemy rozpatrywać obiektywną i subiektywną jakość życia w trzech kategoriach definicji, tj. definicji egzystencjalnych (poziom zaspokojenia potrzeb podstawowych), definicji związanych z poziomem samorealizacji oraz definicji środowiskowych (dostęp do określonej jakości środowiska przyrodniczego, funkcjonowania jednostki bądź grupy w określonym środowisku społeczno-gospodarczym). Grupa druga odnosi się do ujęcia teoretycznego (ujęcie niewartościujące, opisowo-wyjaśniające). Możemy mieć tu do czynienia z globalną bądź cząstkową jakością życia (Zadrożniak 2015). W przypadku globalnego ujmowania jakości życia zagrożeniem może być zbyt duża ogólnikowość, trudność we właściwej operacjonalizacji, natomiast przy cząstkowym definiowaniu jakości życia może dochodzić do nadmiernego uszczegółowienia, ograniczania się jedynie do kilku jej aspektów (Dziurowicz-Kozłowska 2002). Według T. Borysa (2008), zasadniczą rolę przy opisie jakości życia (który z uwagi na akcentowaną już złożoność jest bardziej trafny aniżeli tworzenie definicji) ma uwzględnienie odpowiednich kryteriów. Są nimi: -- kryterium wartościowania (oceny) jakości życia, -- kryterium zakresu i liczby aspektów jakości życia, -- kryterium obiektywności pomiaru jakości życia, -- kryterium liczby obiektów, których dotyczy jakość życia, -- kryterium bezpośredniości powiązania badań z rzeczywistą jakością życia, -- kryterium zrównoważenia aspektów jakości życia, -- kryterium ujawniania w jakości życia systemu wartości (kryterium aksjologiczne). 1 W wielu opracowaniach naukowych występują zbiorcze zestawienia definicji pojęcia jakość życia, dlatego też autorka nie będzie dokonywać przeglądu definicji tego terminu (Owsiński, Tarchalski 2008; Trzebiatowski 2011; Zadrożniak 2015).

174 174 JAKOŚĆ ŻYCIA W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM... Złożoność pojęcia jakość życia sprzyja tworzeniu różnorodnych metodologii badań oraz wielu wskaźników pozwalających na dokonanie jej pomiaru. Generalizując, możemy mieć do czynienia z pomiarem jakości życia, dokonywanym przy użyciu badań ankietowych (bezpośrednia jakość życia) albo statystyki publicznej, określanej za pomocą różnorodnych wskaźników (pośrednia jakość życia). W badaniach jakości życia wykorzystywane może być jej deskryptywne rozumienie (różne rodzaje jakości, inny rodzaj jakości) lub komparatywne, mogące być oceną pozytywną (wyraz wysokiego stopnia zaspokojenia potrzeb) lub ogólnie oceną jakości życia pozytywną lub negatywną (wyższa, niższa jakość; lepsza, gorsza jakość) (Borys, Rogala 2008). Konceptualizacja i operacjonalizacja kategorii jakości życia najczęściej dokonuje się w ramach jednego z dwóch głównych nurtów badań. Pierwszy wyodrębnia subiektywną i obiektywną jakość życia, drugi natomiast bazuje na różnicach w systemach wartości, postawach etycznych, realizowanych koncepcjach rozwoju (Borys 2001). Za obiektywną jakość życia uznaje się zbiór (wektor) obiektywnych faktów jakościowych (obiektywnych form zaspokajania potrzeb człowieka), charakteryzujących różne aspekty życia człowieka, zatem bez ich oceny porównawczej lub psychologicznej (np. zasobność materialna gospodarstwa domowego, kształcenie dzieci, warunki leczenia, korzystanie z usług systemu ochrony zdrowia) (Sompolska-Rzechuła 2013). Natomiast subiektywną jakość życia można zdefiniować jako zestaw ocen obiektywnych faktów jakościowych (ocen stopnia zadowolenia z różnych obiektywnych form zaspokajania potrzeb człowieka) charakteryzujących różne aspekty życia człowieka i pochodzących ze skali psychologicznej (Sompolska-Rzechuła 2013), np. zadowolenie z poszczególnych dziedzin i aspektów życia, ogólny dobrostan psychiczny. Jakość życia w województwa zachodniopomorskim na tle innych województw Polski analiza porównawcza To, jak odczuwana jest jakość życia przez poszczególne jednostki warunkuje odbieranie jakości życia w konkretnych, wyodrębnionych obszarach administracyjnych przez nie zamieszkujących. Można zatem dokonywać pomiaru jakości życia nie tylko z perspektywy jednostki, ale także miast czy województw. Ważną rolę, bardzo miarodajną, odgrywają w tym obszarze diagnozy społeczne. Za najbardziej reprezentatywne badanie, obiektywnej i subiektywnej jakości życia, uznawana jest Diagnoza społeczna przeprowadzana przez Radę Monitoringu Społecznego (RMS). Na jej podstawie przygotowywane są raporty pt. Diagnoza społeczna warunki i jakość życia Polaków pod redakcją profesora J. Czapińskiego. W badaniu przy ocenie jakości życia branych jest pod uwagę 8 wymiarów (Czapiński, Panek 2015), tj.: -- kapitał społeczny aktywność na rzecz środowiska lokalnego, udział w wyborach samorządowych, udział w nieobowiązkowych zebraniach, pozytywny stosunek do demokracji, przynależność do organizacji i pełnienie w nich funkcji, przekonanie, że większości ludzi można ufać;

175 EWA MAZUR-WIERZBICKA dobrostan psychiczny poczucie szczęścia, ocena całego dotychczasowego życia, nasilenie objawów depresji psychicznej, ocena minionego roku; -- dobrostan fizyczny natężenie symptomów somatycznych, poważna choroba w minionym roku, stopień niepełnosprawności, natężenie stresu związanego ze zdrowiem; -- dobrostan społeczny brak poczucia osamotnienia, poczucie, że jest się kochanym i szanowanym, liczba przyjaciół, -- poziom cywilizacyjny poziom wykształcenia, posiadanie nowoczesnych urządzeń komunikacyjnych i obycie z nimi (telewizja satelitarna lub kablowa, laptop, komputer stacjonarny, tel. komórkowy, podłączenie do Internetu, posługiwanie się komputerem, korzystanie z Internetu), czynna znajomość języków obcych, posiadanie prawa jazdy; -- dobrobyt materialny dochód gospodarstwa domowego na jednostkę ekwiwalentną, liczba posiadanych przez gospodarstwo dóbr i urządzeń od pralki automatycznej po łódź motorową i dom letniskowy (z wyłączeniem urządzeń wchodzących w skład wskaźnika poziomu cywilizacyjnego); -- stres życiowy suma 6 kategorii stresu mierzonego doświadczeniami w zakresie: finansów, pracy, kontaktów z urzędami, wychowania dzieci, relacji w małżeństwie, ekologii (mieszkanie, okolica); -- patologie nadużywanie alkoholu i używanie narkotyków, palenie papierosów, wizyty u psychiatry lub psychologa, bycie sprawcą lub ofiarą łamania prawa (włamania, napady, kradzieże). Na ich podstawie zbudowano następnie miernik syntetyczny, ogólny wskaźnik jakości życia. Porównując poziom jakości życia w poszczególnych województwach można zauważyć, że w latach w największym stopniu wzrosła jakość życia mieszkańców województw małopolskiego, warmińsko-mazurskiego, kujawsko-pomorskiego, lubelskiego, mazowieckiego. Znaczący spadek jakości życia odnotowano dla osób zamieszkujących głównie województwa opolskie, łódzkie, podlaskie. Na tle wszystkich województw średnio najniższą jakość życia odnotowano dla województwa świętokrzyskiego. Jak wynika z danych zawartych w tabeli 1, w ostatnim roku analizy województwo zachodniopomorskie plasowało się w rankingu na 14. pozycji. W całym analizowanym okresie, na tle pozostałych województw, najwyższy poziom jakości życia województwo zachodniopomorskie uzyskało w 2009 roku 7. pozycja. Warto zwrócić uwagę na kształtowanie się składowych wskaźnika jakości życia dla województwa zachodniopomorskiego. W 2009 roku, w porównaniu z innymi analizowanymi latami, część wskaźników składowych jakości życia dla województwa zachodniopomorskiego (w porównaniu z wartościami odpowiednich wskaźników innych województw) zajmowała wysokie pozycje. Dotyczyło to zwłaszcza: dobrobytu materialnego, kapitału społecznego, dobrostanu fizycznego oraz psychicznego. Co ciekawe, w 2009 roku w województwie zachodniopomorskim mocno zaznaczyły się niekorzystne zjawiska, jak np. patologie, stres życiowy (por. tabela 2).

176 176 JAKOŚĆ ŻYCIA W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM... Tabela 1 Ogólny wskaźnik jakości życia w całych próbach z lat w przekroju wojewódzkim Województwo Ranking Małopolskie Pomorskie Wielkopolskie Mazowieckie Warmińsko-mazurskie Śląskie Kujawsko-pomorskie Dolnośląskie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Lubelskie Lubuskie Zachodniopomorskie Łódzkie Świętokrzyskie Źródło: Czapiński, Panek (2015). Tabela 2 Ranking składowych wskaźnika jakości życia w latach dla województwa zachodniopomorskiego w całych próbach w latach Wyszczególnienie Poziom cywilizacyjny Dobrostan społeczny Dobrobyt materialny Patologie (im niższa wartość, tym więcej patologii) Kapitał społeczny Dobrostan fizyczny Dobrostan psychiczny Stres życiowy (im niższa wartość, tym większy stres) Źródło: opracowanie własne na podstawie: Czapiński, Panek (2005; 2007; 2009; 2011; 2013; 2015).

177 EWA MAZUR-WIERZBICKA 177 Spośród wszystkich wskaźników składowych jakości życia w okresie województwo zachodniopomorskie najsłabiej wypadało w obszarze dobrostanu społecznego oraz kapitału społecznego (za wyjątkiem lat 2005 i 2009), najlepiej natomiast dobrostanu fizycznego. Od 2009 roku województwo zachodniopomorskie na tle pozostałych województw wypada zadowalająco pod względem poziomu cywilizacyjnego, dobrobytu materialnego, dobrostanu psychicznego. Porównanie danych z tabel 1 i 3 pozwala stwierdzić, iż odczuwany poziom jakości życia wśród mieszkańców poszczególnych województw w większości przypadków był inny aniżeli odczuwany poziom jakości życia przez mieszkańców stolic tychże województw. Z zestawienia rankingów wynika m.in., że w analizowanych latach mieszkańcy Szczecina odczuwali wyższą jakość życia aniżeli mieszkańcy województwa zachodniopomorskiego. Podobna tendencja występowała dla województw wielkopolskiego, warmińsko-mazurskiego. Z kolei m.in. mieszańcy województw pomorskiego, śląskiego, podlaskiego deklarowali wyższą jakość życia aniżeli mieszkańcy stolic tychże województw. Tabela 3 Ogólny wskaźnik jakości życia w całych próbach z lat w przekroju stolic województw Miasto Ranking 2009 * Poznań Kraków Olsztyn Warszawa Gdańsk Rzeszów Szczecin Wrocław Lublin Łódź Katowice Bydgoszcz Gorzów Wlk. b.d Białystok Opole Kielce *Ranking obejmuje 15 miast. Brak danych dla Gorzowa Wielkopolskiego. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Czapiński, Panek (2009; 2015).

178 178 JAKOŚĆ ŻYCIA W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM... Wykres 1 Procent bardzo zadowolonych i zadowolonych z miejscowości zamieszkania mieszkańców miast w latach 2011, 2013, 2015 stolice województw Źródło: opracowanie własne na podstawie: Czapiński, Panek (2015). Wykres 2 Procent bardzo zadowolonych i zadowolonych z miejscowości zamieszkania mieszkańców województw w latach 2011, 2013, 2015 Źródło: jak w wykresie 1.

179 EWA MAZUR-WIERZBICKA 179 Wobec powyższego warto także zwrócić uwagę na kwestię zadowolenia mieszkańców z miejscowości zamieszkania, co traktować można jako wyraz ich przywiązania do niego. Rozkład zadowolenia w przekroju stolic województw przedstawiono na wykresie 1. Wynika z niego, że dla Szczecina (jak dla Gdańska, Katowic, Łodzi) w latach wzrastał odsetek osób bardzo zadowolonych lub zadowolonych z miejscowości zamieszkania. Odwrotna tendencja zauważalna była w przypadku np. Rzeszowa, Gorzowa Wlkp., Bydgoszczy, Opola. Najwięcej osób zadowolonych z miejscowości zamieszkania odnotowano dla województw pomorskiego oraz małopolskiego, najmniej zaś dla warmińsko-mazurskiego. Jak wynika z danych zawartych na wykresach 1 i 2, większe zróżnicowanie zadowolenia z miejscowości zamieszkania występowało między miastami niż województwami. Warto także zauważyć, że oprócz województwa śląskiego w 2013 roku mieszkańcy pozostałych 15 województw wskazali na niższy poziom zadowolenia z miejscowości zamieszkania aniżeli w 2011 roku. W województwach lubuskim i wielkopolskim tendencja spadkowa kontynuowana była do 2015 roku. W pozostałych województwach obserwowano wzrost poziomu zadowolenia mieszkańców w 2015 roku w stosunku do 2013 roku. Porównując lata 2015 i 2011 należy odnotować wzrost odsetka osób zadowolonych z miejsca zamieszania tak w przypadku miasta Szczecina, jak i województwa zachodniopomorskiego. Co ciekawe, w 2015 roku zarówno miasto Szczecin, jak i województwo zachodniopomorskie zajmowało w rankingach wskaźnika jakości życia niższe pozycje niż w 2011 roku (por. tabele 1 i 3). Może wynikać to z faktu, że w badaniu zadowolenia z miejscowości zamieszkania nie brano pod uwagę konkretnych wskaźników, a respondenci sami udzielali odpowiedzi na zadane pytanie czy są zadowoleni z miejscowości zamieszkania? Można twierdzić, że w tym przypadku znaczącą rolę odgrywał tzw. lokalny patriotyzm, tym bardziej, że większość Polaków mieszka w miejscu urodzenia lub blisko miejsca urodzenia. Podsumowanie Z przeprowadzonych w artykule rozważań można wysnuć kilka zasadniczych wniosków. 1. Interdyscyplinarny charakter kategorii jakość życia stwarza trudność w jednoznacznym definiowaniu tego terminu. Oprócz kwestii finansowych (które nie zawsze są decydujące) na ogólny obraz jakości życia wpływają również relacje społeczne, stres życiowy, stan zdrowia, zagrożenia patologią itd. 2. Jakość życia jest także kategorią trudną do zbadania z uwagi na brak jednolitej metodologii. W konsekwencji pojawiające się wyniki badań i analiz z zakresu problematyki jakości życia prowadzonych przez różnych badaczy, instytucje, ośrodki różnią się między sobą. Stąd też w niniejszym opracowaniu przyjęto jeden rodzaj badań, opartych na wspólnej metodologii, co pozwoliło na przeprowadzenie procesu oceny i wnioskowania. 3. W latach obserwowany był spadek jakości życia mieszkańców Szczecina, jak i mieszkańców województwa zachodniopomorskiego w porównaniu z jakością życia

180 180 JAKOŚĆ ŻYCIA W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM... mieszkańców innych miast i województw w Polsce. Z pewnością głównymi czynnikami na to wpływającymi były: słaby rozwój gospodarczy regionu, brak rozwoju przemysłu i stosunkowo duży na tle kraju poziom bezrobocia (w znacznym stopniu tzw. bezrobocia dziedzicznego), co w przypadku bezrobocia długotrwałego może skutkować wykluczeniem społecznym, zmniejszaniem się kapitału społecznego. Poprawy wymagają także warunki mieszkaniowe i infrastruktura socjalna oraz dostęp do usług publicznych (edukacyjnych i medycznych). Kwestią, na którą należy zwrócić również uwagę jest wzrost mobilności osób aktywnych zawodowo, co może skutkować postępującym rozpadem więzi rodzinnych, wzrostem izolacji osób starszych. Jest to szczególnie niebezpieczne w przypadku zachodnich terenów przygranicznych. Zaznaczyć jednak należy, że (oprócz 2015 roku) jakość życia mieszkańców województwa zachodniopomorskiego na tle jakości życia mieszkańców innych województw była zadowalająca. 4. Mimo spadku zarówno miasta Szczecina, jak i województwa zachodniopomorskiego w rankingu wskaźnika jakości życia, procent bardzo zadowolonych i zadowolonych mieszkańców z miejscowości zamieszkania tak dla Szczecina, jak i województwa zachodniopomorskiego w 2015 roku w stosunku do 2011 roku wzrósł. Wpływ na to mógł mieć tzw. lokalny patriotyzm mieszkańców, przywiązanie do miejsca zamieszkania. 5. W przekroju wojewódzkim w analizowanym okresie najbardziej wzrosła jakość życia mieszkańców małopolski oraz województw warmińsko-mazurskiego, kujawsko-pomorskiego, lubelskiego, spadła mieszkańców województw opolskiego, łódzkiego. Oprócz Szczecina i województwa zachodniopomorskiego największy odsetek osób zadowolonych z miejsca zamieszkania odnotowano dla województwa pomorskiego i jego stolicy Gdańska. Bibliografia Borys T. (2001), Jakość życia jako kategoria badawcza i cel nadrzędny, (w:) Wachowiak A. (red.), Jak żyć, wybrane problemy jakości, Humanior, Poznań. Borys T. (2008), Propozycja siedmiu typologii jakości życia, Gospodarka a Środowisko, nr 22. Borys T., Rogala P. (2008), Jakość życia na poziomie lokalnym ujęcie wskaźnikowe, Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju, Warszawa. Czapiński J., Panek T. (red.) (2005), Diagnoza społeczna warunki i jakość życia Polaków, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania, Warszawa. Czapiński J., Panek T. (red.) (2007), Diagnoza społeczna warunki i jakość życia Polaków, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania, Warszawa. Czapiński J., Panek T. (red.) (2009), Diagnoza społeczna warunki i jakość życia Polaków. Raport, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania, Warszawa. Czapiński J., Panek T. (red.) (2011), Diagnoza społeczna warunki i jakość życia Polaków, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania, Warszawa. Czapiński J., Panek T. (red.) (2013), Raport wstępny. Diagnoza społeczna warunki i jakość życia Polaków, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania, Warszawa. Czapiński J., Panek T. (red.) (2015), Diagnoza społeczna warunki i jakość życia Polaków. Raport, Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa.

181 EWA MAZUR-WIERZBICKA 181 Dziurowicz-Kozłowska A. (2002), Wokół pojęcia jakości życia, Psychologia Jakości Życia, nr 1. Kolman R. (1997), Próba wartościowania jakości życia, (w:) Kwalitologia, lepsza jakość życia, NOT, Gdańsk. Kusterka M. (2003), Jakość życia w aspekcie wybranych wskaźników ekorozwoju, (w:) Tomczyk- Tołkacz J. (red.), Jakość życia w perspektywie nauk humanistycznych, ekonomicznych i ekologii, AE im. Oskara Langego we Wrocławiu, Jelenia Góra. Owsiński J. W., Tarchalski T. (2008), Pomiar jakości życia. Uwagi na marginesie pewnego rankingu, Zeszyty Naukowe Wydziału Informatycznych Technik Zarządzania Wyższej Szkoły Informatyki Stosowanej i Zarządzania Współczesne Problemy Zarządzania, nr 1. Sompolska-Rzechuła A. (2013), Jakość życia jako kategoria ekonomiczna, Folia Pomeranae Universitatis Technologiae Stetinensis, Oeconomica, nr 301(71). Trzebiatowski J. (2011), Jakość życia w perspektywie nauk społecznych i medycznych systematyzacja ujęć definicyjnych, Hygeia Public Health, nr 46(1). Wnuk M., Marcinkowski J.T. (2012), Jakość życia jako pojęcie pluralistyczne o charakterze interdyscyplinarnym, Problemy Higieny i Epidemiologii, nr 93(1). Zadrożniak M. (2015), Jakość życia w kontekście koncepcji zrównoważonego rozwoju, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Oeconomica, nr 2(313). Zandecki A. (1999), Wykształcenie a jakość życia: dynamika orientacji młodzieży szkół średnich, Edytor, Toruń-Poznań. The Life Quality in Szczecin and the West Pomeranian Voivodship Summary The aim of the article is to assess the quality of life in the West Pomeranian Province against the background of other provinces in Poland. The theoretical part of the study, bringing closer the issues of the quality of life, is based on the subject literature, whereas the quantificational part, in which there was carried out a comparative analysis of the quality of life in the West Pomeranian Province against the background of other provinces in Poland, is based on the secondary data collected in the reports entitled Social Diagnosis. Conditions and Quality of Life of Poles. The carried out in the article considerations show that in the years there was observed a decline in the quality of life of Szczecin residents as well as inhabitants of the West Pomeranian Province vis-à-vis the quality of life of dwellers of other towns and provinces in Poland. In the ranking of the life quality index, the per cent of highly satisfied and satisfied inhabitants with their residence for in the case of Szczecin and the West Pomeranian Province, in 2015 as compared with 2011, increased. By province, the period in question demonstrated the highest growth of the quality of life in the case of residents of Małopolska, while the greatest drop in the case of inhabitants of the Opole Province. Key words: life quality, West Pomeranian Voivodship. JEL codes: I3, R1

182 182 JAKOŚĆ ŻYCIA W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM... Качество жизни в Западнопоморском воеводстве на фоне других воеводств Польши Резюме Цель статьи оценить качество жизни в Западнопоморском воеводстве на фоне других воеводств Польши. Теоретическая часть работы, приближающая проблематику качества жизни, основана на литературе предмета, квантификационная же, в которой провели сопоставительный анализ качества жизни в Западнопоморском воеводстве на фоне других воеводств Польши, основана на вторичных данных, собранных в отчетах Социальный диагноз условия и качество жизни поляков. Из проведенных в статье рассуждений вытекает, что в гг. наблюдалось снижение качества жизни жителей Щецина, а также жителей Западнопоморского воеводства, по сравнению с качеством жизни жителей других городов и воеводств в Польше. В рейтинге показателя качества жизни доля весьма довольных и довольных жителей местностью, в которой они проживают, как для Щецина, так и для Западнопоморского воеводства в 2015 г., по сравнению с 2011 г., повысилась. В разрезе воеводств в анализируемый период наиболее повысилось качество жизни обитателей в Малой Польше, снизилось же жителей Опольского воеводства. Ключевые слова: качество жизни, Западнопоморское воеводство. Коды JEL: I3, R1 Artykuł nadesłany do redakcji w maju 2017 roku All rights reserved Afiliacja: dr hab. Ewa Mazur-Wierzbicka Uniwersytet Szczeciński Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania ul. Mickiewicza Szczecin ewa.mazur-wierzbicka@wp.pl

183 HANDEL WEWNĘTRZNY 2017;4(369): (tom II) 183 Agata Niemczyk Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Rola turystyki w kształtowaniu poziomu zaspokojenia potrzeb mieszkańców Streszczenie Celem artykułu jest rozpoznanie poziomu zaspokojenia potrzeb mieszkańców miejscowości o charakterze turystycznym i udowodnienie, że turystyka wpływa na kształtowanie się tego poziomu. Realizacji celu posłużyły wyniki badań przeprowadzonych w 2014 roku w Krynicy-Zdrój wśród 550 osób. Narzędziem badawczym był autorski kwestionariusz ankiety zaprojektowany na potrzeby badania. Badanie przeprowadzono techniką PAPI. W rezultacie stwierdzono, że ocena poziomu zaspokojenia potrzeb mieszkańców Krynicy-Zdój jest ponadprzeciętna; Krynica-Zdrój w opinii mieszkańców jest postrzegana jako miejscowość typowo turystyczna, która rozwija się dzięki turystyce; im większa świadomość mieszkańców Krynicy-Zdrój turystycznego charakteru miejscowości, tym wyższy poziom zaspokojenia ich potrzeb. W związku z tym podmioty podaży turystycznej winny dążyć do uatrakcyjnienia oferty miejsca, co przekłada się na korzyści płynące nie tylko dla nich, ale również dla mieszkańców miejsc recepcji przez poprawę ich warunków życia. Słowa kluczowe: funkcja turystyczna regionów, indeks irytacji Doxeya, poziom zaspokojenia potrzeb, Krynica-Zdrój, badania ankietowe. Kody JEL: D12, L83 Wstęp Turystyka staje się jedną z najszybciej rozwijających się branż gospodarki. Jej całkowity udział w światowym PKB w 2014 roku wyniósł ok. 9%. W 2012 roku liczba międzynarodowych podróży turystycznych na świecie przekroczyła 1 mld, podczas gdy jeszcze w 1950 roku było ich ok. 25 mln. Do tego gdyby jeszcze dodać fakt, że sektor turystyczny oferuje ponad 100 mln miejsc pracy w bezpośredniej obsłudze turystów, a jak przewidują prognozy Światowej Rady Podróży i Turystyki (WTTC), w następnej dekadzie może on zapewnić łącznie aż 347 mln w miejsc pracy, w tym bezpośrednio w podróżach i turystyce 126 mln, to nie ulega wątpliwości, że branża, o której mowa, generuje olbrzymie profity dla miejsc recepcji turystycznych. Bezsprzecznie, z rozwoju turystyki korzystają mieszkańcy tego rodzaju miejsc. Korzyści te widać w poprawie warunków życia i jakości życia, poziomie zaspokajania potrzeb. Czy mieszkańcy takich miejsc mają tego świadomość? Jaki jest ich stosunek do turystów? Czy fakt, że goszczą turystów na terenie ich miejsca zamieszkania, to dla nich zmartwienie czy zadowolenie? Te pytania stały się podstawą treści podjętych w artykule, którego celem głównym jest rozpoznanie poziomu zaspokojenia potrzeb mieszkańców miejscowości o charakterze turystycznym. Realizacji celu posłużyło osiągniecie następujących

184 184 ROLA TURYSTYKI W KSZTAŁTOWANIU POZIOMU ZASPOKOJENIA POTRZEB... celów cząstkowych: zaprezentowanie funkcji turystycznej regionu w aspekcie społecznym i ekonomicznym, przedstawienie istoty wskaźnika irytacji Doxeya, syntetyczne omówienie kategorii jakości życia, rozpoznanie opinii mieszkańców Krynicy-Zdrój względem turystów oraz poziomu zaspokojenia ich potrzeb. W artykule przeprowadzono kwerendę literatury przedmiotu, pozwalającej na zaprezentowanie rozważań teoretycznych. Z kolei bazę empiryczną prowadzonych analiz, odnośnie do oceny poziomu zaspokojenia potrzeb mieszkańców Krynicy-Zdrój oraz ich postaw względem turystów, stanowiły wyniki badań ankietowych przeprowadzonych w 2014 roku w Krynicy Zdrój wśród 550 osób. Funkcja turystyczna regionów w aspekcie społecznym i ekonomicznym Turystyka bez wątpienia staje się jedną z najbardziej dochodowych branż na świecie. Regiony, widząc w niej źródło zysku, dążą do uatrakcyjnienia swojej oferty, aby móc zaspokoić coraz bardziej wysublimowane potrzeby turystów z jednej strony, a z drugiej poprawić warunki życia swych mieszkańców, podnosząc ich standard w dążeniu do jak najwyższej satysfakcji z życia autochtonów. Funkcja turystyczna regionów może być rozpatrywana w różnych aspektach, m.in. ekonomicznym jako czynnik aktywizacji lokalnej gospodarki i społecznym, jako czynnik poprawy jakości życia mieszkańców. Omawiając te kwestie należy stwierdzić, że rozwój ruchu turystycznego aktywizuje lokalną gospodarkę dzięki temu, że napływa do niej kapitał, rozwijają się małe i średnie przedsiębiorstwa, powstają nowe miejsca pracy, lokalne firmy notują wyższe Schemat 1 Zależność miedzy popytem turystycznym a jakością życia mieszkańców obszaru recepcji turystycznej Źródło: Niezgoda (2006, s. 150).

185 AGATA NIEMCZYK 185 obroty, zwiększają się dochody miejscowej ludności, a do budżetu wpływają wyższe podatki. Znaczenie turystyki jest tym większe, że kreuje ona też dodatkową działalność gospodarczą (a tym samym zatrudnienie), pobudzając koniunkturę w innych sektorach (np. w budownictwie, przemyśle, rolnictwie). A zatem jakakolwiek zmiana w poziomie końcowego popytu, która wpłynie na sektor turystyczny (bezpośrednią obsługę ruchu), wpłynie także na dostawców tego sektora, następnie na ich dostawców itd. (Niemczyk, Seweryn 2008, s ). Nietrudno się domyślić, a obrazuje to również schemat 1, że dobrze przygotowany produkt turystyczny daje podstawy z jednej strony do zadowolenia turystów, a z drugiej do poprawy jakości życia, satysfakcji z życia autochtonów, osiągania wysokiego poziomu zaspokojenia ich potrzeb. Z kolei satysfakcja z warunków życia autochtonów kreuje atmosferę miejsca jako jednego z wyznaczników produktu turystycznego. Bez wątpienia opisane sprzężenia mają charakter zwrotny i wzajemnie się uzupełniają, a pozytywne nastawienie mieszkańców ma znaczenie w kształtowaniu produktu turystycznego i jego jakości (Gołembski 2011, s. 110). Wskaźnik irytacji Doxeya W kontekście przedstawionych rozważań zwraca uwagę model Doxeya, tzw. irrydex index określający zmiany stosunku mieszkańców do turystów. Literatura opisuje te postawy Schemat 2 Doxey s irridex index Źródło: Niezgoda (2006, s. 237).

186 186 ROLA TURYSTYKI W KSZTAŁTOWANIU POZIOMU ZASPOKOJENIA POTRZEB... od przyjęcia, tj. entuzjastycznego powitania, przez tolerancję, dostosowanie po wycofanie, czyli opuszczanie swego miejsca zamieszkania, będącego miejscem recepcji turystycznej (Page, Hall 2003). W podobny sposób, choć z innym nazewnictwem postaw mieszkańców wobec turystów, ujmuje to zjawisko indeks irytacji Doxeya zaprezentowany na schemacie 2. W literaturze polskiej znane są próby pomiaru stosunku stałych mieszkańców do osób podejmujących aktywność turystyczną. B. Włodarczyk (1999, s ) w swoich badaniach przeprowadzonych w strefie krawędziowej Wyżyny Łódzkiej zaproponował współczynniki: irytacji turystycznej, euforii turystycznej i obojętności turystycznej. Cytowany autor skonstatował, że wraz ze wzrostem zorganizowania przestrzeni turystycznej i <<turystycznym wiekiem>> obszaru wzrasta poziom obojętności i negatywnego nastawienia miejscowej ludności do przejawów aktywności turystycznej. Prawdopodobną przyczyną są minimalne korzyści ekonomiczne uzyskiwane przez stałych mieszkańców z tego typu działalności na istniejącym etapie rozwoju przestrzeni turystycznej strefy krawędziowej Wyżyny Łódzkiej (Włodarczyk 1999, s ). Taka konkluzja może prowadzić do wniosku o braku wyraźnej poprawy jakości życia, satysfakcji z życia mieszkańców badanego terenu. Jakość życia a poziom zaspokojenia potrzeb zarys problemu Sam termin jakość życia jest pojęciem wieloznacznym (Panek 2015, s. 1-22). Najczęściej definiowany jest jako stopień satysfakcji (zadowolenia) człowieka (społeczeństwa) z całokształtu swej egzystencji (począwszy od dobrobytu, konsumpcji, po niekwantyfikowane stany osobistego zadowolenia, satysfakcji czy też szczęścia płynące właśnie z konsumpcji, z korzystania ze środowiska przyrodniczego, z dobrego stanu zdrowia, z pomyślności w życiu, z pozycji społecznej itp.) (Maciejewski 2003, s. 69). Z. Kędzior (2003, s. 15) pisze wręcz, że to suma satysfakcji, trwały stan zadowolenia z życia. Jakość życia utożsamiana jest również z poczuciem szczęścia, wolności od przymusu, pełnego dobrostanu (Rapley 2003). Omawianą kategorię stanowią elementy obiektywne (zwłaszcza ekonomiczne), społeczne oraz subiektywne. W tym kontekście jakość życia można rozpatrywać w wymiarze (Ostasiewicz 2002, s. 11): -- obiektywnym utożsamiany najczęściej z dobrobytem materialnym; do jego pomiaru wykorzystywane są mierniki sytuacji materialnej; -- społecznym przedmiotem badań jest infrastruktura społeczna i usługi społeczne; -- subiektywnym w tym przypadku pomiarowi podlega dobrostan psychiczny, w szczególności satysfakcja, powodzenie, zadowolenie, szczęście. Bywa, że jakość życia jest utożsamiana z poziomem życia. W tej kwestii wątpliwości niwelują definicje sformułowane m.in. przez T. Słaby, wyraźnie rozdzielające oba pojęcia, gdzie poziom życia to stopień zaspokojenia potrzeb materialnych, podstawowych w hierarchii potrzeb życia człowieka, a jakość życia zawiera te wszystkie elementy życia człowieka, które związane są z faktem istnienia człowieka, bycia kimś i odczuwania różnych

187 AGATA NIEMCZYK 187 stanów emocjonalnych, wypływających np. z faktu posiadania rodziny, kolegów, przyjaciół (Słaby 1990, s. 8). W rezultacie stwierdza się, że jakość życia jest kategorią niezwykle pojemną. Szeroko rozumiana jest ona jako poziom zadowolenia jednostki, jaki otrzymuje ona w wyniku spożycia dóbr i usług nabywanych na rynku, konsumpcji dóbr publicznych, form spędzania czasu wolnego oraz pozostałych charakterystyk środowiska (materialnych i społecznych), w którym się znajduje (Kasprzyk 2012, s. 192). To szerokie potraktowanie poziomu zadowolenia jednostki, w dalszej części pracy, zawężone zostanie do oceny poziomu zaspokojenia potrzeb, dając tym samym wyraz, że nie można go wprost traktować jako wskaźnik jakości życia, ale jako pewien wycinek tej kategorii. Metodyka i wyniki badań Celem badania, które stało się podstawą niniejszej publikacji, było rozpoznanie poziomu zaspokojenia potrzeb mieszkańców Krynicy-Zdrój oraz ich stosunku do turystów. Krynica- Zdrój jest szczególnym miejscem na mapie Polski południowej. Jako miejscowość uzdrowiskowa legitymuje się wieloma walorami turystycznymi (Gargula, Łukasik, Matuła 2016, s , 49-50). Weryfikacji celu przedsięwzięcia, realizowanego na potrzeby niniejszego artykułu, posłużył autorski kwestionariusz ankiety zaprojektowany na potrzeby badania przeprowadzonego w IV kwartale 2014 roku wśród pełnoletnich mieszkańców Krynicy- Zdrój. Osoby do badania zostały dobrane w sposób losowy. Wielkość próby wynosiła 550 osób, co pozwoliło na otrzymanie wyników obarczonych jak najmniejszym błędem (poziom ufności α = 0,95 z maksymalnym błędem szacunku nie przekraczającym d=4%). Dla odzwierciedlenia populacji w badanej zbiorowości wynikom otrzymanym w badanych grupach wiekowych różnicowanych ze względu na płeć i wiek, zostały nadane wagi w taki sposób, aby rozkład tych grup w próbie odpowiadał rozkładowi w strukturze całej populacji mieszkańców Krynicy-Zdrój. W rezultacie populację badaną reprezentowało 53% kobiet, wśród nich 11% w wieku lata, 9% w wieku lat, 25% w wieku lata, 15% w wieku lata, 17% w wieku lata i 23% w wieku 65 lat i więcej oraz 47% mężczyzn z adekwatną struktura wiekową: 13%, 11%, 28%, 17%, 16% i 15%. W badanej zbiorowości przeważały: -- osoby legitymujące się wykształceniem średnim 42%; -- jednostki reprezentujące gospodarstwa pracowników najemnych pracujących na stanowiskach robotniczych (wykonujący prace fizyczne) 26%; -- osoby oceniające swoją sytuację materialną po równo jako raczej dobrą i przeciętną 41%; -- jednostki reprezentujące gospodarstwa 3-4 osobowe 43%, z dwoma osobami aktywnymi zawodowo 46%. W badaniu sformułowano cztery pytania badawcze: 1. Jak badana populacja ocenia poziom zaspokojenia swych potrzeb?

188 188 ROLA TURYSTYKI W KSZTAŁTOWANIU POZIOMU ZASPOKOJENIA POTRZEB Jaka część badanej populacji osiąga korzyści finansowe z obsługi turystów (pracuje w branży turystycznej)? 3. Jak można określić stosunek mieszkańców Krynicy-Zdrój do przyjeżdżających turystów? 4. Czy istnieje zależność, że im bardziej atrakcyjna turystycznie Krynica-Zdrój, wg deklaracji respondentów, tym wyższy poziom zaspokojenia ich potrzeb? Do poszukiwania odpowiedzi na tak sformułowane pytania wykorzystano wskaźniki struktury. Do stwierdzenia zależności między zmiennymi w czwartym pytaniu badawczym zastosowano współczynnik korelacji rang Spearmana. Dane empiryczne pozyskane z badania pozwoliły odnotować wysokie powyżej przeciętnej oceny poziomu zaspokojenia potrzeb mieszkańców Krynicy-Zdrój (por. wykres 1). Najwyższe ujawniły się odnośnie do potrzeb żywieniowych oraz, co niejako podkreślałoby uzdrowiskowy charakter miejscowości, rekreacyjnych i wypoczynkowych. Najniższe oceny odnotowano w przypadku potrzeb samorealizacji oraz, co ciekawe, potrzeb edukacyjnych. Obie grupy potrzeb są ze sobą zbieżne i wpływają wzajemnie na siebie. Ogólnie stwierdza się, że poziom zaspokojenia potrzeb mieszkańców Krynicy-Zdrój jest ponadprzeciętny, aczkolwiek podkreślić trzeba, że nie osiąga on poziomu zbliżonego do najwyższego i, na co należy zwrócić uwagę, tylko dwie spośród dziesięciu grup potrzeb osiągnęły na skali 5-stopniowej poziom 4. Wykres 1 Wysokość średniej ważonej ocen poziomu zaspokojenia potrzeb mieszkańców Krynicy-Zdrój Źródło: opracowanie własne.

189 AGATA NIEMCZYK 189 Przeprowadzone badanie pozwoliło skonstatować, że niespełna ponad 1/4 badanych zadeklarowała osiąganie korzyści finansowych z obsługi turystów; blisko 3/4 nie potwierdziła takiego stanu rzeczy. Wydawałoby się, że proporcja oświadczenia w tym względzie, w miejscowości typowo turystycznej, będzie odwrotna. Mimo to zdecydowana większość badanych ma świadomość, że Krynica-Zdrój rozwija się dzięki turystyce (por. wykres 2). Wykres 2 Opinia mieszkańców odnosnie do tezy, że Krynica-Zdrój rozwija się dzięki turystyce Źródło: jak w wykresie 1. Zarysowany obraz pozwolił przypuszczać, że również stosunek mieszkańców badanej miejscowości względem osób podejmujących aktywność turystyczną będzie pozytywny; wykorzystując wskaźnik irytacji Doxeya można by wręcz domniemywać, że może nie tyle irytację czy antagonizmy, ile euforię (choć w Krynicy nie można mówić już o początkowej fazie rozwoju turystyki), a najlepiej apatię. Okazało się, że postawa mieszkańców jest absolutnie pozytywna. Wskaźnik zadowolenia jest bardzo wysoki (por. wykres 3). Odnotowano relatywnie niewielki wskaźnik niezadowolenia, który przybrał postać irytacji/antagonizmu. W kontekście przedstawionych rozważań, a dążąc do realizacji celu artykułu, interesująca okazała się ocena poziomu zaspokojenia potrzeb mieszkańców Krynicy-Zdrój w zależności od ich poglądów, co do roli turystyki w tym regionie oraz atrakcyjności turystycznej tego regionu. Dane zestawione w tabelach 1 i 2 pozwalają skonstatować, że im większe przekonanie, że Krynica-Zdrój rozwija się dzięki turystyce oraz im większa świadomość

190 190 ROLA TURYSTYKI W KSZTAŁTOWANIU POZIOMU ZASPOKOJENIA POTRZEB... Wykres 3 Postawy mieszkańców Krynicy-Zdrój względem turystów Źródło: jak w wykresie 1. o atrakcyjności turystycznej miejsca, tym wyższy poziom zaspokojenia potrzeb mieszkańców. Podobnie ma się stosunek mieszkańców do turystów. Mianowicie, im bardziej pozytywny stosunek mieszkańców Krynicy-Zdrój do turystów, tym wyższy poziom zaspokojenia ich potrzeb (por. tabela 3). W rezultacie stosowne obliczenia pozwoliły skonstatować o dodatniej zależności pomiędzy (por. tabela 4): -- postrzeganiem atrakcyjności turystycznej miasta a poziomem zaspokojenia potrzeb; -- dostrzeżeniem turystyki jako stymulatora rozwoju miasta a poziomem zaspokojenia potrzeb; -- stosunkiem mieszkańców do osób aktywnych turystycznie a poziomem zaspokojenia potrzeb. W porównaniu z wcześniej przywołanymi badaniami B. Włodarczyka, inaczej niż u niego, mieszkańcy Krynicy-Zdrój nie ujawniają poziomu obojętności i negatywnego nastawienia do szeroko rozumianych przejawów aktywności turystycznej podejmowanej w ich miejscu zamieszkania. We wszystkich trzech badanych obszarach (por. tabela 4) nastawienie miejscowej ludności jest pozytywne. Czy ono będzie zmierzało w kierunku jeszcze bardziej pozytywnym czy już negatywnym, to sprawa przyszłych badań w tym zakresie. Niemniej jednak, z przeprowadzonych badań wynika, że osoby, które czerpią korzyści finansowe z obsługi turystów (pracują w sektorze turystycznym), deklarują nieco wyższy poziom zaspokojenia swych potrzeb niż inni (por. tabela 5).

191 AGATA NIEMCZYK 191 Tabela 1 Wysokość średniej ważonej ocen poziomu zaspokojenia potrzeb mieszkańców Krynicy-Zdrój w zależności od opinii, że Krynica-Zdrój rozwija się dzięki turystyce Krynica-Zdrój rozwija się dzięki turystyce Potrzeby zdecydowanie się zgadzam raczej się zgadzam nie mam zdania raczej się nie zgadzam zdecydowanie się nie zgadzam Żywieniowe 4, , , , , Mieszkaniowe 4, , , , , Zdrowotne 4, , , , , Edukacyjne 3, , , , , Kulturalne 3, , , , , Komunikacyjne 3, , , , , Bezpieczeństwa 3, , , , , Rekreacyjne/ wypoczynkowe 4, , , , , Samorealizacji 3, , , , , Źródło: opracowanie własne. Tabela 2 Wysokość średniej ważonej ocen poziomu zaspokojenia potrzeb mieszkańców Krynicy-Zdrój w zależności od opinii, że Krynica-Zdrój jest miejscowością atrakcyjną turystycznie Krynica-Zdrój jest miejscowością atrakcyjną turystycznie Potrzeby zdecydowanie się zgadzam raczej się zgadzam nie mam zdania raczej się nie zgadzam zdecydowanie się nie zgadzam Żywieniowe 4, , , , , Mieszkaniowe 4, , , , , Zdrowotne 3, , , , , Edukacyjne 3, , , , , Kulturalne 3, , , , , Komunikacyjne 3, , , , , Bezpieczeństwa 3, , , , , Rekreacyjne/ wypoczynkowe 4, , , , , Samorealizacji 3, , , , , Źródło: jak w tabeli 1.

192 192 ROLA TURYSTYKI W KSZTAŁTOWANIU POZIOMU ZASPOKOJENIA POTRZEB... Tabela 3 Wysokość średniej ważonej ocen poziomu zaspokojenia potrzeb mieszkańców Krynicy-Zdrój w zależności od postawy względem turystów Potrzeby bardzo się cieszę z obecności turystów Stosunek do turystów obecność turystów wiąże się z problemami, ale je akceptuję jest mi obojętne czy są turyści, czy ich nie ma wrogość, niechęć do turystów Żywieniowe 4, , , , Mieszkaniowe 4, , , , Zdrowotne 3, , , , Edukacyjne 3, , , , Kulturalne 3, , , , Komunikacyjne 3, , , , Bezpieczeństwa 3, , , , Rekreacyjne/wypoczynkowe 4, , , , Samorealizacji 3, , , , Źródło: jak w tabeli 1. Tabela 4 Współczynnik rang Spearmana odnośnie do wybranych zależności Krynica-Zdrój jest Stosunek Krynica-Zdrój rozwija miejscowością mieszkańców się dzięki turystyce atrakcyjną turystycznie do turystów Poziom zaspokojenia potrzeb 0, , , Źródło: jak w tabeli 1. Tabela 5 Wysokość średniej ważonej ocen poziomu zaspokojenia potrzeb mieszkańców Krynicy- Zdrój w zależności od deklaracji co do osiągania korzyści finansowych z obsługi turystów Potrzeby Mieszkańcy deklarujący korzyści finansowe z obsługi turystów Mieszkańcy deklarujący brak korzyści finansowe z obsługi turystów Żywieniowe 4, , Mieszkaniowe 3, , Zdrowotne 3, , Edukacyjne 3, , Kulturalne 3, , Komunikacyjne 3, , Bezpieczeństwa 3, , Rekreacyjne/wypoczynkowe 3, , Samorealizacji 3, , Źródło: jak w tabeli 1.

193 AGATA NIEMCZYK 193 Podsumowanie Podjęte w artykule treści pozwoliły na zaprezentowanie problematyki poziomu zaspokojenia potrzeb mieszkańców miejscowości turystycznej oraz ich postaw względem osób podejmujących na jej terenie aktywność turystyczną. Wyniki przeprowadzonych badań dały asumpt do następujących wniosków: -- ocena poziomu zaspokojenia potrzeb mieszkańców Krynicy-Zdój jest ponadprzeciętna; -- najwyższą ocenę poziomu zaspokojenia potrzeb odnotowano w zakresie potrzeb niższego rzędu, tj. potrzeb żywieniowych, najniższą w zakresie potrzeb wyższego rzędu, tj. potrzeb samorealizacji; -- Krynica-Zdrój w opinii mieszkańców jest postrzegana jako miejscowość typowo turystyczna, która rozwija się dzięki turystyce; -- im większa świadomość mieszkańców Krynicy-Zdrój turystycznego charakteru miejscowości, tym wyższy poziom zaspokojenia ich potrzeb. Podjęte rozważania należałoby monitorować. Skłania do tego fakt, że otoczenie, w którym funkcjonujemy podlega nieustannym zmianom. Te mogą kształtować aktywność turystyczną przyjezdnych; ich brak albo wyraźna redukcja mogą wyraźnie obniżyć poziom zaspokojenia potrzeb autochtonów. Za ciekawe uznaje się postawienie pytania, czy zarysowane w publikacji postawy mieszkańców utrzymają się w czasie, czy będą zmierzały w kierunku opisanym np. przez B. Włodarczyka? Jest to tym bardziej intrygujące, że Krynica-Zdrój postrzegana jest jako miejscowość zdecydowanie turystyczna (wydaje się, że bardziej niż np. strefa krawędziowa Wyżyny Łódzkiej). Tym bardziej można spróbować postawić hipotezę, że w najbliższym czasie postawy mieszkańców Krynicy-Zdrój względem szeroko rozumianej turystyki w mieście nie ulegną pogorszeniu. Jej weryfikacji autorka niniejszego artykułu podejmie się w kolejnych badaniach z tego zakresu. Bibliografia Gargula A., Łukasik T., Matuła M. (2016), Wpływ funduszy unijnych na rozwój wybranych gmin uzdrowiskowych powiatu nowosądeckiego, (w:) Niemczyk A. (red.), Turystyka wobec wyzwań XXI wieku, PWSZ w Nowym Sączu, Nowy Sącz. Gołembski G. (red.) (2011), Sposoby mierzenia i uwarunkowania rozwoju funkcji turystycznej miasta. Przykład Poznania, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, Poznań. Kasprzyk B. (2012), Subiektywizm ocen dobrobytu ekonomicznego (na przykładzie gospodarstw domowych w regionie podkarpackim), Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy. Modernizacja dla spójności społeczno-ekonomicznej w czasach kryzysu, Zeszyt nr 25. Kedzior Z. (2003), Metodologiczne aspekty badania jakości życia, (w:) Karwowski J. (red.), Jakość życia w regionie, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin. Maciejewski G. (2003), Zamożność gospodarstw domowych jako element jakości życia, (w:) Karwowski J. (red.), Jakość życia w regionie, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin.

194 194 ROLA TURYSTYKI W KSZTAŁTOWANIU POZIOMU ZASPOKOJENIA POTRZEB... Niemczyk A., Seweryn R. (2008), Mnożnik turystyczny w Polsce jako regionie zjednoczonej Europy (próba pomiaru), (w:) Gołembski G. (red.), Turystyka jako czynnik wzrostu konkurencyjności regionów w dobie globalizacji, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań. Niezgoda A. (2006), Obszar recepcji turystycznej w warunkach rozwoju zrównoważonego, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań. Ostasiewicz W. (red.) (2002), Metodologia pomiaru jakości życia, Akademia Ekonomiczna we Wrocławiu, Wrocław. Page J.C., Hall C.M. (2003), Managing Urban Tourism, Pearson Education Limited, Edinburgh. Panek T. (2015), Hierarchiczny model pomiaru jakości życia, Wiadomości Statystyczne, nr 6. Rapley M. (2003), Quality of Life Research. A Critical Introduction, Sage Publication, London. Słaby T. (1990), Poziom życia, jakość życia, Wiadomości Statystyczne, nr 6. Włodarczyk B. (1999), Przemiany form aktywności turystycznej. Przykład krawędzi Wyżyny Łódzkiej, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź. The Role of Tourism in Shaping the Level of Meeting the Needs of Inhabitants Summary The aim of the article is to identify the level of meeting the needs of the inhabitants of tourist destinations, proving that tourism influences the development of this level. To realise this aim a survey was carried out in 2004, in Krynica-Zdrój, among 550 respondents. The research tool was a survey questionnaire designed solely for the purpose of this study. The study was conducted using the PAPI technique. As a result, the level of meeting the needs of the inhabitants of Krynica-Zdrój was rated above the average; Krynica-Zdrój, in the opinion of inhabitants, is perceived as a typical tourist destination which develops thanks to tourism. The greater the awareness of the inhabitants of Krynica-Zdrój of the touristic character of the place, the higher the level of meeting their needs. Consequently, the suppliers of tourism services in the area should strive to make their offer more attractive, which will result in benefits not only for them but also for the residents of the touristic area, by improving their living conditions. Key words: tourist function of regions, Doxey s irritation index, needs meeting level, Krynica-Zdrój, survey research. JEL codes: D12, L83 Роль туризма в формировании уровня удовлетворения потребностей населения Резюме Цель статьи определить уровень удовлетворения потребностей жителей местностей туристского характера и доказать, что туризм влияет на формиро-

195 AGATA NIEMCZYK 195 вание этого уровня. Достижению цели послужили результаты обследований, проведенных в 2014 г. в Крынице-Здруй среди 550 человек. Исследовательским инструментом был авторский вопросник анкеты, спроектированный для нужд обследования. Опрос провели по методу PAPI. В результате констатировали, что оценка уровня удовлетворения потребностей жителей Крыницы- Здруй более чем средняя; Крыница-Здруй по мнению жителей воспринимается как типично туристская местность, которая развивается благодаря туризму; чем более высокое сознание жителями Крыницы-Здруй туристского характера местности, тем более высокий уровень удовлетворения их потребностей. В этой связи субъекты туристского предложения должны стремиться повышать привлекательность предложения места, что ведет к выгодам, вытекающим не только для них, но и для жителей мест приема туристов посредством улучшения их бытовых условий. Ключевые слова: туристская функция регионов, индекс раздражения Дикси, уровень удовлетворения потребностей, Крыница-Здруй, опросы. Коды JEL: D12, L83 Artykuł nadesłany do redakcji w maju 2017 roku All rights reserved Afiliacja: dr hab. Agata Niemczyk Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Wydział Zarządzania Katedra Turystyki ul. Rakowicka Kraków agata.niemczyk@uek.krakow.pl

196 196 HANDEL WEWNĘTRZNY 2017;4(369): (tom II) Małgorzata Paczyńska-Jędrycka,, Jerzy Eider Uniwersytet Szczeciński Turystyka w obliczu terroryzmu Streszczenie Artykuł ma charakter teoretyczny. Jego celem jest zwrócenie uwagi na zagrożenie XXI wieku, jakim jest terroryzm w odniesieniu do istotnej gałęzi gospodarki turystyki. W pracy posłużono się metodą przeglądu literatury oraz danymi wtórnymi. W artykule z jednej strony pokazano, jaki wpływ na różne segmenty rynku turystycznego mają ataki terrorystyczne, a z drugiej zaś ukazano próbę ich udaremnienia w kontekście obowiązujących regulacji prawnych i działań praktycznych. Wszelkie akty przemocy, terroryzmu, do których dochodzi w różnych miejscach na świecie, a zwłaszcza w destynacjach turystycznych mają swoje konsekwencje dla wszystkich stron transakcji, zarówno dla klienta, jak i dla organizatora (czasami również agenta turystycznego i pośrednika), ale przede wszystkim dla wytwórców konkretnych usług hotelarzy, restauratorów, muzeów i organizatorów wszelkich innych atrakcji związanych pośrednio lub bezpośrednio z turystami. Nie da się zapobiec wszystkim zamachom, ale wiele z nich udało się udaremnić. Dlatego też, mimo wielu restrykcyjnych przepisów, dotykających także turystów, należy je bezwzględnie stosować tak, aby zminimalizować ewentualne akty terrorystyczne. Słowa kluczowe: bezpieczeństwo, rynek usług turystycznych, terroryzm, transport lotniczy, turystyka. Kody JEL: L83 Wstęp Rynek turystyczny to ogół stosunków wymiennych między podmiotami sprzedającymi produkty (dobra materialne i usługi) turystyczne, reprezentującymi i kształtującymi podaż, a podmiotami nabywającymi te produkty, reprezentującymi i kształtującymi popyt, a także wzajemne relacje między nimi (Wyrzykowski, Marak 2010, s. 125). Z kolei A. Panasiuk (2014, s ) zwraca uwagę na to, że rynek turystyczny tworzony jest przez trzy subrynki: rynek dóbr turystycznych, rynek usług turystycznych i rynek środków i warunków do uprawiania turystyki. Obydwie definicje wskazują jednak na obopólną interakcję, jaka zachodzi pomiędzy producentem usług, a jego nabywcą w ramach wspomnianych subrynków. Pomiędzy nimi może występować jeszcze co najmniej jeden podmiot organizator turystyczny, pośrednik czy też agent. Każdy z tych trzech przedsiębiorców, w świetle ustawy o usługach turystycznych (Dz.U. z 1997 r. Nr 133, poz. 884 wraz z późn. zm.) pośredniczy w pewnym sensie między wytwórcą usługi (np. hotelem) a klientem. Choć, jak zaznaczono powyżej, niekoniecznie tak być musi. Niemniej jednak, w zależności od strony transakcji, każda z nich myśli o zysku, który w zależności od strony będzie miał inny charakter.

197 MAŁGORZATA PACZYŃSKA-JĘDRYCKA,, JERZY EIDER 197 Wytwórca usługi chce jak najlepiej ją sprzedać i mieć przy tym odpowiedni zysk. Klient chce być zadowolony ze swojego wyjazdu i mieć miłe wspomnienia. Z kolei przedsiębiorstwom turystycznym (organizatorom, agentom, pośrednikom), owszem zależy na sprzedaży tych dóbr, ale również na zadowoleniu klienta i jego ewentualnym powrocie w przyszłości. Sprawne działanie tego systemu uwarunkowane jest zatem kilkoma czynnikami 1, do których zalicza się m.in.: -- czynniki ekonomiczne z jednej strony wskazuje się tutaj sytuację ekonomiczną danego miejsca, regionu czy też państwa, z drugiej zaś indywidualną sytuację finansową potencjalnego konsumenta usług turystycznych; -- czynniki geograficzne położenie danego miejsca, panujący tam klimat i sezonowość obszaru; -- czynniki społeczno-polityczne inność kultury, zwyczajów, ale również obowiązujące przepisy i sytuacja polityczna (w tym szeroko rozumiane bezpieczeństwo narodowe). Wymienione determinanty wpływają z pewnością na rodzaj oferty turystycznej, miejsce, a także na potencjalny wybór, którego dokonuje klient. On zwraca uwagę na wszystkie wyżej wymienione kwestie, ale wydaje się, że najbardziej na tę, która dotyczy szeroko rozumianego bezpieczeństwa. Bezpieczeństwo rynku usług turystycznych Na potrzeby niniejszego artykułu zajęto się dogłębniej analizą czynnika bezpieczeństwa, zwłaszcza w kontekście aktów terrorystycznych, które od ponad dziesięciu lat coraz częściej wymierzone są w turystów. Ataki terrorystyczne kierowane są w różnych ludzi, niezależnie od wyznania i koloru skóry. Dochodzi do nich najczęściej w dużych skupiskach ludzkich (por. tabela 1). W tabeli 1 przedstawiono wybrane ataki terrorystyczne (najczęściej ataki bombowe lub też samobójcze) mające miejsce w centrach turystycznych i związanych z nimi miejscach, takich jak: porty lotnicze, hotele, plaże czy muzea. Z punktu widzenia polskiego turysty i ofert dostępnych na rynku, najbardziej dotkliwe wydają się zamachy, które miały miejsce w kurortach Egiptu czy Tunezji, tym bardziej, że miały one miejsce w kurortach turystycznych. Ze względu na stosunkowo niskie ceny (w porównaniu z europejskimi kurortami), były to oferty najbardziej dostępne dla potencjalnych turystów i najczęściej oblegane. Jak podkreślają J.E. Arana i C.J. Leon (2008, s. 311) oraz R.E. Bernacka i in. (2015, s. 57) rynek usług turystycznych jest podatny zarówno na wpływ przemocy politycznej, jak i ataki terrorystyczne. K. Szpara i M. Gwóźdź (2012, s ) są również zdania, iż: Turystyka jest bardzo wrażliwa na wszelkie napięcia i coraz częstsze w niektórych rejonach świata przejawy agresji. Wyraźnie zmniejsza się w takich miejscach ruch turystyczny, i co za tym idzie ograniczone zostają dochody z tego tytułu. Kiedy więc zaczęło dochodzić do ataków na 1 Szerzej o czynnikach rozwoju turystyki pisze Kaczmarska (2014, s ). W niniejszym opracowaniu oparto się na niektórych z nich.

198 198 TURYSTYKA W OBLICZU TERRORYZMU Tabela 1 Wybrane ataki terrorystyczne na miejsca turystyczne Data Państwo Miasto/Region/Kurort Miejsce Liczba zabitych USA Nowy Jork, Shanksville World Trade Center (samoloty), Pentagon (samoloty) Indonezja Bali (kurort Kuta) Bar Paddy; przed klubem Sari Kenia Mombassa Hotel Paradise Maroko Casablanca Restauracja Casa de España, hotel Farah, belgijski konsulat, 15 żydowskie centrum kultury Rosja Moskwa W pobliżu stacji metra Hiszpania Madryt Pociągi podmiejskie Egipt Taba (Ras asz Szikan, Nuwejba) Hotel Taba Hilton Wielka Brytania Londyn Metro, autobus miejski Egipt Sharm-el-Sheikh, Naama Bay Stary Rynek Old Market, hotel Ghazala Gardens Indonezja Bali Plac Kuta, plaża Jimbarau Egipt Dahab Restauracja Nelson, kawiarnia Aladdin, supermarket Ghazala Hiszpania Madryt Port lotniczy Barajas 2 Dworzec kolejowy Chhatrapati Shivaji, restauracja Leopold Café, hotele: Taj Mahal, Indie Mumbaj Oberoi, doki portowe, plaża, 175 szpital Cama, centrum kultury żydowskiej Nariman House, komisariat główny Indonezja Dżakarta Hotele: JW Marriott, Ritz- Carlton Rosja Moskwa Port lotniczy Domodiedowo Bułgaria Burgas Autobus na lotnisku Tunis Muzeum Bardo 24 Tunezja Plaża w pobliżu hoteli Soviva Sousse (Marsa al-kantawi) 39 i Imperial Marhaba Belgia Bruksela, Zaventem Port lotniczy, metro Turcja Stambuł Port lotniczy Stambuł-Atatürk Francja Nicea Promenada Promenade des Anglais 87 Źródło: [dostęp: ].

199 MAŁGORZATA PACZYŃSKA-JĘDRYCKA,, JERZY EIDER 199 te miejsca, ze względów bezpieczeństwa touroperatorzy wycofali się z danych kierunków lub zmniejszyli swoją ofertę. Miało to konsekwencje dla wszystkich trzech stron transakcji. Wytwórca usługi (hotelarz), nie przyjmując określonej liczby gości narażony był na poniesienie strat finansowych. Touroperator zobowiązany został do zapewnienia swoim turystom bezpieczeństwa, zmniejszył liczbę miejsc na destynacjach niebezpiecznych lub też się z nich wycofał i podniósł ceny na nazwijmy to bezpiecznych kierunkach. Klient z kolei, albo na własne ryzyko korzystał z wyjazdu (o ile była taka możliwość), albo zmienił destynację turystyczną. Niewątpliwie jednak przyczyniło się to do zmniejszenia dochodów danego miejsca z turystyki, a przecież zarówno Egipt, jak i Tunezja żyją głównie z tego. Jak pokazują badania J. Latosińskiej (2016) przeprowadzone w latach 2009, 2012 i 2014, zauważalna jest tendencja spadkowa wyjazdów Polaków do Egiptu, Turcji i Tunezji. Tym samym wzrasta rola europejskich kurortów, takich jak Grecja czy Hiszpania. Autorka podkreśla także, że destabilizacja polityczna, terroryzm i brak bezpieczeństwa z tym związany powodują mniejszą liczbę wyjazdów, jak również osłabienie gospodarcze tychże destynacji. Owszem, badania te zostały przeprowadzone w jednym biurze podróży, nie mniej jednak pokazują zauważalną tendencję spadkową w wyborze kierunku podroży. Tendencja spadkowa jednych destynacji przyczynia się do wzrostu popularności innych (por. tabela 2). Tabela 2 Wybrane destynacje turystyczne Polaków w latach (w %) Destynacja Tendencja Bułgaria W Chorwacja S Egipt S Grecja W Hiszpania R Turcja S Włochy W Legenda: W wzrost, S spadek, R równowaga, stagnacja. Źródło: Wyjazdy wypoczynkowe Polaków w 2015 i plany na rok 2016 (2016). Jak pokazano w tabeli 2, zarówno w Turcji, jak i Egipcie zauważyć można tendencję spadkową liczby turystów, która jest efektem zagrożeń występujących na terenie tych państw. Ma to swoje konsekwencje po dziś dzień, zwłaszcza w odniesieniu do Egiptu i Tunezji. Biuro podróży a klient w kontekście zamachów terrorystycznych Reakcje biur podróży na wydarzenia polityczne i przemoc są natychmiastowe. Wynika to z faktu, że muszą one zapewnić maksymalne bezpieczeństwo swoim turystom. Stąd

200 200 TURYSTYKA W OBLICZU TERRORYZMU w ustawie o usługach turystycznych w art. 13 pkt. 2 widnieje zapis: Organizator turystyki jest obowiązany poinformować klienta o szczególnych zagrożeniach życia i zdrowia na odwiedzanych obszarach oraz o możliwości ubezpieczenia z tym związanego. Dotyczy to także zagrożeń powstałych po zawarciu umowy. Oznacza to, że obowiązkiem organizatora turystyki jest stały monitoring sytuacji na obszarze państwa, do którego organizuje on wyjazd. Pomocna w tym zakresie wydaje się strona Ministerstwa Spraw Zagranicznych Rzeczpospolitej Polski czy aplikacja ipolak, w której oprócz informacji o danym kraju, można znaleźć również ostrzeżenia dla podróżujących. Oprócz opisu zagrożeń, podana jest również czterostopniowa skala: zachowaj zwykłą ostrożność, ostrzegamy przed podróżą, nie podróżuj, opuść natychmiast; z zaznaczeniem obecnej sytuacji. Ma to uświadomić wszystkim podmiotom turystycznym, jak również potencjalnemu turyście, skalę ewentualnych zagrożeń 2. Warto w tym miejscu wspomnieć także o ubezpieczeniu turystycznym. Każdy klient, który wykupuje gotowy pakiet turystyczny, zgodnie z ustawą o usługach turystycznych ma zapewnione ubezpieczenie, w Polsce koszty leczenia, poza jej granicami koszty leczenia i nieszczęśliwe wypadki. Każdy sprzedawca ubezpieczenia winien zwrócić klientowi uwagę, iż najczęściej podstawowe ubezpieczenia nie mają w swoim zakresie ochrony z tytułu aktów terrorystycznych. Niektóre towarzystwa ubezpieczeniowe oferują pakiety rozszerzone, za czym idzie wzrost składki, ale wówczas posiadają takowe ubezpieczenie, o ile zdarzenie na określonym terenie będzie niespodziewane 3. Nie mniej jednak, obowiązkiem sprzedawcy jest poinformowanie klienta, a nabywcy zapoznanie się z warunkami ubezpieczenia przed jego wykupem i doczytanie, czy na obszarach już zagrożonych taka ochrona ubezpieczeniowa będzie obowiązywać 4. Mimo obowiązku, który został nałożony na touroperatorów w zakresie szerokiego informowania klientów, taki obowiązek mają również agenci i pośrednicy turystyczni. Informacja o sytuacji i bezpieczeństwie winna być przekazana zarówno przed, jak również po podpisaniu umowy, o ile sytuacja jest niebezpieczna i zagrażająca życiu i zdrowiu. Identycznie sprawa wygląda również z ubezpieczeniem wycieczki (pakietowym bądź też indywidualnym) w zależności od charakteru wyjazdu. Niemniej jednak, każdy turysta przed zakupem wycieczki i potencjalnym wyjazdem winien zainteresować się miejscem, do którego jedzie i zapoznać z komunikatami wydanymi przez odpowiednie służby. Procedury bezpieczeństwa zapobieganie aktom terroryzmu Ataków terrorystycznych nie da się przewidzieć, ale ze względu na to, że ruch lotniczy odgrywa istotną rolę w turystyce i nie ma możliwości kontroli wnętrz samolotów na trasie przelotu, należy zrobić wszystko co możliwe w obsłudze naziemnej, aby zagwarantować 2 D072717ABD2FD1B7859.cmsap2p [dostęp: ]. 3 [dostęp: ]. 4 [dostęp: ].

201 MAŁGORZATA PACZYŃSKA-JĘDRYCKA,, JERZY EIDER 201 maksymalne bezpieczeństwo wszystkich pasażerów. Dlatego też w transporcie lotniczym istnieje wiele restrykcyjnych przepisów mających na celu zminimalizowanie czy też udaremnianie ewentualnych aktów terrorystycznych. W dniu 21 kwietnia 2016 roku Rada Europejska, przyjęła dyrektywę, na mocy której istnieje możliwość korzystania z danych (dane PNR) pasażerów linii lotniczych. Na jej podstawie linie lotnicze zmuszone zostały do przekazywania informacji na temat swoich pasażerów państwom członkowskim. Dotyczy to lotów do i z Unii Europejskiej. Dane te, to przede wszystkim: dane osobowe (imię i nazwisko), data i trasa lotu, miejsce w samolocie, informacja o bagażu, sposób zakupu biletu wraz z formą płatności. Ma to z jednej strony pomóc w zwalczaniu aktów terrorystycznych i innych przestępstw, jak również pomóc w ewentualnym znajdywaniu sprawców takowych czynów 5. Po zamachach, do których doszło w 2001 roku na Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej, Unia Europejska stworzyła Unijną Listę Terrorystów, na której znajdują się osoby, które uczestniczyły w aktach terrorystycznych 6. Inną formą dbałości o bezpieczeństwo własne i innych jest stosowanie się do przepisów związanych z zawartością bagażu kabinowego (podręcznego). Na pokład samolotu można wnosić płyny o pojemności do 100 ml, o ile są zapakowane w przezroczystej zamykanej torbie, maksymalnie do 1 litra pojemności. Dozwolony jest także przewóz leków i innych produktów mających na calu zapewnienie zdrowia turysty, jak również pokarm dla niemowląt. Pozostałe płyny muszą się znaleźć w bagażu rejestrowanym (tzw. głównym). Od dnia 31 stycznia 2014 roku istnieje możliwość wniesienia na pokład samolotu płynów o pojemności większej niż 100 ml, o ile zostały one zakupione w strefie wolnocłowej na lotnisku i wraz z paragonem zostały zamknięte w bezpiecznej torbie. Jeśli turysta podróżuje z przesiadką w innym porcie lotniczym, wówczas winien okazać tę torbę operatorowi kontroli bezpieczeństwa w celu zmiany torby 7. Niedozwolone jest wnoszenie na pokład samolotu ostrych narzędzi (np. noży, żyletek, scyzoryków), materiałów łatwopalnych i wybuchowych, wszelkiego rodzaju broni (w tym również zabawek w kształcie broni), niektórego sprzętu sportowego (np. kije golfowe, kije hokejowe, wiosła, łyżwy), kajdanek 8. Każdy z pasażerów udający się w podróż lotniczą winien zapoznać się z informacją na temat przewozu przedmiotów dozwolonych i zabronionych, które Urząd Lotnictwa Cywilnego publikuje na swojej stronie internetowej w postaci tzw. Białej listy. Oprócz listy i informowania pasażerów o tym, co mogą mieć w bagażu podręcznym, każdy podróżujący poddawany jest na lotnisku kontroli bezpieczeństwa. Odbywa się ona po odprawie biletowo-bagażowej, a czasami i nawet celnej. Kontrola bezpieczeństwa zgodnie z prawem unijnym ( ) oznacza stosowanie technicznych lub innych środków w celu identyfikacji i/lub wykrywania przedmiotów zabronionych 9. Jest ona najczęściej dwueta- 5 [dostęp: ]. 6 [dostęp: ]. 7 [dostęp: ]. 8 [dostęp: ]. 9 [dostęp: ].

202 202 TURYSTYKA W OBLICZU TERRORYZMU powa i dotyczy z jednej strony monitoringu bagażu podręcznego, a z drugiej sprawdzenia pasażera, czy nie wnosi przedmiotów niebezpiecznych do hali odlotów. Każdy z pasażerów kontrolowany jest głównie pod kątem ewentualnego wniesienia na pokład materiałów metalowych, substancji psychoaktywnych i materiałów wybuchowych. Musi on zastosować się do wszystkich poleceń operatorów kontroli bezpieczeństwa. Podróżujący, zanim przejdą przez bramkę bezpieczeństwa, kładą na taśmie swój bagaż podręczny, wyjmując z niego sprzęt elektroniczny i płyny. Następnie bagaż jest skanowany. Na kolejnym etapie podróżny proszony jest, na większości lotnisk, o zdjęcie artykułów metalowych (np. paska, zegarka, biżuterii), a czasami nawet i butów (zwłaszcza kozaków) i wówczas przechodzi przez bramkę. Kiedy są wątpliwości, pasażer, jak również jego bagaż mogą zostać poddani kontroli manualnej, przy czym przeszukanie bagażu musi się odbyć w obecności jego właściciela, a rewizja osobista pasażera winna być dokonana przez operatora bezpieczeństwa tej samej płci (Szafranowicz-Małozięć 2015, s ). Podsumowanie W artykule podjęto teoretyczne rozważania na temat problemu terroryzmu, w obliczu którego stanęła turystyka. Każdego roku dochodzi do co najmniej kilku ataków wymierzonych w turystów, mających miejsce na lotniskach, w hotelach czy plażach. Ma to swoje skutki dla każdego sektora turystyki. Z jednej strony, turyści ograniczają swoje wyjazdy w miejsca zagrożone, z drugiej zaś, liczba ofert wyjazdów w te miejsca maleje i touroperatorzy zmuszeni są do tworzenia większej liczby ofert w miejsca bardziej bezpieczne. Ze względu na ograniczenia związane z zamachami terrorystycznymi, jak również sytuacją polityczno- -społeczną, dość diametralnie spadła liczba oferowanych wyjazdów do Egiptu czy Tunezji, a wzrosła liczba w inne bardziej bezpieczne rejony. Oprócz organizatorów turystyki i ich ewentualnych pośredników, konsekwencje ponoszą też właściciele hoteli, restauracji, atrakcji turystycznych i innych miejsc, z których turyści najczęściej korzystali i zostawiali tam swoje pieniądze. Ma to z pewnością określone skutki dla gospodarki państw, które są zagrożone różnymi formami przemocy. Należy jednak zwrócić uwagę, że państwa te starają się ponownie wejść na rynek turystyczny, ale czy się to uda? Czy mimo stosowania określonych przepisów związanych z zapobieganiem terroryzmowi, uda się zagwarantować stuprocentowe bezpieczeństwo? Rynek usług turystycznych jest niezwykle podatny na tego typu działania. Dotyczy to nie tylko przedsiębiorców, ale również turystów, którzy w trosce o bezpieczeństwo swoje i bliskich winni stosować się do określonych dyrektyw i być bardziej świadomi w monitorowaniu sytuacji w destynacji, która planują odwiedzić. Bibliografia Arana J.E., Leon C.J. (2008), The Impact of Terrorism on Tourism Demand, Annals of Tourism Research, Vol. 35, No. 2, terrorism_on_tourism_demand/links/561e446b08aec7945a pdf [dostęp: ].

203 MAŁGORZATA PACZYŃSKA-JĘDRYCKA,, JERZY EIDER 203 Bernacka R.E., Sawicki B., Mazurek-Kusiak A.K. (2015), Terroryzm a turystyka w opinii uczestników uchu turystycznego oraz wybrane cechy osobowości, Roczniki Naukowe Wyższej Szkoły Wychowania Fizycznego i Turystyki w Białymstoku, nr 2(12). Kaczmarska A. (2014), Wybrane czynniki rozwoju turystyki, Studia Ekonomiczne, nr 176, czynniki_rozwoju...pdf [dostęp: ]. Kontrola bezpieczeństwa (2016), [dostęp: ]. Latosińska J. (2016), Wyjazdy turystyczne w latach na przykładzie łódzkiego biura podróży agenta turystycznego, Ekonomiczne Problemy Turystyki, nr 2(34), [dostęp: ]. Lista przedmiotów zabronionych i dozwolonych (2016), [dostęp: ]. Panasiuk A. (2014), Rynek turystyczny. Studium strukturalne, Difin, Warszawa. Szafranowicz-Małozięć R. (2015), Podręcznik pilota wycieczek. Warsztat praktyczny, Wydawnictwo Kadry Turystyki, Warszawa. Szpara K. Gwóźdź M. (2012), Współczesne formy terroryzmu jako zagrożenie dla światowej turystyki, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, nr 698, Ekonomiczne Problemy Usług. Popyt turystyczny. Uwarunkowania. Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych wraz z późniejszymi zmianami (Dz.U. z 1997 r. Nr 133, poz. 884). Walka z terroryzmem (2016), [dostęp: ]. Warunki ubezpieczenia podróży dla Klientów Biura Podróży Itaka Nr (2016), [dostęp: ]. Wyjazdy wypoczynkowe Polaków w 2015 i plany na rok 2016 (2016), Komunikat z badań nr 21/2016: [dostęp: ]. Wyrzykowski J., Marak J. (2010), Turystyka w ujęciu interdyscyplinarnym, Wyższa Szkoła Handlowa we Wrocławiu, Wrocław. Zasady przewozu płynów w bagażu podręcznym (2016), [dostęp: ]. [dostęp: ]. [dostęp: ]. jsessionid=a4eb8795d00bad072717abd2fd1b7859.cmsap2p [dostęp: ]. [dostęp: ].

204 204 TURYSTYKA W OBLICZU TERRORYZMU Tourism in the Face of Terrorism Summary This article is of the theoretical nature. Its aim is to draw attention to the threat of the 21 st century, which is terrorism, in relation to tourism as an important branch of the economy. The paper made use of the method of literature review and secondary data. On the one hand, the article shows the impact of terrorist attacks on various segments of the tourism market, and, on the other hand, it shows an attempt to foil the attacks in the context of the existing legal regulations and practical measures. All the acts of violence, terrorism, which occur in different places in the world and especially in tourism destinations, have consequences for all parties to the transaction, both for the client and for the organiser (sometimes also for the travel agent and the intermediary), but primarily for the providers of specific services: hoteliers, restaurateurs, museums, and organisers of any other attractions directly or indirectly associated with tourists. It is impossible to prevent all attacks, but plenty of them have been successfully foiled. Therefore, in spite of many restrictive rules that also affect tourists, they must be strictly applied to minimise possible terrorist acts. Key words: safety, tourism services market, terrorism, air transport, tourism. JEL codes: L83 Туризм перед лицом терроризма Резюме Статья имеет теоретический характер. Ее цель обратить внимание на угрозу XXI века, какой является терроризм, по отношению к существенной области экономики туризму. В работе использовали метод обзора литературы и вторичные данные. В статье, с одной стороны, показали, какое влияние на разные сегменты туристского рынка оказывают террористические атаки, с другой же указали попытку предупреждения их в контексте действующих законоположений и практических действий. Любые акты насилия, терроризма, которые случаются в разных местах в мире, в особенности же в туристских местностях, имеют свои последствия для всех сторон сделки как для клиента, так и для организатора (иногда также для турагента и посредника), но, прежде всего, для испольнителей конкретных услуг: гостиничников, рестораторов, музеев и организаторов любых других атракционов, связанных непосредственно или косвенно с туристами. Нет возможности предупредить все теракты, но многих из них удалось избежать. И потому, несмотря на многие рестриктивные законоположения, затрагивающие также туристов, их следует неукоснительно применять, чтобы минимизировать возможные теракты. Ключевые слова: безопасность, рынок туруслуг, терроризм, авиатранспорт, туризм. Коды JEL: L83

205 Artykuł nadesłany do redakcji w maju 2017 roku All rights reserved MAŁGORZATA PACZYŃSKA-JĘDRYCKA,, JERZY EIDER 205 Afiliacje: dr Małgorzata Paczyńska-Jędrycka, Uniwersytet Szczeciński Wydział Kultury Fizycznej i Promocji Zdrowia Katedra Sportów Indywidualnych, Turystyki i Rekreacji Pracownia Turystyki i Rekreacji Al. Piastów 40 B, budynek Szczecin, malgorzata.paczynska-jedrycka@usz.edu.pl dr hab. Jerzy Eider, prof. US, Uniwersytet Szczeciński Wydział Kultury Fizycznej i Promocji Zdrowia Katedra Sportów Indywidualnych, Turystyki i Rekreacji Al. Piastów 40 B, budynek Szczecin jerzyeider@o2.pl

206 206 HANDEL WEWNĘTRZNY 2017;4(369): (tom II) Marian Rzepko, Monika Drozd, Sławomir Drozd, Wojciech Bajorek Uniwersytet Rzeszowski Piotr Kunysz Akademia Wychowania Fizycznego Uczestnictwo w turystyce i rekreacji ruchowej osób starszych mieszkańców Rzeszowa Streszczenie Cel artykułu: ukazanie uczestnictwa osób starszych w turystyce i rekreacji ruchowej oraz motywacje mające wpływ na ich zachowania w wolnym czasie. W tym celu przebadano seniorów w Uniwersytecie Trzeciego Wieku oraz w Klubie Seniora. Rodzaj wykorzystanej metodologii badawczej: metodologia badawcza opierała się na zastosowaniu metody sondażu diagnostycznego przy wykorzystaniu narzędzia badawczego, jakim jest kwestionariusz ankiety. Główne wyniki badań/analiz: wyniki badań dotyczą uczestnictwa osób starszych w turystyce i rekreacji, na przykładzie seniorów, mieszkańców Rzeszowa. Z przeprowadzonych badań wynika, że emerytów do uprawiania rekreacji ruchowej najczęściej motywuje chęć odpoczynku w kontakcie z przyrodą oraz poprawa zdrowia. Przez ruch odczuwają oni radość, odprężenie i spokój, a także, co bardzo istotne, zależy im na efektywnym spędzaniu wolnego czasu i regeneracji sił psychofizycznych. Implikacje praktyczne: analizując wyniki badań można wywnioskować, jakie formy aktywności ruchowej i wyjazdów turystycznych preferują seniorzy z Rzeszowa. Dzięki temu władze miasta mają możliwość dopasowania infrastruktury turystycznej i rekreacyjnej do potrzeb i możliwości osób starszych, aktywnie spędzających swój czas wolny, którego mają dostatecznie dużo. Implikacje społeczne: dzięki uczestnictwu w turystyce i rekreacji ruchowej seniorzy mogą aktywnie spędzać czas wolny. Uprawianie turystyki i rekreacji przyczynia się również do uczestnictwa seniorów w życiu społeczeństwa, a przez to pozytywnie wpływa na ich samopoczucie psychofizyczne, a co się z tym wiąże przyczynia się do wzrostu jakości ich życia. Kategoria artykułu: badawczy Słowa kluczowe: turystyka, rekreacja, osoby starsze. Kod JEL: I12 Wstęp W obecnych czasach osoby starsze mają coraz wyższe aspiracje w zakresie jakości ich życia. Nie tylko ważne jest zaspokojenie potrzeby godziwych warunków materialnych

207 M. RZEPKO, M. DROZD, S. DROZD, W. BAJOREK, P. KUNYSZ 207 i mieszkaniowych, ale także duże znaczenie ma wzrost potrzeb kulturalnych, poznawczych i ruchowych. Po wykonaniu koniecznych, ale znacznie ograniczonych już obowiązków i zadań związanych z rodziną i codzienną egzystencją, należy wypełnić osobom starszym ich czas wolny treścią związaną z kulturą, turystyką i aktywnością fizyczną. Aktywność turystyczna i rekreacyjna przyczynia się do propagowania zdrowego stylu życia, zmiany sposobu myślenia, kontaktu ze środowiskiem społecznym i naturalnym oraz przynosi wiele innych korzyści przyczyniających się do podnoszenia jakości życia osób starszych (Żegleń i in. 2016). Czas wolny przede wszystkim przeciwstawiany jest pojęciu pracy zawodowej, a także codziennym obowiązkom związanym z pracami domowymi i wychowywaniem potomstwa. Czas ten charakteryzuje się swobodą i nieskrępowaną działalnością ludzką, nastawioną na odpoczynek, rozrywkę i rozwijanie własnych zainteresowań i zdolności. Powstało wiele definicji różnych autorów, którzy w sposób mniej lub bardziej trafny określili istotę czasu wolnego. Już pod koniec XIX wieku amerykański ekonomista T. Veblen próbował sformułować definicję tego pojęcia. W świetle poglądów autora: czas wolny obejmuje całokształt życia człowieka poza pracą, a ilość tego czasu decyduje o przynależności do klasy pracującej lub uprzywilejowanej (za: Kwilecka, Brożek 2007). Polska literatura przedmiotu przedstawia wiele definicji określających czas wolny. Według A. Kamińskiego (za: Nowicka, Błażewicz 2006), czas ten jest to część budżetu czasu, której nie wypełniamy pracą zarobkową normalną i dodatkową, nie jest to też systematyczne kształcenie uczelniane, ani zaspokajanie elementarnych potrzeb fizjologicznych (sen, posiłek, higiena). Uważa on również, że sfera ta nie zawiera treści takich, jak stałe obowiązki domowe, a także opieka nad członkami rodziny, którzy wymagają troski i pomocy. Ta część dnia, która wolna jest od powyżej wymienionych ludzkich działań powinna być spożytkowana na swobodne wczasowanie, życie rodzinne, obowiązki społeczne i wszelkie aktywności przynoszące jednostce doraźne korzyści (Rzepko 2016). Na przestrzeni lat powstało wiele definicji czasu wolnego. Zmieniały się one wraz z ustrojem państwa i na tle przemian społeczno-kulturowych ulegały kolejnym modyfikacjom. Ich autorzy starali się jak najlepiej i w pełni dobitnie oddać sens znaczenia czasu wolnego. Nie da się nie zauważyć, że sprowadzają się one do kilku wspólnych i niezaprzeczalnych stwierdzeń, iż czas wolny i wszystkie treści, które go wypełniają mają wpływ na model i profil osobowości, kształtują jej istotne cechy, zdolność do pracy i możliwości twórcze człowieka (Pięta 2008). Większość osób doświadczających stan przejścia na emeryturę, bądź zbliżających się do tej przełomowej chwili traktuje ten stan rzeczy jako umowny początek starości. Trafiałek (1988), Świderska (2015), chcąc przybliżyć położenie, w jakim mogą znajdować się takie osoby, proponują rozpatrywać starość jako zespół powiązanych ze sobą, zachodzących w organizmie zmian fizjologicznych, psychicznych i społecznych, które warunkując się wzajemnie, wskazują na ogólny stan regresu. Zmiany fizjologiczne przejawiają się zmniejszoną odpornością organizmu i zniedołężnieniem, psychiczne znacznym egocentryzmem,

208 208 UCZESTNICTWO W TURYSTYCE I REKREACJI RUCHOWEJ OSÓB STARSZYCH... ucieczką od rzeczywistości, rozpamiętywaniem minionych wydarzeń, poczuciem samotności i bezsensu, społeczne utratą pełnionych ról społecznych, aktywności zawodowej, izolacją. Kozdroń (2004), Gębka i Kędziora-Kornatowska (2012) uważają, że wpływ na jakość życia, sprawność, samodzielność i niezależność wpływa regularna aktywność fizyczna. W dużym stopniu pomaga w zachowaniu dobrej kondycji psychofizycznej i właśnie w przypadku osób starszych odgrywa ona ważną rolę. Toczek-Werner (2007) opisuje uczestnictwo człowieka starszego w rekreacji i turystyce jako szansę podtrzymania zdrowia fizycznego. Uważa, iż zadania stawiane starszym ludziom aktywizują ich psychikę dzięki szczególnemu psychospołecznemu kontekstowi i bodźcom pobudzającym układ nerwowy. Dużo pozytywnych emocji będących wynikiem uczestnictwa w aktywności ruchowej sprzyja komunikacji i integracji. W tym kontekście rozważań na podkreślenie zasługuje jeszcze inna wartość rekreacji i turystyki, a mianowicie ich najczęściej grupowy charakter. Sprzyja on ponownemu zainteresowaniu się ludźmi, skłania osoby starsze do porównań, czyni bardziej otwartymi na kłopoty i radości innych. Możliwość realizacji swych zainteresowań, utrzymania więzi z innymi ludźmi, racjonalnego wypoczynku oraz aktywności w środowisku przyrodniczym daje zadowolenie z życia i pogodę ducha, co często jest gwarancją pogodnej starości (Trzebiatowski 2011). Podsumowując, na podkreślenie zasługuje stwierdzenie Kamińskiego, iż od wczesnej młodości oraz w okresie dorosłości zaleca się utrwalanie nawyków korzystnych dla lat emerytalnych. Wychowanie to musi trwać ciągle. Wychowanie ciągłe to dyrektywa, która głosi, że niezależnie od wcześniejszego wprowadzania ludzi w potrzeby czasu wolnego w każdej fazie życia ludzkiego, także w okresie emerytalnym, można i należy wzbogacać wiedzę, umiejętności i nawyki osób starszych, odnosząc się do zdrowej, aktywnej i pożytecznej starości. Psychologowie dowodzą, iż uczenie osób starszych może być skuteczne, praktycy natomiast dostarczają dowodów, iż jest to możliwe (Muchnicka-Djakow 1984). Oferta zagospodarowania czasu wolnego dla seniorów w wybranych placówkach na terenie Rzeszowa Jedną z placówek, która zrzesza i stwarza osobom starszym możliwości ciągłego uczenia się, rozwijania, a także uczestniczenia w życiu społecznym jest Uniwersytet Trzeciego Wieku, który działa przy Uniwersytecie Rzeszowskim. Zorganizowany został w 1983 roku w byłej Wyższej Szkole Pedagogicznej (WSP). Do grupy studentów może zapisać się każdy, kto ukończył 50 lat i nie pracuje już zawodowo (emeryt, rencista, niepracujący) gdy wypełni deklarację, opłaci składkę i zgłosi się na zajęcia. Obecnie zapisanych jest ponad 1070 studentów. Słuchacze według swych zainteresowań mogą uczestniczyć w ciekawych wykładach z różnych dziedzin wiedzy, np. historii, biologii, medycyny, filozofii, kultury czy polityki. Oprócz najpopularniejszej i prężnie działającej placówki, jaką jest Uniwersytet Trzeciego Wieku, swoją działalność skierowaną do seniorów prowadzą również liczne Kluby Seniora.

209 M. RZEPKO, M. DROZD, S. DROZD, W. BAJOREK, P. KUNYSZ 209 Jednym z nich jest Klub Seniora działający przy Osiedlowym Domu Kultury w Rzeszowie, którego działalność i repertuar zajęć opisano poniżej na podstawie wywiadu z kierownictwem klubu, jak i obserwacji własnych. Klub funkcjonuje od 1980 roku i zrzesza grupę liczącą mniej więcej 50 uczestników. Spotkania odbywają się we wtorki i czwartki każdego tygodnia. Treści, które wypełniają wspólnie spędzany czas klubowiczów zależny jest od ich własnej inwencji i organizacji. Na każde święto przygotowywana jest uroczystość, podczas której członkowie recytują wiersze, odgrywają małe inscenizacje artystyczne oraz własnoręcznie przygotowują poczęstunek. Bardzo popularne są w klubie wyjazdy turystyczne. Każdego miesiąca organizowana jest jednodniowa wycieczka autokarowa połączona ze zwiedzaniem m.in. do Łańcuta, Rudnika nad Sanem czy Wieliczki, wiele innych wycieczek ma też charakter religijno pielgrzymkowy. W okresie wakacyjnym klubowicze organizują sobie wyjazd z ogniskiem i śpiewaniem kończący się noclegiem w miejscowościach wypoczynkowych, takich jak Ożanna lub Polańczyk. Atmosfera panująca podczas spotkań jest bardzo ciepła, seniorzy są mocno ze sobą zintegrowani, dobrze się znają i są dla siebie życzliwi. Poza zajęciami organizowanymi przez wyżej wymienione placówki osoby starsze mogą skorzystać z innych zajęć zorganizowanych właśnie z myślą o nich. Basen Muszelka znajdujący się w Rzeszowie proponuje dla osób starszych aquaaerobik. Metodologia badawcza Badania zostały przeprowadzone wiosną 2015 roku wśród 100-osobowej grupy respondentów w wieku emerytalnym. Spośród badanych, 50% stanowili uczestnicy Uniwersytetu Trzeciego Wieku w Rzeszowie, zaś 50% to uczestnicy Klubu Seniora funkcjonującego w Osiedlowym Domu Kultury w Rzeszowie. Średni wiek badanych seniorów wynosił 65,7 lat, natomiast rozkład płci badanych wynosił 68% kobiet i 32% mężczyzn. Ze względu na małą liczbę respondentów, autorzy pragną zaznaczyć, że badania mają charakter pilotażowy i stanowią przyczynek do dalszych, pogłębionych badań, które mogłyby zostać przeprowadzone w innych miastach na terenie kraju. W badaniach posłużono się metodą sondażu diagnostycznego wykorzystując ankietę zawierającą 11 pytań jako narzędzie badawcze. W niektórych pytaniach można było udzielić kilku odpowiedzi. Pytania zawarte w ankiecie pozwoliły uzyskać odpowiedź na temat uczestnictwa osób starszych w rekreacji ruchowej i turystyce oraz preferowanych form tych dyscyplin, a także motywacji i barier mających wpływ na sposób wykorzystania ich czasu wolnego. Uzyskane odpowiedzi podczas przeprowadzonego badania ankietowego przedstawiono w tabelach. Omówienie wyników badań Z uzyskanych danych wynika, jaką ilością czasu wolnego dysponują seniorzy w dniach powszednich, a także w czasie weekendu (por. tabela 1). Najwięcej ankietowanych udzieliło

210 210 UCZESTNICTWO W TURYSTYCE I REKREACJI RUCHOWEJ OSÓB STARSZYCH... odpowiedzi, iż posiada od 3 do 5 godzin czasu wolnego w dni powszednie (58%), natomiast w weekend wymiar wolnego czasu wynosi wśród badanych od 6 do 9 godzin (42 %). Warto zauważyć, że mimo iż ilość czasu wolnego inna jest w dni powszednie i w weekendy, to ten sam wymiar czasu, od 2 do 3 godzin, przeznaczany jest na rekreację ruchową (48% dni powszednie, 27% weekend). Tabela 1 Wymiar czasu wolnego w tygodniu (w %) Dysponowanie czasem wolnym Wymiar godzin Dni powszednie Weekend nie dysponuję godz godz godz godz. i więcej 8 21 Źródło: opracowanie własne na podstawie badań. Tabela 2 Ilość czasu wolnego poświęcanego przez respondentów na rekreację ruchową w tygodniu (w %) Uczestnictwo w rekreacji ruchowej Wymiar godzin Dni powszednie Weekend wcale godz godz godz godz. i więcej 6 13 Źródło: jak w tabeli 1. Wśród rodzajów czynności, które najczęściej wypełniają czas wolny osób starszych można uznać, iż są to prace domowe (55%), słuchanie muzyki i radia (43%) oraz czytelnictwo (36%). Spośród czynności, które uprawiane są czasami duża część osób ankietowanych preferuje rozrywki kulturalne o charakterze masowym (46%), a także życie towarzyskie (40%) i rozwijanie zainteresowań (34%). Do najczęstszych form aktywności ruchowych podejmowanych w czasie wolnym przez respondentów należy zdecydowanie biwak w plenerze, piknik, grzybobranie, zbiór jagód (53%), a także spacery (52%). Następnie stosunkowo dużą popularnością cieszy się praca

211 M. RZEPKO, M. DROZD, S. DROZD, W. BAJOREK, P. KUNYSZ 211 w ogrodzie lub na działce (28%), jak i również turystyka piesza (25%). Nie dużo mniejsze zainteresowanie wykazują ankietowani wobec ćwiczeń w domu lub klubie (21%) czy też jazdy na rowerze (20%). Stosunkowo młoda forma rekreacji ruchowej taka jak nordic walking często polecana seniorom nie zdążyła jeszcze na dobre zagościć w ich czasie wolnym, uprawia ją tylko 5% ankietowanych. Tabela 3 Rodzaje czynności w czasie wolnym (w %) Które czynności wypełniają najczęściej Pani/Pana codzienny czas wolny? Kategoria odpowiedzi Często Czasami Nigdy Prace domowe Słuchanie muzyki, radia Czytelnictwo (książki, czasopisma) Życie towarzyskie Komputer, Internet Turystyka Bierny odpoczynek Rozwijanie zainteresowań Sport Inne: Krzyżówki Rozrywki kulturalne o charakterze masowym Źródło: jak w tabeli 1. Jak wynika z tabeli 5, najczęstszym powodem do uprawiania rekreacji ruchowej wśród badanych jest chęć odpoczynku w kontakcie z przyrodą (40%), 39% ankietowanych seniorów kieruje się motywami zdrowotnymi, a także ważną rzeczą, którą uzyskują dzięki uczestnictwu w rekreacji ruchowej jest przeżycie radości, odprężenia i spokoju (36%). Nie trudno też zauważyć, że dużą rolę odgrywa chęć efektywnego spędzenia czasu (34%), a także regeneracja sił psychofizycznych (25%). Warto też nadmienić, że ankietowani seniorzy najrzadziej kierują się potrzebą uczestniczenia w imprezach sportowych (3%). Podczas badania respondentów zapytano, jak oceniają stan swojego zdrowia. Blisko połowa tj. 51% odpowiedziała, że stan ich zdrowia jest dobry. Dostatecznie swoje zdrowie ocenia 32% ankietowanych, a 9% uważa, że trudno powiedzieć. Najmniej z badanych określa swoją formę jako bardzo dobrą, a tylko 1% seniorów twierdzi, że jest ona niedostateczna. Wyniki badań wykazały, iż wśród ankietowanych bardzo duża część, bo aż 79% świadoma jest faktu, że rekreacja ruchowa ma pozytywny wpływ na stan zdrowia. Nikt nie udzielił odpowiedzi jakoby aktywność ta nie miała dobrego wpływu na zdrowie, a tylko 8% stwierdziło, że trudno jest odpowiedzieć na to pytanie.

212 212 UCZESTNICTWO W TURYSTYCE I REKREACJI RUCHOWEJ OSÓB STARSZYCH... Tabela 4 Formy aktywności ruchowych uprawianych przez seniorów (w %) Rodzaje aktywności ruchowych w czasie wolnym Rodzaje aktywności ruchowych Często Czasami Nigdy Biwak w plenerze, piknik, grzybobranie, zbiór jagód Spacer Praca w ogrodzie lub na działce Turystyka piesza Ćwiczenia w domu lub klubie Jazda na rowerze Taniec Narciarstwo biegowe Pływanie Udział w turystyce religijnej, pielgrzymki Narciarstwo zjazdowe Nordic walking Gry i zabawy rekreacyjne Jogging Kajakarstwo Jazda konna Jazda na łyżwach Tenis stołowy Wędkarstwo Tenis ziemny Gry sportowe Trekking Żeglarstwo Golf Myślistwo Inne Źródło: jak w tabeli 1. Wśród zaproponowanych w badaniu różnych form turystyki (por. tabela 6) największą popularnością cieszyła się turystyka piesza (38%), następnie rowerowa (20%). Mały odsetek badanych uprawia turystykę narciarską (6%), a już znikoma liczba badanych preferuje turystykę kajakową (2%) i konną (3%). Wśród innych form turystyki 5% seniorów wymieniło turystykę autokarową jako formę uprawianą czasami, natomiast tylko 1% również czasami żegluje.

213 M. RZEPKO, M. DROZD, S. DROZD, W. BAJOREK, P. KUNYSZ 213 Tabela 5 Rodzaje motywacji do uczestnictwa w rekreacji ruchowej (w %) Motywy uczestnictwa w rekreacji ruchowej Rodzaje motywów Często Czasami Nigdy Odpoczynek w kontakcie z przyrodą Motywy zdrowotne Przeżycie radości, odprężenia, spokoju Efektywne spędzanie czasu wolnego Regeneracja sił psychofizycznych Nawiązywanie kontaktów towarzyskich Ucieczka od codzienności Zainteresowania, hobby Uprawianie sportu, poprawa kondycji Przeżycie przygody Pokonywanie własnych słabości Kształtowanie zgrabnej sylwetki Rozwijanie zdyscyplinowania i siły woli Wzmacnianie poczucia własnej wartości Wykazanie się własną inwencją i odwagą Uczestnictwo w imprezach sportowych Źródło: jak w tabeli 1. Tabela 6 Formy turystyki uprawianej najczęściej przez seniorów (w %) Kategoria odpowiedzi Często Czasami Nigdy Turystyka piesza Turystyka rowerowa Turystyka narciarska Turystyka konna Turystyka kajakowa Turystyka żeglarska Inne: autokarowa Źródło: jak w tabeli 1. Podczas badania, respondenci udzielali również odpowiedzi na pytanie dotyczące celów wyjazdów turystycznych. 66% osób starszych zaznaczyło, iż miały one charakter turystyczno wypoczynkowy. Następnie ankietowani odpowiadali, że celem ich podróży były

214 214 UCZESTNICTWO W TURYSTYCE I REKREACJI RUCHOWEJ OSÓB STARSZYCH... odwiedziny u krewnych lub znajomych (29%). Wydawać by się mogło, że seniorzy często odbywają wyjazdy o charakterze religijnym, lecz była to tylko mała grupa repspondentów (9%), a jeszcze mniej wyjeżdża poza miejsce swego zamieszkania w celach sportowych (7%). Tylko 2% ankietowanych jako inne cele podróży wymieniło cele zarobkowe. Osoby starsze podczas wyjazdów turystycznych najchętniej spędzają czas na zwiedzaniu muzeów, skansenów i zabytków (55%), również odwiedzanie parków narodowych lub krajobrazowych jest częstym zajęciem w trakcie podróży (46%). Podobna liczba badanych seniorów preferuje spokojny wypoczynek i krótkie spacery (45%), lecz nie stroni również od życia towarzyskiego i rozrywek (35%). Ma to związek zapewne z udziałem w przedstawieniach teatralnych, koncertach itp. (29%) jako jedną z form obcowania z kulturą danego miejsca wypoczynku. Warto też zauważyć, że respondenci podczas wyjazdów turystycznych korzystają z zabiegów leczniczych i uczestniczą w sanatoryjnej kuracji klimatycznej (28%). Na tym samym poziomie (27%) usytuowały się takie zajęcia jak zwiedzanie miejsc kultu religijnego, a także bierny wypoczynek w postaci słuchania radia i oglądania telewizji. Tabela 7 Rodzaje czynności wypełniających czas w trakcie podróży (w %) Wyszczególnienie % wskazań Zwiedzanie muzeów, skansenów, zabytków 55 Odwiedzanie parków narodowych lub krajobrazowych 46 Spokojny wypoczynek, krótkie spacery 45 Życie towarzyskie i rozrywki 35 Udział w przedstawieniach teatralnych, koncertach itp. 29 Zabiegi lecznicze, sanatoryjna kuracja klimatyczne 28 Słuchanie radia, oglądanie telewizji 27 Zwiedzanie miejsc kultu religijnego 27 Czytanie 21 Chodzenie do kawiarni, restauracji, klubów 16 Przebywanie w ciszy i spokoju, z dala od ludzi 10 Poprawa kondycji: gimnastyka, jogging, fitness, pływanie itp. 9 Specjalistyczne zabiegi rehabilitacyjne 8 Turystyka kwalifikowana (żeglarstwo, wspinaczki itp.) 8 Zajęcia hobbystyczne np. wędkowanie, fotografowanie 8 Narciarstwo 7 Udział w oferowanych imprezach fakultatywnych 6 Zdobywanie umiejętności np. nauka języków obcych 5 Inne 0 Źródło: jak w tabeli 1.

215 M. RZEPKO, M. DROZD, S. DROZD, W. BAJOREK, P. KUNYSZ 215 Respondentów zapytano również o miejsca docelowe wyjazdów turystycznych. Taka sama liczba ankietowanych (45%) podała, że najczęściej wyjeżdżają w góry i do miast. Odwiedzają również morze (21%), a następnie 17% badanych podało za miejsce wyjazdów inne tereny, nie wymienione w ankiecie. Najrzadziej seniorzy wyjeżdżają nad jeziora (15% respondentów). Podsumowanie Prawidłowa organizacja czasu wolnego osób starszych w dzisiejszych czasach powinna być ważnym zagadnieniem dla wielu dziedzin nauki. Wszelkie zmiany w organizmie zachodzące podczas okresu starzenia się są nie lada wyzwaniem dla grona specjalistów, nie tylko ze świata medycyny. Oczywistą rzeczą powinno być, że umiarkowany ruch na świeżym powietrzu jest eliksirem na przedłużanie młodości. Wiedza ta powinna towarzyszyć każdemu, od najmłodszych lat po wiek sędziwy. Rekreacja ruchowa i turystyka są po pierwsze nie tylko sposobem na aktywne spędzanie czasu wolnego, lecz także posiadają funkcje wpływające pozytywnie na samopoczucie psychofizyczne. Osobom starszym po przejściu na emeryturę grozi monotonia, szarość i poczucie bezsensu reszty życia. Czują się niepotrzebni i odrzuceni po straceniu roli pracownika, która niegdyś wypełniała większość ich czasu i była treścią życia. Brak ciągłości tego zajęcia, usamodzielnienie się dzieci, a nawet strata małżonka, która w tym okresie zdarza się coraz częściej, powodują, iż osoby starsze odczuwają ogrom pustki, zamykają się w sobie i odmawiają sobie szansy na ciekawe spędzenie tego okresu ich życia. Takim osobom należy jak najszybciej wyjść naprzeciw. Turystyka stwarza osobom starszym nie tylko okazję do ruchu na świeżym powietrzu, dostarcza również przeżyć estetycznych podczas kontaktu z naturą, wzbogaca naszą wiedzę kulturalno-krajoznawczą, ale jest także wspaniałym sposobem na oderwanie się z szarości codziennego dnia. Rekreacja ruchowa pomaga seniorom poprawić kondycję, wpływa pozytywnie na układ kostno-mięśniowy, oddechowy, układ krążenia, zwiększa wydolność i wytrzymałość organizmu. Obie te dyscypliny posiadają jeszcze jedną ważną cechę szczególnie istotną w życiu seniorów, mianowicie stwarzają one możliwości integracji, kontaktu z rówieśnikami, uczestniczenia w życiu społecznym i poczucia się znów potrzebnym i aktywnym człowiekiem. Na podstawie przeprowadzonych badań można również wywnioskować, jakie formy aktywności ruchowej i wyjazdów turystycznych preferują seniorzy z Rzeszowa. Ze szczegółowej analizy badań wynika, iż seniorzy zarówno w dni powszednie, jak i w weekendy na rekreację ruchową przeznaczają od 2 do 3 godzin. Większość czasu emerytów wypełniają szeroko pojęte prace domowe, do których w dużej mierze można zapewne zaliczyć opiekę nad wnukami, jest to bowiem czynność często przypisywana babciom i dziadkom. Z przeprowadzonych badań wynika, że wciąż jeszcze turystyka i sport rekreacyjny nie są częstym zajęciem w wolnym czasie seniorów. W rzeczywistości preferują oni bierne czynności, takie jak słuchanie muzyki i radia, a także oddają się czytelnictwu prasy i książek oraz życiu towarzyskiemu. Mówiąc o aktywnościach ruchowych osób w podeszłym wieku, zaobserwo-

216 216 UCZESTNICTWO W TURYSTYCE I REKREACJI RUCHOWEJ OSÓB STARSZYCH... wano, iż najpopularniejszą z aktywnych form jest biwak w plenerze, piknik, grzybobranie, zbiór jagód, a także spacery, pielęgnowanie działki oraz turystyka piesza. Do stosunkowo często uprawianych zajęć ruchowych przez przebadane osoby starsze można zaliczyć ćwiczenia w domu lub klubie, jazdę na rowerze oraz tańce. Prawdopodobnie dyscypliny takie, jak jazda konna, kajakarstwo, jazda na łyżwach czy też tenis ziemny nie są popularne wśród ankietowanych ze względu na obniżone zdolności motoryczne seniorów, mniejszą wytrzymałość na wysiłek, strach przed urazami czy też wysoką cenę tych usług. Jak wynika z przeprowadzonych badań, emerytów do uprawiania rekreacji ruchowej najczęściej motywuje chęć odpoczynku w kontakcie z przyrodą oraz poprawa zdrowia. Dzięki ruchowi odczuwają radość, odprężenie i spokój, a także, co bardzo istotne, zależy im na efektywnym spędzaniu wolnego czasu i regeneracji sił psychofizycznych. Przeprowadzone badanie ankietowe obrazuje również stanowisko seniorów wobec turystyki. Najczęstszą jej formą są wyjazdy krajowe na kilka dni, których cel jest przeważnie turystyczno-wypoczynkowy lub też mają one charakter odwiedzin u krewnych bądź znajomych. Ankietowani preferują turystykę pieszą i rowerową, a są to właśnie formy turystyki polecane osobom starszym. Podczas podróży respondenci chętnie wzbogacają swoją wiedzę historyczną, krajoznawczą i kulturalną, oddają się życiu towarzyskiemu, a także korzystają z zabiegów leczniczych. Jak wynika z powyższej pracy rekreacja ruchowa i turystyka mają w życiu seniorów postać zalążka. który trzeba pielęgnować i wciąż upowszechniać. Należy we wszelaki sposób zmotywować osoby starsze do aktywności, uzmysłowić im, jak duży wpływ ma na ich samopoczucie psychiczne i fizyczne, a także stworzyć dla nich jak najlepsze możliwości do podejmowania tych zajęć, aby mogły one w zupełności pełnić swoją rolę, dostarczać radości i spełnienia. Bibliografia Gębka D., Kędziora-Kornatowska K. (2012), Korzyści z treningu zdrowotnego u osób w starszym wieku, Problemy Higieny Epidemiologii, nr 93(2). Kozdroń E. (2004), Program rekreacji ruchowej osób starszych: skrypt dla studentów wychowania fizycznego i instruktorów rekreacji, Akademia Wychowania Fizycznego im. Józefa Piłsudskiego, Warszawa. Kozdroń E. (2006), Rekreacja ruchowa osób trzeciego wieku, (w:) Dąbrowski A. (red.), Zarys teorii rekreacji ruchowej, AWF, Warszawa. Kwilecka M, Brożek Z. (2007), Bezpośrednie funkcje rekreacji, ALMAMER Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Warszawa. Muchnicka-Djakow I. (1984), Czas wolny w klubie seniora, Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa. Nowicka A, Błażewicz K. (2006), Preferowane formy wykorzystywania czasu wolnego przez uczestników Klubu Seniora w Nowym Tomyślu, (w:) Nowicka A. (red.), Wybrane problemy osób starszych, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków. Pięta J. (2008), Pedagogika czasu wolnego, ALMAMER Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Warszawa.

217 M. RZEPKO, M. DROZD, S. DROZD, W. BAJOREK, P. KUNYSZ 217 Rzepko M. (2016), Ocena jakości życia osób starszych w aspekcie stabilności posturalnej, Uniwersytet Rzeszowski, Rzeszów. Świderska M. (2015), Obawy związane ze starością, Pedagogika Rodziny, nr 5/3. Toczek-Werner S. (2007), Podstawy rekreacji i turystyki, Wydawnictwo Akademii Wychowania Fizycznego we Wrocławiu, Wrocław. Trafiałek E. (1988), Życie na emeryturze w warunkach polskich przemian systemowych, WSP, Kielce. Trzebiatowski J. (2011), Jakość życia w perspektywie nauk społecznych i medycznych systematyzacja ujęć definicyjnych, Hygeia Public Health, nr 46(1). Żegleń P., Rzepko M., Żyguła M. (2016), Bariery w uprawianiu aktywności turystycznej osób pełno- i niepełnosprawnych, (w:) Żegleń P., Grzywacz R., (red.), Społeczne i ekonomiczne aspekty niepełnosprawności, Wydawnictwo Oświatowe FOSZE, Rzeszów. [dostęp: ]. [dostęp: ]. [dostęp: ]. Participation in Tourism and Physical Recreation of Elderly People Rzeszów Inhabitants Summary Aim of the article: to show participation of elderly people in tourism and physical recreation as well as the motivations affecting their behaviour at one s leisure. For this purpose, elderly people at the Third Age University and in the Senior s Club were surveyed. Type of the research methodology used: the research methodology was based on the application of the method of diagnostic survey with the use of a questionnaire as the research tool. Main findings of research/analyses: the research findings concern the participation of the elderly in tourism and recreation, on the example of senior residents of the city of Rzeszów. The carried out surveys show that pensioners are most often motivated to exercise physical recreation by the desire to rest in the contact with nature and to improve one s health. Through movement they feel joy, relax and peace of mind as well as, what is very important, they matter an effective spending their free time and regeneration of their psychophysical strengths. Practical implications: analysing the research findings one may conclude which forms of physical activity and tourist trips are preferred by seniors from Rzeszów. Owing to that, the urban authorities have an opportunity to match the tourism and recreational infrastructure to the needs and abilities of elderly people spending their free time which they have sufficiently much. Social implications: owing to their participation in tourism and physical recreation, seniors may spend their free time actively. Exercising tourism and recreation also contributes to the seniors participation in the society s life what positively affects their psychophysical frame of mind and, what is related thereto, contributes to an increase in the quality of their life.

218 218 UCZESTNICTWO W TURYSTYCE I REKREACJI RUCHOWEJ OSÓB STARSZYCH... Key words: tourism, recreation, elderly people. JEL codes: I12 Участие в туризме и двигательной рекреации пожилых людей-жителей Жешува Резюме Цель статьи: указать участие пожилых людей в туризме и двигательной рекреации, а также мотивировки, влияющие на их поведение на досуге. Для этого обследовали пожилых людей в Университете третьего возраста и в Клубе для пожилых людей. Вид использованной исследовательской методологии: исследовательская методология основывалась на применении метода диагностического зондажа с использованием исследовательского инструмента, каким является вопросник анкеты. Основные результаты изучения/анализов: результаты изучения касаются участия пожилых людей в туризме и рекреации на примере лиц пожилого возраста, жителей Жешува. Из проведенного изучения вытекает, что пенсионеров к занятиям двигательной рекреацией чаще всего мотивирует желание отдохнуть наедине с природой и улучшить состояние здоровья. Благодаря движению они чувствуют радость, облегчение и покой, а также, что весьма важно, заботятся об эффективном проведении досуга и восстановлении психофизических сил. Практические импликации: анализируя результаты изучения, можно прийти к выводу, какие формы двигательной активности и турпоездок предпочитают пожилые люди из Жешува. Благодаря этому городские власти могут приспособить туристскую и рекреационную инфраструктуру к потребностям и возможностям пожилых лиц, активно проводящих свой досуг, которого у них достаточно большой объем. Социальные импликации: благодаря участию в туризме и двигательной рекреации пожилые лица могут активно заниматься на досуге. Занятие туризмом и рекреацией способствует тоже участию пожилых людей в жизни общества и, благодаря этому, оно положительно влияет на их психофизическое самочувствие и, что связано с этим, способствует повышению качества их жизни. Ключевые слова: туризм, рекреация, пожилые люди. Коды JEL: I12 Artykuł nadesłany do redakcji w maju 2017 roku All rights reserved

219 M. RZEPKO, M. DROZD, S. DROZD, W. BAJOREK, P. KUNYSZ 219 Afiliacje: dr Marian Rzepko dr hab. Sławomir Drozd, prof. UR Uniwersytet Rzeszowski Wydział Wychowania Fizycznego Katedra Sportu Zakład Pływania i Obozownictwa ul. Towarnickiego Rzeszów marianrzepko@poczta.onet.pl slawek.drozd@op.pl dr Monika Drozd Uniwersytet Rzeszowski Wydział Wychowania Fizycznego Katedra Biomedycznych Podstaw Wychowania Fizycznego i Sportu Zakład Medycyny Sportowej i Higieny Szkolnej ul. Towarnickiego Rzeszów dr Wojciech Bajorek Uniwersytet Rzeszowski Wydział Wychowania Fizycznego Katedra Sportu Zakład Zespołowych Gier Sportowych ul. Towarnickiego Rzeszów wbajorek@uniw.rzeszow.pl dr Piotr Kunysz Akademia Wychowania Fizycznego Wydział Wychowania Fizycznego Katedra Rekreacji Zespół Zimowych Form Rekreacji ul. Mickiewicza Wrocław piotr.kunysz@awf.wroc.pl

220 220 HANDEL WEWNĘTRZNY 2017;4(369): (tom II) Renata Seweryn Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Wkład turystyki w PKB Polski na tle innych krajów Unii Europejskiej Streszczenie Celem artykułu badawczego jest ukazanie wkładu turystyki w produkt krajowy brutto Polski i innych państw Unii Europejskiej. Na podstawie danych World Travel & Tourism Council sporządzono mapę dynamiki wpływu turystyki na gospodarkę krajów UE w latach Na jej podstawie pozytywnie zweryfikowano hipotezę, że Polska, w odróżnieniu od innych państw unijnych (choćby naszych sąsiadów Słowacji), nie wykorzystuje w pełni możliwości, które daje turystyka w zakresie wzrostu gospodarczego. Nasz kraj zajmuje niską (w niektórych latach nawet ostatnią) pozycję z uwagi na rolę turystyki w gospodarce. W badanym okresie, mimo wzrostu wielkości turystycznego PKB, zmniejszył się jego wkład w PKB wytworzony w Polsce. Wnioskuje się zatem, że inne dziedziny naszej gospodarki wykazywały wyższą dynamikę przyrostu wartości dodanej brutto stworzono im lepsze warunki funkcjonowania i rozwoju. Biorąc jednak pod uwagę, że pod względem ekonomicznych funkcji turystyki Polska plasuje się w grupie penetrujących rynek, można zakładać, że przy odpowiedniej polityce i stosownych nakładach istnieją szanse na przekształcenie tego sektora działalności w istotny czynnik rozwoju gospodarczego, a tym samym wzrostu jakości życia Polaków. Słowa kluczowe: gospodarka turystyczna, przemysł turystyczny, efekty bezpośrednie, efekty wtórne, turystyczny PKB, Unia Europejska. Kody JEL: F62, L83, Z31 Wstęp W ujęciu ekonomicznym turystyka stanowi istotną dziedzinę działalności rynkowej. Daje ona szansę na odkrywanie i takie wykorzystanie posiadanych przez kraj walorów przyrodniczych i kulturowych, które przynosi korzyści gospodarcze. Jest ona także impulsem dynamizującym rozwój społeczno-ekonomiczny i wzrost produktu krajowego brutto (PKB), co przejawia się w jej zdolności do tworzenia nowych miejsc pracy, ograniczania bezrobocia, stymulowania inwestycji i wpływów do budżetu, redystrybucji dochodów z regionów bogatszych do biedniejszych oraz podnoszenia jakości życia lokalnych społeczności (przez zwiększony dostęp do wielu różnorodnych produktów, powstałych na potrzeby turystów lub(i) z dochodów uzyskanych z ich obsługi). Implikuje ona również rozwój innych branż gospodarki, często pozornie od niej odległych, ale w ten czy innych sposób, bezpośrednio lub(i) pośrednio z nią powiązanych (ochrony środowiska, telekomunikacji, rolnictwa, sektora finansowego itd.). Ponadto, eksport usług turystycznych (tzw. niewidzialny, gdyż produkt nie podlega rejestracji

221 RENATA SEWERYN 221 na granicy) wpływa korzystnie na bilans płatniczy kraju. W artykule starano się zweryfikować hipotezę, że Polska nie wykorzystuje w pełni tych rozlicznych funkcji ekonomicznych turystyki. Bazując na danych WTTC pokazano pozycję naszego kraju na tle współczesnych krajów Unii Europejskiej pod względem dynamiki zmian wielkości bezpośrednich i całkowitych efektów turystyki oraz ich wkładu w tworzenie PKB. Analizy empiryczne poprzedziły rozważania na temat gospodarczego znaczenia turystyki, jego uwarunkowań i metod pomiaru. Ekonomiczne znaczenie turystyki i jego uwarunkowania Większość współczesnych przemian gospodarczych, społecznych i kulturowych to efekt ogólnych procesów cywilizacyjnych, zmierzających do podnoszenia jakości życia i zwiększania dobrobytu mieszkańców poszczególnych krajów i regionów. Na coraz większej liczbie obszarów mamy obecnie do czynienia z nowoczesnym społeczeństwem postindustrialnym czasu wolnego i rozrywki (zwanym też postkapitalizmem), w którym nowe źródła bogactwa, tj. wiedza i informacja, nie zużywają się, a przez to tworzą ogromny potencjał produktywności (Mączyńska 2003, s ). Gospodarka tych krajów i regionów charakteryzuje się innowacyjnością, następuje wzrost znaczenia usług (serwicyzacja) i inwestycji w aktywa niematerialne. Ma także miejsce rozwój nowych technologii informacyjno- -komunikacyjnych (ICT), gospodarki cyfrowej i społeczeństwa informacyjnego (Platonoff i in. 2004, s. 87). Cechy te kształtowane są głównie przez zjawiska wszechobecnej dziś globalizacji i integracji. Dodatkowym ich katalizatorem jest również turystyka, umożliwiająca wymianę myśli, koncepcji, doświadczeń, poznanie nowych rozwiązań i wzorców oraz wprowadzanie ich w życie dzięki dochodom uzyskanym z obsługi jej uczestników. Stąd rozwojem ruchu turystycznego zainteresowane są niemal wszystkie państwa i rejony świata. W ujęciu makroekonomicznym każdy kraj można traktować jako przestrzeń spotkania popytu z podażą. W przypadku turystyki zderzenie to ma charakter szczególny. Dotyczy ono bowiem zetknięcia transferowanego z innych państw popytu z miejscową podażą dóbr i usług. Popyt zgłaszany przez przybywających do kraju recepcji odwiedzających (turystów i gości jednodniowych) cechuje się pewnymi specyficznymi właściwościami. Jest on m.in. heterogeniczny, bogaty pod względem motywów podróży, form podejmowanych aktywności i możliwości konsumpcyjnych jednostek. Jest to też popyt na całą wiązkę dóbr i usług, zaspokajającą pojawiające się lawinowo potrzeby uczestników ruchu turystycznego (jedna generuje kolejną, która wywołuje następną itd.). Pełne zaspokojenie tych wielu rozmaitych turystycznych i zwykłych codziennych (przeniesionych z miejsca stałego zamieszkania) potrzeb odwiedzających wymaga współistnienia i współdziałania wielu producentów i innych instytucji (m.in. miejscowych władz i organizacji turystycznych), tworzących jednak pewną całość o wyraźnie zarysowanych powiązaniach wewnętrznych. Cechą tego kompleksu, określanego jako gospodarka turystyczna 1, jest przede wszystkim (oprócz wspomnianej 1 Gospodarka turystyczna (travel and tourism economy) rynek wytworzony przez szeroko pojęty popyt turystyczny oraz służącą jego zaspokajaniu podaż turystyczną, obejmującą nie tylko dobra i usługi służące bezpośrednio konsumpcji turystycznej, ale także te rodzaje działalności gospodarczej, które są ściśle bądź częściowo uzależnione od ruchu podróżnych i których rozwój nie byłby możliwy (lub byłby znacznie ograniczony), gdyby nie turystyka (Tourism Satellite 2016).

222 222 WKŁAD TURYSTYKI W PKB POLSKI NA TLE INNYCH KRAJÓW UNII EUROPEJSKIEJ już niemobliności oferowanych przez niego produktów) to, że podaż jego dóbr i usług jest sztywna w krótkim okresie (podczas gdy popyt ma charakter zmienny, w tym zwłaszcza sezonowy). W czasie spadku rozmiarów ruchu turystycznego ponoszone są więc bezproduktywne koszty, tym bardziej, że niesprzedana usługa zostaje bezpowrotnie stracona. Mimo to biznes turystyczny przyciąga przedsiębiorców często niewielkimi, przynajmniej początkowo, inwestycjami, szybkim terminem zwrotu nakładów (szczególnie w przypadku masowej turystyki zorganizowanej (Mika 2007, s. 408) i wysokim poziomem rentowności prowadzonej działalności. Stąd też rozwija się podaż turystyczna, przynosząc ludności terenów recepcji i ich gospodarce konkretne wymierne korzyści ekonomiczne. Metodyka określania wpływu turystyki na gospodarkę Bezwzględna wielkość dochodów z turystyki, chociaż bardzo sugestywna i obrazowa, niezbyt precyzyjnie ukazuje ekonomiczne znaczenie tego sektora w gospodarce kraju. Lepszą miarą w tym względzie jest udział wielkości produkcji wytworzonej przez turystykę w produkcie krajowym brutto. Obliczenie tego podstawowego syntetycznego miernika nie nastręcza trudności w sytuacji, gdy dana branża jest odrębną sekcją, działem, gałęzią, grupą, wydzieloną w krajowej klasyfikacji działalności gospodarczej. W odniesieniu do turystyki w obowiązującej obecnie w Polsce PKD 2007 taka sytuacja nie występuje (podobnie jak w wielu innych krajach świata, w tym w państwach Unii Europejskiej). Tym samym system podstawowych rachunków narodowych nie daje odpowiedzi na temat udziału turystyki w PKB. Istnieje jednak możliwość opracowania rachunku uzupełniającego (w stosunku do podstawowych), nazywanego przez statystyków satelitarnym (RST) (Dziedzic, Kachniewska 1997, s. 10). Obecnie rekomendowana przez ONZ metodologia RST (TSA: RMF 2008), będąca wspólnym stanowiskiem United Nations World Tourism Organization (UNWTO) i Organization for Economic Co-operation and Development (OECD) (Seweryn 2015, s ), zakłada zaliczenie do sektora turystyki całej sekcji I oraz wybranych działów, klas czy podklas z sekcji: H, N i R (Dziedzic, Skalska 2012, s ). Szersze niż UNWTO i OECD podejście do gospodarczego znaczenia turystyki reprezentuje World Travel & Tourism Council (WTTC). Organizacja ta od ponad 20 lat, przy współpracy z Oxford Economics, przedstawia rachunek wpływu przemysłu turystycznego 2 i całej gospodarki turystycznej na PKB 3 na świecie, w poszczególnych jego regionach i krajach. Metodologia WTTC sprowadza się do wydzielania trzech rodzajów efektów turystyki: bezpośrednich, pośrednich i indukowanych (Niemczyk, Seweryn 2008, s. 259). Pierwsze odzwierciedlają wewnątrzpaństwowe wydatki na turystykę, poniesione przez odwiedzających krajowych i zagranicznych, a także wydatki na usługi świadczone na ich rzecz przez instytucje rządowe (wydatki publiczne na usługi rekreacyjne i kulturalne). Jest to więc wartość dodana brutto w tzw. Charakterystycznych Rodzajach Działalności Turystycznej 2 Przemysł turystyczny (travel and tourism industry) sfera podaży stricte turystycznej, tj. przedsiębiorstw, instytucji i organizacji zajmujących się wytwarzaniem i obrotem dóbr i usług stricte turystycznych, tj. związanych z zakwaterowaniem, wyżywieniem, rekreacją, transportem itp. (Tourism Satellite 2016). 3 Także wpływ na zatrudnienie i eksport.

223 RENATA SEWERYN 223 (linie lotnicze, biura podróży, hotele, muzea, parki narodowe itp.). Efekty pośrednie to natomiast wartość dodana brutto generowana przez partnerów jednostek obsługi ruchu turystycznego, tj. przez przedsiębiorstwa, organizacje i instytucje ściśle z turystyką związane. Firmy turystyczne wydatkują bowiem dalej pieniądze uzyskane od turystów m.in. na zakup surowców do przygotowania posiłków, środków czystości w hotelach czy usług IT dla biur podróży oraz na związane z turystyką inwestycje (np. w obiekty noclegowe, atrakcje). Ponadto, z podatków płaconych przez firmy turystyczne finansowane są wydatki rządowe na turystykę (inwestycje w nowe lotniska, promocję kraju, bezpieczeństwo, stan sanitarny itd.) (Methodology 2016, s. 3). Z kolei indukowany wkład turystyki obejmuje wartość dodaną brutto w jednostkach częściowo z turystyką związanych, pochodzącą z wydatków pracowników zatrudnionych bezpośrednio lub(i) pośrednio w turystyce. Chodzi tu o przedsiębiorstwa produkujące i oferujące żywność, ubrania, o dostawców mediów, sprzętu, usług edukacyjnych itd. (Seweryn 2010, s. 251), które, gdyby nie początkowy wydatek turysty i tym samym płace obsługujących go bezpośrednio lub(i) pośrednio pracowników, nie odnotowałyby przychodów. Należy dodać, że efekty pośrednie i indukowane określane są łącznie jako wtórne (w odróżnieniu od pierwotnych, tj. bezpośrednich). Ponadto, o ile skutki bezpośrednie odzwierciedlają znaczenie przemysłu turystycznego, to wszystkie efekty razem (tzw. całkowite) odnoszą się do całej gospodarki turystycznej. PKB generowane przez turystykę w Polsce w latach Szacowana wg metodologii WTTC wartość PKB wytworzonego przez polski przemysł turystyczny w cenach realnych w 2015 roku to 30,14 mld złotych. Natomiast cała gospodarka turystyczna wygenerowała w 2015 roku aż 77,91 mld złotych (w cenach realnych). W latach wielkość turystycznego PKB w naszym kraju nie zawsze wykazywała tendencję wzrostową (por. wykres 1). Największy przyrost odnotowano w 2007 roku wzrost o 12,99% efektów bezpośrednich i o 10,25% efektów całkowitych. W roku następnym miał natomiast miejsce najbardziej znaczący w badanym okresie spadek odpowiednio o 7,36% i o 5,28%. Kolejne zmniejszenie zaobserwowano w 2010 roku o 0,96% efektów pierwotnych i o 2,25% efektów całkowitych. Od 2011 roku PKB generowane przez turystykę w Polsce sukcesywnie wzrastało, aczkolwiek przyrosty te były coraz mniejsze. W 2014 roku ponownie wystąpił spadek, ale w ostatnim roku analizy efekty bezpośrednie zwiększyły się o 3,50%, a całkowite o 4,25%. Udział turystyki w PKB wytworzonym w Polsce w latach wykazywał podobne, choć nie analogiczne fluktuacje (por. wykres 2). Największy spadek miał miejsce również w 2008 r. o 10,87% zmniejszył się udział przemysłu turystycznego, a o 8,87% całej gospodarki turystycznej. Tendencja ta utrzymywała się do 2011 roku, kiedy to wkład turystyki nieznacznie wzrósł (odpowiednio o 1,36% i 0,16%). W następnych dwóch latach także zaobserwowano przyrosty, ale w kolejnych wystąpiły już spadki (zwłaszcza w 2014 roku o 5,00% zmniejszył się udział przemysłu turystycznego i o 3,92% gospodarki turystycznej).

224 224 WKŁAD TURYSTYKI W PKB POLSKI NA TLE INNYCH KRAJÓW UNII EUROPEJSKIEJ Wykres 1 PKB generowane przez turystykę w Polsce w latach (w mln PLN w cenach realnych) ,12 42,21 45,87 44,02 43,78 42,47 44,28 44,29 45,59 45,62 47,77 Efekty pośrednie i indukowane Efekty bezpośrednie ,74 24,15 27,29 25,28 25,57 25,32 26,91 28,88 29,65 29,12 30, Źródło: opracowanie własne na podstawie danych WTTC (World 2016). Wykres 2 Udział turystyki w PKB Polski w latach (w %) ,95 5,08 5,22 4,76 4,65 4,39 4,39 4,43 4,48 4,31 4,34 Udział przemysłu turystycznego Udział gospodarki turystycznej 1 1,85 1,85 1,95 1,74 1,71 1,64 1,66 1,75 1,77 1,68 1, Źródło: jak w wykresie 1.

225 RENATA SEWERYN 225 Na podstawie porównania danych zaprezentowanych na wykresach 1 i 2 można wysnuć wniosek, że w latach inne dziedziny polskiej gospodarki rozwijały się szybciej, wykazując wyższą niż turystyka dynamikę wzrostu wartości dodanej brutto. Świadczy o tym fakt, że w 2009 roku, mimo wzrostu wartości realnej turystycznego PKB, zmniejszył się jego wkład w PKB wytworzony w Polsce. Również w latach przyrosty PKB wygenerowanego przez turystykę były większe niż przyrosty jego udziału w PKB wytworzonym w Polsce. I wreszcie, w ostatnim analizowanym roku, mimo relatywnie dużego przyrostu efektów bezpośrednich i całkowitych, nastąpił spadek udziału tych pierwszych (o 0,05%), a tylko niewielki wzrost udziału tych drugich (o 0,67%) w PKB naszego kraju. Ekonomiczne znaczenie turystyki w Polsce na tle innych krajów UE w latach W rankingu wielkości efektów generowanych przez przemysł turystyczny (wyrażonych w cenach realnych w przeliczeniu na dolary) Polska plasowała się w latach na 12. miejscu wśród 28 państw należących obecnie do Unii Europejskiej. Analogiczne miejsce (12.) nasz kraj zajmował pod względem wielkości efektów całkowitych, z wyjątkiem lat: i , kiedy to lokowaliśmy się o jedno miejsce niżej. Zdecydowanie gorzej wyglądał wkład turystycznego PKB do PKB Polski. Otóż udział efektów bezpośrednich dawał nam dopiero 25. pozycję (w latach 2006, 2010, 2011, 2014 i 2015 nawet 26., a w latach 2008 i 2009 o jedno miejsce niżej). Natomiast pod względem wkładu efektów całkowitych Polska plasowała się wśród krajów unijnych na ostatnim miejscu, z wyjątkiem lat 2005 i 2010, kiedy zajmowaliśmy najlepsze pod tym względem w badanym okresie 26. miejsce oraz lat i , kiedy była to 27. pozycja. Nie ulega zatem wątpliwości, że niemal wszystkie inne państwa UE lepiej potrafią wykorzystać gospodarcze funkcje turystyki, stwarzając jej korzystniejsze warunki rozwoju. Dla dokładniejszego porównania znaczenia turystyki w Polsce w relacji do innych współczesnych krajów UE w latach wykorzystano zmodyfikowaną mapę dynamiki rynku. Jako narzędzie oceny pozycji konkurencyjnej danego podmiotu na tle innych (w tym przypadku Polski na tle UE) bazuje ona na prostym i czytelnym sposobie prezentacji, charakterystycznym dla metod portfelowych. Te ostatnie umożliwiają graficzne przedstawianie, w przestrzeni dwuwymiarowej, przewidywanych rezultatów wzajemnego oddziaływania na siebie czynników kontrolowanych (z reguły odwzorowanych za pomocą osi odciętych) i niekontrolowanych (uwzględnianych na osi rzędnych). Relacje między tymi czynnikami w układzie współrzędnych tworzą tzw. macierz strategiczną (Kotler 2005, s. 94). W niniejszym opracowaniu siatka ta umożliwia ocenę pozycji różnych krajów UE ze względu na dynamikę zmian znaczenia turystyki dla ich gospodarki. Na osi poziomej oznaczono średnie tempo zmian (obliczone jako średnia geometryczna łańcuchowych indeksów dynamiki) wielkości PKB przemysłu turystycznego/gospodarki turystycznej w mld dolarów, a na pionowej średnie tempo zmian procentowego udziału przemysłu turystycz-

226 226 WKŁAD TURYSTYKI W PKB POLSKI NA TLE INNYCH KRAJÓW UNII EUROPEJSKIEJ nego/gospodarki turystycznej w PKB danego państwa. Tak sporządzona mapa pozwoliła na wyznaczenie czterech grup krajów: -- oddający wszystko państwa, które nie tylko tracą turystów (lub przyjeżdżają oni rzadziej, zostają krócej i wydają mniej) na rzecz innych krajów UE i świata, ale w których turystyka ma także coraz mniejsze znaczenie w gospodarce; w przyszłości należałoby rozważyć możliwości i szanse rozwoju ruchu turystycznego na ich terenie; -- penetrujący rynek mimo wzrostu wielkości turystycznego PKB (zdobywania nowych gości, wzrostu częstotliwości odwiedzin, długości pobytu i wysokości ich wydatków), w krajach tych udział turystyki jako sektora gospodarczego zmniejsza się, co oznacza, że inne branże rozwijają się szybciej; turystyka ma w nich jednak szansę, przy odpowiedniej polityce i nakładach, przekształcić się w istotny czynnik rozwoju ekonomicznego; -- zbierający śmietankę mimo spadku wielkości turystycznego PKB (liczby turystów lub(i) częstotliwości ich przyjazdów, długości pobytu i wysokości ich wydatków), w państwach tych rola turystyki jako dziedziny działalności gospodarczej zwiększa się, co oznacza spadek wysokości ich całkowitego PKB lub malejące znaczenie innych branż; jeśli turystyka ma nadal zapewnić w nich stosowne dochody należy ją wspierać; -- biorący wszystko kraje, które najlepiej wykorzystują turystykę i możliwości rynkowe, które ona stwarza wzrasta tak wielkość turystycznego PKB (zdobywają one nowych klientów lub(i) częstotliwość i długość ich odwiedzin wzrasta, wydają oni więcej), jak i jego udział w tworzeniu krajowego PKB (znaczenie turystyki rośnie); państwa takie muszą dużo inwestować w turystykę, aby nadążyć za rozwojem rynku i odpierać ataki rosnącej konkurencji (Gierszewska, Romanowska 2003, s. 2005). Mapę dynamiki rynku w odniesieniu do bezpośrednich efektów z turystyki dla 28 obecnie członkowskich krajów UE w latach zaprezentowano na wykresie 3. Na podstawie wykresu 3 jego podstawie można stwierdzić, że żadne z państw nie należało w badanym okresie do grupy zbierających śmietankę. Takie kraje, jak: Włochy, Cypr, Finlandia, Holandia, Czechy, Rumunia, Litwa, a zwłaszcza Bułgaria, nie tylko traciły turystów, ale i przemysł turystyczny odgrywał coraz mniejszą rolę w ich gospodarce. W zupełnie odwrotnej sytuacji znajdowały się: Chorwacja, Hiszpania, Grecja, Węgry, Austria, Belgia, Słowenia, Szwecja, Portugalia, Irlandia, Malta, Łotwa, Słowacja oraz Francja i Wielka Brytania. Większość z nich to państwa, w których turystyka od dawna posiadała i nadal posiada istotne znaczenie. Niektóre (jak Maltę, Chorwację i Grecję) można nawet określić jako monokultury turystyczne, tj. takie, których stabilność gospodarcza uzależniona jest od warunków i procesów zachodzących na międzynarodowym rynku turystycznym. Trzecia grupa państw, do której należą: Dania, Niemcy, Estonia, Luksemburg i Polska, to te, które odnotowały wprawdzie w badanych latach przyrost bezpośrednich efektów z turystyki, ale udział przemysłu turystycznego w PKB wykazał w ich przypadku tendencję spadkową. Łatwo zauważyć, że największą dynamiką wzrostu efektów pierwotnych z turystyki i jednocześnie największą dynamiką spadku ich udziału w PKB charakteryzowała się w tej grupie Polska (odpowiednio średnioroczne tempo zmian 2,86% i -0,97%). Zatem w naszym kraju turystyka w najmniejszym stopniu, w porównaniu z innymi, przyczyniała się do tworzenia PKB, a tym samym rozwoju gospodarczego i wzrostu jakości życia mieszkańców.

227 RENATA SEWERYN 227 Wykres 3 Mapa dynamiki bezpośredniego wpływu turystyki na gospodarkę krajów UE w latach Średnie tempo zmian udziału bezpośrednich efektów z turystyki w PKB w latach Bułgaria Zbierający śmietankę Biorący wszystko Grecja Portugalia Irlandia Austria Hiszpania Słowenia Szwecja Węgry Chorwacja Belgia Włochy Dania Luksemburg Cypr Estonia Niemcy Polska Finlandia Holandia Wlk.Brytania Francja Czechy Rumunia Litwa Oddający wszystko Penetrujący rynek Łotwa Słowacja Malta R 2 = 0, Źródło: jak w wykresie 1. Średnie tempo zmian wysokości bezpośrednich efektów z turystyki w latach Wykres 4 Mapa dynamiki całkowitego wpływu turystyki na gospodarkę krajów UE w latach Średnie tempo zmian udziału całkowitych efektów z turystyki w PKB w latach Bułgaria Zbierający śmietankę Biorący wszystko Portugalia Łotwa Luksemburg Słowacja Irlandia Słowenia Hiszpania Malta Grecja Belgia Szwecja Dania Wlk. Brytania Chorwacja Estonia Włochy Finlandia Austria Polska Cypr Niemcy Francja Holandia Rumunia Czechy Węgry Litwa R 2 = 0, Oddający wszystko Penetrujący rynek Średnie tempo zmian wysokości całkowitych efektów z turystyki w latach Źródło: jak w wykresie 1.

228 228 WKŁAD TURYSTYKI W PKB POLSKI NA TLE INNYCH KRAJÓW UNII EUROPEJSKIEJ Zbliżone wyniki uzyskano biorąc pod uwagę całkowite efekty z turystyki i ich znaczenie dla PKB krajów unijnych w latach (por. wykres 4). W grupie oddających wszystko, oprócz państw należących do niej za sprawą bezpośrednich efektów z turystyki, znalazła się Chorwacja, która w przypadku znaczenia przemysłu turystycznego plasowała się w grupie zupełnie przeciwnej, tj. biorących wszystko. Oznacza to, że jest to kraj pod względem całkowitego wkładu turystyki do gospodarki najbardziej przegrany. Na krajowym rynku brakuje dóbr i usług, które zaspokajałyby potrzeby jednostek ściśle lub(i) częściowo związanych z turystyką. Pojawiają się więc tzw. wycieki, które prowadzą do zaniku faz obrotu. Jeśli bowiem przedsiębiorstwa turystyczne czy jakiekolwiek inne z nimi związane albo miejscowe władze lub też lokalna ludność zatrudniona bezpośrednio bądź pośrednio przy obsłudze turystów, nie są w stanie nabyć poszukiwanych przez siebie produktów na danym obszarze, kupują je u producentów i oferentów poza tym obszarem. Ma zatem miejsce import, a tym samym pieniądz przywieziony przez turystów, zamiast krążyć w chorwackiej gospodarce, odpływa na zewnątrz do innych krajów eksporterów. Wywołuje to ubytki efektów pośrednich i indukowanych (Seweryn 2012, s ). Z kolei Rumunia, która pod względem efektów bezpośrednich znajdowała się w grupie oddających wszystko, z uwagi na wyniki całej gospodarki turystycznej przesunęła się do grupy penetrujących rynek. Odnotowała więc w analizowanych latach wprawdzie dodatnie tempo przyrostu efektów całkowitych, ale ich udział w krajowym PKB pozostał analogiczny jak przy wynikach przemysłu turystycznego, tj. ujemny (inne branże rumuńskiej gospodarki okazały się bardziej dochodowe). Dokładnie w odwrotnej sytuacji znalazła się Grecja, która z grupy biorących wszystko pod względem efektów bezpośrednich, przesunęła się do zbierających śmietankę z uwagi na korzyści całkowite. Można zatem stwierdzić, że mimo spadkowego tempa wielkości całkowitych efektów z turystyki, tempo przyrostu udziału gospodarki turystycznej w greckim PKB pozostało dodatnie. Tym samym wnioskuje się, że w związku z kryzysem coraz większa część PKB Grecji generowana jest przez wyższe efekty mnożnikowe malejącego (w niektórych latach badanego okresu, zwłaszcza w 2012 r. spadek aż o 13,6%) przyjazdowego ruchu turystycznego (European 2016). Takie kraje, jak: Hiszpania, Węgry, Francja, Austria, Wielka Brytania i Belgia przesunęły się natomiast z grupy biorących wszystko do penetrujących rynek. O ile zatem państwa te bardzo dobrze wykorzystywały w analizowanych latach możliwości ekonomiczne rynku turystycznego, rozwijając się szybciej niż konkurenci, zarówno pod względem wielkości bezpośrednich efektów z turystyki, jak i ich znaczenia w generowaniu krajowego PKB, to wzrost wielkości efektów całkowitych nie przekładał się na wzrost ich udziału w PKB (wręcz przeciwnie nastąpił spadek tego udziału). Oznacza to, że inne środki finansowe krążą w gospodarce tych krajów dłużej niż te, przywiezione przez turystów. Najlepiej turystykę do rozwoju gospodarki spożytkował w badanym okresie Luksemburg, który z grupy penetrujących rynek pod względem efektów bezpośrednich przesunął się do biorących wszystko z uwagi na efekty całkowite. Należy zatem skonstatować, że w kraju tym pieniądze od turystów najczęściej zmieniają właściciela, przyczyniając się do tworzenia

229 RENATA SEWERYN 229 takich efektów mnożnikowych, które mimo zmniejszającego się znaczenia przemysłu turystycznego w tym państwie, pozwalają na dodatnie tempo zmian wkładu całej gospodarki turystycznej do PKB. Jeśli chodzi o Polskę, to w przypadku efektów całkowitych zajęła ona analogiczną pozycję, jak w odniesieniu do korzyści bezpośrednich, plasując się wśród penetrujących rynek. Zatem nawet największy w tej grupie państw przyrost wartości dodanej brutto całej gospodarki turystycznej (średniorocznie o 2,50%) okazał się niewystarczający do tego, aby wzrosło jej znaczenie w generowaniu PKB naszego kraju (spadek udziału o 1,31%). Ewidentnie inne branże polskiej gospodarki wykazywały więc w badanym okresie wyższą niż turystyka dynamikę wzrostu, lepiej przyczyniając się rozwoju ekonomicznego i wzrostu jakości życia Polaków. Podsumowanie Przeprowadzone analizy pozwalają stwierdzić, że o ile pod względem wysokości wpływów z turystyki nasz kraj plasuje się całkiem dobrze na tle innych państw UE, to z uwagi na wkład turystyki w PKB sytuacja Polski wygląda zdecydowanie gorzej. Mapa dynamiki rynku wskazuje, że w badanym czasie ( ) turystyka wykazywała ujemne tempo zmian, podczas gdy wzrastały (mimo krótkotrwałych spadków) wpływy z turystyki, co warto podkreślić liczone w miliardach dolarów. Tym samym założona na wstępie hipoteza, że nasz kraj nie wykorzystuje w pełni możliwości, które daje turystyka w zakresie rozwoju gospodarczego, weryfikuje się pozytywnie. Oczywiście, nie pretendujemy do przekształcenia się w monokulturę turystyczną, choćby z uwagi na fakt, że nie mamy ku temu sprzyjających przesłanek daleko nam do atrakcyjnych kurortów Morza Śródziemnego, kuszących turystów piękną pogodą i ciepłą wodą, czy też do doskonałych walorów zimowego wypoczynku we włoskich, szwajcarskich lub francuskich Alpach. Niemniej jednak uzyskane wyniki pozwalają ewidentnie wnioskować, że skoro inne dziedziny gospodarki naszego kraju wykazują wyższą dynamikę wzrostu wartości dodanej brutto i skoro takie państwa, jak np. Słowacja, Łotwa czy Szwecja są w stanie uzyskać dodatnie tempo wpływu turystyki na gospodarkę, to sektor ten nie ma jeszcze w Polsce dostatecznie sprzyjających warunków rozwoju. Wprawdzie coraz częściej dostrzega się już jego ekonomiczne znaczenie. Czyta się bowiem dużo o tym, że turystyka zajmuje drugie miejsce w ekonomice światowej (po przemyśle elektronicznym i komputerowym), wyprzedzając przemysł petrochemiczny i samochodowy (Marciuniuk-Kluska 2014, s ), jest trzecim ogólnoświatowym produktem eksportowym, za paliwami i substancjami chemicznymi, a przed żywnością i artykułami motoryzacyjnymi (Tourism Highlights 2016, s. 2), w UE jest trzecim pod względem znaczenia obszarem działalności gospodarczej, ustępując miejsca jedynie sektorowi handlu i dystrybucji oraz budownictwu (Juul 2015, s. 5), daje możliwości uzyskiwania dochodów przez miejscową ludność i samorząd terytorialny, stanowi jedną z najważniejszych dziedzin gospodarki krajowej i lokalnej, generując pokaźne wpływy do budżetów, jej rozwój zapewnia korzyści także innym branżom, pozornie od niej odległym. Ale w dalszym ciągu

230 230 WKŁAD TURYSTYKI W PKB POLSKI NA TLE INNYCH KRAJÓW UNII EUROPEJSKIEJ rząd w swojej polityce wewnętrznej kładzie nacisk na inne rodzaje działalności, jako na podstawowe źródła wzrostu gospodarczego. Ekonomiczna siła turystyki pozostaje natomiast przez wiele osób spoza turystycznego środowiska po prostu niedoceniana. A przecież większość instrumentów ekonomicznych, wpływających na jej rozwój znajduje się właśnie poza decyzjami administracji odpowiedzialnej za ten sektor (tj. Ministerstwa Sportu i Turystyki oraz działającej w jego ramach Polskiej Organizacji Turystycznej). Wydaje się zatem, że w prowadzonej polityce warto uwzględnić nie tylko działania zmierzające do stworzenia optymalnych warunków rozwoju przedsiębiorczości w turystyce i wspierania jej przejawów, ale także następującą dewizę:,,ucz korzyści gospodarczych z turystyki swoich partnerów, decydentów i sponsorów (Kruczek, Walas 2004, s. 7). Przy takiej strategii i oczywiście stosownych nakładach, turystyka w naszym kraju ma szansę przekształcić się w istotny czynnik rozwoju gospodarczego, a tym samym wzrostu jakości życia mieszkańców. Bibliografia Dziedzic E., Skalska T. (2012), Ekonomiczne uwarunkowania rozwoju usług turystycznych w Polsce, Stowarzyszenie na Rzecz Badania, Rozwoju i Promocji Turystyki, Warszawa. Dziedzic E., Kachniewska M. (1997), Rachunek satelitarny turystyki, Rynek Turystyczny, nr European Commission (2016), Database, Eurostat, [dostęp: ]. Gierszewska G., Romanowska M. (2003), Analiza strategiczna przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa. Juul M. (2015), Tourism and the European Union. Recent Trends and Policy Developments, European Parliamentary Research Service, Brussels. Kotler Ph. (2005), Marketing, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań. Kruczek Z., Walas B. (2004), Promocja i informacja turystyczna, PROKSENIA, Kraków. Marciuniuk-Kluska A. (2014), Turystyka jako determinanta rozwoju obszarów wiejskich, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach, nr 101, seria: Administracja i Zarządzanie, nr 28. Mączyńska E. (2003), Ustrój gospodarczy w Polsce. Pułapki modelowe, (w:) Mączyńska E., Pysza P. (red.), Społeczna gospodarka rynkowa. Idee i możliwości praktycznego wykorzystania w Polsce, Ekonomia i Świat Współczesny, PTE, Warszawa. Methodology WTTC / Oxford Economics 2016 Travel & Tourism Economic Impact Research (2016), Oxford Economics, Oxford. Mika M. (2007), Przemiany pod wpływem turystyki na obszarach recepcji turystycznej, (w:) Kurek W. (red.), Turystyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Niemczyk A., Seweryn R. (2008), Mnożnik turystyczny w Polsce jako regionie Zjednoczonej Europy (próba pomiaru), (w:) Gołembski G. (red.), Turystyka jako czynnik wzrostu konkurencyjności regionów w dobie globalizacji, Wydawnictwo AE w Poznaniu, Poznań. Platonoff A.L., Sysko-Romańczuk S., Moszoro B. (2004), Innowacyjność polskich firm w gospodarce opartej na wiedzy, Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstw, nr 1. Seweryn R. (2010), Economic Results of Tourism Development in the Małopolska Region, (w:) Strišš J. i in. (Eds.), Marketing Development in Theory and Practice, Faculty of Management Science and Informatics and Institute of Management by University of Zilina, Zilina.

231 RENATA SEWERYN 231 Seweryn R. (2012), Kreowanie wartości dla klienta przez obszar recepcji turystycznej, Seria specjalna: Monografie, nr 220, Wydawnictwo UE w Krakowie, Kraków. Seweryn R. (2015), Wkład turystyki w tworzenie miejsc pracy w Polsce na tle wybranych krajów Unii Europejskiej po 1989 roku, Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy, nr 41(1). Tourism Highlights (2016), UNWTO, Madrid. Tourism Satellite Accounting Confirms Travel & Tourism as the World s Foremost Economic Activity (2016), tourism-as-the-worlds-foremost-economic-activity html [dostęp: ]. World Travel & Tourism Council (2016), Research, [dostęp: ]. The Contribution of Tourism to GDP of Poland and Other European Union Countries Summary The aim of the article is to show the contribution of tourism to the Gross Domestic Product of Poland and other European Union member states. Based on the information provided by the World Travel & Tourism Council, the map of the dynamics of the impact of tourism on the economy of EU countries in the years was drafted. On the basis of this map, there was positively verified the hypothesis that Poland, unlike other EU countries (even our neighbours Slovakia), does not fully exploit the possibilities for the economic growth offered by tourism. Poland is in a low position (in some years, even the last one) in terms of the role of tourism in the economy. In the analysed period, despite an increase in the size of the tourist GDP, its contribution to Polish GDP decreased. It is concluded, therefore, that other areas of Polish economy showed a higher dynamics of growth of the gross value added better conditions of functioning and developing were created for them. However, given that in terms of the economic functions of tourism Poland ranks in the group of penetrating the market, it can be assumed that with the right policy and appropriate investment there are chances to transform this sector of the economy in an important factor of the economic development and thus to improve the quality of life of Poles. Key words: tourism economy, tourist industry, direct effects, second-round effects, tourist GDP, European Union. JEL codes: F62, L83, Z31 Вклад туризма в ВВП Польши на фоне других стран Европейского Союза Резюме Цель исследовательской статьи указать вклад туризма в валовой внутренний продукт Польши и других государств-членов Европейского Союза.

232 232 WKŁAD TURYSTYKI W PKB POLSKI NA TLE INNYCH KRAJÓW UNII EUROPEJSKIEJ На основе данных World Travel & Tourism Council составили карту динамики влияния туризма на экономику стран-членов ЕС в гг. На ее основе положительно оценили гипотезу, что Польша, иначе нежели другие государства-члены ЕС (хотя бы наши соседи Словакия), не использует полностью возможностей, которые сулит туризм с точки зрения экономического роста. Польша занимает низкое (в некоторые годы даже последнее) место с точки зрения роли туризма в экономике. В изучаемый период, несмотря на рост объема туристского ВВП, его вклад в произведенный в Польше ВВП уменьшился. Следовательно, сделан вывод, что другие области польской экономики демонстрировали более высокую динамику прироста добавленной стоимости брутто им создали лучшие условия функционирования и развития. Учитывая однако, что по экономическим функциям туризм Польши попадает в группу «входящих на рынок», можно считать, что при соответствующей политике и надлежащих капвложениях есть шансы преобразовать этот сектор деятельности в существенный фактор экономического развития, тем самым повышения качества жизни поляков. Ключевые слова: туристская экономика, индустрия туризма, непосредственные эффекты, косвенные эффекты, туристский ВВП, Европейский Союз. Коды JEL: F62, L83, Z31 Artykuł nadesłany do redakcji w maju 2017 roku All rights reserved Afiliacja: dr hab. Renata Seweryn, prof. UEK Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Wydział Zarządzania Katedra Turystyki ul. Rakowicka Kraków renata.seweryn@uek.krakow.pl

233 HANDEL WEWNĘTRZNY 2017;4(369): (tom II) 233 Marta Stępień-Słodkowska, Przemysław Ustianowski, Anna Krajewska-Pędzik Uniwersytet Szczeciński Bike S Szczeciński Rower Miejski jako przedsięwzięcie prowadzące do wzrostu jakości życia mieszkańców Streszczenie Celem badań było uzyskanie informacji od Prezesa NiOL Spółki z o.o. na temat rozwoju systemu rowerowego w Szczecinie oraz jego wpływu na jakość życia mieszkańców. Metodą wybraną do badań była metoda sondażu diagnostycznego, techniką wywiad. Uzyskane dane posłużyły do charakterystyki rozwoju systemu rowerowego w Szczecinie ze szczególnym uwzględnieniem wpływu na poprawę jakości życia mieszkańców. System Bike_S został uruchomiony w sierpniu 2014 roku w odpowiedzi na wnioski mieszkańców Szczecina, którzy obserwując powstawanie podobnych systemów w innych miastach chcieli korzystać z takiego rozwiązania również w Szczecinie. Pierwszy etap budowy systemu zakładał 33 stacje, na których można było korzystać łącznie z 342 rowerów. Obecnie system składa się z 82 stacji rozlokowanych zarówno na lewobrzeżnej, jak i prawobrzeżnej części miasta, a do dyspozycji użytkowników oddano ponad 700 rowerów. Z uwagi na podwojenie liczby stacji rowerowych oraz rowerów wzrosła również dzienna liczba wypożyczeń rowerów, a liczba zarejestrowanych użytkowników sięga prawie Słowa kluczowe: jakość życia, rozwój zrównoważony, zanieczyszczenie powietrza, system rowerowy, miasto Szczecin. Kody JEL: I31, O18 Wstęp Życie mieszkańców aglomeracji miejskich staje się coraz bardziej uciążliwe głównie z powodu hałasu i stałej emisji gazów, spalin czy innych zanieczyszczeń do atmosfery. Wiele miast podejmuje różnorodne strategie w celu ochrony środowiska przez ograniczenie emisji spalin pochodzących z transportu drogowego. Zanieczyszczenia z ruchu drogowego stanowią zagrożenie dla środowiska przyrodniczego, zdrowia, a nawet życia człowieka. Główne związki wytwarzane wskutek spalania paliw to: tlenek węgla, tlenki azotu, węglowodory, w tym wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne, a także metale ciężkie i cząstki stałe. W dużych miastach, zwłaszcza o scentralizowanym systemie ciepłownictwa, udział transportu drogowego w całkowitej emisji tych zanieczyszczeń ma ogromne znaczenie. Wzrost liczby pojazdów wiąże się ze spadkiem średniej prędkości poruszania się i większej emisji zanieczyszczeń. Raport Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), dotyczący zanieczyszczenia powietrza w miastach, wskazuje kraje o najszybszym wzroście gospodarczym jako te najbardziej nara-

234 234 BIKE S SZCZECIŃSKI ROWER MIEJSKI JAKO PRZEDSIĘWZIĘCIE... żone na skażenie 1. Są to Iran, Indie, Chiny, Pakistan i Mongolia. Najzdrowsze powietrze jest w miastach Kanady i USA. Polska znajduje się na 20. miejscu listy najbardziej skażonych zanieczyszczeniami państw. Roczne stężenie PM10, czyli pyłu zawieszonego w powietrzu o wielkości poniżej 10 mikrogramów na metr sześcienny, osiąga tu 33 μg/m 3. Raport ten WHO uwzględnił 1100 miast powyżej 100 tys. mieszkańców. Podstawowym kryterium oceny była średnia roczna ilość szkodliwych cząsteczek PM10. Zgodnie z wytycznymi WHO, maksymalny, dopuszczalny poziom zanieczyszczeń wynosi 20 μg/m 3, a średnia światowa to obecnie 70 μg/m 3. Niektóre kraje, takie jak Rosja czy kraje afrykańskie nie dostarczyły danych do badania w związku z tym nie zostały uwzględnione w raporcie. W Polsce przebadano 65 miast i wykazano zgodność z normami tylko w sześciu z nich. Na pierwszym miejscu w raporcie jest Gdańsk (18 μg/m 3 ), następne to Elbląg, Koszalin, Zielona Góra, Wałbrzych, Olsztyn, Suwałki (od 19 do 21 μg/m 3 ). Kolejne miejsce zajmuje Szczecin z wartością 23 μg/m 3. Najbardziej zanieczyszczone powietrze w Polsce ma Kraków aż 64 μg/m 3. W literaturze przedmiotu znajdują się liczne doniesienia na temat wpływu zanieczyszczeń na funkcjonowanie organizmu człowieka (Badyda 2010; Gładysz i in. 2010; Juda- Rezler, Manczarski 2010). Emisja wymienionych związków zwiększa ryzyko dysfunkcji i chorób głównie układu oddechowego oraz układu krążenia. Cząsteczki PM10, przedostając się do płuc, a następnie do krwiobiegu, stają się przyczyną chorób serca, nowotworów, astmy i ostrych chorób infekcyjnych układu oddechowego. Badania przeprowadzone przez Badyda (2010) na grupie 3506 osób dotyczące konsekwencji zdrowotnych wzrostu liczby pojazdów, szczególnie w aglomeracjach miejskich, wykazały, że u osób zamieszkujących w pobliżu ruchliwych dróg miejskich występował istotny wzrost ryzyka występowania choroby obturacyjnej płuc. WHO oszacowała, że z powodu wdychania szkodliwych substancji obecnych w powietrzu umiera rocznie ponad dwa miliony ludzi. Badacze są zgodni, że wprowadzenie rozwiązań mających ograniczyć emisję szkodliwych substancji spowodowałoby zmniejszenie liczby przedwczesnych zgonów nawet o 2/3. Rozwój zrównoważony to rozwój, który zaspokaja potrzeby współcześnie określone, nie zagrażając możliwościom zaspokojenia potrzeb przyszłych pokoleń. To także taki rozwój, który zachowuje, chroni, przywraca zdrowie i integralność ekosystemu Ziemi (Pawłowski 2011). Obecnie wyznacza on teoretyczne zasady funkcjonowania współczesnego świata. W Polsce zasada zrównoważonego rozwoju została zapisana w art. 5 Konstytucji RP, a definicja zrównoważonego rozwoju znalazła się w ustawie Prawo Ochrony Środowiska. Według prawa, jest to taki rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń. W rozwoju zrównoważonym zwraca się także uwagę na wzrost poziomu życia mieszkańców, ich potrzeby, rozwój gospodarczy miasta przy jednoczesnym zachowaniu walorów środowiska naturalnego. 1 [dostęp: ].

235 M. STĘPIEŃ-SŁODKOWSKA, P. USTIANOWSKI, A. KRAJEWSKA-PĘDZIK 235 Założeniem wprowadzenia systemu rowerów publicznych w wielu miastach w Polsce i na świecie jest ograniczenie emisji spalin, hałasu i wibracji jako najbardziej uciążliwych dla mieszkańców czynników pochodzących z tradycyjnego transportu miejskiego (Badyda, Kraszewski 2010; Brzustewicz 2013). W Europie pierwszy system rowerowy, Białe Rowery powstał w 1964 roku w Amsterdamie (Myszkowski 2008). Z kilkuset pomalowanych na biało rowerów umieszczonych na ulicach miasta można było bezpłatnie korzystać. Wiele z nich zostało skradzionych lub wrzuconych do kanałów, lecz program ten z pewnymi modyfikacjami działa do dziś w miastach holenderskich, Helsinkach i Kopenhadze. Na wzór tego programu uruchomiono inne, podobnie działające we Francji, np. w La Rochelle Żółte Rowery. W latach 90. pojawiły się pierwsze elektronicznie działające systemy wypożyczania rowerów miejskich z samoobsługowymi stacjami. Identyfikacja osób korzystających przyczyniła się do spadku kradzieży i niszczenia sprzętu. Zapobieganiu dewastacji przyczyniają się także składowe roweru, które nie mogą być wymontowane i przeznaczone do użytku w innych rowerach. Obecnie systemy rowerów miejskich działają w kilkudziesięciu miastach europejskich, m.in. w Barcelonie, Berlinie, Brukseli, Londynie, Luksemburgu, Lyonie, Monachium, Paryżu, Pradze, Rzymie, Sewilli, Sztokholmie, Wiedniu. We Włoszech czy Holandii systemy uruchomione są także w mniejszych miejscowościach. Rower publiczny znany jest też na innych kontynentach, m.in. w takich miastach, jak Pekin, Salt Lake City czy Waszyngton. W Polsce także w wielu miastach można korzystać z udogodnień rowerowych. System Veturilo wprowadzony do systemu transportu miejskiego w Warszawie cieszy się dużą popularnością. Mieszkańcom umożliwia łatwiejszy dostęp do głównych węzłów komunikacyjnych. W języku esperanto Veturilo oznacza transport i trenowanie, a nazwa została wybrana przez internautów (Klimkiewicz 2013). Jest to sieć samoobsługowych wypożyczalni, z których korzysta ponad 47 tysięcy użytkowników. Do systemu rejestrują się nie tylko mieszkańcy Warszawy, ale także miejscowości podwarszawskich, takich jak Piaseczno, Legionowo czy Wołomin oraz innych miast Polski np. Gdańska, Krakowa czy Wrocławia. W Szczecinie powstał system Bike_S nadzorowany przez Spółkę z o.o. z udziałem Miasta Szczecin Nieruchomości i Opłaty Lokalne (NiOL), której podstawowym przedmiotem działalności jest wykonywanie zadań własnych gminy polegających na zaspokajaniu potrzeb mieszkańców Gminy Miasto Szczecin w zakresie organizacji ruchu drogowego, targowisk, utrzymania gminnych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej oraz obiektów administracyjnych. Celem badań było uzyskanie informacji od Prezesa Spółki NiOL Konrada Stępnia na temat rozwoju systemu rowerowego w Szczecinie oraz jego wpływu na jakość życia mieszkańców. Materiał i metody badań Materiał do badań stanowiły dane uzyskane od Prezesa Zarządu Spółki Nieruchomości i Opłaty Lokalne Sp. z o.o. Konrada Stępnia na temat rozwoju systemu rowerowego w Szczecinie oraz jego wpływu na jakość życia mieszkańców. Do badań zastosowano metodę jakościową, techniki badawcze: wywiad swobodny oraz analizę dokumentów zawierających dane statystyczne udostępnione przez Spółkę.

236 236 BIKE S SZCZECIŃSKI ROWER MIEJSKI JAKO PRZEDSIĘWZIĘCIE... Wyniki Uzyskane dane posłużyły do charakterystyki rozwoju systemu rowerowego w Szczecinie ze szczególnym uwzględnieniem wpływu na poprawę jakości życia mieszkańców. Prekursorem idei miejskich wypożyczalni rowerowych był Amsterdam, w którym w 1965 roku Luud Schimmelpennink razem z przyjaciółmi zebrali kilkaset rowerów, pomalowali je na biało i rozstawili na ulicach miasta, do darmowego użytkowania. Projekt ten jest znany pod nazwą White Bicycle Plan. Trzeba było czekać ponad 40 lat, aby idea miejskich wypożyczalni rowerowych odniosła spektakularny sukces. Stało się to we Francji, w której w lipcu 2007 roku uruchomiono 750 automatycznych wypożyczalni z jednośladów. W krótkim czasie liczby te wzrosły do 1450 stacji wyposażonych w rowerów, przyczyniając się do zapoczątkowania ogólnoświatowej mody na tego typu transport miejski. Obecnie na świecie jest ponad 140 systemów wypożyczalni rowerów w 165 krajach świata. W celu uzupełnienia, wsparcia komunikacji zbiorowej, jak również dla zachęcenia mieszkańców miasta do korzystania z rowerów na co dzień, władze Szczecina podjęły decyzję o budowie systemu bezobsługowej wypożyczalni rowerów miejskich. System Bike_S Szczeciński Rower Miejski został uruchomiony w sierpniu 2014 roku w odpowiedzi na wnioski mieszkańców Szczecina, którzy obserwując powstawanie podobnych systemów w innych miastach chcieli korzystać z takiego rozwiązania również w Szczecinie. Wyraz woli mieszkańców dał wniosek złożony do Szczecińskiego Budżetu Obywatelskiego zakładający budowę w Szczecinie bezobsługowej wypożyczalni rowerów miejskich. Przedmiotowy wniosek zwyciężył w głosowaniu uzyskując największą liczbę głosów spośród wszystkich przedstawionych projektów. W odpowiedzi na głosowanie, władze Szczecina podjęły decyzję, aby dofinansować projekt i zbudować system składający się w pierwszym etapie z 33 stacji, na których można korzystać łącznie z 342 rowerów. System już od pierwszych dni funkcjonowania cieszył się wielką popularnością. Pod względem liczby wypożyczeń jednego roweru w ciągu dnia Szczecin stał się liderem wśród bezobsługowych systemów wypożyczalni rowerów nie tylko w Polsce, ale również w Europie. Bike_S dla wielu mieszkańców stanowił pierwszy krok do regularnej jazdy na rowerze w mieście w celach innych niż rekreacyjne. Jak pokazano na wykresie 1, już w pierwszym roku funkcjonowania systemu w miesiącach od sierpnia 2014 roku do sierpnia 2015 roku, z wyłączeniem przerwy międzysezonowej, która zaplanowana została na miesiące od grudnia 2014 roku do lutego 2015 roku, mieszkańcy Szczecina oraz odwiedzający miasto goście wypożyczali rowery miejskie ponad pół miliona razy. Liczba użytkowników zarejestrowanych w Systemie w tym okresie wynosiła (por. wykres 2). Analiza danych statystycznych pokazuje, iż mieszkańcy częściej i chętniej korzystają z rowerów w celach komunikacyjnych niż rekreacyjnych, najczęściej w dni robocze, w godzinach porannego i popołudniowego szczytu komunikacyjnego w drodze do pracy i z pracy, do szkoły czy na uczelnię i z powrotem. Wykres 3 obrazuje liczbę wypożyczeń rowerów Bike_S w czerwcu 2016 roku.

237 M. STĘPIEŃ-SŁODKOWSKA, P. USTIANOWSKI, A. KRAJEWSKA-PĘDZIK 237 Wykres 1 Liczba wypożyczeń w pierwszym roku działania systemu Bike_S Sierpień Wrzesień Październik Listopad Marzec Kwiecień Maj Czerwiec Lipiec Sierpień Źródło: opracowanie własne na podstawie danych udostępnionych przez Spółkę NiOL Sp. z o.o. Wykres 2 Liczba użytkowników zarejestrowanych w systemie w pierwszym roku jego działania VIII IX X XI III IV V VI VII VIII Źródło: jak w wykresie 1.

238 238 BIKE S SZCZECIŃSKI ROWER MIEJSKI JAKO PRZEDSIĘWZIĘCIE... Wykres 3 Liczba wypożyczeń rowerów w czerwcu 2016 roku Źródło: jak w wykresie 1. Wykres 4 Liczba wypożyczeń rowerów w sierpniu 2016 roku Źródło: jak w wykresie 1.

239 M. STĘPIEŃ-SŁODKOWSKA, P. USTIANOWSKI, A. KRAJEWSKA-PĘDZIK 239 Już w pierwszym roku funkcjonowania w systemie zarejestrowało się ponad 23 tysiące użytkowników. Tak wielka popularność roweru miejskiego w Szczecinie nie mogła pozostać niezauważona, czego konsekwencją było podjęcie przez władze miasta decyzji o rozbudowie systemu, do której doszło w sierpniu 2016 roku. Rozbudowa została poprzedzona konsultacjami na temat przyszłych lokalizacji stacji rowerowych. Obecnie system składa się z 82 stacji rozlokowanych zarówno na lewobrzeżnej, jak i prawobrzeżnej części miasta, a do dyspozycji użytkowników oddano ponad 700 rowerów. Z uwagi na podwojenie liczby stacji rowerowych oraz rowerów wzrosła również dzienna liczba wypożyczeń rowerów, a liczba zarejestrowanych użytkowników sięga obecnie prawie Wykres 4 obrazuje liczbę wypożyczeń rowerów Bike_S w miesiącu sierpniu 2016 roku, kiedy system został rozbudowany o kolejne stacje i rowery. Zatwierdzony taryfikator korzystania z tej formy transportu przyznaje darmową jazdę w czasie do 20 minut od wypożyczenia i taka właśnie forma korzystania była preferowana w przypadku ponad 90% wszystkich wypożyczeń, których liczba obecnie przekroczyła już 1 milion. Zwłaszcza, że przy dużej liczbie stacji możliwa jest wymiana roweru po pierwszych 20 minutach, co umożliwia bezpłatne, nawet wielokrotne przedłużenie tego czasu. Równocześnie z dalszym rozwojem systemu miasto prowadzi modernizację już istniejącej oraz budowę nowej infrastruktury rowerowej w Szczecinie. Wygodna i rozległa sieć ścieżek rowerowych i wydzielonych pasów dla rowerzystów stanowi bardzo ważny element zachęcający do korzystania z rowerów miejskich. System Bike_S, jako przedsięwzięcie logistyczne, wymaga bieżącej naprawy rowerów, alokacji ich między stacjami, aby nigdzie nie brakowało zarówno rowerów, jak i wolnych miejsc do pozostawienia jednośladów. Nad sprawnością zarówno rowerów, stacji rowerowych, jak i dostępnością rowerów dla użytkowników czuwa codziennie kilkanaście osób w dwóch punktach na terenie miasta, starając się sprostać jak najlepiej realizowanemu zadaniu. Podsumowanie Rowery publiczne zdobywają coraz większą popularność jako element systemu transportu w miastach na całym świecie. Ten rodzaj komunikacji jest bardzo pożądaną formą transportu w obszarach mocno zurbanizowanych. Nie powoduje korków, nie wywołuje hałasu, nie wytwarza zanieczyszczeń powietrza, a wręcz je zmniejsza, ponieważ, upraszczając, każdy aktywny rowerzysta to potencjalnie jeden samochód mniej na drodze. Wypożyczalnie rowerów są uzupełnieniem i wsparciem komunikacji zbiorowej, jak również mają na celu zachęcenie mieszkańców miasta do korzystania z rowerów na co dzień. Poza wszelkimi udogodnieniami dla mieszkańców związanymi z rozwojem systemu rowerowego w Szczecinie, nie można pomijać faktu, iż korzyści wynikające z korzystania z rowerów miejskich to nie tylko możliwość łatwiejszego przemieszczania się w obrębie miasta, ale dla wielu osób jest to jedyna, dodatkowa forma aktywności fizycznej podejmowana w ciągu dnia (Klimkiewicz 2013). Ma to nieodzowny wpływ na zdrowie psychosomatyczne tej grupy osób (Liszka 2013). Stacje zlokalizowane w pobliżu szkół i uczelni

240 240 BIKE S SZCZECIŃSKI ROWER MIEJSKI JAKO PRZEDSIĘWZIĘCIE... wyższych mają także przekonać młodych ludzi, że jest to wygodny, szybki i tani (w praktyce przy wykorzystaniu rowerów zgodnie z przeznaczeniem może być także całkowicie bezpłatny) sposób przemieszczania się, co w dalszej konsekwencji może przyczynić się do zmiany ich stylu życia z niekorzystnego sedenteryjnego na bardziej aktywny. Dobrze prowadzone logistycznie przedsięwzięcie z pewnością przyczyni się do wzrostu jakości życia mieszkańców miasta Szczecin. Bibliografia Badyda A. (2010), Zagrożenia środowiskowe ze strony transportu, Nauka, nr 4. Badyda A., Kraszewski A. (2010), Transport publiczny zagrożenie czy szansa dla środowiska, Transport miejski i regionalny, nr Brzustewicz P. (2013), Zrównoważone rozwiązania w transporcie miejskim kierunki rozwoju, Zarządzanie XL, Acta Universitatis Nicolai Copernici, Zeszyt nr 413. Gładysz J., Grzesiak A., Nieradko-Iwanicka B., Borzęcki A. (2010), Wpływ zanieczyszczenia powietrza na stan zdrowia i spodziewaną długość życia ludzi, Problemy Higieny Epidemiologii, nr 91(2). Juda-Rezler K., Manczarski P. (2010), Zagrożenia związane z zanieczyszczeniem powietrza atmosferycznego i gospodarką odpadami komunalnymi, Nauka, nr 4. Klimkiewicz K. (2013), Wykorzystanie systemu Veturilo w transporcie miejskim w Warszawie, Zeszyty Naukowe Politechniki Poznańskiej, Organizacja i Zarządzanie, nr 60. Liszka A. (2013), Ruch rowerowy jako integralna część ekologicznego transportu miejskiego polityka rowerowa miasta Poznania na tle najlepszych praktyk europejskich, Zeszyty Naukowe Politechniki Poznańskiej, Organizacja i Zarządzanie, nr 60. Myszkowski M. (2008), Rower publiczny dla Warszawy, Urząd Miasta Stołecznego Warszawy, Biuro Doradztwa i Komunikacji, Warszawa. Pawłowski L. (2011), Rola monitoringu środowiska w realizacji zrównoważonego rozwoju, Rocznik Ochrona Środowiska, Środkowo-Pomorskie Towarzystwo Naukowe Ochrony Środowiska, nr [dostęp: ]. Bike_S Szczecin City Bike as a Project Leading to an Increased Quality of Citizens Life Summary The aim of the study was to obtain information from the President of the Company NiOL on the development of the cycling system in Szczecin and its impact on the quality of citizens life. The method chosen for the study was the method of diagnostic survey while the technique - an interview. The obtained data were used to characterise the development of the cycling system in Szczecin, with a particular emphasis on the impact on improving the quality of citizens life. The Bike_S system was launched in August 2014 in response to requests of Szczecin citizens who, observing the emergence of similar systems in other cities, wanted

241 M. STĘPIEŃ-SŁODKOWSKA, P. USTIANOWSKI, A. KRAJEWSKA-PĘDZIK 241 to use such a solution also in Szczecin. The first phase of construction of the system included a performance of 33 stations where one could use a total of 342 bicycles. The system currently consists of 82 stations located both on the left bank and the right bank part of the city, and there are available for use more than 700 bikes. Because of the doubling of the number of stations and bicycles, the daily number of rentals also increased and the amount of registered users now reaches almost Key words: quality of life, sustainable development, air pollution, cycling system, the city of Szczecin. JEL codes: I31, O18 «Bike_S, Щецинский городской велосипед» как мероприятие, направленное на повышение качества жизни населения Резюме Цель изучения заключалась в получении информации от председателя NiOL, ООО, о развитии велосипедной системы в Щецине, а также о ее влиянии на качество жизни населения города. Методом, избранным для исследований, был диагностический зондаж, техникой же интервью. Полученные данные послужили для характеристики развития велосипедной системы в Щецине, с особым учетом влияния на повышение качества жизни жителей. Система Bike_S начала действие в августе 2014 г. в ответ на предложения жителей Щецина, которые, наблюдая возникновение похожих систем в других городах, хотели пользоваться таким решением также в своем городе. Первый этап формирования системы предполагал наличие 33 стоянок, на которых можно было пользоваться в общей сложности 342 велосипедами. В настоящее время система состоит из 82 стоянок, расположенных как в левобережной, так и правобережной части города, а в распоряжение пользователей переданы свыше 700 велосипедов. Ввиду удвоения числа велосипедных стоянок и велосипедов возрос также ежедневный прокат велосипедов, число же зарегистрированных пользователей достигает почти Ключевые слова: качество жизни, устойчивое развитие, загрязнение воздуха, велосипедная система, г. Щецин. Коды JEL: I31, O18 Artykuł nadesłano do redakcji w maju 2017 roku All rights reserved

242 242 BIKE S SZCZECIŃSKI ROWER MIEJSKI JAKO PRZEDSIĘWZIĘCIE... Afiliacja: dr Anna Krajewska-Pędzik dr Marta Stępień-Słodkowska Przemysław Ustianowski Uniwersytet Szczeciński Wydział Kultury Fizycznej i Promocji Zdrowia Zakład Promocji Zdrowia al. Piastów 40 b/ blok Szczecin marta.slodkowska1@wp.pl

243 HANDEL WEWNĘTRZNY 2017;4(369): (tom II) 243 Mirosława Szark-Eckardt, Maciej Mazur Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy Beata Augustyńska Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Wpływ animatorów sportu na propagowanie aktywności fizycznej wśród społeczności lokalnej Streszczenie Cel artykułu: stwierdzenie, czy animatorzy sportu pracujący na Orlikach w Toruniu wpłynęli na zwiększenie aktywności fizycznej społeczności lokalnej w 2015 roku. Metody badawcze: w badaniach wykorzystano sondaż diagnostyczny. Badania zostały przeprowadzone w Toruniu na wszystkich obiektach sportowo-rekreacyjnych typu Orlik. Liczba ankietowanych wyniosła 37. Dane uzyskane w badaniu zostały zróżnicowane ze względu na staż pracy z dziećmi i młodzieżą oraz udział w szkoleniach. Główne wyniki analiz: powstanie Orlików i zatrudnienie na nich wykwalifikowanych i z pasją animatorów doskonale wpisuje się w popularyzację i w strategię rozwoju sportu w naszym kraju. Implikacje praktyczne: badania służą dostarczeniu wiedzy na temat metod pracy animatorów sportowych, ukazują ich warsztat pracy oraz zdolności interpersonalne w kreowaniu zachowań prozdrowotnych w społecznościach lokalnych. Mają być pomocą dla władz samorządowych, będących gestorami Orlików w określeniu lub korygowaniu planów działania tych obiektów pod kątem aktywizacji mieszkańców. Mają także wskazać animatorom obszary wymagające z ich strony większego zaangażowania lub wprowadzenia nowych środków i metod działania, służących lepszemu oddziaływaniu w zakresie aktywności ruchowej społeczności lokalnej. Implikacje społeczne: wyniki są użyteczną diagnozą obrazującą skalę zaangażowania społeczności lokalnej w zakresie aktywności ruchowej i zdrowotnej przy wykorzystaniu istniejącej bazy sportowo-rekreacyjnej, wskazują też obszary, które wymagają zintensyfikowania działań na rzecz budowania świadomości prozdrowotnej mieszkańców. Określają i uwypuklają rolę animatorów sportu, którzy w bezpośredni sposób oddziałują na społeczność lokalną w zakresie propagowania aktywności ruchowej oraz nawyków i zachowań prozdrowotnych. Kategoria artykułu: badawczy. Słowa kluczowe: program Moje Boisko Orlik 2012, projekt Animator Moje Boisko Orlik 2012, Orlik, obiekt sportowo-rekreacyjny, animator sportu, użytkownicy Orlika, aktywność fizyczna. Kody JEL: I15, I24, I28

244 244 WPŁYW ANIMATORÓW SPORTU NA PROPAGOWANIE AKTYWNOŚCI FIZYCZNEJ WŚRÓD SPOŁECZNOŚCI LOKALNEJ Wstęp Aktywność fizyczna bywa często jednym z niedocenianych uwarunkowań, które wpływają na zdrowie człowieka. Jak wskazują badania, ma ona duży wpływ na jego zdrowie oraz prawidłowe funkcjonowanie organizmu. Jednym z powodów, dla których został uruchomiony program Moje Boisko Orlik 2012 była chęć upowszechniania ruchu i aktywności obywateli, szczególnie młodego pokolenia. Głównym celem programu było wybudowanie oraz udostępnienie nowoczesnej infrastruktury sportowej w celu aktywnego uprawiania sportu w każdej gminie na terenie kraju. Inicjatywa rządowa budowy wielofunkcyjnych boisk stała się tym samym ważnym elementem rozwoju sportu w Polsce. Zakładała ona wybudowanie do 2012 roku 2012 boisk i stała się częścią Strategii Rozwoju Sportu w naszym kraju. Jednym z podstawowych zadań państwa jest stworzenie obywatelom jak najlepszych warunków do uprawniania aktywności fizycznej niezależnie od wieku, płci, stopnia sprawności fizycznej i statusu materialnego. Powstanie Orlików przyczyniło się również do znacznego zmniejszenia dystansu w zakresie infrastruktury sportowej jaki dzielił Polskę od krajów europejskich. Budowa boisk wielofunkcyjnych Orlik znacznie wzbogaciła infrastrukturę sportową w gminach i powiatach 1. Budowa boisk wielofunkcyjnych często stanowiła jedną z podstawowych inwestycji samorządowych w małych polskich miejscowościach, wpływając na rozwój lokalny (Marks-Bielska, Dereszewski, Zaborowska 2014, s ) wzbogacając rynek o nowe miejsca pracy (Mamcarczyk 2013, s ). Podczas pięcioletniej edycji programu wybudowano w Polsce 2604 nowoczesne kompleksy sportowo-rekreacyjne. Budowa Orlików była jednym z największych przedsięwzięć infrastrukturalno-społecznych, zrealizowanych w Polsce po 1989 roku (Godlewski 2011, s. 19). Horyzont myślenia o rozwoju sportu w Polsce we wcześniejszych latach często kończył się wraz z wybudowaniem infrastruktury. Tymczasem nowa infrastruktura to zaledwie wstępny etap stymulowania rozwoju sportu (Gołdys i in. 2012, s. 2). Ministerstwo Sportu i Turystyki wprowadziło wiele działań wspierających realizację programu Moje Boisko Orlik Jednym z nich było wdrożenie od 2009 roku projektu pilotażowego pod nazwą Animator Moje Boisko Orlik Projekt skierowany był w głównej mierze do instruktorów i trenerów sportowych oraz nauczycieli wychowania fizycznego 2. Program Nasz Orlik uruchomiony przez Fundację Rozwoju Kultury Fizycznej był kolejnym działaniem mającym na celu rozwój Orlików. Zakładał on wspieranie samorządów oraz animatorów w budowaniu atrakcyjnej oferty sportowej oraz jej promocji wśród użytkowników Orlików. Jednym z głównych działań programu Nasz Orlik było przeprowadzenie projektu pod nazwą Akademia Animatora. Polegał on na organizowaniu różnorodnych szkoleń skierowanych do animatorów oraz zarządców boisk 3. Animator pracujący na Orliku, to osoba ściśle związana ze światem sportu. Jednym z podstawowych zadań animatora jest praca dla społeczności lokalnej, mająca inspirować 1 index.php/ programme-description [dostęp: ]. 2 finansowanie-zadan/sport-powszechny/ 2009-rok/308, Projekt-Pilotazowy-Animator-Moje-Boisko- ORLIK-2012.html [dostęp: ]. 3 oferta/ [dostęp: ].

245 MIROSŁAWA SZARK-ECKARDT, MACIEJ MAZUR, BEATA AUGUSTYŃSKA 245 grupy społeczne do aktywnego spędzania czasu wolnego. Animator pracujący na Orliku powinien znać potrzeby oraz oczekiwania sportowo-rekreacyjne mieszkańców i starać się je realizować. Niezbędnym warunkiem sukcesu Orlika jest sprawny, kompetentny, zaangażowany w swoją pracę animator (Gołdys i in. 2012, s. 2). Osoba taka nie tylko prowadzi zajęcia, ale decyduje o ofercie Orlika, promocji oraz dostępności obiektu dla różnorodnych grup. Kluczowym zadaniem animatora sportu jest zachęcanie do aktywności fizycznej osób dotychczas nieaktywnych, tak aby stała się ona codziennym, ważnym elementem życia, a nie jedynie okazjonalnym wydarzeniem. Zdarza się, że wykonuje on pracę kilku osób, często zostaje po godzinach, pracuje jako wolontariusz sprząta, ochrania i konserwuje obiekt 4. Głównym celem pracy było zbadanie wpływu animatorów sportu pracujących na Orlikach w Toruniu na zwiększenie aktywności fizycznej społeczności lokalnej w 2015 roku. W badaniach wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego, jako narzędzie posłużył kwestionariusz ankiety. Badania zostały przeprowadzone w Toruniu. Przebadano 37 animatorów, co stanowiło 100% badanej populacji. Analizując dane stwierdzono, że na Orlikach w Toruniu było zatrudnionych więcej mężczyzn (84%) niż kobiet (16%). Z danych wynika, że 73% animatorów posiadało wykształcenie wyższe magisterskie, 8% badanych posiadało wykształcenie wyższe licencjackie, 3% respondentów było w trakcie studiów, a 16% badanych posiadało wykształcenie średnie. Z zebranych danych wynika, że 78% animatorów posiadało dyplom nauczyciela wychowania fizycznego, 73% badanych posiadało dyplom instruktora sportu, a 32% ankietowanych dyplom trenera. Dla określenia nazw grup użyto następujących skrótów: -- SP1 grupa pierwsza: staż pracy animatorów do 10 lat (grupa zdobywająca doświadczenie w pracy animatora), -- SP2 grupa druga: staż pracy animatorów powyżej 10 lat (grupa mająca doświadczenie w pracy animatora), -- U1 grupa pierwsza: udział animatorów w szkoleniach, -- U2 grupa druga: brak udziału animatorów w szkoleniach. Tabela 1 Liczba animatorów w zależności od wybranych kryteriów Wyszczególnienie Staż pracy z dziećmi i młodzieżą Udział w szkoleniach SP1 SP2 U1 U2 N % N % N % N % Liczba osób Źródło: opracowanie własne. W badaniu, w celu lepszego sprofilowania uwzględniono grupę animatorów, którzy brali udział w kursach podnoszących kompetencje i kwalifikacje, które nie stanowiły obowiąz- 4 [dostęp: ].

246 246 WPŁYW ANIMATORÓW SPORTU NA PROPAGOWANIE AKTYWNOŚCI FIZYCZNEJ WŚRÓD SPOŁECZNOŚCI LOKALNEJ kowej formy dokształcania dla animatorów sportu. Analogicznie przyjęto drugie kryterium, które uwzględniło animatorów, którzy nie skorzystali z możliwości podnoszenia swoich kompetencji i kwalifikacji. Analiza badań Animatorzy sportu pracujący na Orlikach w Toruniu w 2015 roku zostali poddani badaniu w celu stwierdzenia, czy ich praca przyczyniła się do zwiększenia aktywności fizycznej społeczności lokalnej. Regularna aktywność fizyczna jako niedoceniany czynnik warunkujący zdrowie oraz prawidłowe funkcjonowanie stała się priorytetem działań animatorów sportu i miała przekonać użytkowników obiektów sportowo-rekreacyjnych o słuszności jej podejmowania. Tabela 2 Wpływ animatorów na zwiększenie aktywności fizycznej społeczności lokalnej w zależności od wyodrębnionych kryteriów Wyszczególnienie Staż pracy z dziećmi i młodzieżą Udział w szkoleniach SP1 SP2 U1 U2 N % N % N % N % Tak Nie Źródło: jak w tabeli 1. W grupach SP1 i U1 100% badanych w subiektywnej ocenie stwierdziło, że zwiększyło aktywność fizyczną społeczności lokalnej. W grupach SP2 i U2 94% respondentów także pozytywnie wpłynęło na zwiększenie aktywności fizycznej. Ankietowani poproszeni zostali o wskazanie działań promocyjnych, dzięki którym zwiększyła się aktywność fizyczna społeczności lokalnej. Najskuteczniejszą metodą działań promocji obiektu była bogata oferta Orlika, którą zaznaczyło 89% badanych. Dla 81% ankietowanych to informowanie znajomych o organizowanych wydarzeniach przyczyniło się do zwiększenia aktywności. Zdaniem 58% badanych to materiały reklamowe (np. ulotki, plakaty, banery) wpłynęły na poprawę aktywności fizycznej społeczności lokalnej. Informacje na portalach społecznościach oraz współpracę z lokalnymi kołami zainteresowań zaznaczyło po 25% respondentów. Dla 6% badanych osób to przekazywanie informacji przez ogłoszenia parafialne wpłynęło na promocję działań na Orliku. Również 6% animatorów wybrało odpowiedź inną podając współpracę z samorządem studenckim i innymi animatorami. We wszystkich czterech grupach to bogata oferta Orlika miała decydujący wpływ na zwiększenie aktywności fizycznej lokalnej społeczności. W grupach SP1 i U1 było to 89%. W grupach SP2 i U2 było to 88%.

247 MIROSŁAWA SZARK-ECKARDT, MACIEJ MAZUR, BEATA AUGUSTYŃSKA 247 Tabela 3 Działania promocyjne Orlika w zależności od wyodrębnionych kryteriów Wyszczególnienie Staż pracy z dziećmi i młodzieżą Udział w szkoleniach SP1 SP2 U1 U2 N % N % N % N % Bogata oferta orlika Informacje na portalach społecznościowych Przekazywanie informacji przez ogłoszenia parafialne Materiały reklamowe Informowanie znajomych Współpraca z lokalnymi kołami zainteresowań Inne Źródło: jak w tabeli 1. Fundacja Rozwoju Kultury Fizycznej, która w 2015 roku była operatorem programu Moje Boisko Orlik 2012 wprowadziła wymóg wyboru przez animatora jednej grupy priorytetowej, dla której będzie on prowadził regularne zajęcia sportowe. Tabela 4 Wybór grup priorytetowych w zależności od wyodrębnionych kryteriów Wyszczególnienie Staż pracy z dziećmi i młodzieżą Udział w szkoleniach SP1 SP2 U1 U2 N % N % N % N % Przedszkolaki Dziewczyny Rodziny Dorosłe kobiety Osoby niepełnosprawne Seniorzy Źródło: jak w tabeli 1. Na podstawie analizy zebranego materiału badawczego stwierdzono, iż wybór grup priorytetowych przez animatorów był zróżnicowany. W grupie SP1 najwięcej ankietowanych wybrało pracę z przedszkolakami (37%). W grupach SP2 i U1 zdecydowana większość ani-

248 248 WPŁYW ANIMATORÓW SPORTU NA PROPAGOWANIE AKTYWNOŚCI FIZYCZNEJ WŚRÓD SPOŁECZNOŚCI LOKALNEJ matorów wybrała grupę dziewcząt (odp. 39% i 47%). W grupie U2 najwięcej badanych zaznaczyło grupę przedszkolaków oraz seniorów (po 33%). Jednym z zadań w projekcie Animator Moje Boisko Orlik 2012 było organizowanie regularnych i atrakcyjnych zajęć sportowych dla wybranej przez animatora grupy priorytetowej. Zdecydowana większość ankietowanych (73%) w 2015 roku prowadziła regularne zajęcia dla wybranej przez siebie grupy. Najwięcej animatorów organizowało zajęcia z piłki nożnej. Kolejne pytanie zawarte w kwestionariuszu ankiety dotyczyło organizacji zajęć sportowych dla innych użytkowników obiektu (np.: chłopcy, mężczyźni, młodzież). 73% ankietowanych organizowało w 2015 roku regularne i atrakcyjne zajęcia sportowe dla innych użytkowników Orlika. Tabela 5 Organizacja regularnych zajęć sportowych dla innych użytkowników Orlika w zależności od wyodrębnionych kryteriów Wyszczególnienie Staż pracy z dziećmi i młodzieżą Udział w szkoleniach SP1 SP2 U1 U2 N % N % N % N % Tak Nie Źródło: jak w tabeli 1. Analiza wyników badań wykazała, że w grupach SP1 i U1 79% osób prowadziło regularne i atrakcyjne zajęcia dla innych użytkowników Orlika. W grupach SP2 i U2 67% badanych prowadziło takie zajęcia. Ze względu na to, że animatorzy pracujący na Orlikach w Toruniu w 2015 roku organizowali regularne i atrakcyjne zajęcia sportowe dla innych użytkowników obiektu, przeanalizowano szczegółowo dla kogo i z jakich dyscyplin sportowych organizowali takie zajęcia. Najczęściej organizowano regularne zajęcia dla chłopców ze szkoły podstawowej z zakresu piłki nożnej. W grupie U1 wybierano chłopców z gimnazjum, dla których organizowano także zajęcia z piłki nożnej. W 2015 roku operator programu zainicjował zorganizowanie przez badanych trzech wydarzeń sportowych o zasięgu ogólnopolskim. Tymi wydarzeniami sportowymi były: rodzinne Igrzyska na Orlikach, rodzinna sztafeta im. Kamili Skolimowskiej, próba bicia oficjalnego rekordu Guinnessa w kategorii największy trening piłki ręcznej w wielu miejscach jednocześnie. Przedstawione wyniki wskazują, że, niezależnie od przyjętych kryteriów podziału badanych we wszystkich grupach, nie wszyscy animatorzy organizowali wydarzenia o zasięgu ogólnopolskim. Mimo tak niekorzystnego rezultatu odbyło się 14 ogólnopolskich wy-

249 MIROSŁAWA SZARK-ECKARDT, MACIEJ MAZUR, BEATA AUGUSTYŃSKA 249 darzeń sportowych. Rozkład liczbowy przedstawiał się następująco: rodzinne Igrzyska na Orlikach (6), rodzinna sztafeta im. Kamili Skolimowskiej (4), próba bicia oficjalnego rekordu Guinnessa (4). Tabela 6 Organizacja ogólnopolskich wydarzeń sportowych w zależności od wyodrębnionych kryteriów Staż pracy z dziećmi i młodzieżą Udział w szkoleniach Wyszczególnienie SP1 SP2 U1 U2 N % N % N % N % Tak Nie Źródło: jak w tabeli 1. Kolejnym badanym zagadnieniem była organizacja wydarzeń sportowych o charakterze lokalnym. Dane procentowe pozwalają stwierdzić, że 68% ankietowanych organizowało na obiektach wydarzenia sportowe o charakterze lokalnym. Tabela 7 Organizacja innych wydarzeń sportowych w zależności od wyodrębnionych kryteriów Staż pracy z dziećmi i młodzieżą Udział w szkoleniach Wyszczególnienie SP1 SP2 U1 U2 N % N % N % N % Tak Nie Źródło: jak w tabeli 1. Należy stwierdzić, że odpowiedzi rozłożyły się one w sposób podobny. W grupach SP1 i SP2 odpowiednio 68% i 67% animatorów organizowało lokalne wydarzenia sportowe. W grupach U1 i U2 odpowiednio 74% i 61% organizowało także takie wydarzenia sportowe. Reasumując, animatorzy sportu w roku 2015 zorganizowali łącznie 50 wydarzeń o charakterze lokalnym. Były to: festyny (32), otwarcie sezonu na Orliku (4), zakończenie sezonu na Orliku (5), lato z Orlikiem (4), dzień przyjaciół piłki nożnej (2), narodowy dzień sportu (1), kumulacja aktywności na orliku (1). Uwzględniając przyjęte kryteria można stwierdzić, że w grupach SP1 i SP2 animatorzy zorganizowali odpowiednio 26 i 24 wydarzenia o charakterze lokalnym. W grupach U1 i U2 respondenci wykonali odpowiednio 32 i 18 takich wydarzeń. We wszystkich grupach najwięcej osób wskazało na organizację festynów.

250 250 WPŁYW ANIMATORÓW SPORTU NA PROPAGOWANIE AKTYWNOŚCI FIZYCZNEJ WŚRÓD SPOŁECZNOŚCI LOKALNEJ Kolejnym zadaniem zawartym w projekcie Animator Moje Boisko Orlik 2012 było angażowanie się animatorów w organizację turniejów i akcji społecznościowych inicjowanych lub objętych patronatem Ministerstwa Sportu i Turystyki. Dlatego też następne pytanie w kwestionariuszu ankiety, dotyczyło organizacji eliminacji do turniejów ogólnopolskich wspieranych przez Ministerstwo Sportu i Turystyki. Zdecydowana większość animatorów nie zorganizowała eliminacji do turniejów o zasięgu ogólnopolskim (65%). Tabela 8 Organizacja turniejów wspieranych przez Ministerstwo Sportu i Turystyki w zależności od wyodrębnionych kryteriów Staż pracy z dziećmi i młodzieżą Udział w szkoleniach Wyszczególnienie SP1 SP2 U1 U2 N % N % N % N % Tak Nie Źródło: jak w tabeli 1. Dane ukazują istotne różnice w rozkładzie procentowym zorganizowanych eliminacji do turniejów wspieranych przez Ministerstwo Sportu i Turystyki. W grupie SP1 i SP2 odpowiednio 26% i 44% animatorów zorganizowało przynajmniej jedną z takich eliminacji. W grupie U1 i U2 odpowiednio 42% i 28% ankietowanych zorganizowało, także przynajmniej jedną z takich eliminacji. Z dokładniejszej analizy odpowiedzi dotyczących tej kwestii można stwierdzić, że w Toruniu zorganizowano łącznie 15 eliminacji do dwóch turniejów ogólnopolskich. Były nimi: eliminacje gminne do turnieju Orlika o Puchar Premiera RP (13), eliminacje gminne do turnieju Orlik basketmania (2). W 2015 roku animatorzy pracujący na Orlikach mieli możliwość zorganizowania również innych lokalnych turniejów dla społeczności. Jak wynika z danych, zdecydowana większość animatorów 86%, przeprowadziła w 2015 roku turnieje lokalne. Szczegółowe wyniki wyżej wymienionej kwestii z uwzględnieniem kryteriów zawarto w tabeli 9. Tabela 9 Organizacja turniejów lokalnych w zależności od wyodrębnionych kryteriów Staż pracy z dziećmi i młodzieżą Udział w szkoleniach Wyszczególnienie SP1 SP2 U1 U2 N % N % N % N % Tak Nie Źródło: jak w tabeli 1.

251 MIROSŁAWA SZARK-ECKARDT, MACIEJ MAZUR, BEATA AUGUSTYŃSKA 251 Z przytoczonych danych wynika, że odpowiedzi udzielane przez animatorów niezależnie od przyjętych kryteriów były bardzo podobne. W grupach SP1 i U1 odpowiednio 89% i 84% animatorów zorganizowało turnieje lokalne. W grupach SP2 i U2 odpowiednio 83% i 89% badanych zorganizowało takie turnieje. Łączna liczba turniejów sportowych o charakterze lokalnym zorganizowanych w Toruniu w 2015 roku wyniosła 50. Wśród tych turniejów najczęściej animatorzy wymieniali: turniej piłki nożnej (24), turniej piłki koszykowej (11), turniej piłki siatkowej (8), turniej tenisa ziemnego (4), turniej tenisa stołowego (2), turniej badmintona (1). W grupach SP1 i SP2 animatorzy zorganizowali odpowiednio 26 i 24 turnieje. W grupach U1 i U2 badani zorganizowali odpowiednio po 25 turniejów o charakterze lokalnym. Następnym zadaniem animatorów uczestniczących w projekcie Animator Moje Boisko Orlik 2012 była współpraca z klubami sportowymi w celu wspierania rozwoju młodych talentów. Pytanie zawarte w kwestionariuszu ankiety odnosiło się do stwierdzenia, czy ankietowani podjęli współpracę z klubami sportowymi. 97% respondentów współpracowało z klubami sportowymi w celu wspierania rozwoju młodych talentów sportowych. Tabela 10 Współpraca z klubami sportowymi w zależności od wyodrębnionych kryteriów Staż pracy z dziećmi i młodzieżą Udział w szkoleniach Wyszczególnienie SP1 SP2 U1 U2 N % N % N % N % Tak Nie Źródło: jak w tabeli 1. Z analizy zebranego materiału wynika, że odpowiedzi ankietowanych, niezależnie od przyjętego kryterium, we wszystkich grupach były podobne. W grupach SP1 i U1 po 95% respondentów stwierdziło, że współpracowali z klubami sportowymi. W grupach SP2 i U2 100% animatorów zdeklarowało, również taką współpracę. Zadaniem nałożonym na animatorów była współpraca ze szkołami i organizacjami sportowymi w celu popularyzacji aktywności fizycznej. Opierając się na zebranych danych stwierdzono, że 86% ankietowanych współpracowało ze szkołami i organizacjami sportowymi w celu popularyzacji aktywności fizycznej. Analiza szczegółowa pozwoliła stwierdzić, że odpowiedzi, niezależnie od przyjętego kryterium, były bardzo podobne. W grupie SP1 i SP2 odpowiednio 84% i 89% badanych stwierdziło, że w 2015 roku współpracowali ze szkołami i organizacjami sportowymi. W grupie U1 i U2 odpowiednio 95% i 78% animatorów również stwierdziło, że podjęło taką współpracę. Kolejnym zadaniem animatorów była subiektywna ocena dotycząca ich pracy na rzecz prawidłowego funkcjonowania Orlika. Na podstawie analizy zebranego materiału stwier-

252 252 WPŁYW ANIMATORÓW SPORTU NA PROPAGOWANIE AKTYWNOŚCI FIZYCZNEJ WŚRÓD SPOŁECZNOŚCI LOKALNEJ dzono, że 100% animatorów uważało, iż wykonywana praca była niezbędna dla prawidłowego funkcjonowania Orlika. Tabela 11 Współpraca ze szkołami i organizacjami sportowymi w zależności od wyodrębnionych kryteriów Staż pracy z dziećmi i młodzieżą Udział w szkoleniach Wyszczególnienie SP1 SP2 U1 U2 N % N % N % N % Tak Nie Źródło: jak w tabeli 1. Następne pytanie w kwestionariuszu ankiety dotyczyło sprawdzenia czy animatorzy wprowadzili do oferty Orlika inne, mniej popularne dyscypliny sportowe. Z danych wynika, że 92% ankietowanych wprowadziło do oferty Orlika inne, mniej popularne dyscypliny sportowe. Tabela 12 Wprowadzenie mniej popularnych dyscyplin sportowych w zależności od wyodrębnionych kryteriów Staż pracy z dziećmi i młodzieżą Udział w szkoleniach Wyszczególnienie SP1 SP2 U1 U2 N % N % N % N % Tak Nie Źródło: jak w tabeli 1. Dane procentowe i liczbowe umieszczone w tabeli 12 pozwalają stwierdzić, że w grupach SP1 i SP2 odpowiednio 95% i 89% ankietowanych wprowadziło do oferty Orlika mniej popularne dyscypliny sportowe. W grupach U1 i U2 odpowiednio 100% i 83% respondentów również wprowadziło do oferty Orlika mniej popularne dyscypliny sportowe. Kolejne zagadnienie dotyczyło stwierdzenia, czy innowacyjne dyscypliny sportowe miały wpływ na zwiększenie aktywności fizycznej. Z zebranego materiału badawczego wynika, że 89% ankietowanych uważało, że wprowadzenie mniej popularnych dyscyplin sportowych do oferty Orlika miało wpływ na zwiększenie aktywności fizycznej. Tylko 11% badanych było odmiennego zdania.

253 MIROSŁAWA SZARK-ECKARDT, MACIEJ MAZUR, BEATA AUGUSTYŃSKA 253 Tabela 13 Ocena wprowadzenia mniej popularnych dyscyplin sportowych w zależności od wyodrębnionych kryteriów Staż pracy z dziećmi i młodzieżą Udział w szkoleniach Wyszczególnienie SP1 SP2 U1 U2 N % N % N % N % Tak Nie Źródło: jak w tabeli 1. Tabela 14 Dyscypliny sportowe wprowadzone do oferty Orlika w zależności od wyodrębnionych kryteriów Staż pracy z dziećmi i młodzieżą Udział w szkoleniach Wyszczególnienie SP1 SP2 U1 U2 N % N % N % N % Piłka nożna Piłka koszykowa Piłka siatkowa Piłka ręczna Badminton Lekkoatletyka Football amerykański Rugby Rugby TAG Gimnastyka Tenis stołowy Tenis ziemny Siatkonoga Taniec/fitness Ultimate frisbee Inne Źródło: jak w tabeli 1. Na podstawie danych stwierdzono niewielkie różnice w odpowiedziach między badanymi grupami. W grupach SP1 i SP2 89% ankietowanych odpowiedziało, że wprowadzenie w 2015 roku do oferty Orlika mniej popularnych dyscyplin sportowych miało wpływ na zwiększenie

254 254 WPŁYW ANIMATORÓW SPORTU NA PROPAGOWANIE AKTYWNOŚCI FIZYCZNEJ WŚRÓD SPOŁECZNOŚCI LOKALNEJ aktywności fizycznej. W grupach U1 i U2 odpowiednio 95% i 83% respondentów stwierdziło, że wprowadzenie mnie popularnych dyscyplin sportowych miało na to wpływ. Następne pytanie skierowane do animatorów dotyczyło wyboru dyscyplin sportowych, które wprowadzili do oferty Orlika. Szczegółowa analiza ukazuje, że 100% animatorów wprowadziło do oferty Orlika piłkę nożną, piłkę koszykową oraz piłkę siatkową. Ankietowani w 70% wprowadzili grę w badmintona, a 68% grę w siatkonogę. Najmniej, bo 8% badanych wprowadziło do swojej oferty football amerykański. Uzyskane wyniki pozwalają stwierdzić, że odpowiedzi ankietowanych, niezależnie od przyjętego kryterium, rozkładały się w sposób bardzo podobny. Ostatnimi pytaniami zamieszonymi w kwestionariuszu ankiety były pytania otwarte. Animatorzy udzielali opisowych odpowiedzi na temat diagnozy swojej pracy (co zaobserwowali i co się zmieniło) oraz jakimi metodami dodatkowo zachęcali społeczność lokalną do uprawiania aktywności fizycznej. Respondenci twierdzili, że z powierzonych obowiązków starali się wywiązywać jak najlepiej. Pozyskiwali nowy sprzęt sportowy oraz współpracowali z rodzicami oraz dziadkami dzieci uczestniczących w zajęciach. Integracja międzypokoleniowa sprawiała, że atmosfera zajęć była życzliwa oraz pełna zrozumienia. Zajęcia sportowe promowały zdrowy styl życia. Przynosiły dużo radości i satysfakcji. Użytkownicy zajęć aktywnie wypełniali swój wolny czas. Orliki tętniły życiem sportowym, rekreacyjnym i kulturalnym. Podsumowanie Celem pracy było zbadanie wpływu animatorów sportu pracujących na Orlikach w Toruniu na zwiększenie aktywności fizycznej społeczności lokalnej w 2015 roku. Badania wykazały, że: 1. Animatorzy sportu pracujący na Orlikach w Toruniu wpłynęli na zwiększenie aktywności fizycznej społeczności lokalnej w 2015 roku. Potwierdzeniem tego była zwiększona frekwencja uczestników oraz bogata oferta zajęć sportowo-rekreacyjnych. 2. Animatorzy sportu wywiązywali się ze wszystkich zadań wynikających z projektu. Większość ankietowanych zrealizowała jednak tylko część zadań. Do zadań, które nie zostały zrealizowane można zaliczyć: organizację wydarzeń i turniejów o charakterze ogólnopolskim, przeprowadzenie testów sprawnościowych, ukończenie kursu e-learningowego. 3. Potwierdzono, że praca animatora była niezbędnym elementem prawidłowego funkcjonowania Orlika. Respondenci w 100% uznali, że byli potrzebni zarówno do działań sportowych, jak i działań administracyjnych obiektu. 4. Zarówno staż pracy, jak i udział w szkoleniach animatorów nie potwierdziły istotnego wpływu na zwiększenie aktywności fizycznej społeczności lokalnej. To nie staż pracy czy udział w szkoleniach, ale pasja oraz osobiste zaangażowanie animatora w działaniach na Orliku miały decydujący wpływ na zwiększenie aktywności fizycznej społeczności lokalnej. 5. Nie stwierdzono istotnych różnic w odpowiedziach pomiędzy wyodrębnionymi grupami dotyczącymi stażu pracy i udziału animatorów w szkoleniach.

255 MIROSŁAWA SZARK-ECKARDT, MACIEJ MAZUR, BEATA AUGUSTYŃSKA 255 Powstanie Orlików i zatrudnienie na nich animatorów było przysłowiowym strzałem w dziesiątkę, który doskonale wpisał się w popularyzację i w strategię rozwoju sportu w naszym kraju. Bibliografia Godlewski P. (2011), Sport i rekreacja a wyzwania współczesnej cywilizacji, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin. Gołdys A., Rogaczewska M., Szymborska M., Włoch R. (2011), Raport z badania jakościowego i ilościowego, dotyczącego potencjału rozwoju programów miękkich na infrastrukturze sportowej powstałej w ramach programu Moje Boisko Orlik 2012, Wydawnictwo Ministerstwa Sportu i Turystyki, Warszawa. Gołdys A., Stec M., Wiśnicka M., Włoch R. (2013), Orliki i Animatorzy. Raport z badań prowadzonych w ramach Akademii Animatora, Akademia Animatora, Warszawa. Mamcarczyk M. (2013), Program,,Moje Boisko-Orlik 2012 jako element wspomagający polski rynek pracy, Studia Ekonomiczne, Vol Marks-Bielska R., Dereszewski W., Zaborowska B. (2014), Rola i znaczenie inwestycji w rozwoju lokalnym na przykładzie gminy Kurzętnik w latach , Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy, Vol. 40. Ulijasz B. (2015), Informacja Ministra Sportu i Turystyki na temat realizacji programów Moje Boisko Orlik 2012 i Biały Orlik w latach , Ministerstwo Sportu i Turystyki, Warszawa. Wybieralska M. (2015), Raport Nasz Orlik, Ministerstwo Sportu i Turystyki, Warszawa. oferta/ [dostęp: ]. Animator-Moje-Boisko-ORLIK-2012.html[dostęp: ]. [dostęp: ]. [dostęp: ]. Influence of Sport Animators on Promoting Physical Activity in the Local Community Summary Aim: The aim of the article was to assess whether sport animators working on football pitches Orlik in Toruń increased physical activity of the local community in Research methods: A diagnostic survey was used in the study. Thirty-seven interviewees from all Orlik football pitches in Toruń took part in the survey. The gathered data sets were differentiated taking into consideration seniority of sport animators in work with children and young people as well as their participation in training courses.

256 256 WPŁYW ANIMATORÓW SPORTU NA PROPAGOWANIE AKTYWNOŚCI FIZYCZNEJ WŚRÓD SPOŁECZNOŚCI LOKALNEJ Main analyses results: Building of football pitches Orlik accompanied by the employment of qualified and passionate animators forms a part of a broader popularisation and strategy of the further development of sports in Poland. Practical implications: The study provided knowledge concerning work of the sports animators, showed their techniques and interpersonal skills in creation of health-promoting activities within local communities. Our results may be helpful for local self-governments (Orlik playgrounds owners), allowing for a better planning of Orliks functioning aiming at an increased activation of local inhabitants. They may also point out areas which need increased involvement or novel techniques, allowing for better influence on the physical activity of local communities. Social implications: Our results constitute a useful diagnosis of the involvement of the local community into physical activity and health promotion based on the existing sports and recreation facilities. They also point out areas which need intensified efforts towards building health-promoting awareness among inhabitants. Moreover, our outcomes emphasise the role of sport animators as people who directly influence local communities in the area of physical activity and health promotion. Article s category: research article. Key words: programme My playground Orlik 2012, project Animator My playground Orlik 2012, Orlik, sports and recreation facility, sports animator, users of Orlik, physical activity. JEL codes: I15, I24, I28 Влияние аниматоров спорта на пропагандирование физической активности среди местного общества Резюме Цель статьи: выявление, повлияли ли аниматоры спорта, работающие на спортплощадках Орлик в Торуни, на повышение физической активности местного населения в 2015 г. Исследовательские методы: в исследованиях использовали диагностичесий зондаж. Исследования провели в Торуни на всех спортивно-рекреационных объектах типа Орлик. Число опрошенных составило 37 человек. Данные, полученные в обследовании, отличались друг от друга по стажу работы с детьми и молодежью, а также по участию в курсах обучения. Основные результаты анализов: возникновение Орликов и трудоустройство на них квалифицированных и работающих с полной отдачей аниматоров великолепно способствуют популяризации и стратегии развития спорта в нашей стране. Практические импликации: исследования служат предоставлению знаний о методах работы спортаниматоров, указывают их методы работы и интерперсональные умения в формировании направленного на сохранение здоровья поведения в локальных обществах. Они должны быть помощью для органов местного самоуправления, которые являются владельцами Орликов, в опре-

257 MIROSŁAWA SZARK-ECKARDT, MACIEJ MAZUR, BEATA AUGUSTYŃSKA 257 делении или исправлении планов работы этих объектов с точки зрения активизации жителей. Они тоже должны указать аниматорам области, требующие с их стороны большей вовлеченности или ввода новых средств и методов работы, которые служат лучшему воздействию в сфере двигательной активности местного общества. Социальные импликации: результаты полезный диагноз, указывающий масштаб вовлечения местного населения в сфере двигательной и направленной на сохранение здоровья активности с использованием существующей спортивно-рекреационной базы, они тоже указывают области, которые требуют интенсификации действий для формирования сознания, направленного на сохранение здоровья. Они определяют и утрируют роль аниматоров спорта, которые непосредственно воздействуют на локальное общество в сфере пропагандирования двигательной активности, а также навыков и поведения, свойственных заботе о своем здоровье. Категория статьи: исследовательская. Ключевые слова: программа «Моя спортплощадка Орлик 2012», проект «Аниматор Моя спортплощадка Орлик 2012», Орлик, спортивно-рекреационный объект, аниматор спорта, пользователи Орлика, физическая активность. Коды JEL: I15, I24, I28 Artykuł nadesłany do redakcji w maju 2017 roku All rights reserved Afiliacje: dr Mirosława Szark-Eckardt mgr Maciej Mazur Uniwersytet Kazimierza Wielkiego Wydział Kultury Fizycznej, Zdrowia i Turystyki Instytut Kultury Fizycznej ul. M.K. Ogińskiego Bydgoszcz szark@ukw.edu.pl dr hab. n. med. Beata Augustyńska Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy Wydział Lekarski Katedra Biochemii ul. Jagiellońska Bydgoszcz

258 258 HANDEL WEWNĘTRZNY 2017;4(369): (tom II) Elżbieta Szul Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie Innowacyjność społeczna firm rodzinnych wybrane aspekty Streszczenie Innowacje rozumie się głównie jako usprawnienia technologiczne, organizacyjne, marketingowe czy produktowe. Ale obok nich istnieją jeszcze innowacje społeczne, których podstawowym zadaniem jest wdrażanie nowych produktów, pomysłów, rozwiązań, w celu zaspokajania potrzeb społecznych, współpracy między jednostkami i tworzenia relacji między nimi. Istotną rolę w tworzeniu i wdrażaniu innowacji społecznych powinny mieć firmy rodzinne, które zazwyczaj są blisko społeczeństwa i łatwiej mogą dostosowywać swe rozwiązania do jego potrzeb, szczególnie na poziomie lokalnym. Celem artykułu jest przedstawienie znaczenia firm rodzinnych w obszarze innowacyjności społecznej nowego modelu biznesowego, który wdraża i stosuje coraz więcej firm. W opracowaniu, wychodząc od kwestii definicyjnych innowacyjności społecznej, przedstawiono na wybranych przykładach różne aspekty w jakich innowacje społeczne tworzą i wdrażają firmy rodzinne. W artykule wykorzystano analizę treści literatury źródłowej oraz analizę przypadków. Słowa kluczowe: innowacje społeczne, firmy rodzinne, innowacyjność. Kody JEL: O35 Wstęp Innowacyjność i innowacje stanowią siłę napędową rozwoju społeczno-gospodarczego krajów i regionów oraz są istotnym czynnikiem konkurencyjności przedsiębiorstw. Najczęściej innowacje postrzegane są w aspekcie technologicznym, nowych rozwiązań technicznych, które są właściwe biznesowi i sektorowi nauki oraz ich wzajemnej współpracy. Innowacyjność określa się jako zdolność i umiejętność przedsiębiorstwa do tworzenia i wdrażania innowacji, generowania i wykorzystania wiedzy, co wiąże się z kreatywnością i przedsiębiorczością (Fazlagić 2012, s. 19). Innowacyjność to także umiejętność szybkiego reagowania na zmiany i dostosowywania do nich swoich działań (Głos Stoczni 2014, s. 6). Wiąże się ona ze zmianą na lepsze, ulepszeniami w różnych sferach życia. Zarówno innowacje technologiczne, organizacyjne, marketingowe, jak i produktowe mają wywoływać pozytywne zmiany w różnych sferach życia, poprawiać jakość życia członków społeczeństwa. Dlatego też wprowadzenie do tego podziału, jeszcze jednego rodzaju innowacji innowacji społecznych, niektórym badaczom wydaje się nieuzasadnione (Kwaśnicki 2015, s. 2), gdyż ww. wymienione innowacje są w swoich efektach także społeczne, przez wpływ na życie społeczeństw, zmiany w sposobach życia, komunikowania, kształtowania stosunków społecznych itp. Mimo to, w ostatnich latach zwraca się coraz większą uwagę na inno-

259 ELŻBIETA SZUL 259 wacje społeczne, co znajduje wyraz m.in. w różnych dokumentach Unii Europejskiej oraz poszczególnych państw członkowskich, opracowywanych koncepcjach innowacji społecznych, organizowanych konferencjach czy też dyskusjach. Czym jednak różnią się innowacje społeczne od innych innowacji, skoro wcześniej wskazano, że każda innowacja ma wymiar społeczny w swoim wyniku? Innowacje społeczne wyróżnia to przede wszystkim, że są one społeczne zarówno w celu, środkach, jak i wynikach. Zdaniem F. Martinelli, innowacje społeczne, w przeciwieństwie do innych innowacji, cechuje: -- zaspokojenie potrzeb człowieka, które w przeciwnym razie zostałyby pominięte, -- wzmocnienie pozycji jednostki i grupy, -- zmiana stosunków społecznych (za Anderson, Curtis, Wittig 2014, s. 7). Pojęcie i rozwój innowacji społecznych Innowacja oznacza wdrożenie czegoś nowego, czym może być nowy produkt lub nowe rozwiązania w zakresie procesu czy organizacji, a także modyfikacja istniejących już rozwiązań. Natomiast w socjologii innowacja jest ujmowana jako szukanie nowych sposobów realizacji, różnych od normatywnie przepisanych, dla celów dyktowanych przez rozpowszechnione wartości (Sztompka 2002, s. 285). Siłą napędową innowacji społecznych jest świadomość luki między tym, co powinno być, a tym co jest, tym czego określone grupy potrzebują, a tym co otrzymują. A zatem determinantą rozwoju tych innowacji jest świadomość braku rozwiązań sprzyjających ludziom, społecznościom (Wiktorska-Święcicka, Moroń, Klimowicz 2015, s. 44). Z kolei innowacyjność społeczna jest to skłonność i zdolność różnych podmiotów do współpracy mającej na celu tworzenie nowych, trwałych rozwiązań istniejących problemów społecznych. Istotna jest tu umiejętność diagnozowania problemów społecznych, szukania nowych rozwiązań oraz ich wdrożenia. Innowacyjność społeczna jest warunkowana społecznie i kulturowo, determinują ją postawy społeczne, świadomość społeczna jednostek, grup społecznych i całych społeczności. Innowacyjność społeczna posiada trzy cechy: koncentruje się na potrzebach społecznych i oczekiwaniach grup marginalizowanych, jest społeczna w celach i w środkach oraz cechuje ją systematyczność współpraca wszystkich sektorów w budowaniu trwałej wartości (Rok 2014, s. 53). Innowacje społeczne określane są jako nowe idee (produkty, usługi i modele), które jednocześnie zaspokajają społeczne potrzeby (bardziej efektywnie niż alternatywnie) i tworzą nowe relacje społeczne i nowe formy współpracy (This is European 2010, s. 9). Komisja Europejska określa innowacje społeczne jako rozwój i wdrażanie nowych pomysłów w celu zaspokojenia potrzeb społecznych i tworzenia nowych relacji społecznych i współpracy (Guide to social innovation 2013, s. 21). Innowacje społeczne ukierunkowane są na zaspokajanie potrzeb społecznych w nowy, lepszy, bardziej skuteczny sposób. W analizach innowacji społecznych wyraźnie akcentuje się, że ich celem jest zaspokojenie istniejących potrzeb, które nie zostały do tej pory zaspokojone albo są realizowane nieskutecznie. Wskazuje się, że innowacje społeczne: są implementowalne (możliwe do wdrożenia, replikowalne i skalowalne), mają emancypacyjny charakter (prowadzą do usamodzielniania się grup, do których

260 260 INNOWACYJNOŚĆ SPOŁECZNA FIRM RODZINNYCH WYBRANE ASPEKTY są adresowane), są powiązane z realnymi problemami społecznymi oraz ich społeczny cel jest ważny, nie będąc tylko efektem ubocznym innowacji ( Głos Stoczni 2014, s ). Z kolei badacze TEPSIE wskazują na takie cechy innowacji społecznych jak: międzysektorowość, otwartość i współpraca, działania oddolne, prosumpcja i koprodukcja, mutualizm, tworzenie nowych ról i relacji społecznych, lepsze wykorzystanie środków i zasobów oraz rozwijanie zasobów i możliwości, a więc innowacje społeczne wiążą się z nowością, implementacją, pobudzaniem aktywności społecznej, efektywnością, zaspokajaniem potrzeb społecznych (Caulier-Grice i in. 2012, s ). Wśród źródeł innowacji społecznych można wyróżnić: źródła endogenne czyli napięcia, naciski, dysonanse pojawiające się wewnątrz systemu społecznego oraz źródła egzogenne - czyli nowatorska, adaptacyjna reakcja na zdarzenia, zmiany zachodzące pomiędzy systemem społecznym (Sztompka 2002, s. 432). Istnieje wiele czynników stymulujących ich rozwój, ale także wiele barier, tj. niski poziom kapitału społecznego, brak zaufania, niechęć do dzielenia się wiedzą, niechęć współpracy, obawa przed porażką. Barierami rozwoju innowacji społecznych są także: unikanie ryzyka, zamknięte kultury organizacyjne, brak trwałych relacji i platformy współpracy, niska świadomość, zła komunikacja, brak sieci i zaufania, brak umiejętności. I. Lubimow-Burzyńska (2014, s. 85) wskazuje na trzy determinanty rozwoju innowacji społecznych: kulturowe, kapitał społeczny wraz z zaufaniem społecznym oraz aspiracje i potrzeby edukacyjne. Uwzględniając wewnętrzne i zewnętrzne uwarunkowania innowacji społecznych można wskazać następujące czynniki je stymulujące (Wiktorska-Święcicka, Moroń, Klimowicz 2015, s ): -- kreatywność i twórczość członków organizacji, -- kapitał społeczny i intelektualny organizacji, -- elastyczność procedur procesowych i swoboda podejmowania decyzji, -- współpraca międzyorganizacyjna i międzysektorowa, -- wiedza i nowoczesne technologie, -- przedsiębiorczość społeczna, -- nowe formy zarządzania, -- współpraca międzynarodowa. Aby możliwe było tworzenie i wdrażanie innowacji społecznych konieczne jest budowanie odpowiedniego ekosystemu, w którym różne podmioty, świadome swojej roli i wyzwań, jakie przed nimi stoją, angażują się w poszukiwanie i wdrażanie nowych, lepszych rozwiązań. Ważna jest zatem edukacja, podnoszenie świadomości na temat problemów, potrzeb społecznych, zaangażowanie, chęć włączenia, działania. Otoczenie sprzyjające innowacjom społecznym, to otoczenie wspierające kulturę współdziałania, kwestionowanie dotychczasowych rozwiązań, odkrywanie i testowanie nowych możliwości, odrzucanie starych modeli myślowych. Biznesowe innowacje społeczne Obecnie biznes coraz częściej w swoich działaniach zwraca się ku stronie społecznej, która może stać się dla niego źródłem inspiracji i nowych pomysłów, pozwalających jedno-

261 ELŻBIETA SZUL 261 cześnie rozwiązywać problemy nie tylko firm, ale także problemy społeczności i spełniać potrzeby społeczeństw. Zdaniem R.M. Kanter (2006, s. 163), firmy zaczynają postrzegać potrzeby społeczne jako możliwość rozwijania nowych idei, demonstrowania nowych technologii, tworzenie nowych rynków. Powstawanie biznesowych innowacji społecznych wynika z konieczności zmiany modelu biznesowego firmy, która nie może działać w izolacji od otoczenia i musi tworzyć platformy współpracy w poszukiwaniu nowych rozwiązań nie tylko problemów biznesowych, ale również problemów społecznych. Innowacje społeczne nie są nowym paradygmatem, lecz wpisują się do paradygmatu otwartych innowacji zakładających współpracę pomiędzy różnymi sektorami, instytucjami (Murray, Caulier-Grice, Mulgan 2010, s. 3-5). Model innowacji zamkniętych, tworzonych za zamkniętymi drzwiami firmy i wykorzystujących kapitał wewnętrzny firmy, przestał się współcześnie sprawdzać. Już od samego początku pracy nad nowymi rozwiązaniami konieczna jest współpraca z różnymi partnerami, w różnych zakresach, wykorzystanie mądrości tłumu, pomysłów partnerów, klientów i dostawców. Model otwartych innowacji wpisuje się w nurt współczesnej gospodarki opartej na wiedzy, organizacji uczącej się, w której podstawą jest tworzenie warunków do uczenia się i dzielenia wiedzą. Firmy nie mogą zamykać się na otoczenie, muszą wzajemnie współdziałać. Dlatego też przedsiębiorcy postrzegają innowacje społeczne jako obszar kreowania nowych szans, tj. zwiększenie udziału marki (przez połączenie z różnymi organizacjami), przyciąganie talentów (szczególnie młodych ludzi, dla których ważne jest, że ich pracodawca ma świadomość, wrażliwość społeczną) oraz stymulowanie kultury innowacyjności poprzez współpracę, zacieśnianie relacji z różnymi organizacjami (Murray, Caulier-Grice, Mulgan 2010, s. 180). Działania te wpisują się w nowy model ekonomii, który zakłada: intensywne wykorzystanie rozproszonych sieci, utrzymanie i zarządzanie relacjami, zatarcie granicy między produkcją a konsumpcją, nacisk na współpracę i interakcje oraz silną rolę wartości i misji (Murray, Caulier-Grice, Mulgan 2010, s. 4-5). R.M Kanter przedstawia nowy model innowacyjności firm, tzw. korporacyjną innowacyjność społeczną. Model ten zakłada podejście instytucjonalne do biznesu, które opiera się na: 1) misji i wartościach firmy chronią ją przed niepewnością i zmianami; 2) myśleniu o firmie jako instytucji społecznej, co ukierunkowuje na korzyści długookresowe; 3) silnych wartościach instytucjonalnych mogą wzbudzać wśród pracowników pozytywne emocje, zwiększają motywację, samokontrolę. Firma uważa biznes za główną podporę społeczeństwa, a to sprzyja angażowaniu się w różne przedsięwzięcia międzysektorowe, koncentracji uwagi na warunkach społecznych, co z kolei prowadzi do pojawiania się pomysłów, wymiany doświadczeń, z których powstają innowacje w zakresie produktów, usług czy modeli biznesowych. Pracowników natomiast traktuje się jako profesjonalistów, którzy nie tylko wykonują swoje obowiązki, ale też wykazują własną inicjatywę (Kanter 2012). Innowacje społeczne dotyczą zasobów niematerialnych organizacji, które stanowią podstawę takich innowacji. To jednostki, grupy, pracownicy stanowią podstawę tworzenia i wdrażania innowacji, których sukces zależy od ich pomysłowości, kreatywności, zaangażowania, wytrwałości. Są zdolni przełamywać przeszkody i obawy związane z porażką czy podejmować ryzyko. To właśnie właściciele firm i pracownicy mogą stać ich innowatorami społecznymi czy społecznymi przedsiębiorcami, gdyż posiadają odpowiedni kapitał spo-

262 262 INNOWACYJNOŚĆ SPOŁECZNA FIRM RODZINNYCH WYBRANE ASPEKTY łeczny, ludzi, mogą włączyć się w diagnozowanie, identyfikowanie istniejących problemów społecznych na poziomie lokalnym czy szerszym. Sektor biznesu w modelu innowacji społecznych zajmuje ważną rolę, której nie można sprowadzić jedynie do finansowania określonych rozwiązań, gdyż wykorzystując swój społeczno-ekonomiczny potencjał, firma może już od pierwszej fazy w dość istotny sposób wspierać wdrażanie określonych rozwiązań. Ponadto, często posiada znacznie większe zasoby w postaci kapitału ludzkiego, określone umiejętności oraz większe możliwości oceny szans osiągnięcia zamierzonych skutków. Biznesowe innowacje społeczne można podzielić na: -- wewnętrzne najczęściej odnoszą się do poprawy warunków materialnych pracowników i warunków pracy oraz -- zewnętrzne, które wiążą się m.in. z działalnością pozaprodukcyjną firmy, pracowników (Wiktorska-Święcicka, Moroń, Klimowicz 2015, s. 42). Tworzenie nowego modelu biznesowego opiera się na wprowadzaniu na rynek takich produktów, usług, rozwiązań, które pozwolą rozwiązać problemy społeczności, tj. brak pracy, niskie dochody, niedostosowanie systemu edukacji do potrzeb rynku pracy, aktywizacja określonych grup społecznych czy poprawa jakości życia. Dzięki takim rozwiązaniom firmy tworzą nie tylko trwałą wartość społeczną, ale też wartość biznesową uzyskując dostęp do rynku, którym do tej pory nikt się nie interesował. Chociaż uwzględniając cechy oraz warunki rozwoju nowego modelu biznesu korporacyjnej innowacyjności społecznej - wydaje się, że jest on właściwy tylko dużym organizacjom, to jednak można implementować go w mniejszych firmach, a szczególnie w firmach rodzinnych. Cechy, wartości i działania tych firm wiążą się z podstawowymi elementami tego modelu: misją, ukierunkowaniem na cele długookresowe, podejściem do pracowników, koncentracją na warunkach społeczności lokalnych, w których firmy te działają. Firmy rodzinne a innowacje społeczne Firmy rodzinne odgrywają istotną rolę w polskiej gospodarce tworząc prawie 50% PKB oraz 1,5 miliona miejsca pracy. Szacuje się, że ok. 90% wszystkich firm stanowią przedsiębiorstwa rodzinne (Badanie 2015, s. 6). Ł. Sułkowski i A. Mariański (2009, s. 16) określają przedsiębiorstwo rodzinne jako podmiot gospodarczy, w którym kontrola własnościowa lub zarządzanie podmiotem pozostają w rękach przedstawicieli rodziny, a w funkcjonowanie podmiotu gospodarczego jest zaangażowany więcej niż jeden członek rodziny. Firmy rodzinne kojarzą się z tradycją, dbałością o jakość, bezpieczeństwem i zaufaniem. Dzięki temu są pozytywnie postrzegane społecznie, co może tworzyć ich przewagę rynkową w przyciąganiu i utrzymaniu klientów. Wartości, na których opierają się firmy rodzinne są ich fundamentem, a tych fundamentów często nam dziś brakuje, gdyż pośpiech, aby osiągnąć sukces, sprawił, że zapomnieliśmy o ich budowie i być może teraz zaczynamy ich szukać gdyż chcemy mieć na czym oprzeć nasze życie. W ocenie społecznej firma rodzinna dba o klientów, tak jak rodzina o swoich członków. Firmy rodzinne zwykle są głęboko wrośnięte lokalnie, zakorzenione w społeczności lokalnej, w której rodzina mieszka i prowadzi

263 ELŻBIETA SZUL 263 swoją działalność. To właśnie zakorzenienie firm rodzinnych może być podstawą tworzenia i rozwoju innowacyjności społecznej. Zaangażowanie firmy w sprawy społeczności lokalnej i aktywność na tym polu nie ograniczają się tylko do wspierania różnych wydarzeń, przekazywania środków na określone cele, ale mogą stać się podstawą tworzenia platformy współpracy, szukania nowych rozwiązań, rozwiązywania problemów społecznych. Wiele firm rodzinnych angażuje się społecznie, a jednocześnie wokół siebie skupia osoby aktywne, współpracuje z rożnymi organizacjami czy też z sektorem publicznym. Z badań wynika, że 87% firm rodzinnych w kraju czuje się w obowiązku wspierać inicjatywy społeczne w swoim otoczeniu, a 83% wspierać zatrudnienie w swojej okolicy (Badanie 2015, s. 7). Badania J. Gardawskiego (2013, s. 52) pozwoliły wyodrębnić dwie grupy przedsiębiorców: biznesmenów i rzemieślników. Rzemieślników cechuje stabilizacja, wieloletnia specjalizacja, ostrożność, szacunek dla profesjonalizmu, rzemieślniczych tradycji rodzinnych, paternalistyczne stosunki pracy. Można powiedzieć, że przedsiębiorcy rodzinni to przede wszystkim rzemieślnicy, którzy przez pryzmat ww. cech są postrzegani społecznie i na ich podstawie budowane jest do nich zaufanie. W badaniach CBOS dotyczących oceny uczciwości i rzetelności społecznej rzemieślnicy zajęli szóste, zaś prywatni przedsiębiorcy dwunaste miejsce (Społeczne oceny 2016). W odbiorze społecznym przedsiębiorcom prywatnym częściej przypisuje się dążenie do zysku, zaś rzemieślnikom profesjonalizm, wiarygodność, trwałość. W społeczeństwie cechy rzemieślnicze są wysoko cenione i mogą być podstawą budowania kapitału społecznego, społecznego zaangażowania i aktywności. Firmy rodzinne są odpowiedzialne za swoje społeczności lokalne, ponieważ jest to jednocześnie ich miejsce zamieszkania oraz rynek dla ich produktów i usług, gdyż, jak wynika z badań, większość tych firm działa na rynku lokalnym. Włączenie się sektora prywatnego w rozwiązywanie społecznych problemów jest nie tylko konieczne w tworzeniu wartości społecznych, ale także biznesowych, gdyż dzięki temu sektor ten jednocześnie stwarza szanse swojego rozwoju. Odpowiadając na potrzeby określonych grup społecznych i projektując rozwiązania tworzy w ten sposób także swój rynek. Przewagę na tym polu mogą mieć firmy rodzinne, które są blisko swoich klientów, a nie gdzieś daleko jak korporacje, są elastyczne i mogą szybko reagować. Można to zauważyć chociażby w odpowiedzi firm rodzinnych na nowe trendy, do których zaliczają się: -- ekokonsumpcja produkty firm rodzinnych często są oparte o tradycyjne receptury; -- foodmiles czyli skracanie dystansu, drogi pomiędzy produktem a odbiorcą; -- prosumpcja czyli współudział klientów w tworzeniu produktów, może w trochę innej formie niż w korporacjach, w których najczęściej odbywa się to pośrednio i w jakimś stopniu pod kontrolą korporacji, ale na podstawie komunikacji bezpośredniej, dzięki większemu zaangażowaniu; łatwiej jest o aktywność z przekonania, że robimy coś ważnego, gdyż widzimy ten problem, bardziej się angażujemy, gdyż to są nasze miejsca pracy, nasza społeczność; -- crowdsourcing czerpanie wiedzy z tłumu, czyli klienci dzielą się swoją wiedzą, doświadczeniem tu i teraz, w ten sposób organizując poszczególne grupy zainteresowanych mamy potrzebne ogniwa do tworzenia innowacji społecznych.

264 264 INNOWACYJNOŚĆ SPOŁECZNA FIRM RODZINNYCH WYBRANE ASPEKTY Przedsiębiorcy rodzinni mogą odegrać znaczącą rolę w rozwiązywaniu problemów społecznych, gdyż mieszkańcy im ufają, wiedzą, że nie chodzi im tylko o pieniądze, ale o tworzenie rozwiązań dobrych dla firmy, pracowników i społeczności lokalnej. Jak podkreśla właściciel firmy Makarczykowie Skarb Matki w działalności rodzinnej nie są najważniejsze pieniądze, ale utrzymanie firmy na rynku, aby była ona czymś ważnym i dawała ludziom pracę (Zawadka, Hoffman 2011, s. 20). Firma rodzinna może przekonać w ten sposób do działania innych, a nie jest to łatwe zadanie, gdyż poziom zaangażowania społecznego w naszym kraju jest stosunkowy niski, podobnie jak poziom kapitału społecznego. Biznes rodzinny może odegrać ważną rolę w tworzeniu innowacji społecznych, nie ograniczając się jedynie do kwestii finansowych. Istnieje wiele przykładów firm rodzinnych wprowadzających wewnętrzne innowacje społeczne w postaci np. rozwiązań poprawiających sytuację pracowników, tworzących przyjazną atmosferę, włączających pracowników w tworzenie nowych rozwiązań. Przykładem jest Zakład Odzieżowy Krystian, dla którego wartością są dobrzy, oddani pracownicy, których zakład wyszkolił, przygotował do pracy. Jak podkreślają jej właściciele, na firmie rodzinnej spoczywa odpowiedzialność nie tylko za pracowników, ale za całe rodziny, które pracują razem, wzajemnie się znają, wiedzą o sytuacji swoich pracowników (Zawadka, Hoffman 2011, s ). Firmy rodzinne nie tylko wprowadzają wewnętrzne innowacje społeczne, ale również zewnętrzne, angażując w nie swoich pracowników i klientów. Przykładem jest firma Garage Creative, która wprowadziła innowacje w organizacji pracy przy współudziale pracowników (zlikwidowano sztywne zasady pracy, utrzymując 8-godzinny dzień pracy) oraz angażuje też w swój projekt klientów, którymi są pasjonaci motoryzacji. Pomagają urządzać restaurację, interesują się tym co się dzieje, przynoszą rzeczy, które mogą się przydać, gdyż firmę, restaurację mają tworzyć ludzie (Zawadka, Hoffman 2011, s ). Wśród przedsiębiorców jest wielu innowatorów społecznych, którzy w prowadzeniu swojej firmy wychodzą poza kwestie ekonomiczne, ponieważ dostrzegają problemy społeczne, które próbują włączyć w model swojego biznesu. Niejednokrotnie zaangażowanie społeczne towarzyszy im od samego początku działalności, dostrzegają problemy współczesnego świata, które są widoczne na poziomie lokalnym, tj. starzenie się społeczeństw, brak pracy, niedostosowanie edukacji do potrzeb rynku pracy, problemy zdrowotne oraz próbują odpowiadać na nie, podejmując współpracę z innymi podmiotami. Jednym z częstych problemów społecznych, w których rozwiązanie angażują się firmy rodzinne jest zdrowie i starzenie się społeczeństwa. Przykładem firmy zaangażowanej społecznie w zmianę stylu życia, włączenie seniorów i ich integrację ze społecznością lokalną stanowi Cafe marzenie kawiarnia, która jest miejscem z pomysłami i kulturą, miejscem spotkań z poetami młodego pokolenia, reportażystami, miejscem organizacji wieczorów śpiewania pieśni patriotycznych, gry na fortepianie. Dzięki innowacyjnym działaniom w postaci organizowania atrakcyjnego spędzenia czasu mieszkańcom, którzy nie mają zwyczaju wychodzenia z domu, organizowania spotkań dla dzieci, zabaw edukacyjnych, oferty darmowej kawy i herbaty czy degustacje, firma zmienia przyzwyczajenia mieszkańców, także starszych, ich styl życia i przez to realizuje się w rozwiązywanie lokalnych problemów społecznych (Zawadka, Hoffman 2011, s ).

265 ELŻBIETA SZUL 265 Przykładem zaangażowania wielu osób w tworzenie miejsca dla siebie, miejsca wszystkim przyjaznego jest Olandia, która oferuje rożne, ciekawe, ale nietypowe sposoby spędzania czasu wolnego, organizując np. warsztaty gotowania, robienia masła, wypieku chleba w piecu chlebowym i prowadząc działania na rzecz sportu i rozwoju turystyki okolic. Jak podkreśla właściciel, nie miałby on tyle zadowolenia robiąc biznes dla biznesu, ile radości daje mu tworzenie i możliwość pozytywnego wpływu na otoczenie oraz aktywna reakcja otoczenia. Najważniejsze w jego działaniu jest zaangażowanie w proces przemian otoczenia, najbliższej społeczności lokalnej. Zaangażowanie społeczne firmy przejawia się dodatkowo w powołaniu Fundacji Olandia, której celem jest integracja społeczna, tworzenie więzi międzyludzkich, pomoc osobom potrzebującym (Hoffmann, Jaszewska 2015, s ). Zalążkiem innowacyjności społecznej firm rodzinnych może być także sponsorowanie przez nie rożnych wydarzeń czy wspieranie akcji dobroczynnych. Jednorazowe akcje rozwiązują tylko niewielką cześć tych problemów, z którymi się spotykamy, dlatego ważna jest ciągłość i systematyczność działań w tym zakresie. Takie działania są często stałym elementem działalności firm rodzinnych. Przykładem innowacji społecznych, których podstawą były akcje dobroczynne i sponsorowanie imprez są zielone szkoły organizowane przez firmę Autoklinika oraz ich stosunek do dzieci zwracających się o pomoc, którą otrzymują w zamian za wykonywanie prostych prac w firmie. Takie działania powodują połączenie pomagania innym z dbaniem o własny interes, bo pomaganie innym, jak wskazuje właściciel, zwraca się, inwestuje się w ten sposób w klientów (Zawadka, Hoffman 2011, s ). Firmy rodzinne, podejmując działania mające na celu poprawę warunków pracy swoich pracowników oraz realizując inne działania zorientowane na potrzeby społeczności lokalnych i nie tylko, włączają się w rozwiązywanie problemów społecznych, dostrzegając w tym w potencjał do własnego rozwoju poprzez tworzenie rozwiązań podnoszących jakość życia jednostek. Podsumowanie W tworzeniu innowacji społecznych i ich wdrażaniu szczególnie istotna jest współpraca, bliskość otoczenia. A tu szczególną rolę mogą odgrywać firmy rodzinne, które z reguły są blisko swoich klientów i funkcjonują razem ze społecznością lokalną, w której działają wpływając na siebie nawzajem. Odmiennie niż duże firmy i korporacje, zazwyczaj bardzo oddalone od jednostek, którym oferują swoje produkty. Ta bliskość powoduje, że firmy rodzinne są bardziej zainteresowane ich bezpośrednim odbiorem przez otoczenie, a tym samym mogą być bardziej skłonne do działań społecznych, w tym innowacji o charakterze społecznym. Dla rozwoju innowacji społecznych szczególnie istotne są takie czynniki, jak: zaufanie, kapitał społeczny, współpraca, bliskość klientów, czyli aspekty, dzięki którym firmy rodzinne powinny mieć ułatwione zadanie i uzyskiwać przez to przewagę, ponieważ to głównie one (choć także pozostałe firmy sektora mikro i małych) budują swój potencjał na bazie współpracy i zaufania zarówno z klientami zewnętrznymi, jak i wewnętrznymi (pra-

266 266 INNOWACYJNOŚĆ SPOŁECZNA FIRM RODZINNYCH WYBRANE ASPEKTY cownicy). Przy czym mając na względzie ich rodzinność, reputację związaną z nazwiskiem, firmy rodzinne mogą być bardziej skłonne do działań społecznych. Bibliografia Anderson T., Curtis A., Wittig C. (2014), Definition and Theory in Social Innovation, Danube University, Krems Badanie firm rodzinnych 2015, Polska na tle Europy Środkowo-Wschodniej i świata (2015), PWC, Instytut Biznesu Rodzinnego, Warszawa. Caulier-Grice J., Davies A., Patrick R., Norman W. (2012), Defining Social Innovation Part 1, TEPSIE. Fazlagić J. (2012), Czy twoja firma jest innowacyjna? Jak poszukiwać innowacji w sektorze usług? Podpowiedzi dla MSP, PARP, Warszawa Gardawski J. (2013), Społeczna genealogia klasy przedsiębiorców prywatnych w III Rzeczypospolitej, (w:) Gardawski J., Rzemieślnicy i biznesmeni. Właściciele małych i średnich przedsiębiorstw prywatnych, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa. Głos Stoczni (2014), Innowacje, Zeszyt 2, PBiIS Stocznia, Warszawa. Guide to social innovation (2013), European Commission, Brussels. Hoffmann U., Jaszewska M., Zawadka M. (2015), Firma rodzinna. Opowieści polskich przedsiębiorców, PARP, Warszawa. Kanter R.M. (2012), Myślenie, które wyróżnia dobre firmy, Harvard Business Review Polska, nr 111. Kanter R.M. (2006), Korporacyjna innowacyjność społeczna nowy model innowacji, (w:) Zarządzanie innowacją, Helion, Gliwice. Kwaśnicki W. (2015), Innowacje społeczne nowy paradygmat czy kolejny etap w rozwoju kreatywności człowieka?, (w:) Misztal W., Chimiak G., Kościański A., Obywatelskość wobec kryzysu: uśpieni czy innowatorzy?, IFiS PAN, Warszawa. Lubimow-Burzyńska I. (2014), Proces tworzenia innowacji społecznych, (w:) Wyrwa J., Innowacje społeczne, w teorii i praktyce, PWE, Warszawa. Morawski M., Prudzienica M. (2011), Zarządzanie wiedzą w kreowaniu innowacji zarządczych, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław. Murray R., Caulier-Grice J., Mulgan G. (2010), The Open Book of Social Innovation, Nesta, London. Rok B. (2014), Społeczna innowacyjność biznesu wymiar etyczny, (w:) Innowacje społeczne, od idei do upowszechnienia efektu, IBRKK, Warszawa. Społeczne oceny uczciwości i rzetelności zawodowej (2016), CBOS, Warszawa. Sułkowski Ł, Marjański A. (2009), Firmy rodzinne, jak osiągnąć sukces w sztafecie pokoleń, Poltext, Warszawa. Sztompka P. (2002), Socjologia. Analiza społeczeństwa, Wydawnictwo Znak, Kraków. This is European Social Innovation (2010), European Union. Wiktorska-Święcicka A., Moroń D., Klimowicz M. (2015), Zarządzanie innowacjami społecznymi, trendy, perspektywy, wyzwania, Difin, Warszawa. Zawadka M., Hoffmann U. (2011), Moja historia moja firma, portrety polskich przedsiębiorstw rodzinnych, PARP, Warszawa.

267 Social Innovation of Family Businesses the Selected Aspects Summary ELŻBIETA SZUL 267 Innovation is mainly understood as technological, organisational, marketing or product improvements. But next to them there are still social innovations whose primary task is to implement new products, ideas, solutions, to meet social needs, to work together and to build relationships between individuals. Families that are usually close to the society and should be able to tailor their solutions to their needs, particularly at the local level, should play a key role in creating and implementing social innovation. The purpose of this article is to present the importance of family businesses in the area of social innovation - a new business model that is implemented and used by more and more companies. This paper, starting from the definition of social innovation, presents, on the selected examples, various aspects of social innovation that family businesses are creating and implementing. The article is based on literature research and case studies. Key words: social innovations, family businesses, innovativeness. JEL codes: O35 Социальная инновационность семейных фирм избранные аспекты Резюме Инновации понимают в основном как повышение технологической, организационной, маркетинговой или продуктовой эффективности. Но наряду с ними существуют еще социальные инновации, основной задачей которых является внедрение новых продуктов, идей, решений для удовлетворения общественных потребностей, сотрудничества между индивидами и формирования отношений между ними. Существенную роль в создании и внедрении социальных инноваций должны играть семейные фирмы, которые, как правило, находятся близко общества и могут легче приспосабливать свои решения к его потребностям, особенно на локальном уровне. Цель статьи представить значение семейных фирм в области социальной инновационности новой модели бизнеса, которую внедряет и применяет все больше фирм. В разработке, исходя из вопросов определения социальной инновационности, представили на избранных примерах разные аспекты, в каких социальные инновации создаются и внедряются семейными фирмами. В статье использовали анализ содержания литературы (первоисточников) и анализ конкретных случаев. Ключевые слова: социальные инновации, семейные фирмы, инновационность. Коды JEL: O35

268 268 INNOWACYJNOŚĆ SPOŁECZNA FIRM RODZINNYCH WYBRANE ASPEKTY Artykuł nadesłany do redakcji w maju 2017 roku All rights reserved Afiliacja: dr Elżbieta Szul Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej Wydział Filozofii i Socjologii Instytut Socjologii Pl. M. Curie-Skłodowskiej Lublin szul.elzbieta@poczta.umcs.lublin.pl

269 HANDEL WEWNĘTRZNY 2017;4(369): (tom II) 269 Arkadiusz Tuziak Uniwersytet Rzeszowski Innovation and Knowledge in the Context of Regional Development Summary The aim of the article is to present the role of innovation and knowledge in the development of a region. The method of subject literature analysis has shown three aspects of the issue of innovation and knowledge in the regional context. The first is a reference to the learning region concept. Second - showing the role of the creative class in the development of a region. Third aspect touches on innovative systems as socio-economical, institutional, productive and innovative networks creating a functional whole. Analysis and characteristics presented in the paper demonstrate the practical benefits of increasing innovation and knowledge in development processes and enhancing competitiveness of a region. In the dimension of social implications, the analysis indicates the indispensability of collective learning, using knowledge, human capital and innovation as well as networked cooperative-competitive relationship and cooperation as pro-development impulses of regional economy. This article is a review and analysis of the literature on the subject of selected aspects of innovation and knowledge in the regional development perspective. Key words: learning region, creative class, innovation system, knowledge, regional development. JEL codes: R11, A31, D83, F63 Introduction Innovation and knowledge are currently deciding about economic development and growth (Drucker 2004; Verspagen 2005; Christensen 2010). Countries and regions creating and using knowledge and innovation in their economic processes acquire high pace of economic development and gain competitive advantage over the surrounding. Capability to create, acquire and use innovation on the regional level depends on a dynamic system of mutually related elements. Among them the most important are: real level of innovation demand, possibility to exchange ideas and experience with external surrounding, network correlations between regional subjects, social systems openness for change and their ability to absorb innovation, effectiveness of shaping material and human resources oriented at innovation, acceptance and social approval for the broadly defined innovation activity (Grosse 2007). Developmental processes outlined and stimulated by innovation take the form of the system of mutually related and interdependent changes leading to building modern learning society and economy based on knowledge. Such social and economic structures are capable of using advanced technologies effectively, as well as high adapting abilities of changes generated by the process of globalization.

270 270 INNOVATION AND KNOWLEDGE IN THE CONTEXT OF REGIONAL DEVELOPMENT The learning region Knowledge has lately become basic resource of modern economy. Thus, there is a notable growth when it comes to the importance of interactive learning process both within organizational and spatial local and regional framework (Mailat and Kebir 1999; Capello and Faggian 2005). Functional necessity of knowledge and innovation in the learning processes finds its expression in the concept of the learning region which has been developed in academic literature since 1990 s (Florida 1995; Asheim 1996; Morgan 1997). The notion of the learning region was first applied on the basis of economic geography, where it was used to characterize and emphasize the role of cooperation and collective learning within the framework of regional clusters in order to raise the level of innovation and competitiveness of companies and regions. Within the inside structure of the learning region one may distinguish three basic classes (groups) of subdivisions: companies, regional structures, regional institutions (Rutten and Boekema 2007). From the perspective of practical functioning results of social-economical structures of cluster nature, the learning region should be treated as pro-developmental coalition of various regional institutional actors using the resources of human and social capital (Tuziak 2013). Richard Florida (1995), in his analysis of the types of regional development in the context of the demands of knowledge based economy, introduced the issue of the learning region concept in combination with the features of a massive production region. Its feature is permanent creation and connecting the phases of innovation and production. Industrial infrastructure in this region is created by companies network and the delivery system as a source of innovation. In the learning region there is a constant raising of human resources values, employees are highly qualified and motivated to continuous education. Physical infrastructure and region communication is oriented on the global needs and the system of electronic data exchange. Industrial regulation system of the learning region is flexible, the relations between business entities are based on mutual network dependencies. In the concept of the learning region it is emphasized that the factors of the world companies competitiveness as innovation, network connections, flexibility and entrepreneurship have their source on the local and regional level, defined in the social dimensional context (Rutten and Boekema 2012). Social-territorial learning system is created by the local actors working within the framework of a flexible structure of network connections. This network includes, besides the economical subjects, also social, political, administrative and institutional actors, among whom there is a favorable exchange of knowledge and information. The region organized according to these rules gain foundations of permanent development and effective functioning, increasing its adapting capabilities in view of new challenges. The evolution of regions toward social and economic territorial learning structures is a useful adapting strategy during globalization, facilitating partaking in this process due to learning and diffusion of knowledge within the framework of a given territory being a dynamic system of mutually related and network cooperating subjects (Singh 2005; Jewtuchowicz 2005; Rutten et al. 2014).

271 ARKADIUSZ TUZIAK 271 The process of collective learning in the regional dimension has a complex form and it proceeds on various levels of organizational and economic structures (Morgan 1997; Cooke and Schwartz 2007). In literature four types of collective learning are distinguished: the interactive, the organizational and the institutional one, and learning through learning (Maillat and Kebir 1999; Jewtuchowicz 2005). Interactive learning is implemented within the framework of relations between the subjects of production coordination process and innovation introduction. Interactive learning is a process during which essential knowledge coming to the production system and acquired individually be people, companies and institutions, is later integrated in the system of knowledge networks and used when implementing various enterprises. Organizational learning refers to organization as a whole and it is based on developing relations between the actors. When it comes to learning on organizational level, it is not the individual but the group knowledge which is of the key importance the experience of each member of the organization creates its individual, complex resource and therefore increases the system ability to learn as a whole. Learning in the institutional dimension refers to the institution ability to adapt its structures, action procedures and goals to the changing external needs and conditions. Formal institutions as public organizations, associations, development agencies etc., as well as the informal ones as values system, rules, conventions, trust, behavior pattern etc., play a crucial, pro-developmental role in the functioning of the learning region. Learning through learning is the process favoring knowledge accumulation and its faster development. During this process one initiates the mechanism which is based on the fact that the more the individual learns, the better it develops its ability to absorb new content, making it easier to keep learning. This type of learning is very important when it comes to region development, as it builds its specificity and raises the benefits of location which binds the investors with a specific territory (Jewtuchowicz 2005). The essence of the concept of the learning region is not existing only within analytical and functional frame of conditions or the course and results of learning in territorial dimension. The learning region is a dynamic connection of the three mutually conditioning themselves processes happening on a set dimension learning, permanent innovation creation and progressive territoriarity of development. Those processes and phenomena have intraregional character, but they also influence the relation between the region and the global economy. The learning region is creative, it has an ability to attract and keep creative, open for changes and pro-innovation oriented actors. The analytical and practical usage of the learning region concept is proven by the fact that it is permanently present in the academic discussion, in various scenes and modifications. One of examples of a lively discussion on the learning region is Regional Studies From learning region to learning in socio-spacial contex 46 (8) 2012 an issue which is completely devoted to this subject. The creative class Richard Florida, in his broad study entitled The Rice of the Creative Class: And How It s Transforming Work, Leisure, Community and Everyday Live (2004), devoted solely to the

272 272 INNOVATION AND KNOWLEDGE IN THE CONTEXT OF REGIONAL DEVELOPMENT creative class in USA, in the course of deep comparative analysis proves that creative people are the main factor deciding about development and competitive advantage of cities and regions. From the research conducted by the author it concludes that territorial arrangement of the creative class is very uneven, and that their representatives are centered in places characterized by a city-like climate, tolerance, openness to newcomers, ideas, values, lifestyles etc. Florida understands creative class not as based on trades classification, but on the typology of professional specializations (Florida 2004; 2005). His definition of the creative class is based on the assumption that it is created by people doing creative and innovative jobs, and this may be found in any particular trade. Creative employees focus on diagnosing problems, finding new solutions and creating meaning forms, new configurations and knowledge packages on the basis of its already existing elements (Boschma and Fritsch 2008, p. 287). Florida (2004) distinguished two categories in the structure of the creative class. The first is the super creative core this group is created by employees of a broad range of disciplines, such as science, engineering, education, computer design, as well as people connected with art, designing and media. Their representatives are involved in creating process. The super creative core is highly innovative, it creates new products and commercial goods. The main professional goal of the members of the super creative group is to look for creative and innovative solutions. Their work involves not solving the problems, but searching for them. The second category within the creative class is built of creative professionals, i.e. people of thorough technical education, working in the trades of health, finances, law and education. Their professional activity is based on solving particular problems using their high essential competences and abilities gained during higher education. The creative class is also created by representatives of bohemia artists, poets, people dealing with design, entertainment, fashion etc. According to Florida, people s climate is much more decisive than business climate when it comes to growth stimulation of cities and regions. Creative people stimulate and attract new types of economic enterprises, especially innovative ones, which are focused in the areas of highly advanced technologies. In the interesting analysis of factors deciding about happiness of cities, it was indicated that the factor playing essential role in the growth of the welfare and the feeling of happiness of metropolises citizens is human capital. It turned out to be more important than the income and other variables influencing happiness and life satisfaction (Florida et al. 2013). The essence of the creative class in the region economic developmental processes is included in the belief that geography is important, thus economy works not only in dimension, but also in place (Jałowiecki and Szczepański 2006; Boschma and Fritsch 2008). Representatives of the creative class pay attention to the place and specific characteristic of urban community. They are willing to emigrate and settle in the so called creative centers, i.e. cities open to incomers, tolerance, multiethnicity and cultural diversity. The city striving for the citizens from the creative class should offer them suitable conditions which could be summarized in the three T s formula (Florida 2004), i.e.: talent talented and educated citizens with a high human capital; tolerance varied, open for newcomers and tolerant community; technology technological infrastructure, innovative trades, advanced technol-

273 ARKADIUSZ TUZIAK 273 ogies. The creative class values meritocracy, variety, individualism, as well as infrastructure quality and urban services, so when searching for new place of residence and work, these are conditions and values which are important for them. When it comes to localization choices made by creative people, it is treating variety as a source of inspiration essential for creating innovation which matters. In the concept of the creative class the emphasis is on social and cultural factors of regional development. Social, cultural and mental features of a given place (city, region) such as tolerance, variety and openness are important determinants of development as they attract creative people. The activity of creative class brings tangible results and benefits connected with new ideas, advanced technologies, innovation and the region faster development. Within the concept of the creative class, a very important role is played by universities, as they attract and center creative and talented people who may implement their ideas and innovative enterprises there. Regions gain competitive advantage and opportunity to develop if they are capable of using innovation and technology produced by universities. Numerous studies, analysis and elaborations prove that currently universities take great credit for social and economic development of regions (Etzkowitz 2002; Harding et al. 2007; Olechnicka 2012). The contribution of the creative class concept is, among others, verification of a traditional approach to localization factors in business activity, according to which surrounding favoring economic growth should be characterized with good business climate. This view was critically evaluated and it was noted that the most important and the first in the cause and effect sequence is good climate for people. Representatives of the creative class do not choose their places of residence and work only on the basis of economic growth. The dependency has the opposite direction high economic growth is a result of concentration of the creative class specialist in specific places. Thus, it is not the people who move looking for jobs, but jobs moving with the people (Jałowiecki and Szczepański 2006; Boschma and Fritsch 2008). Innovative systems In the concept of the innovative system special attention is paid to the importance of cooperation, technology and information exchange, as well as mutual relations between individual elements of the system (Fritsch 2001). One can identify three basic ways of understanding innovative systems (Wojnicka 2006). In the first approach, innovative system is a network of institutions of public and private sector, due to which acquisition, modification and spreading of new technology takes place (Freeman 1991; 2002). In the second approach, innovative system is a set of institutions the actions of which, together or individually, contribute to the development and diffusion of new technologies, creating a functional system within the framework of which governments formulate and execute policies influencing innovative processes (Rutten et al. 2014). In the third understanding, one emphasizes the system of mutual connections between the institutions universities, businessmen, govern-

274 274 INNOVATION AND KNOWLEDGE IN THE CONTEXT OF REGIONAL DEVELOPMENT ment agencies, financial and consulting institutions etc., which create, store and transfer knowledge, abilities and tools defining new technologies (Metcalfe 2005). In the studies and analysis of innovative systems one could distinguish several levels the sector, the local, the regional, the national, and, finally, the global one (Lundvall 2008; Freeman 2002; Malerba 2004). The results of studies on the innovation of companies within the context of local development dynamics indicate that interactions are more intensive and the scope of cooperation between the elements of innovative systems is broader on the regional then on the national level (Vaz et al. 2004). That is why more often the attention of theorists and researchers is paid to the recognition of developmental potential, factors and conditioning of competitiveness, as well as innovational regions systems (Cooke et al. 2004; Grosse 2007; Gorzelak and Jałowiecki 2000; Szczepański et al. 2008; Nowakowska 2009; Olechnicka 2012). Regional innovative systems consist of many mutually related elements creating a functional whole (Edquist 1997; Wojnicka 2006). The first one includes institutions generating knowledge and innovation, i.e. companies, institutions mediating in the transfer of advanced technologies and providing business connected services, universities, R&D centers and public authorities. The second element of the structural innovation system includes knowledge transferring channels, enabling interaction, cooperation and substantive interdependence between the institutions. The third element of innovative system is its social and institutional surrounding, shaped by the market, public authorities and innovation infrastructure as financial, communicative and transport system. The forth element of innovative system includes its immanent features as: a) openness expressed as ability to acquire external knowledge and as connections with other innovative centers; b) behavior culture on the company and institutional level, determining the attitude of public authorities and local community toward enterprise, outlined by historically shaped social and cultural specifics of a given region; c) the whole i.e. the existence of all of the essential elements (Wojnicka 2006). When it comes to the pace, direction and coordination of developmental processes, accurate connection of national innovation systems with innovation systems functioning on regional level is very important (Okoń-Horodyńska 2000). The quality and effectiveness of these connections depend on the character and scope of cooperation between regional political elites, as well as how advanced the public-private partnership is in the area of financing developmentally important enterprises and investments. Regionalization of innovative and developmental processes means, among others, that country policy addressed to peripheral and less developed regions should prioritize stimulating creation of regional innovation strategies in these areas (Grosse 2007; Tuziak and Tuziak 2009; Tuziak 2008; 2013). The processes of creating and functioning of both regional and national innovation systems always proceed in the broadly understood social and cultural context. Encouraging the study and implementation of innovation strategy on the regional level cannot therefore be limited to shaping only the institutions and networks of their mutual relations and cooperation. It is essential to develop resources of social and intellectual capital, the scope and the form of cooperation, raising the level of trust, creativity, as well as establishing values, attitudes and behaviors on which the working of network connections is based.

275 ARKADIUSZ TUZIAK 275 Conclusions A common denominator of the learning region, the creative class and the innovation system concepts is the recognition of knowledge and innovation as the main factor in economic growth and development of companies, but also the whole social-cultural systems, i.e. cities, regions and countries. All of the mentioned concepts are connected by its approach to knowledge and innovation in territorial perspective. Innovation and knowledge in territorial terms are treated as interdependent elements of the creating resources process, engaging both the company and its external surrounding, and leading to gaining new technology, product and process (Maillat 2001). Territory is not an exogenous factor in creating innovation and technology, but it is directly present in their creation. Economic activity is therefore always within a certain territorial context (Crevoisier 2004). One of the results of globalization process is growth in the number of territorial, mainly regional, production systems, creating cooperation-competitive systems. Competitiveness between those systems is not based only on lowering the costs of production factors. Its main indicator is a complex set of resources, including human resources (among others as the creative class potential) stimulating the processes of creating and absorbing knowledge and innovation. Within the global competitiveness the winning regions are the ones which prove themselves as creative and open for change, implementing effective ways of creating and using knowledge in the process of permanent learning (Cooke and Schwartz 2007). The learning regions generate resources of useful knowledge, new ideas and solutions, creating environment and institutional infrastructure facilitating information and knowledge exchange, as well as strengthening creative developmental impulses within the framework of innovation system (Morgan 1997). This way regions which are rich in the creative class become the source of innovation, the driving force of the region and economic growth, as well as important actors in the global market game. Bibliography Asheim B.T. (1996), Industrial Districts as Learning Regions : A Condition for Prosperity?, European Planning Studies, Vol. 4, No. 4. Boschma R.A., Fritsch M. (2008), Klasa kreatywna a rozwój regionów w Europie, (in:) Jakubowska P., Kukliński A., Żuber P. (Eds.), Problematyka przyszłości regionów. W poszukiwaniu nowego paradygmatu, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa. Camagni R., Maillat D. (2006), Milieux innovateurs. Theorie et politiques. Economica Anthropos, Paris. Capello R., Faggian A. (2005), Collective learning and relational capital in local innovation processes, Regional Studies, Vol. 39, No. 1. Christensen C.M. (2010), Przełomowe innowacje. Możliwości rozwoju czy zagrożenie dla przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, Cooke P., Heidenreih M., Braczyk H-J. (Eds.) (2004), Regional Innovation Systems. The Role of Governances in a Globalized World, Routledge, London. Cooke P., Uranga M., Etexbarria G. (1997), Regional innovation systems: institutional and organizational dimension, Research Policy, Vol. 26, No. 4-5.

276 276 INNOVATION AND KNOWLEDGE IN THE CONTEXT OF REGIONAL DEVELOPMENT Crevoisier O. (2004), The innovative milieus approach: toward a territorialized understanding of the ecomomy?, Economic Geography, Vol. 80, No. 2. Drucker P.F. (2004), Natchnienie i fart czyli innowacja i przedsiębiorczość, Wydawnictwo Studio EMKA, Warszawa. Edquist C. (1997), Systems of innovation approaches their emergence and characteristics, (in:) Edquist C. (Ed.), Systems of Innovation : Technologies, Institutions and Organizations, Frances Pinter, London. Etzkowitz H. (2002), Incubation of incubators: innovation as a triple helix of university-industrygovernment networks, Science and Public Policy, Vol. 29, No. 6. Florida R. (1995), Toward the learning region, Futures, Vol. 27, No.5. Florida R. (2004), The Rice of the Creative Class: And How It s Transforming Work, Leisure, Community and Everyday Live (Paperback), Basic Books, New York. Florida R. (2005), The Flight of the Creative Class. The New Global Competition for Talent. Harper Business, Harper Collins, New York. Florida R., Mellander Ch., Rentfrow P.J. (2013), The Happiness of Cities, Regional Studies, Vol. 47, No. 4. Freeman C. (1991), Networks of Innovators: A Synthesis of Research Issues, Research Policy, Vol. 20, No. 5. Freeman C. (2002), Continental, national and sub-national innovation systems: complementarity and economic growth, Research Policy, Vol. 31, No. 2. Fritsch M. (2001), Co-operation in regional innovation systems, Regional Studies, Vol. 35. Gorzelak G., Jałowiecki B. (2000), Konkurencyjność regionów, Studia Regionalne i Lokalne, Vol. 1, No.1. Grosse T.G. (2007), Innowacyjna gospodarka na peryferiach?, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa. Harding A., Scott A., Laske S., Burtscher Ch. (Eds.) (2007), Bright Satanic Mills: Universities, Regional Development and the Knowledge Economy, Ashgate, Aldershot. Jałowiecki B., Szczepański M.S. (2006), Miasto i przestrzeń w perspektywie socjologicznej, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa. Jewtuchowicz A. (2005). Terytorium i współczesne dylematy jego rozwoju, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. Lundvall B.A. (2008), National innovation systems analytical concept and development tool, Industry and Innovation, Vol. 14, No. 1. Maillat D. (2001), Territory and innovation: the role of the milieu, (in:) Sweeney G. (Ed.), Innovation, Economic Progress and the Quality of live, Edward Elgar, Cheltenham. Maillat D., Kebir L. (1999), Learning region et systemes territoriaux de production, Revue d Economie Regionale et Urbaine, No. 3. Malerba F. (2004), Sectoral systems of innovation: Concepts, Issues and Analyses of Six Major Sectors in Europe, Cambridge University Press, Cambridge. Metcalfe J.S. (2005), Knowledge and enterprise: What makes capitalism work? plenary presentation to 5 th Triple Helix Conference The capitalization of Knowledge, Turin May. Morgan K. (1997), The learning region: Institutions, innovation and regional renewal, Regional Studies, Vol. 31, No. 5. Nowakowska A. (Ed.) (2009), Budowanie zdolności innowacyjnych regionów, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.

277 ARKADIUSZ TUZIAK 277 Okoń-Horodyńska E. (2000), Jak budować regionalne systemy innowacji, IBnGR, Warszawa. Olechnicka A. (2012), Potencjał nauki a innowacyjność regionów, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa. Rutten R., Benneworth P., Irawalti D., Boekema F. (2014), The Social Dynamics of Innovation Networks, Routledge, London. Rutten R., Boekema F. (2007), The Learning Region: Fundations, State of Art, Future, Edward Elgar, Cheltenham. Rutten R., Boekema F. (2012), From learning region to learning in a socio-spatial contex, Regional Studies, Vol. 46, No. 8. Singh J. (2005), Collaborative networks as determinants of knowledge diffusion patterns, Management Science, Vol. 51, No. 5. Szczepański M.S., Bierwiaczonek K., Nawrocki T. (Eds.) (2008), Kapitały ludzkie i społeczne a konkurencyjność regionów, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice. Tuziak A. (2013), Innowacyjność w endogenicznym rozwoju region peryferyjnego. Studium socjologiczne, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa. Tuziak A. (2008), Innowacyjność w procesie rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów peryferyjnych, (in:) Pawnik W., Zbiegień-Maciąg L. (Eds.), Organizacje w gospodarce innowacyjnej aspekty społeczne, prawne, psychologiczne, Uczelniane Wydawnictwa Naukowo-Dydaktyczne, Kraków. Tuziak A., Tuziak B. (Eds.) (2009), Regionalny wymiar procesów transformacyjnych. Zróżnicowania i podziały, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa. Vaz T.N., Viane J., Wigier M. (2004), Innovation in Small Firms and Dynamic of Local Development, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa. Verspagen B. (2005), Innovation and Economic Growth, (in): Fagerberg J., Mowery D.C., Nelson R.R. (Eds.), The Oxford Handbook of Innovation, Oxford University Press, Oxford-New York. Wojnicka E. (2006), Interakcje w procesie innowacyjnym jako czynnik konkurencyjności przedsiębiorstw, (in:) Górzyński M. (Ed.), System wspierania gron przedsiębiorczości publikacja podsumowująca, Studia Europejskie, No. 5. Innowacyjność i wiedza w kontekście rozwoju regionu Streszczenie Celem artykułu jest przedstawienie roli innowacyjności i wiedzy w rozwoju regionu. Stosując metodę analizy literatury przedmiotu przedstawiono trzy aspekty problematyki innowacyjności i wiedzy w kontekście regionalnym. Pierwszym jest odniesienie do koncepcji uczącego się regionu. Drugim ukazanie roli klasy kreatywnej w rozwoju regionu. Trzeci aspekt przedmiotowej problematyki to systemy innowacyjne jako sieciowe układy społeczno-ekonomiczne, instytucjonalne, produkcyjne i innowacyjne tworzące funkcjonalną całość. Przeprowadzone analizy wskazały praktyczne korzyści wynikające z rozwijania innowacyjności i wiedzy w procesach rozwoju i podnoszenia konkurencyjności regionu. W wymiarze implikacji społecznych analizy wskazują na nieodzowność zbiorowego uczenia się, wykorzystania zasobów wiedzy, kapitału ludzkiego i innowacyjności oraz sieciowych kooperacyjno-konkurencyjnych powiązań i współpracy jako prorozwojowych impulsów regionalnej gospodarki. Artykuł jest przeglądem i analizą literatury w za-

278 278 INNOVATION AND KNOWLEDGE IN THE CONTEXT OF REGIONAL DEVELOPMENT kresie wybranych aspektów problematyki innowacyjności i wiedzy w perspektywie rozwoju regionalnego. Słowa kluczowe: uczący się region, klasa kreatywna, system innowacji, wiedza, rozwój regionu. Kody JEL: R11, O31, D83, F63 Инновационность и знания в контексте развития региона Резюме Цель статьи представить роль инновационности и знаний в развитии региона. Применяя метод анализа литературы предмета, представили три аспекта проблематики инновационности и знаний в региональном контексте. Первый ссылка на концепцию учащегося региона. Второй указание роли созидательного класса в развитии региона. Третий аспект обсуждаемой проблематики инновационные системы как сетевые социально-экономические, институциональные, производственные и инновационные структуры, создающие функциональное целое. Проведенные анализы указали практические выгоды, вытекающие из развития инновационности и знаний в процессах развития и повышения конкурентоспособности региона. С точки зрения социальных импликаций анализы указывают необходимость коллективной учебы, использования накопленных знаний, человеческого капитала и инновационности, а также сетевых кооперативно-конкурентных связей и сотрудничества как импульсов, направленных на развитие региональной экономики. Статья обзор и анализ литературы в области избранных аспектов проблематики инновационности и знаний в перспективе регионального развития. Ключевые слова: учащийся регион, созидательный класс, система инноваций, знания, развитие региона. Коды JEL: R11, O31, D83, F63 Artykuł nadesłany do redakcji w maju 2017 roku All rights reserved Afiliacja: dr hab. Arkadiusz Tuziak, prof. UR Uniwersytet Rzeszowski Wydział Socjologiczno-Historyczny Instytut Socjologii ul. Rejtana 16C Rzeszów atuziak@tlen.pl

279 HANDEL WEWNĘTRZNY 2017;4(369): (tom II) 279 Zygmunt Waśkowski Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu Anna Jasiulewicz Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Rola sportu i rekreacji fizycznej w kształtowaniu się kapitału społecznego mieszkańców regionu Streszczenie Sport i rekreacja fizyczna z uwagi na swój integracyjny oraz angażujący charakter stanowią doskonałą platformę do budowania kapitału społecznego w regionie, który z kolei ma bezpośredni wpływ na jakość życia jego mieszkańców. Z uwagi na fakt, iż jakość życia jest jedną z najważniejszych determinant atrakcyjności regionu w kontekście wyboru miejsca zamieszkania obywateli, władze samorządowe powinny czynić starania, aby wspierać rozwój infrastruktury sportowej oraz wszelkich inicjatyw związanych ze sportem. W artykule zaprezentowano uwarunkowania rozwoju oraz wpływ sportu na kształtowanie się kapitału społecznego. Efektem rozważań jest autorska propozycja modelowego ujęcia procesu budowania kapitału społecznego przy aktywnym zaangażowaniu władz samorządowych oraz mieszkańców regionu. Słowa kluczowe: kapitał społeczny, sport, rekreacja fizyczna, samorząd terytorialny. Kody JEL: M31, Z20 Wstęp Wykorzystanie kapitału społecznego jako istotnego elementu funkcjonowania życia społecznego i ekonomicznego regionu jest przedmiotem wielu badań. Niektóre rozważania są prowadzone także w kontekście potencjalnych czynników mogących przyczyniać się do kształtowania kapitału społecznego mieszkańców, co zwiększa szanse na lepsze poznanie ich siły oddziaływania. Według autorów artykułu, rola sportu jako determinanty budowania kapitału społecznego jest wciąż obszarem naukowym in statu nascendi. Cel artykułu Celem artykułu jest zaprezentowanie potencjału sportu i rekreacji fizycznej w kontekście budowania i wzmacniania kapitału społecznego. Artykuł ma charakter teoretyczny, a jego efektem jest autorski model opisujący mechanizm kształtowania się ww. kapitału, przy współudziale mieszkańców oraz władz samorządowych.

280 280 ROLA SPORTU I REKREACJI FIZYCZNEJ W KSZTAŁTOWANIU SIĘ KAPITAŁU... Kapitał społeczny Pojęcie kapitału społecznego jest definiowane w sposób niejednoznaczny (Czapiński 2013; Kotarski 2013). Mimo że przede wszystkim socjolodzy interesują się tym pojęciem, przeniknęło ono także do teorii zarządzania oraz ekonomii. Termin użyty po raz pierwszy w 2016 roku przez Hanifan, rozpowszechniony został w latach 80. i 90. przez takich teoretyków, jak Putman, Fukuyama (podejście w skali makro), Coleman (skala mezo), Bourdieu (skala mikro). Koncepcja kapitału społecznego była rozwijana w kolejnych latach, a proponowane definicje były różnorodne (Sierocińska 2011). Bourdieu uważany za twórcę pierwszej współczesnej koncepcji kapitału społecznego twierdził iż jest to suma zasobów aktualnych i potencjalnych, które należą się jednostce lub grupie z tytułu posiadania trwałej, mniej lub bardziej zinstytucjonalizowanej sieci relacji, znajomości, uznania wzajemnego. W jego ujęciu kapitał społeczny jest dobrem prywatnym (Zajda 2011). Według Putmana, kapitał społeczny to te cechy organizacji społecznych, takich jak sieci (układy) jednostek lub gospodarstw domowych oraz powiązanych z nimi norm i wartości, które kreują efekty zewnętrzne dla całej wspólnoty. Interesowały go głównie duże społeczności, gdyż mają one największy wpływ na wzrost gospodarczy (Kotarski 2013). Z kolei Coleman postrzegał kapitał społeczny jako atrybut małych grup, w których nawiązywane są najsilniejsze relacje i traktował go jako umiejętności współpracy międzyludzkiej w obrębie grup i organizacji wspólnych interesów (Sierocińska 2011). Fukuyama uważał, że kapitał społeczny to uprzedmiotowiona, swobodna norma, która propaguje współpracę pomiędzy dwoma jednostkami lub większą ich liczbą i może być cechą zarówno rodziny, narodu oraz grup pośrednich. Krąg osób, wśród których obowiązują normy wzajemności, ufności i współpracy nazwał promieniem zaufania (radius of trust), a nowoczesne społeczeństwo to wiele nakładających się promieni, które wywierają tym większy wpływ na rozwój społeczno-gospodarczy, im rozleglejszy mają zasięg (Działek 2011). Mimo wielu różnych definicji istnieje jednak zgodność, że kapitał społeczny stanowi istotny czynnik rozwoju gospodarczego i społecznego zarówno w skali regionalnej, jak i lokalnej (Kłodziński 2003; Heffner 2007; Wojewódzka-Wiewiórska 2011). Wprowadzenie terminu kapitał społeczny jest związane z przyjęciem podejścia, że relacje międzyludzkie mogą stanowić źródło zasobów wykorzystywanych do realizacji różnych celów. Stosunki społeczne i sieci powiazań między jednostkami mogą być uznane za wartość dodaną, dzięki której osiąga się wspólne korzyści w określonych dziedzinach gospodarce, kulturze, polityce (Kotarski 2013). Najistotniejsze elementy składające się na kapitał społeczny to: różnorodne połączenia międzyludzkie, zaufanie, lojalność, solidarność, chęć porozumienia, zespół wspólnych wartości i zachowań. Jednym z czynników są także sieci społeczne warunkujące wspólne działania, co znajduje odzwierciedlenie w samoorganizowaniu się i samorządności, przede wszystkim w ramach dobrowolnych stowarzyszeń (Kotarski 2013; Wojewódzka-Wiewiórska 2014). Kapitał społeczny jest efektem istnienia różnych zależności między autonomicznymi partnerami: mieszkańcami, przedsiębiorcami, urzędnikami i innymi podmiotami, oraz inte-

281 ZYGMUNT WAŚKOWSKI, ANNA JASIULEWICZ 281 rakcji występujących między nimi. Spełnia on różnorakie funkcje w rozwoju regionalnym i lokalnym. Umożliwia cyrkulację tzw. wiedzy ukrytej, to znaczy takiej, która nie została skodyfikowana, i która nie podlega mechanizmom rynkowym. Ułatwia dyfuzję kolektywnej wiedzy, umiejętności i innowacji poza rynkiem. W obliczu stale zmieniającego się otoczenia i rosnącej konkurencji, zwiększa zdolność konkurencyjną środowiska lokalnego, w szczególności przez poszerzanie innowacyjnego potencjału samorządu. Dzięki tworzeniu norm społecznych związanych z poczuciem przynależności i tożsamości, kapitał społeczny umożliwia też redukcję kosztów transakcyjnych, ułatwia współpracę bez konieczności stosowania kosztownych i często nieefektywnych mechanizmów formalnej kontroli społecznej. Ułatwia również podejmowanie decyzji na różnych poziomach i sprawia, że reakcje podmiotów są łatwe do przewidzenia, ale także skraca czas trwania poszczególnych działań ludzkich. Zmniejsza ryzyko związane z prowadzeniem działalności gospodarczej. Kapitał społeczny powoduje wzrost aktywności ekonomicznej, a w rezultacie wzrost dobrobytu społecznego. Jest również czynnikiem promującym eliminację istniejących i potencjalnych konfliktów oraz zapobiegającym destabilizacji życia społecznego. Mimo faktu, że kapitał społeczny jest skomplikowanym i niejednorodnym pojęciem, jest zaliczany do istotnych czynników rozwoju regionalnego i lokalnego, a w szczególności, instrumentem stymulowania rozwoju obszarów wiejskich (Wojewódzka-Wiewiórska 2011). Z tego względu powinien być przedmiotem troski władz samorządowych, które odpowiadają za rozwój zarówno gospodarczy, jak i społeczny. Sport jako zjawisko społeczne Uprawianie sportu i rekreacji fizycznej jest zjawiskiem społecznym, którego korzenie sięgają początków cywilizacji. Wraz z pojawiającą się coraz większą ilością czasu wolnego, czyli czasu pozostającego do dyspozycji człowieka po wykonaniu przez niego obowiązków zawodowych i rodzinnych, zaczęła pojawiać się potrzeba jego zagospodarowania. Sport był jedną z form rozrywki, która zaczęła się rozwijać zwłaszcza od początku XX wieku i do dzisiaj jest on jednym z ulubionych zajęć wielu osób w każdym wieku. W zależności od poziomu profesjonalizmu, uprawianego sportu, może on spełniać różne funkcje społeczne, wśród których można wymienić: a) funkcję prozdrowotną uprawianie sportu jest jednym z najlepszych sposobów na utrzymanie dobrego stanu zdrowia, sylwetki i kondycji fizycznej aż do późnych lat życia; b) funkcję rozwijania cech wolicjonalnych rywalizacja sportowa rozwija u zawodników determinację, wolę walki, upór, dążenie do celu, które to cechy są bardzo pożądane w innych sferach życia; c) funkcję socjalizacyjną osoby mające kłopoty z przystosowaniem się do życia w społeczeństwie, z tzw. marginesu, za pośrednictwem sportu często radzą sobie z tym problemem lepiej niż w przypadku stosowania innych metody asymilacji; d) funkcję wychowawczą przez sport można rozwiać szczególnie wśród dzieci i młodzieży pożądane postawy i zachowania, takie jak szacunek do innych, patriotyzm;

282 282 ROLA SPORTU I REKREACJI FIZYCZNEJ W KSZTAŁTOWANIU SIĘ KAPITAŁU... e) funkcję integracyjną sport integruje zarówno tych, którzy go uprawiają (zawodnicy tej samej dyscypliny sportu) jak i tych, którzy go oglądają (kibice tej samej drużyny, reprezentacji kraju itp.). Generalnie uczestnictwo w sporcie przybiera dwie podstawowe formy aktywną i pasywną (por. schemat 1). Uczestnictwo aktywne może odbywać się indywidualnie, gdy osoba uprawiająca sport samotnie wykonuje ćwiczenia fizyczne czerpiąc z tego satysfakcję lub w szerszym gronie, gdy uczestnik bierze udział w rywalizacji sportowej wchodząc w bezpośrednie interakcje z innymi sportowcami. O ile indywidualnie wykonywane ćwiczenia sportowe mogą być podejmowane w dowolnym miejscu i czasie, o tyle współzawodnictwo sportowe wymaga form zorganizowanych. Potrzebne są do tego skodyfikowane i powszechnie uznawane zasady rywalizacji, a także wyposażone w odpowiednią infrastrukturę sportową miejsca (areny), w których rywalizacja może się odbywać. Z kolei uczestnictwo w formie pasywnej zwykle sprowadza się do oglądania zmagań innych sportowców i dopingowania ich do podjęcia większego wysiłku. Uczestnictwo pasywne może mieć miejsce w domu podczas oglądania transmisji telewizyjnych (tzw. uczestnictwo pośrednie) lub na arenach sportowych, na których rywalizują ze sobą inni zawodnicy (tzw. uczestnictwo bezpośrednie). Schemat 1 Rodzaje uczestnictwa w sporcie Źródło: opracowanie własne. Zaangażowanie samorządu terytorialnego w rozwój sportu i rekreacji fizycznej Jednym z kluczowych zadań samorządu jest zaspokajanie potrzeb mieszkańców regionu. Realizacja tego zadania może odbywać się przez działania wykonywane w ramach zadań własnych lub/i zadań zleconych. Wśród obligatoryjnych zadań własnych jednostki samorządowej wymienia się między innymi:

283 ZYGMUNT WAŚKOWSKI, ANNA JASIULEWICZ 283 a) dbanie o rozwój kultury fizycznej i sportu, w tym terenów rekreacyjnych i urządzeń sportowych, b) kształtowanie i upowszechnianie życia kulturalnego, w tym organizowanie i promowanie sztuki, tradycji lokalnych, c) utrzymanie gminnych urządzeń i obiektów użyteczności publicznej, np. bibliotek, domów kultury, obiektów sportowych itp. Wymienione zadania wiążą się ściśle z potrzebą organizacji czasu wolnego mieszkańców. Zgodnie z założeniami koncepcji marketingu terytorialnego, dysponując odpowiednimi zasobami władze samorządowe powinny umożliwiać swoim mieszkańcom spędzanie wolnego czasu w miejscu ich zamieszkania, w sposób i warunkach odpowiadających ich oczekiwaniom. Z uwagi na fakt, że coraz więcej osób aktywnie spędza czas wolny, uprawiając sport i rozmaite formy rekreacji fizycznej, znaczenia nabierają warunki, w jakich tę aktywność można podejmować. W interesie władz samorządowych powinno leżeć jak najefektywniejsze wykorzystanie posiadanych zasobów, by stworzyć szerokie możliwości spędzania wolnego czasu przez mieszkańców regionu, to znaczy takie, które przyczynią się do poprawy kondycji fizycznej i psychicznej mieszkańców, wzrostu wrażliwości społecznej, integracji, poczucia wspólnoty oraz szacunku do innych. Przede wszystkim aktywne spędzanie czasu wolnego, np. uprawianie sportu lub wspólne oglądanie wydarzeń sportowych, korzystnie wpływa na zacieśnianie więzi interpersonalnych i wzmacnia tzw. kapitał społeczny. W rezultacie nie tylko podnosi to jakość życia, ale także kształtuje atrakcyjność regionu jako miejsca zamieszkania w opinii mieszkańców i osób przyjezdnych (Marciszewska 1997). Sposób w jaki mieszkańcy regionu spędzają aktywnie swój wolny czas, jest determinowany wieloma czynnikami, m.in. przeznaczanymi na ten cel środkami finansowymi, indywidualnymi zainteresowaniami i popularnością danej dyscypliny sportu. Nie bez znaczenia są także walory naturalne regionu, dostępność infrastruktury, zasoby, jakimi dysponują władze samorządowe oraz inne jednostki zajmujące się organizacją życia mieszkańców, czy wreszcie działania podejmowane przez ww. podmioty w celu stworzenia i/lub poprawy warunków pozwalających mieszkańcom aktywnie wypoczywać w miejscu zamieszkania. Postawy samorządu wobec zagadnienia aktywnego spędzania czasu wolnego mieszkańców mogą przybierać pasywną, aktywną lub mieszaną postać. Pierwsza z nich polega na tym, że włodarze regionu zakładają, iż zagospodarowanie czasu wolnego leży w gestii każdego mieszkańca i nie trzeba w to ingerować. Poza stworzeniem minimalnych, obligatoryjnych warunków do aktywności ruchowej (parki, place zabaw, boiska szkolne), uznaje się, że nie ma potrzeby ingerowania w to, jak kształtuje się aktywność fizyczna mieszkańców. Postawa aktywna polega na tym, że już na poziomie strategii rozwoju regionu władze samorządowe uwzględniają aktywność ruchową mieszkańców jako ważną determinantę budowania kapitału społecznego i jakości życia. W związku z tym w sposób kompleksowy zarządzają dostępną infrastrukturą techniczną, rozwijają ją oraz zachęcają mieszkańców do podejmowania aktywności fizycznej. Z kolei mieszana postawa związana jest z sytuacją, w której władze samorządowe, wspólnie z innymi podmiotami publicznymi lub prywatnymi

284 284 ROLA SPORTU I REKREACJI FIZYCZNEJ W KSZTAŁTOWANIU SIĘ KAPITAŁU... przygotowują (administrują) podstawową infrastrukturę techniczną, taką jak np. place gier i zabaw, boiska do gry w piłkę nożną, ścieżki rowerowe, baseny, a jej wykorzystanie zależy od inicjatyw animatorów sportu lub tzw. liderów społecznych, ewentualnie samych mieszkańców. Z uwagi na fakt, że zasoby, którymi dysponują władze samorządowe są zwykle ograniczone i często nie pozwalają aktywizować społeczeństwa w pożądanym zakresie, rozwiązaniem problemu jest podjęcie współpracy z innymi podmiotami, które mogą swoją podstawową lub dodatkową działalnością pomóc w osiąganiu postawionych celów. Zdaniem specjalistów, każda planowa i marketingowo zorientowana działalność samorządu terytorialnego powinna być realizowana wspólnym wysiłkiem trzech grup decyzyjnych (Markowski 1999): mieszkańców, związków i stowarzyszeń biznesowych, organów administracji terytorialnej. W bardziej szczegółowym ujęciu problemu w zakresie tworzenia warunków i popularyzacji aktywnego spędzania wolnego czasu jako partnerów samorządu można wymienić: lokalne media, jednostki oświaty, organizacje sportowe, organizacje środowiskowe, przedsiębiorstwa, liderów opinii publicznej, inne samorządy terytorialne (np. miasta i gminy partnerskie). Władze samorządowe, wykorzystując swoje kompetencje, powinny być inicjatorem i koordynatorem przedsięwzięć zmierzających z jednej strony do przygotowywania warunków, a z drugiej strony do zachęcania mieszkańców do aktywnego spędzania wolnego czasu (Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym). Ich efektem powinna być oferta tzw. usług sfery społecznej, wynikająca z działania na polu kultury, sportu, wypoczynku, rekreacji, oświaty i zdrowia (Domański 1997). Dotyczy ona usług nieodpłatnych lub częściowo odpłatnych, kierowanych zarówno do dzieci i młodzieży, jak i do osób dorosłych. Mieszkańcy powinni mieć możliwość nie tylko zaspokojenia potrzeb rekreacyjnych w sposób odpłatny, ale także nieodpłatnie lub pokrywając jedynie część kosztów świadczenia usług. W odpowiedzi na zgłaszane potrzeby ludności władze samorządu terytorialnego, wykorzystując stojące do dyspozycji środki oraz bazując na szeroko zakrojonej współpracy z innymi podmiotami, powinny dołożyć starań, by możliwość ich zaspokojenia była jak największa. Środki stojące do dyspozycji władz samorządowych można podzielić na trzy grupy: a) Środki finansowe. W corocznie przygotowywanych budżetach samorządów znajdują się fundusze na realizację zadań własnych, w tym związanych z organizowaniem warunków krzewienia kultury fizycznej i sportu. Środki finansowe przeznaczane na ten cel zależą od tego, jaką postawę wobec ww. problemu przyjmuje samorząd. b) Infrastruktura. Można zaliczyć do niej obiekty sportowo-rekreacyjne (boiska sportowe, place gier i zabaw, hale sportowe, lodowiska, baseny), kina, teatry, muzea oraz tereny otwarte z przeznaczeniem na wypoczynek (np. parki, deptaki, ścieżki rowerowe, tereny zielone). Ich liczba i atrakcyjność w dużym stopniu rzutują na gotowość aktywnego spędzania wolnego czasu przez mieszkańców regionu. Często zarządzanie infrastrukturą przekazywane jest zakładom lub jednostkom budżetowym typu ośrodki sportu i rekre-

285 ZYGMUNT WAŚKOWSKI, ANNA JASIULEWICZ 285 acji, ośrodki kultury, stowarzyszenia, fundacje albo innym podmiotom działającym na zasadach komercyjnych. c) Pracownicy organów władz samorządowych. Potencjał w postaci pomysłów, umiejętności organizacyjnych, zdolności przywódczych i zaangażowania pracowników administracji samorządowej może z powodzeniem przyczyniać się do kształtowania postaw i zachowań mieszkańców (Frankowski 2000). Wydarzenia sportowe a kapitał społeczny Przejawem zorganizowanych form aktywności fizycznej są masowe wydarzenia sportowe, w których mieszkańcy miast mogą brać udział zarówno w roli widzów (uczestnictwo pasywne), jak i sportowców (uczestnictwo aktywne) (Pope, Turco 2001). Współcześnie wydarzenia sportowe spełniają bardzo ważną rolę w życiu społecznym, są popularnym sposobem spędzania czasu wolnego, a przy okazji nawiązywania relacji interpersonalnych i budowania więzi społecznych na poziomie wspólnot lokalnych. Zatem jak łatwo zauważyć, wydarzenia sportowe pośrednio przyczyniają się do kształtowania solidarności społecznej, integracji wokół wspólnych wartości i celów, ale także budowania kapitału społecznego. Wśród ogółu czynników miękkich to właśnie kapitał społeczny stanowi jedną z największych wartości, które decydują o postrzeganej przez mieszkańców jakości życia w regionie. To z kolei przekłada się na ich gotowość do większego zaangażowania w sprawy społeczne, pobudzanie inicjatyw oddolnych i jeszcze większą integrację. Każde wydarzenie o charakterze rozrywkowym z uwagi na swój niematerialny charakter jest niepowtarzalne. Szczególnie w przypadku imprez sportowych ostateczny wynik rywalizacji jest nie do przewidzenia, trudno też przewidzieć, jak będzie ona przebiegała i jakich emocji widzowie mogą się spodziewać (Mallen, Adams 2008). Należy dodać, że nawiązywane między widzami (a także między widzami i sportowcami) relacje kształtują się na płaszczyźnie emocjonalnej, zatem mają istotny wpływ na budowany za pośrednictwem sportu kapitał społeczny. Podczas uczestnictwa w imprezach sportowych najczęściej pojawiają się emocje pozytywne, a ich przejawem może być zabawa, radość, zachwyt, zauroczenie. Czasem też pojawiają się emocje negatywne, dotyczy to zwłaszcza konsumpcji wydarzeń sportowych, podczas których drużyna, której widzowie kibicują przegrywa rywalizację z przeciwnikiem. Konsumpcja widowisk artystycznych i widowisk sportowych odbywa się publicznie. Fakt ten ma niezwykle ważne znaczenie w kontekście kapitału społecznego, który jest przedmiotem rozważań w niniejszym artykule. Dzieje się tak dlatego, że widzowie, oglądając zmagania zawodników, wchodzą w bezpośrednie interakcje ze sobą oddziałując na siebie, najczęściej przez podzielanie wspólnych odczuć i emocji (Hoyle 2002). Skutki tych interakcji nie kończą się z chwilą zakończenia imprezy, lecz mają swoje konsekwencje później w postaci interpersonalnych relacji, zbudowanych mikrospołeczności, które są nieodzownym elementem życia w mieście czy regionie.

286 286 ROLA SPORTU I REKREACJI FIZYCZNEJ W KSZTAŁTOWANIU SIĘ KAPITAŁU... Rola sportu w życiu mieszkańców regionu jest niezwykle istotna. Oprócz wymienionych wcześniej funkcji, za jego pośrednictwem tworzy się kapitał społeczny, stanowiący podstawę jakości życia. Z wyżej wymienionego względu władze samorządowe nie mogą bagatelizować tego aspektu w procesie zarządzania destynacją. Na schemacie 2 przedstawiono autorską koncepcję modelu opisującego kształtowanie się kapitału społecznego za pośrednictwem sportu i roli jaką w tym spełnia samorząd. Schemat 2 Sport w procesie kształtowania się kapitału społecznego Źródło: jak w schemacie 1. Mieszkańcy angażują się w życie sportowe regionu na wiele sposobów, zarówno w formie aktywnej, jak i pasywnej. Czerpanie korzyści, jakie niesie za sobą uczestnictwo w wydarzeniach sportowo-rekreacyjnych lub aktywność fizyczna w sporcie niezorganizowanym możliwe jest dzięki pięciu podstawowym funkcjom sportu. Efektem jest między innymi tworzenie się kapitału społecznego, integrującego społeczeństwo. Siła tego kapitału pośrednio jest pochodną warunków, które do uprawiania sportu stwarzają mieszkańcom władze samorządowe i podmioty z nimi współpracujące. Uwzględniając komponenty zaprezentowanego modelu można w bardziej efektywny sposób zarządzać zasobami, które pozostają do dyspozycji tak, by za pośrednictwem sportu podnosić warunki życia w regionie.

287 ZYGMUNT WAŚKOWSKI, ANNA JASIULEWICZ 287 Podsumowanie Na podstawie przeprowadzonych w artykule rozważań można zauważyć zjawisko wzajemnego oddziaływania na siebie dwóch płaszczyzn sportu i kapitału społecznego. Sport to dziedzina, w której propagowaniu i rozwoju ważne znaczenie ma kapitał społeczny. Z drugiej strony, sport i rekreacja fizyczna pełnią znaczącą rolę w budowaniu tego kapitału. Korzyści wynikające z tworzenia kapitału społecznego za pośrednictwem sportu powinny być istotnym punktem zainteresowania władz samorządowych. Przez działania stwarzające korzystne warunki do czynnego i biernego uczestnictwa w rekreacji fizycznej mogą przyczyniać się do kreowania cennego kapitału społecznego mieszkańców regionu, a w konsekwencji sprawiać, że zarówno władze, jak i obywatele będą beneficjentami wielu pożytków płynących z jego istnienia i wzmacniania. Bibliografia Czapiński J. (2013), Stan społeczeństwa obywatelskiego. Kapitał społeczny, (w:) Czapiński J, Panek T. (red.), Diagnoza społeczna Warunki i jakość życia Polaków. Raport, Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa. Domański T. (red.) (1997), Marketing terytorialny, mat. konf., Uniwersytet Łódzki, Łódź. Działek J. (2011), Kapitał społeczny - ujęcia teoretyczne i praktyka badawcza, Studia Regionalne i Lokalne, nr 3(45). Frankowski Z. (red.) (2000), Działalność marketingowa gmin, Wyższa Szkoła Humanistyczna, Ciechanów. Heffner K. (2007), Rozwój społeczno-gospodarczy obszarów wiejskich,. Definicje-uwarunkowaniazależności-czynniki-skutki. Badania zróżnicowania rozwoju obszarów wiejskich, (w:) Rosner A. (red.), Zróżnicowanie poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich a zróżnicowanie dynamiki przemian, IRWiR PAN, Warszawa. Hoyle H.L. (2008), Event Marketing, John Wiley & Sons Inc., New York. Kłodziński M. (2003), Kapitał społeczny jako podstawowy czynnik różnicujący stopień rozwoju gospodarczo-społecznego gmin wiejskich, (w:) Adamowicz M. (red.), Strategie rozwoju lokalnego, Aspekty instytucjonalne, Tom I, Wydawnictwo SGGW, Warszawa. Kotarski H. (2013), Kapitał ludzki i kapitał społeczny a rozwój województwa podkarpackiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów. Mallen Ch. Adams L.J. (2008), Sport, Recreation adn Tourism Event Management, Butterworth- Heinemann, Burlington. Marciszewska B. (1997), Marketing usług rekreacyjno-sportowych, Centralny Ośrodek Sportu Resortowe Centrum Metodyczno-Szkoleniowe Kultury Fizycznej i Sportu, Warszawa. Markowski T. (1999), Zarządzanie rozwojem miast, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Pope N., Turco D. (2001), Sport & Event. Marketing, The McGraw Hill, Rosewille. Sierocińska K. (2011), Kapitał społeczny. Definiowanie, pomiar i typy, Studia Ekonomiczne, nr 1(LXVIII). Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz.U. z 2016 r. poz. 446 z późn. zm.).

288 288 ROLA SPORTU I REKREACJI FIZYCZNEJ W KSZTAŁTOWANIU SIĘ KAPITAŁU... Wojewódzka-Wiewiórska A. (2011), Social capital as an endogenous factor of local development, Roczniki Naukowe SERiA, Tom XIII, Zeszyt 6. Wojewódzka-Wiewiórska A. (2014), Strukturalny wymiar kapitału społecznego w Polsce, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, nr 347. Zajda K. (2011), Czym jest kapitał społeczny mieszkańców polskiej wsi, jak go mierzyć i czy warto inwestować w jego wzmocnienie?, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Sociologica, nr 37. The Role of Sports and Physical Recreation in Shaping of Social Capital of Region s Residents Summary Sports and physical recreation, due to their inclusive and engaging character, are an excellent platform for building social capital in the region, which, in turn, has a direct impact on the quality of life of its residents. Due to the fact that the quality of life is one of the most important determinants of the attractiveness of the region in the context of the choice of the place of residence of citizens, local authorities should strive to support the development of sports infrastructure and all sport-related initiatives. The article presents the conditions of development and the influence of sports on the shaping of social capital. The final result of the discussion is the authors proposal for modelling the process of building social capital with the active involvement of local authorities and inhabitants of the region. Key words: social capital, sports, physical recreation, local self-government. JEL codes: M31, Z20 Роль спорта и физической рекреации в формировании общественного капитала жителей региона Резюме Спорт и физическая рекреация ввиду своего интеграционного и вовлекающего характера представляют собой великолепную основу для формирования общественного капитала в регионе, который, в свою очередь, оказывает непосредственное влияние на качество жизни его жителей. Учитывая факт, что качество жизни один из основных детерминантов привлекательности региона в контексте выбора местожительства граждан, органы местного самоуправления должны стараться поддерживать развитие спортивной инфраструктуры и всякие инициативы, связанные со спортом. В статье представили обусловленности развития и влияние спорта на формирование общественного капитала. Эффектом рассуждений стало авторское предложение модельного подхода к процессу формирования общественного капитала при активном включении органов самоуправления и жителей региона.

289 ZYGMUNT WAŚKOWSKI, ANNA JASIULEWICZ 289 Ключевые слова: общественный капитал, спорт, физическая рекреация, местное самоуправление. Коды JEL: M31, Z20 Artykuł nadesłany do redakcji w maju 2017 roku All rights reserved Afiliacje: dr hab. Zygmunt Waśkowski, prof. nadzw UEP Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu Wydział Zarządzania Katedra Strategii Marketingowych al. Niepodległości Poznań z.waskowski@ue.poznan.pl dr Anna Jasiulewicz Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Wydział Nauk Ekonomicznych Katedra Polityki Europejskiej i Marketingu ul. Nowoursynowska Warszawa annajasiulewicz@gmail.com

290 290 HANDEL WEWNĘTRZNY 2017;4(369): (tom II) Krzysztof Wilk, Michał Tarnowski, Artur Chołaściński, Robert Terczyński, Paweł Eider Uniwersytet Szczeciński Geografia wybranych doświadczeń krajoznawczych motocyklistów uprawiających turystykę skuterową zrzeszonych w klubie Burgmania Streszczenie Aktywność turystyczna wpływa na zwiększenie percepcji turystycznej mieszkańców danego regionu. Jedną z nowszych form turystyki w Polsce jest turystyka motocyklowa. Jej odmianą jest turystyka uprawiana na tzw. maxi skuterach. Celem pracy było określenie miejsca turystyki krajoznawczej (motywów poznawczych) w migracjach turystycznych podejmowanych przez motocyklistów członków grupy zachodniopomorskiej Burgmanii oraz określenie geografii ich najważniejszych doświadczeń krajoznawczych. Materiał badany stanowiło 38 motocyklistów w wieku od 36 do 67 lat, płci męskiej. Motocykliści zrzeszeni w klubie Burgmania w sezonie 2015 podczas 61 wyjazdów pokonali km. Średnia odległość drogowa do miejsc docelowych wyjazdów wynosiła 160 kilometrów, przy czym w przypadku połowy wyjazdów (50,8%) miejsca docelowe położone były w odległości do 100 km. Stwierdzono dominację wyjazdów jednodniowych do miejsc docelowych leżących w ekwidystancie umożliwiającej penetrację turystyczną regionu. Podstawowym celem była sama przyjemność z jazdy w grupie i motywy towarzyskie. Turystyka skuterowa może się przyczynić do podniesienia poziomu doświadczeń krajoznawczych. Implikację praktyczną stanowią zestawione w pracy trasy, punkty docelowe i pośrednie, które można wykorzystać w planowaniu przyszłych wyjazdów motocyklowych. Słowa kluczowe: doświadczenia turystyczne, turystyka motocyklowa, geografia turystyki. Kody JEL: L83 Wstęp Na Pomorzu Zachodnim występuje problem niewielkiej identyfikacji i poczucia związku jego mieszkańców z miejscem urodzenia. Ich tożsamość regionalna jest bardzo słabo ukształtowana (Prawelska-Skrzypek, za: Głąbiński 2008, s. 13). Regionalizm zachodniopomorski istnieje na poziomie struktur instytucjonalnych i kultury oficjalnej. ( ) na poziomie świadomości społecznej nie można jeszcze mówić o występowaniu integracji regionalnej. ( ) Pomorze Zachodnie jest regionem bardziej w sensie administracyjnym niż świadomościowym (Leoński, za: Głąbiński 2008, s. 76). Kształtowanie związku mieszkańców ze swoim regionem bywa procesem długotrwałym. Jednym z podstawowych sposobów na wzmacnianie tych więzi jest poznawanie swojej

291 K. WILK, M. TARNOWSKI, A. CHOŁAŚCIŃSKI, R. TERCZYŃSKI, P. EIDER 291 własnej małej ojczyzny (zwiększenie percepcji przestrzeni geograficzno-krajoznawczej 1 ). Proces ten realizuje się głównie poprzez aktywność turystyczną i krajoznawstwo 2. Nie są one tożsame. Motywy aktywności turystycznej mogą być bardzo różne, a chęć poznania regionu/kraju wcale nie musi być wśród nich dominującą 3. Należy jednak założyć, że motywy uprawiania turystyki oraz podejmowania aktywności turystycznej ( ) na ogół nie występują pojedyńczo, a decydując się na wyjazd zwykle kierujemy się kilkoma motywami (Alejziak 2009, s. 163). Dlatego dla pedagogów (a takimi są autorzy niniejszego opracowania) ważna jest każda forma migracji turystycznych, która może zwiększać percepcję przestrzeni geograficzno- -krajoznawczej regionu (czyli w założeniu wpływać na większy związek z małą ojczyzną). Jednak aby władze lokalne oraz podmioty gospodarcze były nią zainteresowane, muszą odnosić korzyści z tych migracji. W przypadku np. gmin może to być kształtowanie wizerunku jako miejsca przyjaznego dla turystyki, natomiast dla podmiotów gospodarczych migracje muszą się wiązać z produktem, który mogą sprzedać. Jedną z coraz popularniejszych form turystyki w Polsce jest turystyka motocyklowa 4. Jej odmianą jest turystyka uprawiana na tzw. maxi skuterach. Skuter to lekki, obudowany motorower lub motocykl, którego silnik i zbiornik na paliwo znajdują się w tylnej części pojazdu, poniżej kanapy, a pozycja kierowcy przypomina siad na krześle. Obecnie, większość producentów posiada w ofercie również znacznie większe pojazdy tego typu, tzw. maxi skutery. Są to komfortowe, dobrze wyposażone motocykle o pojemności silnika od 125 cm 3 do nawet 840 cm 3, mocy od 8 do 76 KM i masie przekraczającej nawet 250 kg. Z uwagi na dobrą ochronę przed warunkami atmosferycznymi (wysoka przednia szyba, rozbudowane owiewki przednie) i znaczą przestrzeń bagażową, nadają się do jazdy turystycznej. Od 2009 roku w Szczecinie odbywają się cotygodniowe spotkania miłośników tych pojazdów, zrzeszonych wokół ogólnopolskiego forum i klubu Burgmania Klub Maxi Skuterowy 1 Percepcja (postrzeganie) przestrzeni turystycznej jest pojęciem złożonym. Jest to zespół bodźców dochodzących do mózgu i w nim przetwarzanych we wrażenia, wyobrażenia, skojarzenia itd., determinujących zachowanie się organizmu. Czynnikiem decydującym o reakcji jest swoisty proces kojarzenia i porównywania rzeczywistości postrzeganej ze wzorcami zapisanymi w pamięci, obojętnie, czy utrwalonej genetycznie, czy też nabytej w trakcie uczenia. Jest uwarunkowana przez czynniki somatyczne i społeczno-kulturowe (Krzymowska-Kostrowicka 1997, s. 18). W niniejszej pracy pojęcie percepcji zredukowane zostało do świadomości wartości krajoznawczej odwiedzanego miejsca, czyli ujęcia bliższemu definicji Jałowieckiego mówiącej, że percepcja jest sumą postrzegania, rozpoznawania, porównywania, klasyfikowania, oceniania i wartościowania rzeczywistości (Krzymowska-Kostrowicka 1997, s.33). 2 O definicjach krajoznawstwa i jego relacjach z turystyką pisze szczegółowo Kruczek i in. (2003, s. 7-12, 24-26). Na użytek niniejszej pracy za wystarczającą uznano definicję opracowaną przez ZG PTTK: krajoznawstwo jest wielostronną, a więc kompleksową znajomością kraju (wiedzą o kraju), jego przeszłości i współczesności (ze szczególnym uwzględnieniem własnego regionu), którą osiąga się i rozwija zarówno indywidualnie, jak też zespołowo w czasie wycieczek po kraju oraz uzupełnia przez lekturę i innymi środkami (za: Bieńczyk 2003). 3 Typologia motywów uprawiania turystyki w literaturze przedmiotu ujmowana jest w różny sposób, a ich klasyfikacja jest często bardzo rozbudowana zagadnienia związane ze potrzebami turystycznymi i motywacjami uprawiania turystyki szczegółowo omawia w swojej pracy Alejziak (2009). Ponieważ autorzy niniejszego opracowania skoncentrowali się na elementach krajoznawczych, uznano za wystarczający podział celów migracji turystycznych na: wypoczynkowe, poznawcze i uprawiania zamiłowań. Tym samym biorąc pod uwagę dominujący motyw wyjazdu, migracje turystyczne podzielić można na: turystykę wypoczynkową, krajoznawczą oraz kwalifikowaną (Rogalewski, za: Lijewski i in. 1998, s. 15). 4 Turystykę motocyklową, opierając się na definicji Hunzikera i Krapfa, zdefiniował Biedroń (2011, s. 15): turystyka motocyklowa to całokształt stosunków i zjawisk związanych z podróżowaniem i pobytem osób przyjezdnych, które posługują się motocyklami jako środkami transportu i o ile ich pobyt nie wiąże się ani z osiedleniem, ani z jakąkolwiek działalnością zarobkową. Autor ten zaliczył ją do turystyki kwalifikowanej (Biedroń 2011, s. 21).

292 292 GEOGRAFIA WYBRANYCH DOŚWIADCZEŃ KRAJOZNAWCZYCH MOTOCYKLISTÓW... ( W spotkaniach klubu w latach uczestniczyło 4-5 osób. W sierpniu 2016 roku grupa ta liczyła już 38 osób i wciąż się zwiększa. Jej członkami są nie tylko Szczecinianie, ale również mieszkańcy Stargardu, Świnoujścia, Koszalina, Wolina. Świadczy to o stale rosnącym zainteresowaniu maxi skuterami. Celem pracy było określenie miejsca turystyki krajoznawczej (motywów poznawczych) w migracjach turystycznych podejmowanych przez motocyklistów członków grupy zachodniopomorskiej Burgmanii oraz określenie geografii ich najważniejszych doświadczeń krajoznawczych. Materiał i metoda Materiał badany stanowiło 38 motocyklistów w wieku od 36 do 67 lat, płci męskiej. Osoby te posiadały wykształcenie średnie lub wyższe, stałą pracę lub byli na emeryturze. Wszyscy byli właścicielami maxi skuterów. Badani byli mieszkańcami Szczecina, Stargardu, Wolina, Wałcza oraz Świnoujścia i tworzyli grupę zachodniopomorską ogólnopolskiego klubu Burgmania Klub Maxi Skuterowy. Metodą badawczą był sondaż diagnostyczny dotyczący turystycznych wyjazdów na maxi skuterach w sezonie motocyklowym 2015 (okres od marca do listopada 2015 roku). Techniką badawczą był wywiad oraz analiza zgromadzonej dokumentacji (zdjęć, map, przewodników, kosztorysów), narzędziem badawczym był kwestionariusz wywiadu. Miejsca odwiedzane podczas wyjazdów turystycznych klubu opisano według ich atrakcyjności turystycznej (Lijewski i in. 1997, s ). Uwzględniono wykorzystanie podczas wyjazdów: -- posiadanych walorów turystycznych: wypoczynkowych, krajoznawczych kulturowych i krajoznawczych przyrodniczych, specjalistycznych; -- dostępności komunikacyjnej skoncentrowano się na odległości miejsc odwiedzanych od miejsca wyjazdu oraz jakości dróg; dla określenia zasięgu przestrzennego posłużono się ekwidystantą (linią jednakowych odległości); -- wybranych składowych zagospodarowania turystycznego. W pracy skupiono się przede wszystkim na wykorzystaniu przez motocyklistów walorów turystycznych odwiedzanych miejsc. Takie ujęcie może być też pomocne w określeniu rdzenia produktu sportowo-rekreacyjnego 5. 5 Najczęściej wyodrębnione poziomy w strukturze produktu sportowo-rekreacyjnego to: rdzeń produktu to podstawowa potrzeba lub potrzeby, które zgłaszają klienci, a organizacje sportowo-rekreacyjne są w stanie je zaspokoić, produkt rzeczywisty to realna oferta, którą klient kupuje w celu zaspokojenia potrzeb; produkt rzeczywisty jest więc odpowiedzią na rdzeń produktu i przedstawia konkretne dobro lub usługę (cenę, markę, dystrybucję, personel itd.), produkt poszerzony poszerzenie produktu ma często formę usługi dodatkowej, która wzbogaca produkt rzeczywisty i podnosi jego atrakcyjność, działania te mogą polegać także na zastosowaniu innych instrumentów marketingowych (np. promocji, ceny, dystrybucji), produkt potencjalny to wszystkie potencjalne cechy i korzyści, które uzyska klient po zakupie usługi sportowo-rekreacyjnej; korzyści oferowane na tym poziomie najczęściej dotyczą elitarnych klientów; taka innowacyjna i zindywidualizowana oferta sprawia, że klienci mają wrażenie, że. usługa ta jest stworzona na ich zamówienie (Grzeganek-Więcek i in. za: Kantyka 2015, s. 808).

293 K. WILK, M. TARNOWSKI, A. CHOŁAŚCIŃSKI, R. TERCZYŃSKI, P. EIDER 293 Omówienie Motocykliści zrzeszeni w klubie Burgmania w sezonie 2015 podczas 61 wyjazdów pokonali km. Średnia odległość drogowa do miejsc docelowych wyjazdów wynosiła 160 kilometrów, przy czym w przypadku połowy wyjazdów (50,8%) miejsca docelowe położone były w odległości do 100 km. Wszystkie wyjazdy były wyjazdami krótkoterminowymi (do 5 dni). W przeważającej większości (54 wyjazdy 90,2%) były to jednodniowe wyjazdy, bez noclegu, a miejsca docelowe zawierały się w ekwidystancie 260 km (przy czym w ekwidystancie do 200 km a więc do miejscowości położonych w regionie mieści się 78,7% wyjazdów), podczas których motocykliści przejechali km. Ekwidystantę miejsc docelowych przedstawiono na wykresie 1. Wykres 1 Ekwidystanta miejsc docelowych wyjazdów motocyklistów w sezonie Procentowy udział wyjazdów Do 50 km km km km Więcej Odległość miejsca docelowego Źródło: opracowanie własne. Większość wyjazdów to wycieczki zagraniczne (75,4%). Przyczynę tego stanu rzeczy należy upatrywać w położeniu Szczecina w bezpośredniej bliskości Niemiec i lepszej jakości tamtejszych dróg. Analizę geografii turystyki uprawianej przez motocyklistów zrzeszonych w klubie Burgmania dokonano na podstawie atrakcyjności turystycznej miejsc docelowych wyjazdów (analiza dokumentów) oraz uzupełniono poprzez wywiady (por. tabela 1). Na tej podstawie stwierdzono, że posiadanie walorów wypoczynkowych przez miejsce odwiedzane nie było brane pod uwagę przy wyznaczaniu trasy. W miejscach docelowych

294 294 GEOGRAFIA WYBRANYCH DOŚWIADCZEŃ KRAJOZNAWCZYCH MOTOCYKLISTÓW... stwierdzono wyraźną dominację walorów kulturowych nad walorami krajoznawczymi przyrodniczymi. Żaden walor przyrodniczy nie był brany pod uwagę przez motocyklistów jako główny cel migracji turystycznej. W wykorzystanych walorach turystycznych tylko pięciokrotnie wymieniono walory przyrodnicze (jeziora). W każdym przypadku wiązało się to jednak z równoczesnym występowaniem waloru kulturowego w odwiedzanym miejscu oraz odpowiednią infrastrukturą (np. ścieżka edukacyjna w Moryniu). Powodem tego może być fakt, iż zwiedzanie walorów przyrodniczych wiąże się z wykorzystaniem infrastruktury turystycznej (szlaków turystycznych pieszych, wodnych, rowerowych). Natomiast wyposażenie motocyklistów (kaski, spodnie, kurtki, obuwie) utrudnia uprawianie turystyki krajoznawczej przyrodniczej bez zmiany ubioru. Czynnik ten jest również decydujący w przypadku wszelkiego rodzaju turystyki aktywnej (specjalistycznej), która najczęściej wiąże się z wykorzystaniem walorów przyrodniczych z użyciem odpowiedniego sprzętu/ubioru. Stąd brak jest jakiegokolwiek wykorzystania walorów specjalistycznych podczas wyjazdów motocyklistów 6. Natomiast na podstawie wywiadów oraz analizy docelowych i pośrednich miejsc destynacji turystycznych można stwierdzić, że walory krajobrazowe, które można powiązać z walorami przyrodniczymi, stanowią istotny czynnik przy wyznaczaniu tras wycieczek członków grupy. Potwierdza to wykazana różnica między odległościami drogowymi, a łącznym pokonanym dystansem (przy uwzględnieniu również drogi powrotnej), która pokazuje, jak istotnym czynnikiem wyjazdów jest sama przyjemność jazdy w grupie (por. tabela 1). Dostępność komunikacyjna (jakość drogi) oraz walory krajobrazowe były decydującymi kryteriami wyboru miejsc docelowych. Unikano przejazdów po drogach płatnych oraz ekspresowych i autostradach. Wybierano drogi dobrej jakości, o mniejszym natężeniu ruchu, z licznymi zakrętami. Stąd przewaga wyjazdów do miejscowości leżących na terenie Niemiec (46 z 61). Posiadanie odpowiedniego zagospodarowania turystycznego było brane pod uwagę tylko przy ustalaniu tras i miejsc docelowych przy wyjazdach wielodniowych. Ponieważ wyjazdy takie organizowane były do miejsc o znacznej krajoznawczej wartości (a te posiadają rozwiniętą infrastrukturę turystyczną), ta składowa atrakcyjności turystycznej nie była czynnikiem decydującym. Baza komunikacyjna wobec posiadanych maxi skuterów nie była w ogóle brana pod uwagę. Baza towarzysząca (szpitale, kina, teatry, muzea) również nie była analizowana. Baza noclegowa w przypadku kilkudniowych wyjazdów zagranicznych, obejmowała najczęściej pokoje jednoosobowe ze śniadaniem w hotelach o standardzie 3 gwiazdek. Były one usytuowane głównie poza centrum miast docelowych z uwagi na niższą cenę od 30 do 50 euro za dobę. Noclegi na terenie Polski organizowano w ośrodkach wczasowych, które dysponowały głównie domkami kempingowymi 2-3 osobowymi i oferowały pobyt w cenie około 60 złotych za dobę z wyżywieniem. 6 Należy jednak zaznaczyć, że jeśli przyjąć za A. Biedroniem (przyp. 4), iż turystyka motocyklowa jest turystyką kwalifikowaną (specjalistyczną), to walorami specjalistycznymi dla niej są dobrej jakości drogi.

295 K. WILK, M. TARNOWSKI, A. CHOŁAŚCIŃSKI, R. TERCZYŃSKI, P. EIDER 295 Tabela 1 Wyjazdy motocyklistów zrzeszonych w klubie Burgmania w sezonie 2015 L.p. Miejsce docelowe Punkty pośrednie Wykorzystane walory turystyczne Przybliżona odległość drogowa (km) Dystans całkowity (km) Czas (dni) Nocleg 1. Altwarp Luckow, Ueckermunde Wioska rybacka Altwarp, kościół w Luckow, rynek w Uckermunde Nie 2. Trzebiatów Kamień Pomorski, Pobierowo Kościół w Trzebiatowie Nie 3. Brussow Lockintz, Woddow Rynek w Brussow, jezioro w Brussow Nie 4. Unieście Kołobrzeg, Mielno Muzeum Wojska Polskiego w Koołobrzegu Nie 5. Rostock, przylądek Arkona Warnemunde, przylądek Arkona na wyspie Rugia Warnemunde, przylądek Arkona na wyspie Rugia, architektura Nie 6. Berlin Poczdam Pałac w Poczdamie Nie 7. Trzebiatów Kamień Pomorski, Pobierowo, Pustkowo Kościół w Trzebiatowie, kopia krzyża z Giewontu w Pustkowie Nie 8. Warszawa Kościół z prochami bł. Ks. J. Popiełuszki, Zalew Zegrzyński Tak 9. Malbork Chojnice, Starogard Gdański Zamek w Malborku, lotnisko wojskowe Tak 10. Krugsdorf Viereck Zamek i jezioro w Krugsdorf Nie 11. Angermunde Chorin, Oderberg Stare miasto w Angermunde, podnośnia statków w Niederfinow, trasa panoramiczna wzdłuż Odry Zachodniej 12. Drezno Chemnitz, Zwickau, Pirna Stare miasto w Dreźnie, Die Bastei, twierdza Koningsberg, manufaktura Volkswagena, muzeum motoryzacji w Zwickau Nie Tak 13. Eberswalde Oderberg, Niederfinow Stare lotnisko w Eberswalde, podnośnia w Niederfinow, Nie malownicza trasa wzdłuż Odry Zachodniej 14. Borne Sulinowo Mirosławiec, Pomnik ofiar katastrofy Kasy, ruiny rosyjskiego miasta pod Nie Złociemniec, Czaplinek Bornem 15. Peenemunde Wolgast Lotnisko, Uboot-muzeum, fabryka i wyrzutnia rakiet V Nie 16. Rugia Rostock, Bad Doberan, Rugia Hitlerowski ośrodek wczasowy Prora, kolejka wąskotorowa w Bad Doberan, port w Rostocku Nie

296 296 GEOGRAFIA WYBRANYCH DOŚWIADCZEŃ KRAJOZNAWCZYCH MOTOCYKLISTÓW... L.p. Miejsce docelowe Punkty pośrednie Wykorzystane walory turystyczne Przybliżona odległość drogowa (km) Dystans całkowity (km) Czas (dni) Nocleg 17. Ravensbruck Boitzenburg, Templin Obóz koncentracyjny Ravensbruck, stare miasto w Templin, zamek Nie Boitzenmburg 18. Solden (Austria) Weimar, Monachium, Przełącze: Timmelsjoch i Gampenpass, trasy alpejskie, stare miasto Tak Merano, Thuringer w Weimarze i Monachium, malowniczy Thuringer Wald wraz Wald, Timmelsjoch, z architekturą, kościół w Wittenberdze Gampenpass, Wittenberga 19. Brussow Locknitz Przyroda Meklemburgii, rynek w Brussow Nie 20. Boitzenburg Prenzlau Zamek w Boitzenburg Nie 21. Krugsdorf Dorotheenwalde, Koblentz Pałac w Krugsdorf, wiejskie chaty w Dorotheenwalde, cmentarz w Koblentz Nie 22. Krackow Muzeum motoryzacji w Krackow Nie 23. Koszalin Kołobrzeg Nie 24. Przysucha Kazimierz, Sandomierz Kazimierz, Sandomierz, Zamek Krzyżtopór, dymarki świętokrzyskie Tak 25. Rothenklempenow Folwark w Rothenklempenow Nie 26. Krugsdorf Rothenklempenow, Locknitz Malownicze drogi Meklemburgii Nie 27. Uckermunde Luckow Kościół w Luckow, stare miasto i port w Uckermunde Nie 28. Rugia Cap Arkona, Putbus, Garz, Binz Sassnitz 29. Rugia Putgarten, Stralsund, Garz, Putbus, Lauterbach, Prora 30. Chorin Niederfinow, Angermunde 31. Cedynia Siekierki, Gozdowice, Niederfinow, Stolpe Przylądek Arkona, rynek w Putbus, Prora Nie Nazistowski ośrodek wczasowy Nie Historyczny dworzec i klasztor w Chorin Nie Szlak I Armii Wojska Polskiego, bitwa pod Cedynią, cmentarz w Siekierkach, prom w Gozdowicach, podnościa statków w Niederfinow, zamek i zabudowania wiejskie w Stolpe Nie

297 K. WILK, M. TARNOWSKI, A. CHOŁAŚCIŃSKI, R. TERCZYŃSKI, P. EIDER 297 L.p. Miejsce docelowe Punkty pośrednie Wykorzystane walory turystyczne Przybliżona odległość drogowa (km) Dystans całkowity (km) Czas (dni) Nocleg 32. Feldberg Boitzenburg Jezioro i stare miasto w Feldberg. Park krajobrazowy Nie 33. Niederfinow Chorin Podnośnia statków, klasztor Nie 34. Uckermunde Luckow Kościół w Luckow, stare miasto i port w Uckermunde Nie 35. Woldegk Strasburg Rynek w Strasburg, historyczne wiatraki w Woldegk Nie 36. Świnoujście Anklam, Usedom Malownicze drogi wyspy Uznam, rynek w Usedom, pałac w Stolpe Nie 37. Plau am See Waren (Muritz), Mirow, Rechlin 38. Półwysep Darss-Zingst Neubranderburg, Grimmen, Marlow, Wustrow, Zingst, Straslund, Greifswald, Peenemunde, Wolgast Pałac Hohenzieritz Nie Uboot w Peenemunde, hitlerowska fabryka rakiet V1, miasto Greifswald Nie 39. Krępsko k. Stepnicy Goleniów Nie 40. Seelow Kostrzyn, Chwarszczany, Seelow, Neuhardenberg, Moryń Historyczne wzgórza Seelow, fort Kostrzyn, pałac w Neuhardenberg, krzyżacka kaplica w Chwarszczanach, jezioro Moryń Nie 41. Pobierowo Goleniów Nie 42. Templin Prenzlau, Boitzenburger Land, Oberuckersee Pałac w Boitzenburg Nie 43. Boitzenburg Prenzlau Zamek Boitzenburg Nie 44. Krugsdorf - Pałac Krugsdorf Nie 45. Feldberg Lychen, Suckow, Oberuckersee Kraina jezior, kościół w Suckow, stare miasto w Feldberg Nie 46. Świnoujście Anklam, Usedom Malownicze drogi wyspy Uznam, rynek w Usedom, pałac w Stolpe Nie 47. Greifswald Peenemunde, Wolgast Stare miasto i port w Greifswaldzie Nie 48. Eberswalde Joachimsthal, Oderberg, Stolpe Wieża ciśnień w Eberswalde, malownicze jeziora (Werbellinsee) Nie

298 298 GEOGRAFIA WYBRANYCH DOŚWIADCZEŃ KRAJOZNAWCZYCH MOTOCYKLISTÓW... L.p. Miejsce docelowe Punkty pośrednie Wykorzystane walory turystyczne Przybliżona odległość drogowa (km) Dystans całkowity (km) Czas (dni) Nocleg 49. Woltersdorf Casekow, Kunow, Schmolln Malownicze wioski Nie 50. Altwarp Eggesin Wioska rybacka Altwarp, muzeum broni w Eggesin Nie 51. Okolice Locknitz - Malownicze drogi Nie 52. Rheinsberg Neustrelitz, Mirow, Rheinsberg, Stechlin, Furstenberg Pałac Rheinsberg, obóz koncentracyjny Ravensbruck Nie 53. Babigoszcz Stepnica Port i plaża w Stepnicy Nie 54. Schmolln Wollin Malownicze drogi, historyczne wioski Nie 55. Rugia Przylądek Arkona, Putbus, Sassnitz, Lohme, Vitt Przylądek Arkona, rynek w Putbus, wioska rybacka Vitt Nie 56. Nowe Warpno - Nowe Warpno: port i stare miasto Nie 57. Woldegk Strasburg Rynek w Strasburg, historyczne wiatraki w Woldegk Nie 58. Świnoujście Mellenthin, Suckow Malownicze drogi na wyspie Uznam, zamek w Mellenthin Nie 59. Neustrelitz Neubrandenburg, Burg Stargard, Rechlin, Malchow, Rheinsberg, Furstenberg, Lychen 60. Suhl Drezno, Decin, Hof, Suhl 61. Środkowa część Pasewalk, Meklemburgii-Pomorza Neubrandenburg, Przedniego Stavenhagen, Altentreptow, Demmin, Tribsees, Grimmen Źródło: opracowanie własne. Zamek w Burg Stargard, pojezierze Meklenburskie, pałac w Rheinsberg Drezno, Die Bastei, góry na pograniczu Czech i Niemiec, dolina Łaby, Thuringer Wald Stare rynki w Stavenhagen, Altentreptow, Tribsees i Grimmen, jezioro Kummerowskie Nie Tak Nie

299 K. WILK, M. TARNOWSKI, A. CHOŁAŚCIŃSKI, R. TERCZYŃSKI, P. EIDER 299 Baza żywieniowa podczas wycieczek na terenie Niemiec obejmowała bary lub bufety rybne typu fisch brötchen, samoobsługowe sklepy spożywcze, jak Lidl, Aldi, Edeka, w których kupowano podstawowe produkty spożywcze bułki, kiełbaski, serki, owoce, wodę. Niekiedy spożywano posiłki w pizzeriach lub tanich restauracjach. Podsumowanie Wyniki badań wykazały, że turystyka skuterowa może przyczynić się do zwiększenia poziomu doświadczeń krajoznawczych. Wyjazdy turystyczne w grupach z wykorzystaniem maxi skuterów wymagały przemyślanego planowania (uwzględnienia takich elementów, jak: walory turystyczne rejonów docelowych, koszty wyjazdu, odległość, liczebność grupy, pogoda). Podkreślić należy wysoki stopień organizacji turystyki motocykliści sami wyznaczają trasy, pokrywają koszty i przygotowują się do wyjazdów. Jednak krajoznawstwo nie jest dominującym celem migracji turystycznych motocyklistów. Choć wśród walorów turystycznych zdecydowanie przeważają walory kulturowe, to ich historyczny aspekt nie ma decydującego znaczenia (motyw poznania regionu/kraju nie jest dominującym). Historia Pomorza Zachodniego jako jednolitego obszaru historycznego i kulturowego została ostatecznie przerwana po II wojnie światowej i brak tożsamości regionalnej u większości mieszkańców mierzony świadomym wyborem miejsc odwiedzanych pod kątem ich regionalnej rangi historycznej, widoczny jest również na przykładzie omawianej grupy. Mimo że posiadają oni nieporównanie większą swobodę i możliwości migracji niż większość turystów, nie zauważa się przy planowaniu przez nich wyjazdów świadomej penetracji krajoznawczej regionu. Należy jednak podkreślić, że wycieczki motocyklowe odbywane przez członków klubu Burgmania niewątpliwie przyczyniają się do zwiększenia ich doświadczeń krajoznawczych. Wykorzystanie przez nich jednak dostępnej literatury krajoznawczej np.: pozycji Z. Głąbińskiego (2008), J. Kociuby (2012) czy powszechnie dostępnej i dobrze opracowanej mapy turystycznej Okolice Szczecina (2013) wzbogaciłoby jednak ich percepcję przestrzeni geograficzno-turystycznej. Można bowiem stwierdzić, że potencjał rozwijania tożsamości regionalnej u omawianej grupy jest dość wysoki. Dominują wyjazdy do miejscowości w ekwidystancie 200 km (82,0%), co umiejscawia je w obrębie dawnego Księstwa Pomorskiego (por. rycina 1). Przyczyną takiego stanu rzeczy jest bowiem fakt, iż dominującym motywem migracji turystycznych jest jazda na maxi skuterach w grupie i wspólne przeżywanie wyjazdów. W wyrażanych przez nich opiniach, grupowa turystyka skuterowa jest dla badanych ważną formą spędzania wolnego czasu. Wspólne wyjazdy skuterowe przyczyniają się do zawierania nowych znajomości lub utrwalania przyjaźni, a także pełnią funkcję społeczno-afiliacyjną, tym samym wpływając pozytywnie na poprawę jakości życia. W tym przypadku rdzeniem produktu sportowo-rekreacyjnego jest więc przyjemność jazdy w grupie ze znajomymi po drogach o dobrej jakości. Nie są oni potencjalnie istotną grupą osób korzystających z infrastruktury turystycznej (wpływającymi na kreowanie wizerunku gminy analogicznie jak np. żeglarze) czy odbiorcami usług sportowo-rekreacyjno-turystycznych dla podmiotów gospodarczych.

300 300 GEOGRAFIA WYBRANYCH DOŚWIADCZEŃ KRAJOZNAWCZYCH MOTOCYKLISTÓW... Rycina 1 Księstwo Pomorskie po 1648 roku Źródło: Barańska (2001, s. 86). Wnioski 1. Wśród miejsc odwiedzanych stwierdzono przewagę walorów krajoznawczych kulturowych nad krajoznawczymi przyrodniczymi, specjalistycznymi i wypoczynkowymi. Stwierdzono dominację wyjazdów jednodniowych do miejsc docelowych leżących w ekwidystancie umożliwiającej penetrację turystyczną regionu. 2. Krajoznawstwo i edukacja regionalna nie były głównym motywem podejmowania migracji turystycznych; podstawowym celem była sama przyjemność z jazdy w grupie i motywy towarzyskie. 3. Najistotniejszymi elementami branymi pod uwagę przy doborze tras były: a. odległość miejsca docelowego (zdecydowana większość miejsc mieściła się w ekwidystancie jednodniowych wycieczek motocyklowych), b. jakość dróg, c. walory krajobrazowe trasy. 4. Turystyka skuterowa może się przyczynić do podniesienia poziomu doświadczeń krajoznawczych. Organizacja grupowej wycieczki maxi skuterowej wymaga właściwego planowania. Specyfika jazdy na maxi skuterach w grupie jako wymagająca współpracy, odpowiedzialności oraz dyscypliny jazdy, a także właściwych zachowań związanych

301 K. WILK, M. TARNOWSKI, A. CHOŁAŚCIŃSKI, R. TERCZYŃSKI, P. EIDER 301 z bezpieczeństwem podróży, sprzyja kształtowaniu pożądanych kompetencji społecznych jej członków. Bibliografia Barańska O. (2008), Pomorze Zachodnie. Moja mała ojczyzna, INES, Szczecin. Biedroń A. (2011), Turystyka motocyklowa w Polsce, Difin, Warszawa. Bieńczyk G. (2003), Krajoznawstwo i jego związki z turystyką, Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Warszawa. Głąbiński Z. (2008), Szkolny ruch turystyczno-krajoznawczy jako czynnik kształtowania tożsamości regionalnej, Forum Turystyki Regionów, Szczecin. Kantyka J. (2015), Kreowanie produktu sportowo-rekreacyjnego miasta Katowice w świetle badań ankietowych osób w wieku 55+, ), (w:) Michalczak W., Panfil R., Usługi rekreacyjne identyfikowanie i dystrybucja, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Bankowej we Wrocławiu, nr 6. Kociuba J. (2012), Pomorze, Praktyczny przewodnik turystyczny po ziemiach dawnego Księstwa Pomorskiego, Walkowska Wydawnictwo/JEŻ, Szczecin. Kruczek Z., Kurek A., Nowacki M. (2003), Krajoznawstwo. Zarys teorii i metodyki, Proksenia, Kraków. Krzymowska-Kostrowicka A. (1997), Geoekologia turystyki i wypoczynku, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Lijewski T., Mikułowski B., Wyrzykowski J. (1998), Geografia turystyki Polski, PWE, Warszawa. Okolice Szczecina (2013), Expressmap Polska Sp. z o.o. [dostęp: ]. Geography of the Selected Touring Experiences of Motorcyclists Engaged in Scooter Tourism Who Are Members of the Burgmania Club Summary Tourist activity increases the tourist perception of inhabitants of a region. One of the newer forms of tourism in Poland is motorcycle tourism. One of its varieties is maxi scooter tourism. The aim of the study was to determine the place of sightseeing tourism (cognitive motives) within tourist migration undertaken by motorcyclists, members of the West Pomeranian Burgmania Club as well as to define the geography of their most important sightseeing experiences. The test material consisted of 38 male riders, aged from 36 to 67. Motorcyclists from Burgmania Club covered 26,326 km in 61 trips in the 2015 season. The average road trip distance to destination was 160 km, whereas half of the trips (50.8%) had destinations located less than 100 km away. The majority was one-day trips to destinations allowing tourist penetration of the region. The primary

302 302 GEOGRAFIA WYBRANYCH DOŚWIADCZEŃ KRAJOZNAWCZYCH MOTOCYKLISTÓW... objective was riding for pleasure in a group and social motives. Scooter tourism can contribute to raising the level of sightseeing experience. Practical implications are made up of the summarised routes, destinations and intermediate points that can be used in planning of future motorcycle trips. Key words: tourist experience, motorcycle tourism, geography of tourism. JEL codes: L83 География избранного краеведческого опыта мотоциклистов, занимающихся мотороллерным туризмом, объединенных в клубе Burgmania Резюме Туристская активность влияет на повышение туристского восприятия жителей данного региона. Одна из новейших форм туризма в Польше мотоциклетный туризм. Его разновидность туризм, которым занимаются на так называемых макси скутерах. Цель работы определить место краеведческого туризма (познавательные мотивы) в турмиграциях, предпринимаемых мотоциклистами-членами западнопоморской группы Burgmania, а также определить географию их самого важного краеведческого опыта. Материал для изучения представляли 38 мотоциклистов-мужчин в возрасте от 36 до 67 лет. Мотоциклисты, объединенные в клубе Burgmania, в сезоне 2015 г. во время 61 поездки проехали км. Среднее дорожное расстояние к местам назначения поездок составляло 160 км, причем в случае половины поездок (50,8%) места назначения были расположены на расстоянии до 100 км. Выявили преобладание однодневных поездок в места назначения, расположенные на расстоянии, дающем возможность проникать в избранные туристские местности региона. Основной целью были сама приятность от езды в группе и общительные мотивы. Мотороллерный туризм может способствовать повышению уровня краеведческого опыта. Практическая импликация это составленные в разработке маршруты, пункты назначения и промежуточные пункты, которые могут быть использованы в планировании будущих поездок на мотоциклах. Ключевые слова: туристский опыт, мотоциклетный туризм, география туризма. Коды JEL: L83 Artykuł nadesłany do redakcji w maju 2017 roku All rights reserved

303 K. WILK, M. TARNOWSKI, A. CHOŁAŚCIŃSKI, R. TERCZYŃSKI, P. EIDER 303 Afiliacje: dr Krzysztof Wilk dr Michał Tarnowski mgr Robert Terczyński Uniwersytet Szczeciński Wydział Kultury Fizycznej i Promocji Zdrowia Katedra Sportów Indywidualnych, Turystyki i Rekreacji al. Piastów 40B, blok Szczecin krzysztof.wilk@usz.edu.pl michal.tarnowski@univ.szczecin.pl robert.terczynski@univ.szczecin.pl mgr inż. Artur Chołaściński Burgmania Klub Maxi Skuterowy (członek klubu) artur.cholascinski@gmail.com dr Paweł Eider Uniwersytet Szczeciński Wydział Kultury Fizycznej i Promocji Zdrowia Katedra Teorii i Praktyki Sportu al. Piastów 40B, blok Szczecin eider@o2.pl

304 304 HANDEL WEWNĘTRZNY 2017;4(369): (tom II) Tomasz Zalega Uniwersytet Warszawski Consumer ethnocentrism and consumer behaviours of Polish seniors Summary This article is a research exercise examining consumer ethnocentrism among people aged 65+ in Poland. Its primary aim is to identify the influence of consumer ethnocentrism on the decision-making process of Polish seniors. The first part explains the concept and essence of ethnocentrism and the consumer ethnocentrism trend. The following section focuses on the research conceptualisation and a description of the sample and its characteristics. Based on the conducted research, the last part attempts to define consumer ethnocentrism within the consumer decisionmaking process among people aged 65+. Key words: seniors, consumer ethnocentrism, consumer behaviour. JEL codes: D12, M31 Introduction Along with technical progress and ongoing changes in the economic sphere, standard of living and social awareness of individuals as well as achievements in today s medicine, visible developments are taking place in the population age structure at the different stages of demographic transition. These processes lead to shifts in proportions of the various population age groups, resulting in population ageing. Besides globalisation, internationalisation, innovation stimulation and dynamic development of the knowledge-based economy, they are perceived as an important socio-economic trend. Population ageing and intensified depopulation processes have a significant impact on the lifestyle, family model and a redefinition of life priorities and, consequently, on consumption and consumer behaviour of today s consumers, including the elderly (Zalega 2016, p. 9). This has a direct bearing on the purchasing behaviour of seniors who follow many new trends, including consumer ethnocentrism. Accordingly, the primary aim of the discussion in this article is to identify the influence of consumer ethnocentrism on the decision-making process of people aged 65+ in Poland. This article is a research exercise. Its structure is as follows. The first part very synthetically explains the concept and essence of ethnocentrism and the consumer ethnocentrism trend. The next section focuses on the research conceptualisation and a description of the research sample and its characteristics. Based on the conducted research, the last part attempts to define consumer ethnocentrism within the consumer decision-making process among Polish seniors. Finally, major conclusions end this study.

305 The concept and essence of ethnocentrism and consumer ethnocentrism theoretical background TOMASZ ZALEGA 305 Ethnocentrism was first defined in 1906 by William Graham Sumner, an American ethnologist and sociologist, in his famous book Folkways. That author understood ethnocentrism as the view of things in which one s own group is the center of everything, and all others are scaled and rated with reference to it (Sumner 1906). Sumner introduced the concepts of we-group and others-group, arguing that the members of a particular group live together in peaceful relations, whereas relations with other (outside) groups are usually those of war (Bizumic 2014, pp. 3-4). Groups feed on their pride, praise their superiority and look at others with disregard. Ethnocentrism makes people change what differentiates them from others. This contributes to the strengthening of the group (folkways). People, their behaviours, and things are evaluated and judged from the perspective of one s own environment. This means that one s own culture is praised, with an others-group s culture being depreciated (Khan, Rizvi 2008, pp ). A great contribution to the development of research into ethnocentric attitudes was made by Theodor W. Adorno (actually Theodor Ludwig Wiesengrund), a German philosopher, sociologist and music theorist. He defined ethnocentrism as an orientation towards nationality, a connection with those elements of culture that are considered as absolutely the most important ones, and a negative attitude towards everything that is strange (Adorno, Frenkel- Brunswik, Levinson, Sanford 1950, pp ). The characteristics of ethnocentric attitudes include: hostile treatment of other groups, judging them as morally threatening, weak and of little value, identification with one s own group only rather than with the humanity as such, conviction that human nature is evil, belief that the struggle for power is inevitable and relationships within the group should be hierarchical (Adorno, Frenkel-Brunswik, Levinson, Sanford 1950, p. 40; Siamagka, Balabanis 2015, p. 68). Sumner and Adorno understood ethnocentrism as a phenomenon universal for different societies. Robert King Merton, a famous American sociologist, held the opposite view, claiming that people often belong to more than one group, hence the division into we-group and others-group is valid only under certain assumptions and an others-group is rather an object of admiration than contempt. In addition, Merton argued that ethnocentrism is a particular type of intergroup relationships (LeVine 2001, p. 4854, as cited in: Wolanin-Jarosz 2015, p. 9). In the opinion of Norbert Sillamy, a French psychologist, ethnocentrism is a prevailing mindset whereby all social phenomena are referred to those that we encounter most often because they are characteristic of our social group (Sillamy 1995, p. 87). This means that ethnocentrism is the full approval of members of one s own social group (family, nation) and antipathy to members of another group. The sociological idea of ethnocentrism was the inspiration for the concept of consumer ethnocentrism and research in this field. In the second half of the 1980s, Terence A. Shimp and Subhash Sharma were the first to use this term. They construed consumer ethnocen-

306 306 CONSUMER ETHNOCENTRISM AND CONSUMER BEHAVIOURS OF POLISH SENIORS trism as people s belief that the purchase of products imported from abroad adversely affects economic development at home, results in inefficient use of available technologies and resources, including labour, which in turn leads to increased unemployment and represents an unpatriotic behaviour (Shimp and Sharma 1987, pp ; Akdogan, Ozgener, Kaplan, Coskun 2012, p. 4). David Matsumoto defined consumer ethnocentrism as a perception of the world through a cultural filter (Matsumoto 1996, p. 146). It can therefore be said that consumer ethnocentrism is considered as consumer behaviour involving a consistent preference for home-produced products (Sharma, Shimp, Shin 1995, pp ). This tendency generally stems from the sense of national identity, concern for the homeland, and fear of negative consequences of imports for individuals, businesses and society at large. Consumer ethnocentrism is present in all European countries, yet with varying intensity. As a result of globalisation, consumers can now buy the same products, develop a similar lifestyle and work for the same transnational corporations. They live in a world with vanishing borders, so they need roots and a sense of belonging to the local community. Geographic, linguistic, religious and cultural community matters to them since they can define their own identity on this basis. Fear of external influences reinforces cultural nationalism and ethnocentric attitudes that are reflected as the emphasis on and appreciation of one s own cultural heritage, which is worth continuing (Myers 1995, pp ; Jin 2015, pp ). As already mentioned, in the context of consumption, ethnocentrism manifests itself as the tendency to buy products of domestic origin. This is undoubtedly a sign of certain patriotism in consumption. The consumer displays the attitude of a citizen of a particular country and emphasises his or her belonging to a certain geographical area through the choices made. Such attitudes may ensue from the wish to support domestic production, which can lead to economic growth of a given area, and the belief that local products are the best and of the highest quality. The described approach may relate both to national and regional products. Consumers who are ethnocentrically oriented make their purchasing decisions based on moral considerations. Simultaneously, they must have some socio-economic knowledge to enable them to assess the market situation, develop their own opinions in this respect and make informed decisions. Where consumers associate buying local products with the situation in the country or region (for example, an increase in demand for local products may translate into more jobs), this may strengthen their ethnocentric attitude in consumer behaviour and make them base their choices on duties and moral obligation rather than on rationality or emotions (Usunier, Lee 2005, p. 135; Zhu, Yang, Hui 2010, pp ). It can thus be said that consumer ethnocentrism is a form of patriotism and is based on (Figiel 2004, pp , 30): -- a sense of belonging to the group, -- the perception of one s own behaviour or a particular group s behaviour as the only just and right one, -- national consciousness, -- a sense of superiority of a given group as compared to other social groups and recognition of others as weak, dishonest or problematic, -- the perception of events in terms of the interests of one s own social group exclusively,

307 TOMASZ ZALEGA xenophobia, -- cultural traditionalism. The strength of consumer ethnocentrism depends primarily on (Frewer, Risvik, Schifferstein 2001, pp ; Alsughayir 2013, pp ): -- the individual need to possess and use a product and market experience; -- psychological and social factors, for instance personal traits such as conservatism, propensity to cooperate, openness to other cultures; -- economic factors, for example the level of economic development, competitiveness of local/national products, unemployment, high taxes, low living standards, wages; -- political factors, for example political and financial support for domestic producers or the so-called political propaganda of the government or political parties; -- demographic characteristics of the consumer such as age, sex, education. These driving forces contribute to the development, stimulation and reinforcement of consumer behaviours and decisions aimed at purchasing and consuming (using) products of domestic origin. According to C. Min Han, direct influence on the level of consumer ethnocentrism is mainly exerted by psychosocial and demographic factors. Numerous studies in different countries worldwide have confirmed a statistically significant impact of these determinants on consumer purchasing behaviour as regards the choice between domestic and imported products (Han 1988, pp ; Han 1994, p. 104). On the basis of his research, that author showed that patriotism and conservatism have a very significant impact on the expressed intentions to purchase domestic and foreign products. Han found that older people, who are generally more patriotic, are characterised by stronger consumer ethnocentrism than others. The same is true of conservatism, understood as the attachment to and preservation of traditions that have survived the test of time and reluctance to make any changes. Based on the research conducted in 1972 by W. Thomas Anderson and William H. Cunningham, it was also found that both patriotism and conservatism, especially among seniors, are positively correlated with the intensity of consumer ethnocentrism (Anderson, Cunningham 1972, pp ). Also studies carried out in the first decade of the 21st century by Delbert Hawkins, David Mothersbaugh and Avinandan Mukerjee (2010, pp ) confirmed that consumers, in particular older people, characterised by a high degree of ethnocentrism, are generally conservatives closed to other cultures, social trends and market novelties, are reluctant to buy imported goods and prefer domestic products, assuming that by doing so, they not only protect but also support the domestic economy. A significant relationship also exists between consumers ethnocentric attitudes and their demographic characteristics such as sex, age, education and income. A strong influence of demographic determinants on consumer ethnocentrism was confirmed by Subhash Sharma, Terence A. Shimp and Jeongshin Shina and by Susan P. Douglas and Edwin J. Nijssen (Douglas, Nijssen 2002, pp ). The impact of demographic factors on ethnocentric attitudes of consumers varies markedly across different groups of countries, especially depending on their level of economic,

308 308 CONSUMER ETHNOCENTRISM AND CONSUMER BEHAVIOURS OF POLISH SENIORS civilisational and cultural development. In developing countries and countries relying on rigorously observed religious and cultural canons that remain in sharp opposition to those developed in other communities (e.g. Islamic countries), it has been shown that consumers are reluctant to buy foreign products since they assume that this harms the home economy and increases unemployment and in the case of Islamic countries undermines the sense of belonging to the religious community (Widy-Behiesse 2010, p. 46). In contrast, in highly developed countries (e.g. Benelux and Scandinavian countries, the United States, Canada, Japan), ethnocentric attitudes of consumers, including the elderly, are much weaker (Kucukemiroglu 1999, p. 475; Sharma 2015, p. 384). It should be noted, however, that consumers do not always prefer to buy domestic products in developing countries. This may result from past experience with such products being of inferior quality as compared to imported ones. Such a situation may, consequently, lead to dissociation between concealed and conscious consumer ethnocentrism and to an internal conflict between emotion-based choices and rational assessments based on observation and experience. As regards consumers sex and age, studies conducted in India and Bangladesh by Soumava Bandyopadhyay and Munir Muhammad showed that these demographic and social characteristics do not strongly affect ethnocentric attitudes of consumers (Bandyopadhyay, Muhammad 2010, pp ). It turned out that in no sample were there strong positive correlations between consumer ethnocentrism and age. While analysing data collected among inhabitants of big cities in Australia, Kit Philp and Les Brown (2003, pp ) found that the sex criterion was strongly correlated with ethnocentric tendencies of respondents, as were the level of education and background (higher or lower socio-economic class). In contrast, consumers age was less correlated with their ethnocentric behaviour in the market. Nonetheless, many consumers do not see such product characteristics as the country of origin (according to the IQS research group, only 7% of Polish consumers pay attention to where a product was produced, hence only 28% of Polish companies use the Polish origin of their products in their marketing activities) (Tkaczyk 2013, pp ). In order to facilitate the identification of products of domestic origin, the Jagiellonian Club, in cooperation with Code for Poland and the Institute of Logistics and Warehousing, have developed the Pola application. This application allows scanning the bar codes on product packagings with the phone camera. The criteria used by the application developers to identify Polish products include: the share of domestic capital (35 points), the company registration in Poland (10 points), production in Polish factories (30 points), research on product development (15 points) and a Polish brand owner (10 points). If, after scanning a bar code, the result is close to 100 points, this means that the product is Polish. The application provides the customer with information about which criteria the product satisfies (Zasada dziennikzachodni.pl/polska-i-swiat/a/dobre-bo-polskie-czy-dobre-i--polskie pola-zapraszana-zakupy-patriotyczne, /, accessed on: ). Another application that can be used to identify how Polish products are is WspieramRynek.pl. It allows for identifying the country where the product was manufactured, its producer and whether the producer s capital is Polish. After scanning the product, the consumer finds out about the country of origin of the product. The green sign means Polish, whereas yellow and red mean that

309 TOMASZ ZALEGA 309 products were made abroad. Interestingly, the application shows alternative Polish products of a given type in the two latter cases ( accessed on: ). These applications are extremely helpful in identifying Polish products. However, their use involves certain limitations such as having a phone that supports the application and Internet access. The applications will not be used by people who have no time to shop or the elderly because they use technological innovations less frequently. Other identifiers that make it possible to quickly check whether a product comes from a company distributing from Poland or another country are the first bar code numbers. Conceptualisation of research The empirical material contained in this article comes from direct research conducted in the form of a survey questionnaire on a sample of 2537 households in in ten Polish cities of various populations and sizes. In accordance with the research assumptions, the sample included persons over 65 years of age who took independent purchasing decisions in the market. In order to select the sample, the selective quota sampling procedure was used. The characteristics (quotas) covered by the research were: sex and age 1. This research method was chosen in view of the older age of respondents whose openness to new media (Internet, smartphone, i-pod) often used in direct research is limited. The survey was conducted among participants of the University of the Third Age at state universities in: Warsaw, Kraków, Łódź, Poznań, Gdańsk, Katowice, Lublin, Białystok, Toruń and Wrocław, as well as among members of parochial clubs in parishes located in the Archdioceses of Warsaw, Kraków, Łódź, Białystok, Gdańsk, Katowice, Lublin, Poznań, Wrocław and the Dioceses of Warsaw-Praga and Toruń. Selection and characteristics of the research sample Studying consumer behaviours is an extremely intricate process. This is due to the complexity of consumption and consumer purchasing behaviours in the field of consumer decision-making. Such research encompasses an important step to explain the phenomenon examined, namely adoption of specific indicators. This is essential because an indicator is used to define a certain characteristic of an object or phenomenon which is in such a relation with another characteristic that indicates the occurrence of the latter when it occurs itself. An indicator is a measurable, i.e. empirically available, variable. When consumer behaviours are investigated, indicators explaining the complexity of this phenomenon include demographic (sex, age, place of residence, household size) and socio-economic indicators (education, income). The survey covered 71% of women, with only every third respondent being male. There were definitely more women than men and people aged formed the largest age group 1 More on the methodology for the direct research and sample selection in: Zalega (2016, pp ).

310 310 CONSUMER ETHNOCENTRISM AND CONSUMER BEHAVIOURS OF POLISH SENIORS in the sample 2. Place of residence was also an important variable in the research. In line with the research assumptions, the sample comprised respondents who lived in the largest Polish cities. Respondents were also asked about their level of education. The questionnaire included four categories of education: primary, basic vocational, secondary and higher education. Respondents with secondary education formed the largest group. Nearly 2/5 of those surveyed declared this level. Every fourth respondent was a university graduate, and those with basic vocational education represented a similar percentage. In the sample surveyed, people with primary education formed the smallest group (11.4%). Nearly half of those surveyed were members of households consisting of two persons, while fewer than 2/5 represented three-person households. Every sixth respondent was a member of a single-person household. The largest group of respondents included people whose monthly income per capita did not exceed PLN For every third respondent, monthly income per household member ranged from PLN to In turn, every fourth person interviewed had monthly disposable income per capita of between PLN and The smallest group of respondents included households where the income was above PLN per capita a month. Implementation of consumer ethnocentrism in consumer behaviour of the seniors surveyed According to the survey, every third senior respondent took into account the domestic origin of a product when making decisions about the purchase of goods and services. Given the impact of demographic characteristics on the level of consumer ethnocentrism of people aged 65+, it can be said that this consumer trend was more frequently followed by women with basic vocational (38.1%) and secondary (37.8%) education, representing the old old (37.3%) and the oldest old (36.1%), with a monthly per capita income of no more than PLN , most often living in Białystok (38.7%), Lublin (37.8%) and Katowice (35.9%), and being parochial community members (31.6%). In contrast, younger seniors aged displayed weaker ethnocentric tendencies than older seniors. The young old (65-74 years) have a more positive attitude towards imported products than the old old (75-84 years) and the oldest old (85 years and over). Younger seniors more frequently show cosmopolitan attitudes where the main criterion for choosing products is not whether they come from their home country or from abroad. Only 18.7% of young old respondents displayed ethnocentric tendencies. The higher level of ethnocentrism among older seniors can be partly explained 2 The Anglo-Saxon literature uses the following division of older people: 1) young old people aged 60/65-74; 2) old old people aged 75-84; and 3) the oldest old people aged 85 and more. The age classification in this study is similar to that proposed by the WHO. The author divided seniors into: 1) young old people aged 65-74, 2) old old people aged 75-84, and 3) the oldest old people aged 85 and more. According to the UN, the conventional old-age threshold is 65. It should be remembered, however, that old age is not just the number of years that a person has lived. We distinguish calendar (chronological) age and biological age. Many factors often cause very large discrepancies between chronological and biological ages.

311 TOMASZ ZALEGA 311 by the fact that they are generally more conservative as regards consumer decision-making. In addition, on the basis of the conducted analyses, it can be concluded that lesser interest in purchasing products made in Poland was expressed by senior university graduates (30.4%) earning a monthly income of up to PLN per capita, living mostly in Wrocław (32.6%), Kraków (31.7%) and Warsaw (30.5%), who were UTA students (32.4%). This consumer behaviour is confirmed by research carried out by foreign research centres on consumer ethnocentrism among the elderly (Josiassen, Assaf, Karpen 2011, pp ). Taking into account the economic factor affecting consumer ethnocentrism, it may be stated that a lower disposable income is generally accompanied by stronger ethnocentric attitudes. Seniors with a monthly income of up to PLN per capita were thrice more likely to show ethnocentric tendencies. On the other hand, senior consumers with a monthly income of more than PLN per capita, who more frequently travel abroad, are more familiar with foreign products and, therefore, have more positive feelings towards them. Hence, they show weaker ethnocentric attitudes. A negative correlation between income levels and ethnocentric attitudes of older people is corroborated by the results of research conducted in southern Europe (Caruana 1996, pp ). It should be noted, however, that with respect to income levels, the research findings do not show a clear link. Studies by George Balabanis and Adamantios Diamantopoulos reveal a positive correlation between higher disposable incomes and stronger ethnocentric attitudes among senior consumers (Balabanis, Diamantopoulos 2011, pp ). When analysing psychosocial factors, it is worth noting that there is a negative correlation between consumer ethnocentrism and openness to foreign cultures (Zhou, Yang, Hui 2010, pp ). The lack of national prejudices, contacts with people of different origin, different values and behaviours contribute to the elimination of negative attitudes towards both people from other cultures and foreign products (Bartosik-Purgat, Wysocka 2017, p. 61; Durvasula, Lysonski 2014, p. 8). Psychosocial factors also include patriotism and conservatism. These determinants are positively correlated with ethnocentric attitudes. The survey conducted reveals that the lack of national prejudices as reflected in consumer behaviour was demonstrated by male seniors with a monthly income of over PLN per capita who were university graduates most often living in Warsaw, Wrocław, Kraków and Poznań and UTA students. On the other hand, patriotism manifested in activities for the good of the homeland and conservatism calling for traditions to be upheld were most often represented by old old and the oldest old women with primary and basic vocational education, having a monthly income of no more than PLN per capita, living mostly in Białystok and Lublin and being parochial community members. A positive correlation of patriotism and conservatism with ethnocentric attitudes is supported by the research conducted by Piyush Sharma and Zhan Wu among the elderly. Those authors argue that psychological factors such as patriotism and conservatism do not change over time and are characterised by strong consumer ethnocentrism (Sharma, Wu 2015, pp ). Product type is an important element affecting the level of consumer ethnocentrism. The survey shows that ethnocentric attitudes are most strongly displayed by respondents towards food products (yoghurt, hard and processed cheeses, cottage cheese, jams and preserves,

312 312 CONSUMER ETHNOCENTRISM AND CONSUMER BEHAVIOURS OF POLISH SENIORS fruit and vegetables) and most weakly towards mechanised household appliances (washing machines, refrigerators, microwave ovens), infotainment equipment (TV sets, home cinema, personal computers, laptops, mobile phones), mobile equipment (passenger cars, motorcycles, bicycles) and clothing and footwear (Zalega 2016, p. 257). It can also be concluded from the analysis that the so-called declared ethnocentrism is common among older people. This means that the interest of respondents aged 65+ in buying domestically made products does not always go hand in hand with declared preference for domestic products. It relatively often remains solely in the sphere of respondents declarations. In addition, many senior consumers are unaware of what kind of product they buy, whether it is imported or national (Czernecka, Zalega 2017, p. 186). This can be partly explained by the fact that in order to lessen the watchfulness of ethnocentric consumers, companies sometimes give their products names that sound national and place the information that products were made at home or that some ingredients are of national origin on product packaging. Furthermore, foreign companies are involved in sponsorship or CSR (Corporate Social Responsibility). An example is the French food corporation Danone, which puts the annotation Made of Polish milk on the packaging of products sold in Poland. Another example is the Portuguese company Jerónimo Martins (Biedronka), emphasising in its advertising slogans that the vast majority of products sold in their discount shops come from Polish producers. These efforts are designed to highlight the Polish origin of products (Bartosik-Purgat, Wysocka 2017, p. 59). Conclusions Consumer ethnocentrism is the result of conscious and deliberate market decisions of households. Choosing domestic products requires consumers to have some socio-economic knowledge that will allow them to make informed purchasing decisions in line with their preferences and feelings (Szromnik, Wolanin-Jarosz 2014, pp. 4-5). Alongside the cognitive element, namely knowledge (also beliefs), psychological elements (affective feelings) that remain in a close relationship and harmony with the former one in ethnocentric attitudes also matter much (Martinez, Zapata, Garcia 1998, pp ). The level of consumer ethnocentrism and thus the attitude towards imported products is most influenced by demographic factors: age, sex, educational level, income, place of residence, and psychosocial factors: patriotism and conservatism. The empirical research has shown that demographic factors strongly affect the level of consumer ethnocentrism of people aged 65+. It has turned out that the women surveyed exhibit greater ethnocentric tendencies than men. Moreover, seniors with primary and basic vocational education tend to be more prejudiced against foreign products than those with secondary and higher education. On the basis of the survey, it can also be concluded that age and place of residence are factors affecting the level of consumer ethnocentrism of the elderly. Old old and the oldest old seniors and inhabitants of Białystok and Lublin display more ethnocentric tendencies than young old inhabitants of Warsaw, Wrocław, Kraków and

313 TOMASZ ZALEGA 313 Poznań. Disposable income is also an important demographic aspect affecting the level of consumer ethnocentrism of the elderly respondents. According to the survey, seniors earning a monthly income of up to PLN per capita exhibited much stronger ethnocentric tendencies than respondents who had a monthly per capita income of PLN and more. Following the analysis of the research material, a strong influence of psychosocial determinants on consumer ethnocentrism can be observed among those aged 65+. Both patriotism and conservatism are most common among old old and the oldest old seniors rather than among those aged Bibliography Adorno T.W., Frenkel-Brunswik E., Levinson D.J., Sanford R.N. (1950), The Authoritarian Personality, Harper & Row, New York. Akdogan M.S., Ozgener S., Kaplan M., Coskun A. (2012), The effects of consumer ethnocentrism and consumer animosity on the re-purchase intent: the moderating role of consumer loyalty, Emerging Markets Journal, Vol. 2. Alsughayir A. (2013), Consumer Ethnocentrism: A Literature Review, International Journal of Business and Management Invention, Vol. 2, No. 5. Anderson W.T., Cunningham W.H. (1972), Gauging Foreign Product Promotion, Journal of Advertising Research, February. Balabanis G., Diamantopoulos A. (2011), Gains and Losses from the Misperception of Brand Origin: The Role of Brand Strength and Country-of-Origin Image, Journal of International Marketing, Vol. 19, No. 2. Bandyopadhyay S., Muhammad M. (2010), Consumer Ethnocentrism in South Asia, IMS Manthan Volume V, No. 1, June. Bartosik-Purgat M., Wysocka K. (2017), [in:] Bartosik-Purgat M. (Ed.), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Bizumic B. (2014), Who Coined the Concept of Ethnocentrism? A Brief Report, Journal of Social and Political Psychology, Vol. 2(1). Caruana A. (1996), The Effects of Dogmatism and Social Class Variables on Consumer Ethnocentrism in Malta, Marketing Intelligence & Planning, Vol. 14, No. 4. Czernecka J., Zalega T. (2017), Seniorzy i single jako przykłady segmentów konsumentów charakterystycznych dla współczesnych społeczeństw, (in:) Bartosik-Purgat M. (Ed.), Zachowania konsumentów w warunkach globalizacji, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Douglas S.P., Nijssen E.J. (2002), Examining the Construct Validity of the CETSCALE in the Netherlands, Working Paper, Stern School of Business, New York. Durvasula S., Lysonski S. (2014), Probing the Ethic vs. Emic Nature of Consumer Ethnocentrism, Innovating Marketing, Vol. 10, No. 1. Figiel A. (2004), Etnocentryzm konsumencki. Produkty krajowe czy zagraniczne, PWE, Warszawa. Frewer L., Risvik E., Schifferstein H. (2001), Food. People and society. A European perspective of consumers food choices, Springer-Verlag, Berlin.

314 314 CONSUMER ETHNOCENTRISM AND CONSUMER BEHAVIOURS OF POLISH SENIORS Han C.M. (1988), The Role of Consumer Patriotism in the Choice of Domestic vs. Foreign Products, Journal of Advertising Research, June-July. Han C.M. (1994), Assessing the Roles of Cognitions, Country of Origins, Consumer Patriotism, and Familiarity in Consumer Attitudes Toward Foreign Brands, Asia Pacific Advances in Consumer Research, Vol. 1. Hawkins D.I., Mothersbaugh D.L., Mukerjee A. (2010), Consumer behavior. Building Marketing strategy, McGraw-Hill, New York. Jin Z. (2015), The relationship between consumer ethnocentrism, cosmopolitanism and product country image among younger generation consumers: The moderating role of country development status, International Business Review, Vol. 24, No. 3. Josiassen A., Assaf A.G., Karpen I.O. (2011), Consumer Ethnocentrism and Willingness to Buy, International Marketing Review, Vol. 28. Khan M.N., Rizvi S.R. (2008), Consumer Ethnocentrism: Relevance and Implications for Marketers, Journal of Consumer Behaviour, Vol. 3, No. 1. Kucukemiroglu O. (1999), Market Segmentation by Using Consumer Lifestyle Dimensions and Ethnocentrism: An Empirical Study, European Journal of Marketing, No. 33. LeVine R.A. (2001), Ethnocentrism, (in:) Smelser N.J., Baltes P.B. (Eds.), International Encyclopedia of the Social & Behavioral Sciences. Martinez T.L., Zapata J.A.I., Garcia S.B. (1998), Consumer Ethnocentrism Measurement: An Assessment of the Reliability and Validity of the CETSCALE in Spain, European Journal of Marketing, Vol. 34, No Myers M.B. (1995), Ethnocentrism: A literature overview and directions for future research, Academy of Marketing Science Conference. Philp K., Brown L. (2003), Does Consumer Ethnocentrism Impact on Australian Food Buying Behaviour?, Journal of New Business Ideas and Trends, Vol. 1, No. 2. Sharma S., Shimp T., Shin J. (1995), Consumer Ethnocentrism: A Test of Antecedents and Moderators, Journal of the Academy of Marketing Science, Vol. 23, No. 1. Sharma P. (2015), Consumer ethnocentrism: Reconceptualization and cross-culture validation, Journal of International Business Studies, Vol. 36, No. 3. Sharma P., Wu Z. (2015), Consumer Ethnocentrism vs. Intercultural Competence as Moderators in Intercultural Service Encounters, Journal of Services Marketing, Vol. 29. Shimp T., Sharma S. (1987), Consumer Ethnocentrism: Construction and Validation of the CETSCALE, Journal of Marketing Research, Vol. 24, No. 3. Siamagka N.T., Balabanic G. (2015), Revisiting Consumer Ethnocentrism: Review, Reconceptualization, and Empirical Testing, Journal of International Marketing, Vol. 23, No. 3. Sillamy N. (1995), Słownik psychologii, Książnica, Katowice. Sumner W.G. (1906), Folkways: A study of the sociological importance of usages, manners, customs, mores, and morals, MA: Ginn and Company, Boston. Szromnik A., Wolanin-Jarosz E. (2014), Etnocentryzm konsumencki na zglobalizowanym rynku - czynniki i procesy kształtowania, Marketing i Rynek, No. 4. Tkaczyk S. (2013), Nowe trendy konsumenckie a sukces firmy, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach, Seria: Administracja i Zarządzanie. Usunier J.C., Lee J.A. (2005), Marketing cross cultures, Prentice Hall, New York.

315 TOMASZ ZALEGA 315 Widy-Behiesse M. (2010), Kształtowanie się tożsamości muzułmańskiej w krajach francuskojęzycznych Europy, Sprawy Międzynarodowe, No. 1. Wolanin-Jarosz E. (2015), Etnocentryzm konsumencki w środowisku międzynarodowym - Studium rynkowe Euroregionu Karpackiego, Difin, Warszawa. Zalega T. (2016), Segment osób w wieku 65+ w Polsce. Jakość życia, konsumpcja, zachowania konsumenckie, Wydawnictwo Naukowe Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Zasada M., Dobre, bo polskie czy dobre i polskie? Pola zaprasza na zakupy patriotyczne, [access: ]. Zhou L., Yang Z., Hui M.K. (2010), Non-Local or Local Brands? A Multi-Level Investigation into Confidence in Brand Origin Identifi cation and Its Strategic Implications, Journal of the Academy of Marketing Science, Vol. 38, No. 2. Etnocentryzm konsumencki i konsumenckie zachowania polskich seniorów Streszczenie Artykuł jest próbą zbadania etnocentryzmu konsumenckiego w Polsce w grupie osób w wieku powyżej 65 lat. Jego głównym celem jest zidentyfikowanie wpływu etnocentryzmu konsumenckiego na proces podejmowania decyzji wśród polskich seniorów. W pierwszej części wyjaśniono koncepcję i istotę etnocentryzmu oraz trend w etnocentryzmie konsumenckim. W następnym rozdziale skoncentrowano się na konceptualizacji badań oraz na opisie próby i jej charakterystyce. Na podstawie przeprowadzonych badań w ostatniej części podjęto próbę zdefiniowania etnocentryzmu konsumenckiego w procesie podejmowania decyzji przez konsumentów w grupie osób w wieku powyżej 65 lat. Słowa kluczowe: seniorzy, etnocentryzm konsumencki, zachowanie konsumentów. Kody JEL: D12, M31 Потребительский этноцентризм и потребительское поведение пожилых людей в Польше Резюме Статья попытка изучить потребительский этноцентризм в Польше среди лиц в возрасте свыше 65 лет. Ее основная цель выявить влияние потребительского этноцентризма на процесс принятия решений польскими пожилыми людьми. В первой части объясняют концепцию и суть этноцентризма и тенденцию в потребительском этноцентризме. Следующая глава сосредоточена на концептуализации изучения и на описании выборки и ее характеристике. На основе проведенного изучения в последней части сделали попытку опре-

316 316 CONSUMER ETHNOCENTRISM AND CONSUMER BEHAVIOURS OF POLISH SENIORS делить потребительский этноцентризм в процессе принятия потребительских решений среди лиц в возрасте свыше 65 лет. Ключевые слова: пожилые люди, потребительский этноцентризм, поведение потребителей. Коды JEL: D12, M31 Artykuł nadesłany do redakcji w sierpniu 2017 roku All rights reserved Afiliacja: dr hab. Tomasz Zalega Uniwersytet Warszawski Wydział Zarządzania ul. Szturmowa Warszawa tomasz.zalega@wp.pl

317 HANDEL WEWNĘTRZNY 2017;4(369): (tom II) 317 Magdalena Zalewska-Turzyńska Uniwersytet Łódzki Komunikowanie się jako element wpływający na jakość życia w organizacji Streszczenie Celem opracowania jest zidentyfikowanie tych elementów odpowiadających za jakość życia w organizacji, na które można wpłynąć za pomocą komunikacji. Artykuł powstał jako wynik teoretycznej analizy koncepcji Vicente Royuela, Jordi Lopez- -Tamayo i Jordi Surinacha. Określono trzy (z dziesięciu) wymiary jakości życia w organizacji, na których poprawa jest możliwa przy pomocy komunikowania się. Wdrożenie wyników badań może wpłynąć na poprawę jakości życia interesariuszy organizacji. Artykuł ma charakter koncepcyjny. Słowa kluczowe: komunikacja, jakość życia, jakość życia w pracy. Kody JEL: D83, I15, I32, J01, J28 Wstęp O istocie i istotności procesu komunikowania się ludzi napisano już wiele opracowań naukowych. Wiele z nich dotyczy komunikowania się w organizacji. Podkreśla się znaczenie komunikowania w realizacji funkcji zarządzania, w zarządzaniu personelem (Gros 1993; Sikorski 2002). Na podkreślenie i przypomnienie ze względu na temat opracowania zasługuje element sprzężenia zwrotnego w komunikowaniu się w organizacji, bowiem dwustronny proces wskazuje na potrzebę słuchania. We współczesnej organizacji nie sprawdza się komunikacja w postaci rozkazodawczej, konieczna jest wzajemność, współpraca i porozumienie realizowane w przebiegu procesu komunikacji. Wydawać by się mogło, że warunki pracy można ustalić z przełożonym, ale nie zawsze jest to możliwe. Powodem mogą być przepisy prawne, konieczność branżowa, zwyczaje zawodowe, i niestety, zakorzenione przyzwyczajenia, niekoniecznie prawidłowe oraz niewiedza i brak doświadczenia zarówno po stronie pracownika, jak i kierownika czy właściciela organizacji. Celem opracowania jest zidentyfikowanie tych elementów odpowiadających za jakość życia w organizacji, na które można wpłynąć za pomocą komunikacji. W konsekwencji, podniesienie jakości komunikacji wspomoże podniesienie jakości życia uczestników organizacji oraz będzie wsparciem dla sprawnego zarządzania organizacją. Opracowanie jest analitycznym opracowaniem teoretycznym. Jego implikacje praktyczne i społeczne są ważne z punktu widzenia kierowników i właścicieli organizacji. Ich wdrożenie wpłynie na poprawę jakości życia interesariuszy organizacji, oczywiście każdego

318 318 KOMUNIKOWANIE SIĘ JAKO ELEMENT WPŁYWAJĄCY NA JAKOŚĆ ŻYCIA... w różnym stopniu, w zależności od regionu, branży, stopnia implementacji i osoby wdrażającej. Praca może także stanowić teoretyczny przyczynek do dalszych, pogłębionych badań empirycznych. Badania takie mogą pomóc odpowiedzieć na pytanie, w jaki sposób konkretne podgrupy (typy) organizacji reagują na wprowadzone ulepszenia, w jakim stopniu lub procencie określone parametry poprawiają konkretne elementy jakości życia oraz pomogą w ustaleniu skali. Jakość życia jako kategoria ogólna Kategorię jakość życia odnaleźć można w słownikach dziedzinowych wielu nauk (np. w socjologii, psychologii, filozofii, biologii, politologii, medycyny, psychiatrii itd.), co już daje przyczynek do wielowariantowych podstawowych definicji zjawiska. Jednak termin ten jest niejednoznaczny nawet w obszarze pojedynczej dyscypliny. Taki stan rzeczy nie powinien dziwić, jest naturalną konsekwencją rozdzielnego, dziedzinowego traktowania przedmiotu badań, a także specyficznych dla nich prób opisu i analizy na poszczególnych gruntach naukowych. Z pewnością w niedalekiej przyszłości, w kolejnych opracowaniach, konieczna będzie integracja pojęć, uzgodnienie wspólnego stanowiska oraz sposobów analizy w celu wypracowania jednolitego podejścia systemowego, nie jest to jednak celem tego opracowania. Co więcej, właśnie dzięki swojej wieloznaczności oraz obciążeniu emocjonalnemu koncepcja ta zawdzięcza swoje niezwykłe powodzenie. Definicja wykorzystana w niniejszym tekście uzależniona jest zatem dyscyplinowo od perspektywy badawczej autora. Jakakolwiek będzie, konieczna będzie równowaga między jej precyzją a szeroką perspektywą. Ponadto, nie ma w tym opracowaniu miejsca na dyskusję na temat rozróżnienia terminów: jakości życia (quality of life) od dobrostanu (well- -being) czy satysfakcji, niemniej taka dyskusja jest wskazana ze względu na synonimiczne korzystanie z terminów, które nie są równoznaczne. Różni badacze, biorąc udział w dyskusji i pisząc na temat jakości życia, nierzadko jednocześnie biorą pod uwagę różne definicje. Wszelkie zaniedbania dotyczące definicji prowadzą do nieścisłości, nieporozumień i chaosu terminologicznego. Zainteresowanie przedstawicieli rozmaitych dyscyplin nauki problematyką jakości życia wynika z kilku powodów. Zmiana na płaszczyźnie ilościowej (związana wyłącznie z dobrostanem materialnym albo minimalnym poziomem socjalnym) nie jest wartością samą w sobie, dalszy rozwój możliwy jest głównie na płaszczyźnie jakościowej zamożność nie wystarcza do określenia jakości życia jako poziomu wysokiego (Czapiński 2002 s. 9-34). Ważne są nie tylko czynniki obiektywne, ale i subiektywne proporcja, a nawet zawartość kategorii czynników subiektywnych jest w zasadzie jeszcze naukowo niedoprecyzowana (Kasprzak, Derbis 1999 s ). Proces edukacji jednostek wpływa na świat wartości człowieka oraz na jego oceny.

319 MAGDALENA ZALEWSKA-TURZYŃSKA 319 Na inspirację badaniami Cambella z 1972 roku powołują się przedstawiciele różnych dyscyplin, od medycyny przez psychologię do biznesu. Bez wątpienia przeprowadzone badania miały wpływ na kształt i poszerzenie perspektywy oceny jakości życia o psychologiczne aspekty funkcjonowania, bowiem w pomiarze zadowolenia z życia wskaźniki opisujące warunki życia nie mogą zastępować wskaźników odnoszących się do doświadczeń (Cambell 1976). Początków zainteresowania problematyką jakości życia można z obowiązku badacza doszukiwać się u filozofów starożytnych hipokratejski stan wewnętrznej równowagi, arystotelesowskie dążenie do eudajmonii, do możliwie najwyższego osiągalnego dobra, gwarancji szczęścia. W średniowieczu dla chrześcijan było to życie pełne poświęcenia, często przepełnione cierpieniem i ascezą, po którym nastąpi nagroda, życie wieczne. W Chinach poszukiwano równowagi między pierwiastkami Yin i Yang, a w filozofii buddyjskiej, mitycznej nirwany. Schemat 1 Kategorie jakości życia Źródło: Bieńkuńska (2015).

320 320 KOMUNIKOWANIE SIĘ JAKO ELEMENT WPŁYWAJĄCY NA JAKOŚĆ ŻYCIA... W medycynie konstrukt teoretyczny pojawił się z powodu ogromnego postępu w technologii umożliwiającej ratowanie życia i zdrowotne działania naprawcze, niestety, także za cenę wieloletniego niezadowolenia pacjenta, spadku jego jakości życia, a nawet wegetacji, (Kowalik, Ratajska, Szmaus 2002, s ; Dziurowicz-Kozłowska 2002, s ). Z drugiej strony, badacze starali się określić, dlaczego subiektywne poczucie jakości życia osób z chronicznymi, częstokroć nieuleczalnymi chorobami powodującymi znaczne ograniczenia w funkcjonowaniu w życiu codziennym bywa wyższe, aniżeli u osób w pełni zdrowych. Zauważono także, że satysfakcjonujące cele leczenia nie muszą oznaczać wysokiej jakości życia. Większość opracowań dotyczących jakości życia powstaje na płaszczyźnie nauk medycznych i odnosi się do oceny jakości życia w przebiegu chorób nowotworowych, układu krążenia i zaburzeniach psychicznych oraz wkładu opieki zdrowotnej w jej poprawę. Zainteresowanie medycyny jakością życia zależne od stanu zdrowia podjęła także psychiatria, a później psychologia. Powstały wówczas koncepcje oparte na analizie egzystencjalnej Ludwika Binswangera, logoteorii Ludwika Frankla oraz psychologii humanistycznej Abrahama Maslowa (Kratochvil 1974). Tabela 1 Główny rodzaj aktywności, w tym aktywność ekonomiczna dla Polski w 2015 roku Wskaźnik Wartość Opis wskaźnika Wskaźnik zatrudnienia 51,2% Procentowy udział osób pracujących (ogółem lub danej grupy) 2014 w ogólnej liczbie ludności w wieku 15 lat lub więcej. Stopa bezrobocia 9,0% Procentowy udział osób bezrobotnych (ogółem lub danej grupy) 2014 w liczbie ludności aktywnej zawodowo. Stopa bezrobocia długotrwałego 3,3% 2014 Procentowy udział osób bezrobotnych poszukujących pracy przez okres 13 miesięcy i więcej w liczbie ludności aktywnej zawodowo. Odsetek osób w wieku lata, które nie są zatrudnione (są bezrobotne lub bierne zawodowo) oraz nie uczestniczą w dalszym Osoby młode 16,1% kształceniu lub szkoleniu (nie uczestniczyły w żadnej formie edukacji w ciągu 4 tygodni poprzedzających badanie). Eurostat określa ten niepracujące, nieuczące 2014 się i niedokształcające się wskaźnik jest jako NEET (not in employment and not in any education and training). Pracujący w wydłużonym czasie pracy 13,9% 2014 Odsetek osób pracujących zazwyczaj w wydłużonym czasie pracy w ciągu tygodnia (50 godzin i więcej). Pracujący na podstawie umowy na czas określony 22,3% 2014 Odsetek pracowników najemnych pracujących na podstawie umowy na czas określony w stosunku do pracujących ogółem. Mediana wynagrodzeń 3292 zł Oznacza, że połowa zatrudnionych zarabia poniżej tej kwoty (brutto), a połowa powyżej. Mediana świadczeń emerytalnych Zadowolenie z sytuacji zawodowej Źródło: Bieńkuńska (2015) zł ,7% 2015 Oznacza, że połowa emerytów otrzymuje świadczenia niższe od tej kwoty (brutto wypłacanych przez ZUS), a połowa wyższe. Odsetek osób pracujących w wieku 16 lat lub więcej deklarujących, że są zadowolone lub bardzo zadowolone ze swojej obecnej sytuacji zawodowej (charakteru pracy, czasu pracy, wynagrodzenia).

321 MAGDALENA ZALEWSKA-TURZYŃSKA 321 W ekonomii jakość życia była rozumiana jako poziom życia, standard życia czy stopa życiowa. Zainteresowania tą kategorią miały postać utopijnych wizji społeczeństwa idealnego (nurt normatywny ekonomii) i dociekań nad źródłami bogactwa indywidualnego czy społecznego (nurt pozytywny ekonomii) (Czaja 2002). Do połowy XX wieku jakość życia nie była przedmiotem rozważań ekonomicznych. Dla przykładu, dane w kategorii główny rodzaj aktywności, w tym aktywność ekonomiczna podano w tabeli 1: Jakość życia i jakość pracy Ogólna definicja jakości życia (Quality of Life QOL) podaje, że jakość życia, w danym momencie, to stan, który odpowiada poziomowi osiągniętemu przez osobę w dążeniu do jej hierarchicznie ustalonych celów (Dupuis i in., 2000, s. 107). Powstało wiele definicji jakości życia w pracy (Quality of Work Life QWL) traktujących QWL jako zmienność ( ), podejście ( ), metodę ( ), ruch ( ), wszystko ( ) i nic (Zare i in. 2014, s. 45). Następnie wypracowano systemową definicję jakości życia w pracy na jej podstawie. Marcel i Dupuis (2006) zaproponowali kwestionariusz obejmujący 33 obszary (domains) do konstrukcji ogólnej definicji QWL. Obszary te tworzą cztery główne wymiary Turcotta (1988) oraz 14 obszarów Kohla i Shooler (1982). Literatura naukowa rozwija również koncepcję skuteczności w pełnionych rolach pracy (effectiveness in work roles). Seashore (1975) stwierdza, że istnieją trzy odrębne aspekty pracy dotyczące pracodawcy, pracownika i społeczności. Oczywiście cele mogą się różnić, co składa się na ich wewnętrzną niezgodność. Propozycja Royuela, Lopez-Tamayo, Surinach (2008) obejmuje zarówno obiektywne pomiary i subiektywne postrzeganie osób. Zastosowali dwie główne osie pomiaru: mikro (charakterystyka pracy) i makro (kontekst pracy i rynku pracy). Na podstawie 10 wymiarów i 30 pojęć utworzyli listę 75 miar. Pochodzą one z obiektywnych pomiarów i subiektywnych spostrzeżeń zebranych w badaniach jakościowych nad jakością życia zawodowego, listę szczegółowo przedstawiono w tabeli 2. Analiza elementów jakości życia możliwa do zrealizowania w procesie komunikacji Zawartość merytoryczna wskaźników najczęściej odnosi się do ilości procentowych, co powoduje wrażenie niemożliwości poprawy ich wartości za pomocą procesu komunikowania się. Z drugiej jednak strony, określone niedostatki w pracy trzeba i można eliminować, w tym celu należy je określić oraz wspólnie ustalić przebieg działań naprawczych taki proces inicjowany jest właśnie przez porozumienie, przez komunikację. Szczegółowa analiza wskaźników pozwala ustalić wskaźniki, na które proces komunikacji ma znaczny wpływ. Z tego względu poniżej wyodrębniono wskaźniki, których poprawa

322 322 KOMUNIKOWANIE SIĘ JAKO ELEMENT WPŁYWAJĄCY NA JAKOŚĆ ŻYCIA... Tabela 2 Wymiary jakości życia w pracy według Royuela, Lopez-Tamayo, Surinach Wymiar 1) Wewnętrzna jakość pracy 2) Umiejętności, kształcenie ustawiczne i rozwój kariery Opis wymiaru Zadowolenie z pracy wśród pracowników, ze względu na charakterystykę pracy, rodzaj umowy, przepracowane godziny, i poziom kwalifikacji w stosunku do wymagań pracy. Odsetek pracowników: ze średnim i wysokim poziomem wykształcenia; podejmujących szkolenia lub inne formy uczenia się przez całe życie; z podstawowym lub wyższym poziomem kompetencji cyfrowych. 3) Równość płci Różnice w wynagrodzeniu kobiet i mężczyzn, odpowiednio dostosowane do takich czynników jak sektor, zawód i wiek; segregacja płci stopień, do którego kobiety i mężczyźni są nad-reprezentowani w różnych zawodach i sektorach; odsetek kobiet i mężczyzn o różnych poziomach odpowiedzialności w zawodach i sektorach, z uwzględnieniem wieku i wykształcenia. 4) Zdrowie i bezpieczeństwo w pracy 5) Elastyczność i bezpieczeństwo 6) Włączenie i dostęp do rynku pracy 7) Organizacja pracy i równowaga między życiem zawodowym 8) Dialog społeczny i zaangażowanie pracownika 9) Różnorodność i niedyskryminacja 10) Ogólna wydajność pracy Złożone wskaźniki wypadków przy pracy śmiertelne i poważne, w tym koszty; łączna i średnia liczba dni utraconych z powodu wypadków przy pracy według płci; chorób zawodowych, według płci; stawki choroby zawodowej, w tym nowych zagrożeń np. powtarzające się forsowanie; poziom stresu i inne przeszkody dotyczące stosunku pracy. Efektywny zasięg systemów zabezpieczenia społecznego w kategoriach zasięgu kwalifikacji i poziomu wsparcia osób pracujących lub poszukujących pracy; odsetek pracowników z elastyczną organizacją pracy według pracodawców i pracowników; straty proporcja pracowników tracących pracę przez zwolnienia; odsetek osób znajdujących alternatywne zatrudnienie w danym okresie; odsetek pracowników zmieniających położenie geograficzne w pracy. Efektywne przejście młodych ludzi do aktywnego życia; zatrudnienie i długoterminowe stopy bezrobocia według wieku, poziomu wykształcenia, regionu; wąskie gardła na rynku pracy i mobilności między sektorami i zawodami. Odsetek pracowników z elastyczną organizacją pracy; możliwości urlopu macierzyńskiego i ojcowskiego, a także poziom podejmowanych obowiązków; skala opieki nad dziećmi przedszkola i szkoły podstawowe. Zasięg układów zbiorowych; odsetek pracowników z udziałami w firmie w której są zatrudnieni; dni robocze utracone w sporach przemysłowych. Wskaźniki zatrudnienia i różnice płac starszych pracowników w porównaniu ze średnią; wskaźniki zatrudnienia i różnice płac osób niepełnosprawnych i osób z mniejszości etnicznych, w porównaniu ze średnią; informacje o istnieniu na rynku pracy procedur składania skarg i udanych rozstrzygnięć. Średnia wydajność godzinowa jednego pracownika; średnia roczna produkcja w przeliczeniu na pracownika; średnioroczne standardy życia na głowę mieszkańca, z uwzględnieniem wskaźnika zatrudnienia i wskaźnika obciążenia. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Royuela i in. (2008, s ).

323 MAGDALENA ZALEWSKA-TURZYŃSKA 323 częściowo, ale w sposób znaczny warunkowana jest poprawną komunikacją opis i analiza została przedstawiona poniżej. Schemat 2 Wymiary jakości życia w organizacji w kontekście procesu komunikacji Nadawca Odbiorca Źródło: opracowanie własne. Umiejętności, kształcenie ustawiczne i rozwój kariery (wymiar 2) realizowany jest za pomocą procesów komunikacji. Chęć samokształcenia lub dokształcenia pracownik zgłasza przełożonemu albo przełożony komunikuje podwładnemu decyzję o chęci lub konieczności podjęcia działań edukacyjnych. O braku równości płci (wymiar 3) świadczą twarde wskaźniki, ale także sposób porozumiewania się kobiet i mężczyzn miedzy sobą profesjonalny język, sformułowania branżowe lub używane zwroty grzecznościowe. Takie elementy pozwalają określić komunikacyjne zachowania dyskryminacyjne, których konsekwencją są zachowania zawodowe i płacowe. Tradycyjny podział ról kobieta ma dbać o rodzinę, mężczyzna ma ją zabezpieczać finansowo (Nair 2014) nie jest wystarczającym wyjaśnieniem dla nierówności występujących w organizacji, bowiem nie powinien i nie może dotyczyć sytuacji organizacyjnej. Powyższa konstatacja prowadzi do wskaźnika organizacja pracy i równowaga między życiem zawodowym (wymiar 7). Istnieje wiele rozmaitych badań nad organizacją pracy w kontekście różnic płci. Badania w znacznej mierze dotyczą skłonności do wykorzystywania nowinek technologicznych, różnicy wynikającej z nastawienia na zadania lub nastawieniu na współdziałanie albo różnym sposobie działania i stylu kierowania (Cuadrado i in. 2012). Jednak potrzeba zachowania równowagi pomiędzy pracą a odpoczynkiem jest znana od dawna (Chajes 1924) i nie zależy od płci. Wszystkie te elementy można rozpoznać i zdiagnozować na podstawie komunikatów wydawanych przez jednostkę zawartość me-

324 324 KOMUNIKOWANIE SIĘ JAKO ELEMENT WPŁYWAJĄCY NA JAKOŚĆ ŻYCIA... rytoryczna wiadomości i dobór słów. Komunikat może informować wprost o problemie lub tylko go sygnalizować. Reasumując, aby poprawić jakość życia w organizacji należy słuchać tego, co mówią interesariusze organizacji. Zarówno sposób komunikacji jak i jej treść wskazują na niedostatki firmy i pozwalają na przeprowadzenie pełnej diagnozy i poprawę sytuacji. Bibliografia Bielski M. (2001), Organizacje. Istota, struktury, procesy, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. Bieńkuńska A. (red.) (2015), Jakość życia w Polsce. Edycja 2015, jakosc-zycia-w-polsce-edycja-2015,16,2.html [dostęp: ]. Campbell A. (1976). Subjective measures of well-being, American Psychologist, No. 2. Chajes B. (1924), Kompendium higieny społecznej, Nakładem księgarni L. Fiszera, Łódź Katowice Warszawa. Cuadrado I., Navas M., Molero F., Ferrer E., Morales J.F. (2012), Gender Differences in Leadership Styles as a Function of Leader and Subordinates Sex and Type of Organization, Journal of Applied Social Psychology, No. 42(12). Czaja S. (2002), Historia gospodarki i gospodarowania, I-BIS, Wrocław. Czapiński J. (2002), Szczęśliwy człowiek w szczęśliwym społeczeństwie? Zrównoważony rozwój, jakość życia i złudzenie postępu, Psychologia Jakości Życia, nr 1. Dupuis, G., Taillefer, M.-C., Etienne, A.-M., Fontaine, O., Boivin, O. S., Von Turk, A. (2000), Measurement of quality of life in cardiac rehabilitation, (w:) Jobin J., Maltais F., Leblanc P. (Eds.), Advances in cardiopulmonary rehabilitation, Human Kinetics Publishers, Champaign. Dziurowicz-Kozłowska A. (2002), Wokół pojęcia jakości życia, Psychologia Jakości Życia, nr 1. Gros U. (1993), Analiza systemu porozumiewania się w organizacji, Przegląd Organizacji, nr 3. Kasprzak E, Derbis R. (1999), Miejsce zamieszkania a poczucie jakości życia bezrobotnych, Forum Psychologiczne, nr 1. Kohl M.L., Schooler C. (1982). Job conditions and personality: A longitudinal assessment of reciprocal effects, American Journal of Sociology, No. 87. Kowalik S, Ratajska A, Szmaus A. (2002), W poszukiwaniu nowego wymiaru jakości życia związanego ze stanem zdrowia, (w:) Wołowicka L. (red.), Jakość życia w naukach medycznych, AM, Poznań. Kratochvil S. (1974), Psychoterapia. Kierunki, metody badania. PWN, Warszawa. Marcel J.P., Dupuis G. (2006), Quality of work life: theoretical and methodological problems, and presentation of a new model and measuring instrument, Social Indicators Research, Vol. 77. Nair S.K. (2014), Gender imbalance, Journal of Multidisciplinary Research, Vol. 6, No. 3. Royuela V., Lopez-Tamayo J., Surinach J. (2008), The Institutional vs. the Academic Definition of the Quality of Work Life. What is the Focus of the European Commission?, Social Indicators Research, Vol. 6. Seashore S.E. (1975), Defining and measuring the quality of working life, (w:) Davis L.E., Cherns A.B. (Eds.), The quality of working life, Free Press, New York.

325 MAGDALENA ZALEWSKA-TURZYŃSKA 325 Sikorski Cz. (2002), Zachowania ludzi w organizacji, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Turcotte P.R. (1988), QVT: La Qualite de Vie au Travail: Une Voie vers l Excellence, Agence d ARC, Montreal. Zare H., Haghgooyan Z., Karimi Asl Z. (2014), Identification the components of quality of work life and measuring them in faculty members of Tehran University, Iranian Journal of Management Studies (IJMS), Vol. 7, No. 1. Communication as an Element Affecting the Quality of Life in an Organisation Summary The aim of the study is to identify those elements which are responsible for the quality of life in an organisation and which can be influenced with communication. The article is an effect of a theoretical analysis of the concept whose authors are Vicente Royuela, Jordi Lopez-Tamayo and Jordi Surinach. There are described the three (of ten) dimensions of the quality of life in an organisation where improvement is possible through communication. Implementation of research findings may affect improvement of the quality of life of the organisation s stakeholders. The article is of the conceptual nature. Key words: communication, quality of life, quality of life at job. JEL codes: D83, I15, I32, J01, J28 Общение как элемент, влияющий на качество жизни в организации Резюме Цель разработки выявить те элементы, отвечающие за качество жизни в организации, на которые можно повлиять с помощью коммуникации. Статья результат теоретического анализа концепции авторов: Vicente Royuela, Jordi Lopez-Tamayo и Jordi Surinach. Определены три (из десяти) измерения качества жизни в организации, на которых улучшение возможно с помощью общения. Внедрение результатов исследований может оказать воздействие на повышение качества жизни стейкхолдеров организации. Статья имеет концептуальный характер. Ключевые слова: коммуникация, качество жизни, качество жизни по месту работы. Коды JEL: D83, I15, I32, J01, J28 Artykuł nadesłany do redakcji w maju 2017 roku

326 326 KOMUNIKOWANIE SIĘ JAKO ELEMENT WPŁYWAJĄCY NA JAKOŚĆ ŻYCIA... All rights reserved Afiliacja: dr inż. Magdalena Zalewska-Turzyńska Uniwersytet Łódzki Wydział Zarządzania Katedra Zarządzania ul. Matejki 22/ Łódź

327 HANDEL WEWNĘTRZNY 2017;4(369): (tom II) 327 Maria Zamelska Wyższa Szkoła Bankowa w Poznaniu Aleksandra Machnik Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Lesznie Beata Kaczor Akademia Wychowania Fizycznego w Poznaniu Aktywność turystyczno-rekreacyjna mieszkańców Metropolii Poznań jako wyznacznik jakości życia Streszczenie Celem artykułu jest ukazanie wybranych czynników determinujących aktywność turystyczno-rekreacyjną mieszkańców Metropolii Poznań. Artykuł ma charakter badawczy i dotyczy użytkowania przestrzeni turystycznej w kontekście jakości życia. W pracy podjęto próbę identyfikacji głównych obszarów wypoczynku mieszkańców Metropolii Poznań. W tym celu posłużono się metodą sondażu diagnostycznego, z zastosowaniem wywiadu z kwestionariuszem. Podmiotem badań było 740 mieszkańców Metropolii Poznań. Wyniki badań potwierdziły przyjęte hipotezy. Stwierdzono, iż dominującą potrzebą warunkującą aktywność turystyczno-rekreacyjną badanych mieszkańców jest dążenie do dobrostanu przez wypoczynek, poszukiwanie spokoju (bez względu na wiek respondentów) oraz rekreację fizyczną. Badani mieszkańcy odwiedzają wszystkie wyznaczone przez ekspertów obszary i kompleksy turystyczno-wypoczynkowe Metropolii Poznań ze znaczącą przewagą trzech klinów zieleni usytuowanych w Dolinie Warty i Cybiny. Praktyczną implikacją artykułu jest wskazanie obszarów preferowanych przez mieszkańców do celów turystyczno-rekreacyjnych. Natomiast potrzeba poprawy jakości determinuje aktywność turystyczno-wypoczynkową badanych mieszkańców. Słowa kluczowe: Metropolia Poznań, przestrzeń aktywności turystyczno-rekreacyjnej mieszkańców, jakość życia. Kody JEL: I31, R00, Z32 Wstęp Badanie aktywności turystyczno-rekreacyjnej ludności w regionie ma charakter wielopłaszczyznowy. Różnorodność aspektów tego zjawiska w czasie i przestrzeni utrudnia badaczowi jego przejrzyste zobrazowanie. Problem komplikują dodatkowo trudności związane ze zdefiniowaniem jakości życia. Wielu autorów uważa, że jest to subiektywne doświadczenie indywidualnego postrzegania i odczuć (Andereck, Nyaupane 2010). W takim ujęciu jakość życia jest uważana za wartość uniwersalną. W większości zgadzano się, że jest to multiwymiarowy i interaktywny konstrukt poruszający wiele aspektów ludzkiego życia

328 328 AKTYWNOŚĆ TURYSTYCZNO-REKREACYJNA MIESZKAŃCÓW METROPOLII... i otoczenia (Schalock 1996). Schalock opracował osiem głównych wskaźników, które najlepiej oddają kształt badań nad jakością życia. W zakresie turystyki, w ostatnich dwudziestu latach, skupiano się przede wszystkim na badaniu: -- wpływu turystyki na jakość życia mieszkańców obszarów recepcyjnych w ujęciu ekonomicznym przejawiającym się poprzez powstawanie nowych miejsc pracy, wzrost dochodów itp., -- polityki rozwoju regionu i udziału turystyki w poprawie jakości życia mieszkańców regionów recepcyjnych (ujęcie organizacyjne), -- postrzegania przez lokalną społeczność zmian jakości życia (ujęcie socjologiczne). Wspólną cechą tych projektów było badanie zmian w jakości życia mieszkańców regionów recepcyjnych w dwóch płaszczyznach: obiektywnej i subiektywnej, a trudności, na które napotykali badacze wynikały z tego, że elementy, które oceniano jako wpływające na jakość życia zmieniają się w zależności od charakteru kultury lokalnych społeczeństw. Pojęcie jakości życia można zdefiniować jako ogólny stan, w jakim aktualnie znajduje się dane społeczeństwo, oceniany przez nie pozytywnie. Celem artykułu jest ukazanie wybranych czynników determinujących aktywność turystyczno-rekreacyjną mieszkańców Metropolii Poznań. W badaniach przyjęto następujące tezy: -- Metropolia Poznań posiada tereny przystosowane do uprawiania turystyki i rekreacji, co jest jednym z warunków zapewnienia wysokiej jakości życia, -- obszary i kompleksy turystyczno-wypoczynkowe Metropolii Poznań są miejscem przede wszystkim wypoczynku weekendowego, -- głównymi determinantami aktywności turystyczno-rekreacyjnej w czasie wolnym są potrzeby: poprawy zdrowia, poznania przyrody i kultury a także przeżyć intelektualnych, emocjonalnych i estetycznych. Do weryfikacji hipotez posłużono się metodą sondażu diagnostycznego, a jako technikę badań zastosowano wywiad z kwestionariuszem. Badania przeprowadzono na próbie 740 osób, w pierwszym półroczu 2016 roku na terenie 22 miast i gmin Metropolii Poznań 1. Podmiotem badań byli mieszkańcy metropolii, a przedmiotem ich aktywność turystycznorekreacyjna na terenie obszarów i kompleksów turystyczno-wypoczynkowych Metropolii Poznań 2. Utworzenie Metropolii Poznań było jednym z celów Zaktualizowanej Strategii rozwoju Miasta Poznania do 2030 roku (Uchwała RMP z 10 grudnia 2013 roku). Jej utworzenie zakłada przyjęcie celu operacyjnego nastawionego na wzmocnienie spójności przez integrację przestrzenno-funkcjonalną stolicy Wielkopolski z sąsiadującymi gminami. Jego realizacja przewiduje m.in. następujące działania: opracowanie i promocję metropolitalnej oferty turystycznej, kształtowanie, rozwój i promocję identyfikacji mieszkańców z Metropolią Poznań 1 Omawiane badania są częścią badań realizowanych przez autorki w Wyższej Szkole Bankowej w Poznaniu w ramach większego, zespołowego projektu badawczego pt. Region metropolitarny jako przestrzeń penetracji rekreacyjnej na przykładzie aglomeracji poznańskiej, zaplanowanego na lata i finansowanego ze środków statutowych MNiSW (dotacja statutowa). 2 Koncepcję i metodologię badań przedstawiono w artykule zamieszczonym Studia Periegetica (Zamelska, Kaczor 2015).

329 MARIA ZAMELSKA, ALEKSANDRA MACHNIK, BEATA KACZOR 329 jako wspólnym miejscem zamieszkania, pracy i wypoczynku, badanie świadomości i tożsamości metropolitarnej. Połączenie potencjału Poznania oraz okolicznych miast i wsi ma pozwolić m.in. na lepsze kształtowanie ładu przestrzennego obszaru i podnoszenie jakości życia jego mieszkańców (Kaczmarek, Mikuła 2015). Zieleń w Metropolii Poznań Obszary zieleni miejskiej na terenie Metropolii Poznań jako przestrzeń uprawiania turystyki i wypoczynku mieszkańców są dość dobrze zaprojektowane i scalone specyficznym układem rzek, który w obrębie miasta doceniono już na początku ubiegłego stulecia. Główną oś stanowi rzeka Warta, która przepływając z południa na północ, tworzy już od Śremu, aż po Oborniki Poznański Przełom Warty (Kondracki 2008). Obecnie w tych właśnie granicach zamyka się obszar Metropolii Poznań. Ponadto, w skład Metropolii wchodzą fragmenty Równin Wrzesińskiej (na wschodzie) oraz Szamotulskiej i Poznańskiej (na zachodzie). Powierzchnia gmin wchodzących w jej skład wynosi 3078,9 km 2. Lasy i pozostałe tereny zieleni stanowią łącznie 39,5%, a 24,8% terenu Metropolii objęto przestrzennymi formami ochrony przyrody. W obrębie tzw. zielonej infrastruktury 3 Metropolii Poznań 71% to obszary o znaczeniu priorytetowym, 10% to obszary istotne dla pełnienia funkcji przyrodniczych i zapewnienia odpowiedniego poziomu usług świadczonych przez ekosystemy, natomiast pozostałe 19% zajmują wody powierzchniowe. Są to ekosystemy występujące w obrębie Wielkopolskiego Parku Narodowego, parków krajobrazowych, rezerwatów przyrody, obszarów NATURA 2000 oraz lasów ochronnych. Są tu także mokradła, szuwary oraz płaty zieleni obejmujące zadrzewienia, zakrzewienia i roślinność trawiastą, zlokalizowane w bezpośrednim otoczeniu wód powierzchniowych, w obniżeniach będących korytarzami ekologicznymi wskazanymi do ochrony. Zalicza się do nich również obiekty infrastruktury błękitnej, takie jak rzeki i jeziora pełniące istotne funkcje ekosystemowe. Obszary o znaczeniu istotnym to pozostałe elementy chronione (jak np. użytki ekologiczne). Na tzw. niebieską infrastrukturę składają się dopływy Warty, w tym głównie Wełna, Cybina, Bogdanka, Sama i Samica oraz usytuowane w rynnach polodowcowych jeziora, szczególnie te położone w Wielkopolskim Parku Narodowym oraz Kórnickie i Bnińskie (Mizgajski, Zwierzchowska 2015). Na bazie takich wartości przyrodniczych oraz równie wysokiej klasy wartości kulturowych (np. zabytki i układy architektoniczne Poznania i innych miast, kościoły drewniane, walory kultury ludowej, szlak cysterski czy piastowski) zespół specjalistów opracował koncepcję przestrzenno-programową rozwoju turystyki, która polegała na wyznaczeniu w granicach Metropolii Poznań dziesięciu obszarów o priorytetowym znaczeniu dla rozwoju funkcji 3 Zielona infrastruktura czyli całość przestrzeni otwartej gdzie dominuje roślinność, jest przeciwstawiana w holistycznych koncepcjach zarządzania miastem zrównoważonym infrastrukturze szarej czyli technicznej. Jednocześnie podkreśla to niezbędność elementów przyrodniczych w strukturze i prawidłowym funkcjonowaniu miasta. W analizowanym przypadku zaliczono tu następujące kategorie pokrycia terenu: lasy i zagajniki, tereny zadrzewione, tereny krzewiaste, tereny roślinności trawiastej oraz mokradła i szuwary. Zgodnie z przyjętą definicją, częścią systemu zielonej infrastruktury są także wody powierzchniowe, stanowiące niebieską (błękitną) infrastrukturę, [dostęp: ].

330 330 AKTYWNOŚĆ TURYSTYCZNO-REKREACYJNA MIESZKAŃCÓW METROPOLII... turystycznych, które nazwano obszarami turystyczno-wypoczynkowymi. Większość z nich (bo aż siedem) podzielono ze względu na wewnętrzne zróżnicowanie, uzyskując dodatkowo czternaście mniejszych jednostek. Jednostkom tym nadano nazwę kompleksów turystyczno-wypoczynkowych (por. rysunek 1). Dominującą rolę w rozwoju turystyki i rekreacji na obszarze Metropolii przypisano w tym systemie centralnie położonej dolinie Warty (Bródka, Miedzińska 2015). Jak wspomniano, w obrębie Metropolii zlokalizowanych jest wiele form ochrony przyrody co podnosi jej atrakcyjność turystyczno-rekreacyjną. Jest to kilkanaście rezerwatów przyrody (m.in. Śnieżycowy Jar, Meteoryt Morasko, Czmoń, Okrąglak), jeden park narodowy (Wielkopolski), pięć parków krajobrazowych (Puszcza Zielonka, Promno i Rogaliński w całości oraz fragmenty Lednickiego i Agroekologicznego im. Gen D. Chłapowskiego), osiem obszarów chronionego krajobrazu, dwadzieścia cztery użytki ekologiczne, jeden zespół przyrodniczo-krajobrazowy oraz ponad 400 pomników przyrody 4. Dużą popularnością cieszy się Wielkopolski Park Narodowy, który powstał w 1957 roku. Znajduje się w pobliżu Poznania, na południe od miasta, w trójkącie miast Luboń, Mosina, Stęszew. Nazywany jest muzeum form polodowcowych. Przez obszar Parku przebiega pięć szlaków turystycznych. Na jego szczególną wartość zwrócono uwagę już w okresie przedwojennym, co zaskutkowało symbolicznym otwarciem w roku Spośród pięciu parków krajobrazowych trzy są w całości zlokalizowane na terenie Metropolii. Park Krajobrazowy Puszcza Zielonka jest usytuowany na północny-wschód od stolicy regionu i zajmuje powierzchnię blisko ha. Utworzono go w celu ochrony dużego, swym charakterem zbliżonego do naturalnego kompleksu leśnego z cennymi walorami kulturowymi (m.in. wspomniane kościoły drewniane). Na tym terenie znajduje się też drugie co do wielkości wzniesienie w pobliżu Poznania Dziewicza Góra, zawdzięczające swą nazwę cysterkom, do których tereny te kiedyś należały (Bednarek 2013). Park Krajobrazowy Promno obejmuje zaledwie 2077 ha, co czyni go najmniejszym parkiem w województwie wielkopolskim i jednym z mniejszych w Polsce. Znajduje się na wschód od Poznania i chroni również krajobraz polodowcowy z jeziorami, porośnięty zbiorowiskami leśnymi (Kasprzak, Raszka 2008). Bardzo bogaty w walory turystyczne jest Rogaliński Park Krajobrazowy na powierzchni około ha chroni krajobraz nadwarciański, z łęgami i największym w Europie skupiskiem dębów szypułkowych. Jego symbolem są bardzo znane w Wielkopolsce trzy ogromne (choć w dość złym stanie zachowania) pomnikowe dęby Lech, Czech i Rus. W miejscowości Rogalin znajduje się zespól pałacowo parkowy należący niegdyś do znanej w Wielkopolsce rodziny Raczyńskich (Kasprzak, Raszka 2005). Warto zaznaczyć, że samo miasto Poznań wyróżnia się spośród innych polskich, a także europejskich miast swoim klinowo-pierścieniowym układem zieleni. Jest on efektem wspomnianego już południkowego układu rzeki Warty i niemal prostopadłego jej dwóch dopływów Bogdanki i Cybiny, uchodzących do niej w centralnej części miasta. Tworzą one osi czterech klinów północnego (naramowickiego), południowego (dębińskiego), za- 4 [dostęp: ]. 5 [dostęp: ].

331 MARIA ZAMELSKA, ALEKSANDRA MACHNIK, BEATA KACZOR 331 Rysunek 1 Obszary i kompleksy turystyczno-rekreacyjne Metropolii Poznań I A5 J D J1 A4 D2 D1 A3 E B B1 C2 C1 C C3 A Legenda: A Obszar Doliny Warty, A1 Rogaliński PK, A2 Puszczykowska Dolina Warty, A3 Poznańska Dolina Warty, A4 Dolina Warty-Biedrusko, A5 Obornicka Dolina Warty, B-Obszar PK Puszcza Zielonka, B1 Kompleks J.Stęszewskiego i Wrończyńskiego, C Obszar Doliny Rzek Głównej i Cybiny, C1 Kompleks J. Maltańskiego, C2 Kompleks J. Kowalskiego, C3 Kompleks PK Promno, D Obszar Dolin Rzek Samicy i Bogdanki, D1 Kompleks J. Kierskiego i Strzeszyńskiego, D2 Kompleks J. Pamiątkowskiego, E Obszar J. Lusowskiego, F Obszar J. Niepruszewskiego i Strykowskiego, G Obszar WPN, G1 Kompleks J. Witobelskiego i ŁódzkoDymaczewskiego, H Obszar Doliny Rzek Głuszynki i Kopli, H1 Kompleks J. Kórnickiego i Bnińskiego, I Obszar Puszczy Noteckiej, J Obszar okolic Skoków, J1 Kompleks J. Skockiego, Maciejak, Włókna. Źródło: Kaczmarek (2015). 1

332 332 AKTYWNOŚĆ TURYSTYCZNO-REKREACYJNA MIESZKAŃCÓW METROPOLII... chodniego (golęcińskiego) i wschodniego (maltańskiego). Całości dopełniają pierścienie oparte na obszarach po dawnych murach miejskich i fortyfikacjach (m.in. na tzw. Ringu Stübbena). Dodatkowo projektowano sześć mniejszych klinów wzdłuż dolin mniejszych dopływów. Układ ten został opracowany już w latach 30. XX wieku przez architekta miejskiego Władysława Czarneckiego przy inspiracji profesora Adama Wodziczki znanego poznańskiego przyrodnika. Celem takiego rozwiązania było zarówno połączenie zieleni miejskiej z naturalnymi terenami leśnymi otaczającymi miasto, jak i umożliwienie mieszkańcom spacerów wśród zieleni i zdrowego, czystego powietrza wnikającego dzięki klinom do środka miasta. Obecnie klin północny łączy w sobie półnaturalne tereny zielone z terenami przemysłowymi, a jego zakończeniem jest wspomniany Park Krajobrazowy Puszcza Zielonka. W skład klina wschodniego wchodzi obszar Jeziora Maltańskiego z Nowym Ogrodem Zoologicznym i rozległymi terenami spacerowymi, prowadzącymi aż do Parku Krajobrazowego Promno. Klin południowy wyprowadza wzdłuż Warty do Wielkopolskiego Parku Narodowego, a zachodni poprzez tereny jeziora Rusałka i Ogrodu Botanicznego do Jeziora Kierskiego (Urbański, Szpakowska, Raszeja 2009). Ponadto na terenie miasta zlokalizowanych jest oprócz terenów leśnych i zieleni osiedlowej ponad 270 terenów zieleni w tym 43 parki, 123 zieleńce, 95 ogrodów działkowych, 3 parki naukowo-badawcze, 2 ogrody zoologiczne i 24 cmentarze (Urbański, Krzyżaniak, Rydzewska 2009). Był to i jest do dziś wzorcowy przykład realizacji miasta zielonego. Niestety, od czasów powstania układ został nadszarpnięty przez rozbudowującą się zabudowę miejską zwłaszcza pierścienie zostały porozcinane lub sprowadzone do funkcji ramy komunikacyjnej, a dodatkowe kliny są praktycznie nie zachowane. Już w latach 60. XX wieku zaniechano troski o zewnętrzny pierścień i przeznaczono go pod zabudowę (Raszeja, Gałecka-Drozda 2015). Nie jest to sytuacja korzystna, zarówno dla przyrody, jak i dla mieszkańców, gdyż jakość i stan zieleni miejskiej przekłada się na jakość życia i samopoczucie lokalnej społeczności. Na znaczenie zieleni miejskiej w jakości życia człowieka oraz na wielofunkcyjność terenów zielonych w miastach zwracało uwagę wielu naukowców (Cielecka 1986; Czekiel-Świtalska 2013; Wodzińska 2105). Szczególnie szeroko tematyka ta poruszona jest w opracowaniu Sobczyńskiej (2014) dotyczącym roli zieleni miejskiej w przestrzeniach publicznych Poznania. Charakterystyka respondentów i wyniki badań ankietowych Badania przeprowadzone zostały na grupie 740 respondentów, do dalszej analizy zakwalifikowanych zostało 720 poprawnie wypełnionych kwestionariuszy. Nieco ponad połowę badanych stanowiły kobiety (56%). Najliczniejszą grupą ankietowanych były osoby w wieku (29%) oraz lat (27%), z wykształceniem średnim (42%), zasadniczym zawodowym (30%) oraz wyższym (28%), zamieszkujących miasta metropolii poznańskiej (75%). Badane osoby określiły swoją aktualną sytuacją materialną jako przeciętną (48%) lub dobrą (44%), przy czym swój łączny, miesięczny dochód w gospodarstwie domowym określali na 2,1-6 tys. złotych (72% osób). Blisko połowa ankietowanych to pracownicy sektora prywatnego (45%), w następnej kolejności byli to pracownicy sektora publicznego (21%) oraz emeryci i renciści

333 MARIA ZAMELSKA, ALEKSANDRA MACHNIK, BEATA KACZOR 333 (12%). Połowa respondentów dysponowała czasem wolnym w wymiarze 8-16 godzin w ciągu tygodnia. Wśród posiadanych dóbr mogących mieć wpływ na udział w wyjazdach turystyczno-wypoczynkowych na terenie metropolii poznańskiej relatywnie częściej wskazywano: samochód (24% wskazań), rower (23% wskazań), własny ogród bądź działkę (15% wskazań), namiot czy rolki (odpowiednio 11% i 8% wskazań) oraz znacznie rzadziej motocykl, sprzęt narciarski, dom letniskowy oraz sprzęt myśliwski lub wędkarski. Dominującą potrzebą, która warunkuje aktywność turystyczno-rekreacyjną badanych mieszkańców Metropolii Poznań jest potrzeba wypoczynku i poszukiwania spokoju (dla 90% wskazań), bez względu na wiek respondentów. Blisko połowa ankietowanych ma również potrzebę rekreacji fizycznej (48%) poprzez jazdę na rowerze, bieganie, spacerowanie, nornic walking itp. Niestety, jedynie co trzecia osoba ankietowana wskazała na potrzebę poznania przyrody i kultury najbliższej okolicy. Dla co piątej badanej osoby ważna jest potrzeba poprawy zdrowia oraz zaspokojenia potrzeb towarzyskich, wspólne spędzanie czasu oraz odwiedziny znajomych i krewnych (por. wykres 1). Dla połowy badanych kobiet głównym czynnikiem podejmowania aktywności w najbliższej okolicy jest chęć wypoczynku i potrzeba poszukiwania spokoju. Również relatywnie nieco częściej wskazywały na motyw poprawy stanu zdrowia, kondycji fizycznej oraz chęć poznania przyrody, kultury, przeżycia emocjonalne i estetyczne z tym związane (por. wykresy 2a i 2b.). Dla każdej grupy wiekowej potrzeba wypoczynku na świeżym powietrzu Wykres 1 Potrzeby warunkujące udział w aktywności turystyczno-rekreacyjnej badanych mieszkańców Metropolii Poznań Spokój, wypoczynek Rekreacja fizyczna Poznanie przyrody i kiultury Poprawa zdrowia Odwiedziny znajomych, krewnych Uczestnictwo w wydarzeniach Przeżycia emocjonalne Przeżycia estetyczne Przeżycia intelektualne Korzystanie z organizacji wypoczynku Informacja 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% Źródło: opracowanie własne.

334 334 AKTYWNOŚĆ TURYSTYCZNO-REKREACYJNA MIESZKAŃCÓW METROPOLII... jest najistotniejsza. Natomiast potrzeby rekreacyjnego uprawiania sportu, poprawy kondycji fizycznej najistotniejsze są dla młodych osób do 40 lat (po 16% wskazań). Potrzeba poznania walorów przyrodniczych i kulturowych, mimo iż istotna jedynie dla 11% wszystkich respondentów, ważna jest dla grupy trzydziestolatków. Zaskakujący może być fakt, że chęć, potrzeba poprawy zdrowia przez aktywność turystyczno-rekreacyjną malała wraz z wiekiem badanych. Większość badanych mieszkańców wypoczywa na terenie Metropolii Poznań z rodziną (60%). Stosunkowo częściej z najbliższymi spędzają czas kobiety (63%) niż mężczyźni (56%), osoby w wieku lat (87%), lat (70%). Co czwarty ankietowany odpoczywa w gronie przyjaciół, relatywnie najczęściej są to osoby młode do 30. roku życia (56%). Jedynie 7% badanych osób korzysta z aktywności rekreacyjno-turystycznej na terenie Metropolii Poznań w pojedynkę. Relatywnie częściej indywidualnie wypoczywają mężczyźni (9%) oraz osoby starsze powyżej 70 lat (30% wskazań) i w wieku (10% wskazań). Są to najczęściej spacery w miejscach, obszarach położonych blisko miejsca zamieszkania i przygotowanych dla rekreantów (por. wykresy 3a i 3b.). Jakość życia określają również zainteresowania realizowane w czasie wolnym. W związku z tym badani mieszkańcy Metropolii Poznań poproszeni zostali o wskazanie, czym się najbardziej interesują, na co poświęcają swój czas wolny. W grupie głównych zainteresowań ankietowanych znalazły się: oglądanie telewizji, sportu, podróże, praca na własnej działce lub ogródku, dbałość o kondycję fizyczną. Stosunkowo najpopularniejszym zajęciem (bez względu na wiek i płeć) jest bierne spędzanie czasu na oglądaniu telewizji (38% wskazań). Udział i oglądanie wydarzeń sportowych popularne jest wśród ankietowanych mężczyzn (33% wskazań, w tym najczęściej młodszych do 40 lat 23% wskazań). Podróżowanie, zwiedzanie, poznawanie nowych miejsc są coraz popularniejszymi formami spędzania czasu wolnego. W badanej populacji najchętniej korzystają z niej studenci oraz osoby młode (20% wskazań) mające więcej czasu, mniej zobowiązań, często jeszcze nie pracujące. Aktywna rekreacja i turystyka wpływają również na poprawę kondycji fizycznej, wygląd i zdrowie są najważniejsze również dla najmłodszej grupy respondentów (po 11% wskazań w grupie dwudziesto- i trzydziestolatków). Osoby nieco starsze, kobiety chętniej spędzają większość czasu wolnego na działce lub w ogrodzie (ok. 20% wskazań) (por. wykresy 4a i 4b.) Wśród innych zainteresowań wskazywano przede wszystkim: gotowanie, majsterkowanie, rozwiązywanie krzyżówek, komputery, sport, kwiaty, muzyka czy teatr (14% wskazań). Istotnym problemem badawczym było określenie, w jakim stopniu zaprojektowana dla mieszkańców Metropolii Poznań przestrzeń uprawiania turystyki i wypoczynku jest przez nich wykorzystywana do krótkoterminowej aktywności turystycznej (1-3 dni). Uzyskane wyniki pozwalają stwierdzić, że badani mieszkańcy odwiedzają wszystkie wyznaczone przez ekspertów obszary i kompleksy turystyczno-wypoczynkowe Metropolii Poznań. Najchętniej wypoczywają w przestrzeni, opisanych wyżej, czterech klinów zieleni wybierając jako miejsce wypoczynku i rekreacji przede wszystkim Obszar Doliny Rzek Głównej i Cybiny (60% wskazań), na którym szczególnym zainteresowaniem cieszą się okolice Jeziora Maltańskiego (28% wskazań) znane z Term Maltańskich, Nowego Ogrodu Zoologicznego i przede wszystkim POSiR-u Malta oraz w mniejszym stopniu Kompleks PK Promno (12% wskazań). Obszar ten znany pod nazwą klina wschodniego (maltańskiego)

335 MARIA ZAMELSKA, ALEKSANDRA MACHNIK, BEATA KACZOR 335 Wykres 2a Wykres 2b Potrzeby warunkujące udział w aktywności turystyczno-rekreacyjnej badanych mieszkańców Metropolii Poznań, według płci i wieku % 10% 20% 30% 40% 50% 60% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% Mężczyzna Kobieta 70 i więcej spokój, wypoczynek, 2 rekreacja fizyczna, 3 przeżycia estetyczne, 4 przeżycia intelektualne, 5 przeżycia emocjonalne, 6 poznanie przyrody i kultury, 7 poprawa zdrowia, 8 odwiedziny krewnych i znajomych, 9 uczestnoctwo w wydarzeniach, 10 korzystanie z zorganizowanego wypoczynku, 11 informacja. Źródło: jak w wykresie 1.

336 336 AKTYWNOŚĆ TURYSTYCZNO-REKREACYJNA MIESZKAŃCÓW METROPOLII... Wykres 3a Wykres 3b Rodzaj grupy, z którą badani mieszkańcy Metropolii Poznań biorą udział w aktywności turystyczno-rekreacyjnej, według płci i wieku % 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Mężczyzna Kobieta 70 i więcej z rodziną, 2 z przyjaciółmi, 3 z kolegami z pracy, 4 z innymi osobami, 5 z osobami nieznanymi, 6 sam. Źródło: jak w wykresie 1.

337 MARIA ZAMELSKA, ALEKSANDRA MACHNIK, BEATA KACZOR 337 Wykres 4a Wykres 4b Główne zainteresowania respondentów realizowane w czasie wolnym, według płci i wieku % 5% 10% 15% 20% 25% 30% 0% 2% 4% 6% 8% 10% 12% Mężczyzna Kobieta 70 i więcej oglądanie TV, 2 podróże, zwiedzanie, 3 dbałość o kondycją fizyczną, 4 kultura, sztuka, 5 fotografia, 6 oglądanie sportu,7 nauka, 8 gry logiczne, 9 praca na działce lub w ogrodzie, 10 inne. Źródło: jak w wykresie 1.

338 338 AKTYWNOŚĆ TURYSTYCZNO-REKREACYJNA MIESZKAŃCÓW METROPOLII... znajduje się w bezpośrednim sąsiedztwie dużego nowego Osiedla Rataje zamieszkiwanego przez ok osób, co tłumaczy dużą jego popularność. Nieco mniej respondentów wskazało Obszar Doliny Warty (56% wskazań), z czego co piąta osoba odwiedzała przełomowy odcinek Warty na terenie miasta Poznania, a co dziesiąta zarówno północny, jak i południowy jej fragment. Obszar ten tworzą kliny zieleni północny (naramowicki) i południowy (dębiński). Tak duże zainteresowanie tym terenem wskazuje, iż badani mieszkańcy, podobnie jak przed II wojną światową, zaczęli dostrzegać uroki doliny Warty. Duża w tym zasługa twórców i realizatorów szlaku wodnego Wielka Pętla Wielkopolski i związanej z nim infrastruktury 6. W następnej kolejności respondenci wskazali na to, iż korzystają z atrakcji obszaru: Dolin Rzek Samicy i Bogdanki (18% wskazań) tj. klina zachodniego (golęcińskiego). Tutaj stosunkowo częściej odwiedzane były okolice Jeziora Kierskiego i Jeziora Strzeszyńskiego (10% wskazań). Teren ten położony jest relatywnie dalej od centrum miasta i otoczony głównie osiedlami o zabudowie willowej. Kolejne strefy turystyczno-rekreacyjne, w których wypoczywali badani mieszkańcy, są w pewnym sensie rozszerzeniem podstawowego układu klinów zieleni miasta Poznania. Na szczególną uwagę zasługuje obszar Wielkopolskiego Parku Narodowego (17% wskazań) i Dolin Rzek Głuszynki i Kopli (14% wskazań). W tym ostatnim co dziewiąty z badanych odwiedzał okolice Jeziora Kórnickiego i Jeziora Bnińskiego. Oba te obszary są naturalnym Wykres 5 Aktywność turystyczno-rekreacyjna (w ciągu 1-3 dni) badanych mieszkańców wg stref turystyczno-rekreacyjnych Metropolii Poznań Źródło: jak w wykresie [dostęp: ].

339 MARIA ZAMELSKA, ALEKSANDRA MACHNIK, BEATA KACZOR 339 przedłużeniem, odpowiednio w kierunku zachodnim i wschodnim, klina południowego. Z kolei rozwinięciem, w zachodnim kierunku, północnego klina zieleni jest Obszar Parku Krajobrazowego Puszcza Zielonka odwiedzany przez co siódmego ósmego badanego mieszkańca oraz Obszar okolic Skoków (8% wskazań). Podsumowanie Badanie aktywności turystyczno-rekreacyjnej ludności w regionie zamieszkania wymaga szerokiego podejścia do tematu. Wspólną cechą tych projektów jest poszukiwanie głównych czynników opisujących to zjawisko. Jednym z zadań autorów niniejszego artykułu było ukazanie, że Metropolia Poznań posiada tereny przystosowane do uprawiania turystyki i rekreacji w wyniku dobrego zaprojektowania obszarów zieleni miejskiej w układzie klinowo-pierścieniowym. Obszar ten, określany mianem zielonej infrastruktury, w ramach której wyodrębnia się tzw. niebieską (błękitną) infrastrukturę, tworzy wzorcowy przykład realizacji zielonego miasta. W takiej przestrzeni wyznaczono, przez zespół ekspertów, obszary turystyczno-wypoczynkowe Metropolii Poznań (Bródka, Miedzińska 2015). Kolejnym zadaniem było zbadanie, które z opisanych w artykule obszarów są głównym miejscem wypoczynku krótkoterminowego (1-3 dni) mieszkańców Metropolii Poznań. W wyniku przeprowadzonych badań sondażowych (wywiad z kwestionariuszem) na próbie 720 osób stwierdzono, że wyznaczone obszary turystyczno-wypoczynkowe cieszą się dość zróżnicowanym zainteresowaniem wśród respondentów. Głównym miejscem krótkiego wypoczynku okazał się Obszar Doliny Głównej i Cybiny (ponad połowa wskazań), a przede wszystkim położone najbliżej centrum okolice Jeziora Maltańskiego z bogatą infrastrukturą turystyczno- -rekreacyjną. Drugim obszarem turystyczno-wypoczynkowym cieszącym się równie dużym zainteresowaniem okazała się Dolina Warty (ponad połowa wskazań), w której relatywnie częściej wypoczywali respondenci w przestrzeni jej poznańskiego odcinka. Niewątpliwie w tym przypadku dużą rolę odegrała poprawa infrastruktury Obszaru Doliny Warty. Wieloletnie starania władz miasta okazały się skuteczne. Pozostałe obszary turystyczno-wypoczynkowe stosunkowo w mniejszym stopniu były wykorzystywane przez badanych mieszkańców do krótkoterminowej (1-3 dni) aktywności turystyczno-rekreacyjnej. Tereny te są relatywnie dalej położone od centrum miasta i mają stosunkowo słabszą dostępność komunikacyjną, co niewątpliwie wpłynęło na mniejsze zainteresowanie wypoczynkiem na ich terenie. W trzeciej tezie, którą poddano weryfikacji w przedstawionych badaniach założono, że głównymi determinantami aktywności turystyczno-rekreacyjnej w czasie wolnym mieszkańców Metropolii Poznań są potrzeby: poprawy zdrowia, poznania przyrody i kultury a także przeżyć intelektualnych, emocjonalnych i estetycznych. W wyniku przeprowadzonych badań stwierdzono, iż dominującą potrzebą warunkującą aktywność turystyczno-rekreacyjną badanych mieszkańców było dążenie do dobrostanu, przez wypoczynek, poszukiwanie spokoju (90% wskazań) i to bez względu na wiek respondentów. Co drugi respondent wskazał także na potrzebę rekreacji fizycznej (jazda na rowerze, bieganie, spacerowanie, nornic walking itp.). Potrzeba poznania przyrody i kultury, a także różnych przeżyć i wrażeń

340 340 AKTYWNOŚĆ TURYSTYCZNO-REKREACYJNA MIESZKAŃCÓW METROPOLII... okazała się relatywnie mniej istotna dla badanych osób (poniżej 30%). Większość respondentów wypoczywała na terenie Metropolii Poznań z rodziną (60%). Analiza uzyskanych wyników pozwala na postawienie tezy iż mieszkańcy badanej Metropolii nie do końca zdają sobie sprawę z tego, że zaspokojenie potrzeb w zakresie aktywności turystyczno-rekreacyjnej przekłada się na podniesienie jakości ich życia i prowadzi do dobrostanu. Problem ten wymaga dalszych badań, które autorki zamierzają realizować. Bibliografia Andereck K.L, Nyaupane G.P. (2010), Exploring the Nature of Tourism and Quality of Life Perceptions among Residents, Journal of Travel Research, No. XX(X) Bednarek A. (2013), Puszcza Zielonka I okolice. Przewodnik turystyczny, Związek Międzygminny Puszcza Zielonka, Murowana Goślina. Bródka S., Miedzińska I. (2015), Turystyka i rekreacja, (w:) Kaczmarek T., Koncepcja Kierunków Rozwoju Przestrzennego Metropolii Poznań, Centrum Badań Metropolitarnych UAM w Poznaniu, Poznań. Cielecka A. (1986), Zieleń w miastach, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. Czekiel-Świtalska E. (2010), Rola zieleni w mieście na przykładzie centrum Szczecina, Przestrzeń i Forma, nr 13. Kaczmarek T., Mikuła Ł. (2015), Terytorialne strategie rozwoju społeczno-gospodarczego Koncepcja Kierunków Rozwoju Przestrzennego Metropolii Poznań, Centrum Badań Metropolitarnych UAM w Poznaniu, Poznań. Kasprzak K, Raszka B. (2005), Rogaliński Park Krajobrazowy, Wielkopolska Biblioteka Krajoznawcza nr 33, WBPICAK, Poznań. Kasprzak K, Raszka B. (2005), Park Krajobrazowy Promno, Wielkopolska Biblioteka Krajoznawcza nr 37, WBPICAK, Poznań. Kondracki J. (2008), Geografia regionalna Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Mizgajski A., Zwierzchowska I. (2015), Zielona infrastruktura, (w:) Kaczmarek T., Koncepcja Kierunków Rozwoju Przestrzennego Metropolii Poznań, Centrum Badań Metropolitarnych UAM w Poznaniu, Poznań. Raszeja E., Gałecka-Drozda A. (2015), Współczesna interpretacja idei Poznańskiego systemu zieleni miejskiej w kontekście strategii miasta zrównoważonego, Studia Miejskie, tom 19, Poznań. Sobczyńska K. (2014), Zieleń jako element współczesnego miasta i jej rola w przestrzeniach publicznych Poznania, Praca doktorska, Poznań. Schalock R.L. (1996), Quality of Life: Conceptualization and Measurement, Vol. 1, American Association on Mental Retardation, Washington, DC. Urbański P., Szpakowska B., Raszeja E. (2008), Walory rekreacyjne zieleni Poznania, Nauka Przyroda Technologie, Zeszyty UP w Poznaniu, T. 2, Zeszyt 4, [dostęp: ]. Urbański P., Krzyżaniak M., Rydzewska A. (2009), Zieleń Poznania i innych miast w Polsce, Nauka Przyroda Technologie, Zeszyty UP w Poznaniu, T. 3, Zeszyt 1. Wodzińska D. (2015), Rozwój systemu zieleni miejskiej w Głogowie, Inżynieria Ekologiczna, Vol. 43. Zamelska M., Kaczor B. (2015), Przestrzenno-ekonomiczne uwarunkowania aktywności turystycznej mieszkańców aglomeracji poznańskiej, Studia Periegetica, nr 1(13).

341 MARIA ZAMELSKA, ALEKSANDRA MACHNIK, BEATA KACZOR [dostęp: ]. [dostęp: ]. [dostęp: ]. [dostęp: ]. Tourist and Recreational Activity of Poznań Metropolis Residents as a Determinant of the Quality of Life Summary The main purpose of the paper is to show the chosen indicators determining the tourist and leisure Poznań Metropolis inhabitants activity. Research concerned the life quality context of tourist space use. This is an attempt to recognise the main Poznań Metropolis leisure areas. The diagnostic survey method with a questionnaire on 740 Poznań Metropolis inhabitants was used in order to achieve the assumed aims, which results allow confirming the hypothesis. The prevalent requirement causing the respondents tourist and leisure activity is their striving for well-being, by the rest, looking for the calm and serenity (irrespective of age) and leisure (especially the physical one). Respondents are visiting all assigned by experts areas and rest-leisure complexes inside the Poznań Metropolis, with a significant advantage of three main green wedges located in Warta River and Cybina River valleys. The practical implication of the paper is the indication of the preferred by inhabitants areas for their own tourist and leisure purposes, whereas the social one is the necessity of life quality improvement which determines tourist and leisure activity of respondents. Key words: Poznań Metropolis, space for tourism and recreation activity of inhabitants, quality of life. JEL codes: I31, R00, Z32 Туристско-рекреационная активность жителей познаньской метрополии в качестве определителя качества жизни Резюме Цель статьи указать избранные факторы, определяющие туристско-рекреационную активность жителей познаньской метрополии. Статья имеет исследовательский характер и касается использования туристского пространства в контексте качества жизни. В работе предприняли попытку выявить основные территории отдыха жителей познаньской метрополии. Для этого использовали метод диагностического зондажа с применением интервью с вопросником. Субъектами опроса были 740 жителей познаньской метрополии. Результаты обследований подтвердили принятые гипотезы. Констатировали, что превалирующей потребностью, обусловливающей туристско-рекреационную активность обследуемых жителей, является стремление к благосостоянию путем отдыха, поиска покоя (независимо от возраста респондентов) и физической рекреации. Опрошен-

342 342 AKTYWNOŚĆ TURYSTYCZNO-REKREACYJNA MIESZKAŃCÓW METROPOLII... ные жители посещают все определенные экспертами туристско-рекреационные территории и комплексы познаньской метрополии со значительным перевесом трех клинов зелени, размещенных в долине рек Варты и Цыбины. Практическая импликация статьи указание территорий, предпочитаемых жителями, для туристско-рекреационных целей. Необходимость же повышения качества предопределяет туристско-рекреационную активность обследуемых жителей. Ключевые слова: познаньская метрополия, пространство туристско-рекреационной активности жителей, качество жизни. Коды JEL: I31, R00, Z32 Artykuł nadesłany do redakcji w maju 2017 roku All rights reserved Afiliacje: dr Maria Zamelska Wyższa Szkoła Bankowa Wydział Finansów i Bankowości Zakład Dydaktyczny, Turystyki i Rekreacji al. Niepodległości Poznań mzamelska@gmail.com dr Aleksandra Machnik Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa Instytut Ekonomii i Turystyki ul. Mickiewicza Leszno aleksandra.machnik@pwsz.edu.pl dr Beata Kaczor Akademia Wychowania Fizycznego w Poznaniu Wydział Turystyki i Rekreacji Katedra Geoekologii TiR ul. Królowej Jadwigi 27/ Poznań kaczor@awf.poznan.pl

343 HANDEL WEWNĘTRZNY 2017;4(369): (tom II) 343 Janusz Zrobek Uniwersytet Łódzki Innowacje w rozwoju przedsiębiorczości słabo rozwiniętych obszarów wiejskich Streszczenie Celem opracowania jest próba ukazania wpływu i znaczenia innowacji dla rozwoju przedsiębiorczości na wsi w skali lokalnej. Pozyskiwanie i wprowadzanie impulsów innowacyjności wpływa na dynamiczny rozwój nowoczesnych procesów i produktów, co skutkuje wzrostem poziomu lokalnej przedsiębiorczości. Jest to tym istotniejsze, że przedsiębiorczość na wsi nie tylko skupia się na poprawie oferty produktów, wykorzystaniu lokalnych możliwości czy tworzeniu miejsc pracy, ale również rzutuje na społeczeństwo i wpływa na rozwiązywanie lokalnych problemów. Zatem idea innowacyjności i animacji innowacyjnego rozwoju przedsiębiorczości winna być jednym z priorytetów dla przedsiębiorców na terenach wiejskich, ponieważ takie innowacyjne, endogeniczne zmiany stymulujące przedsiębiorczość poprawiają poziom działalności gospodarczej i sprzyjają zmniejszaniu istniejących nierówności społecznych. Słowa kluczowe: innowacje, przedsiębiorczość, tereny wiejskie, obszary słabo rozwinięte. Kody JEL: O18, O31, R11 Wstęp Wiele obszarów wiejskich charakteryzuje słabość gospodarcza wynikająca z niskiego poziomu rozwoju, zazwyczaj związanego z zależnością gospodarczą, a także oddaleniem od dynamiczniej rozwijających się ośrodków centralnych. Towarzyszy temu migracja ludności oraz relatywna słabość warunków życia człowieka, a także niski poziom lokalnych inicjatyw. Pokonanie tych destabilizujących tendencji w rozwoju obszarów wiejskich wymaga wzrostu ich produktywności. Zmniejszające się w wyniku zmian strukturalnych możliwości zatrudnienia w branżach tradycyjnych (głównie rolnictwie) skłaniają do podjęcia kroków w celu poprawy aktywności gospodarczej generującej potencjał zatrudnienia w innych sektorach. Stąd newralgicznym zadaniem dla rozwiązywania problemów społeczno-gospodarczych terytoriów wiejskich staje się stymulowanie przedsiębiorczości bazując na innowacyjnym charakterze jej rozwoju. Rozwój obszarów wiejskich jest obecnie bardziej niż kiedykolwiek związany z przedsiębiorczością. Wynika to z nieuchronności przemian gospodarczych, które muszą nastąpić, jeżeli słabo rozwinięte obecnie obszary wiejskie mają przetrwać. Związana z tym konieczność przeobrażenia i przewartościowania postaw podmiotów rynkowych

344 344 INNOWACJE W ROZWOJU PRZEDSIĘBIORCZOŚCI... skłania do przemian opartych na aktywnym podejściu, wprowadzaniu innowacyjnych form działalności gospodarczej na wsi. Potencjał tych obszarów wymaga wzmocnienia dodatkowymi atutami mogącymi przyspieszyć proces rozwoju. Taki podstawowy atut dla ich rozwoju stanowi innowacyjność. Innowacje są uważane za główny środek radzenia sobie z wyzwaniami rozwoju gospodarczego, a także ochrony środowiska. Przez tworzenie nowych wartości i w konsekwencji powstawania nowych rynków kreują możliwości rozwojowe, potęgują efektywność działań, stymulują proprzedsiębiorcze postawy, co owocuje nowymi możliwościami gospodarczymi, wzrostem liczby miejsc pracy i zwiększeniem konkurencyjności. Wartości, które ze sobą przynoszą są więc szczególnie cenne dla obszarów słabo rozwiniętych. Na konieczność rozwijania innowacyjności w układach jednostek przestrzennych wskazywano już wcześniej (Porter 2003; Moualert, Sekia 2003), podkreślano także jej znaczenie dla obszarów wiejskich (Grosse 2007; Kłodziński 2010; Wilkin 2011). Uwagę zwracano przy tym zwłaszcza na potrzebę innowacyjnych rozwiązań opartych na bazie wzbogacania struktury gospodarczej wsi i wprowadzania nowoczesnych rozwiązań (Kruger, Walther 2005; Kłodziński 2015; Wilkin 2011). Celem opracowania jest ukazanie wyzwań i możliwości rozwijania innowacyjnych aspektów przedsiębiorczości w słabo rozwiniętych wiejskich jednostkach terytorialnych i ich spożytkowania dla tworzenia potencjału gospodarczego wsi. W artykule wykorzystano metodę porównawczą przeprowadzoną na podstawie studiów literatury przedmiotu oraz analizę informacji pozyskanych z źródeł internetowych. Rozwój gospodarczy peryferyjnych obszarów wiejskich Zachodzące przemiany gospodarcze, obok wielu pozytywnych efektów, przynoszą również problemy obciążające gospodarkę wsi i jej zdolności rozwojowe. Ujemne skutki mają zarówno wymiar ekonomiczny, jak i społeczny. Przejawiają się relatywnie słabym rozwojem poważnej części obszarów wiejskich i związanymi z nim negatywnymi symptomami egzystencji ich mieszkańców. Obszary wiejskie borykają się z takimi problemami, jak: brak możliwości znalezienia pracy, koncentracja rodzin o niewielkiej zasobności, a także przeciętna infrastruktura publiczna (zdrowie, transport, szkoły), niski poziom kapitału ludzkiego, a także ograniczoność lokalnych inicjatyw oraz aktywności lokalnych społeczności i w efekcie spadek atrakcyjności obszarów jako miejsca zamieszkania, inwestowania i pracy. Peryferyjne, słabo rozwinięte obszary wiejskie charakteryzuje ponadto oddalenie od głównych rynków i wysoka zależność od tradycyjnych zajęć. Dynamika rozwoju lokalnego jest stosunkowo słaba, a po części wręcz spada. Poziom rozwoju przedsiębiorczości jest niski. Sieć aktywności między przedsiębiorcami jest ograniczona lub skupia się na działalności rolniczej, co często wynika z tendencji gospodarki wiejskiej do mało zróżnicowanej bazy gospodarczej. Obszary te mają niewielką zdolność do utrzymywania i przyciągania czynników rozwojowych. Oferują bowiem relatywnie małe korzyści lokalizacji dla podmiotów rynkowych. Poziom życia mieszkańców jest niezadowalający, potrzeby społeczności

345 JANUSZ ZROBEK 345 zaspakajane w relatywnie ograniczonym zakresie i w warunkach konkurencji rynkowej ma miejsce zagrożenie stałą, postępującą marginalizacją (Krajowa 2010). Społeczność terenów słabo rozwiniętych jest zainteresowana zaspokajaniem swoich potrzeb na pożądanym poziomie i w preferowany sposób. Na tym opiera się pojęcie rozwoju, które zdefiniować można jako zwiększające się i różnicujące możliwości zaspokajania potrzeb przez zbiorowości ludzkie zamieszkujące dany obszar (Czyszkiewicz 2003). Obszary słabo rozwinięte ekonomicznie znajdują się tu w szczególnie niekorzystnej sytuacji. Bo chociaż rozwój odnosi się do ludzi i poziomu zaspokajanych przez nich potrzeb, to jednak istotną rolę odgrywa w tym aspekcie gospodarka lokalna. Stan gospodarki jest bowiem podstawową determinantą poziomu życia (Berbeka 2006). Z drugiej jednak strony, poziom życia wpływa na gospodarkę, głównie przez kształtowanie jakości kapitału społecznego oraz klimatu gospodarczego, w szczególności klimatu inwestycyjnego, co przekłada się na koniunkturę przez pobudzanie popytowej strony wzrostu gospodarczego (Berbeka 2006). Ta wzajemna zależność jest groźna dla słabo rozwiniętych gospodarczo gmin. Problemy ekonomiczne potęgują bowiem problemy społeczne, co pogarsza sytuację gospodarczą, a to ponownie ujemnie wpływa na sferę społeczną itd. Szczególnego znaczenia nabiera więc w tym przypadku sposób wykorzystywania miejscowych zasobów. Wiejskie jednostki terytorialne nie posiadają bowiem zazwyczaj wystarczająco atrakcyjnych dla biznesu zasobów, albo je posiadają, lecz sposób ich wykorzystania przez społeczność lokalną nie przynosi rezultatów potencjalnie możliwych do uzyskania. Jest to tym istotniejsze, że ich gospodarka znajduje się na najniższym, według klasyfikacji M. Portera, etapie konkurowania (Makieła 2013) opartym na lokalnych czynnikach produkcji, tak charakterystycznym dla tego typu jednostek przestrzennych. Efektem takiego stanu rzeczy są mniejsze korzyści lokalizacji, które obniżają konkurencyjność miejscowych firm i negatywnie odbijają się na możliwościach ich rozwoju i realizacji zysków. Problemem jednostek słabo rozwiniętych jest ukształtowana oferta terytorialna, proponująca zbyt mało czynników rozwojowych. Poważną przeszkodą w pokonywaniu tych barier jest monofunkcyjność obszarów wiejskich, opieranie ich rozwoju częściowo, a nawet w większości na tradycyjnych sektorach gospodarki, co ogranicza możliwości akumulowania wystarczającej ilości środków inwestycyjnych w gospodarce wiejskiej, a także pełną dostępność do rynku. Aby wieś pozostała żywotnym ekonomicznie i społecznie organizmem, muszą na niej rozwijać się też inne dziedziny aktywności ekonomicznej, dające miejsca pracy i dochodów (Wilkin 2011). Mimo ogromnego postępu, jaki dokonał się na obszarach wiejskich dzięki napływowi środków przed- i poakcesyjnych, sytuacja gospodarcza wielu gmin w Polsce nie jest łatwa, co najczęściej wypływa ze zbyt małej liczby pozarolniczych podmiotów gospodarczych (Kłodziński 2009). Sprowadzanie roli tych obszarów do nadmiernej koncentracji na tradycyjnych sektorach gospodarki nie rozwiąże istniejących problemów. Potencjał, który reprezentują wymaga podjęcia prób aktywowania i adaptacji bardziej rozwiniętych form działania. Przyspieszenie rozwoju wymaga bowiem zazwyczaj dużych zmian w realizowanych dotychczas funkcjach (Satoła 2013). W konsekwencji wymaga to dostosowań w wielu dziedzinach, jak np. unowocześnienia infrastruktury gospodarczej, wprowadzenia nowych

346 346 INNOWACJE W ROZWOJU PRZEDSIĘBIORCZOŚCI... form aktywności gospodarczej itp. Pozwoli to na tworzenie szerszego kontekstu rozwiązywania złożonych problemów i możliwości uwzględnienia szerszego zakresu rozwoju tych terytoriów. Struktura gospodarcza sektora obsługi rolnictwa, a zwłaszcza sektorów pozarolniczych opiera się w dużej mierze na małych firmach (rodzinna przedsiębiorczość i rzemiosło), których rozwój jest nadal niewystarczający. Przedsiębiorczość na wiejskich obszarach słabo rozwiniętych jest bardzo rozdrobniona, o niskiej zdolności technologicznej, niskich możliwościach finansowania (przy relatywnie wysokich kosztach inwestycji i powiększania skali działania) i w niewielkim zakresie może uczestniczyć w znacznie szerszych rynkach ponadlokalnych, zwłaszcza krajowym czy globalnym. Ta struktura gospodarcza jest ponadto zorientowana na małe, słabe i zamknięte lokalne rynki, które mają małą siłę nabywczą i niewielkie możliwości rozwoju. Wszystko to powoduje, że gospodarka tych terenów jest niekonkurencyjna i nieatrakcyjna, nie sprzyja też pomyślnemu rozwojowi społeczności i ekonomii, wymaga więc zmian, jeżeli ma się pomyślnie rozwijać i kształtować. Poważny problem stanowią kompetencje mieszkańców tych terenów. Duża liczba ludności zamieszkującej obszary wiejskie, na których dominuje działalność rolnicza posiada niskie kwalifikacje. Do niedawna zajmowano się głównie działalnością rolniczą i możliwości przekwalifikowania się oraz przyjmowania nowych technologii są ograniczone. Tym bardziej, że słabości kapitału ludzkiego sprzyja odpływ najbardziej wartościowej siły roboczej, a lokalne środowisko edukacyjne nie zapewnia wysokiego poziomu nauczania. Problem napotykany przez podmioty gospodarcze zlokalizowane na obszarach wiejskich stanowi także większa odległość od doradztwa i niedostateczne, w porównaniu z przedsiębiorstwami miejskimi, wsparcie usługami biznesowymi świadczonymi na rynku, takimi jak bankowe, rachunkowe i konsultacyjne. Ponadto, przedsiębiorstwa wiejskie mogą być w niekorzystnej sytuacji w wyniku nie w pełni dostosowanych do potrzeb mieszkańców wsi usług pozyskiwanych za pośrednictwem mechanizmów rynkowych. Słabo rozwinięte obszary wiejskie wymagają znaczących i odczuwalnych przemian sprzyjających wzrostowi produktywności i postępowi technicznemu. Ożywienie dynamiki ich rozwoju wymaga intensywnego postępu społecznego i gospodarczego, który miałby wpływ na jakość życia poszczególnych grup ludności oraz zapobiegał dalszej ich degradacji (demograficznej i fizycznej). Nie wystarczą tutaj działania o charakterze miejscowym, wskazane jest oparcie na współdziałaniu z innymi jednostkami terytorialnymi i to zarówno w ujęciu poziomym, jak i pionowym (związek z jednostkami nadrzędnymi). Wpływanie na rozwój przez społeczność lokalną odbywa się równolegle przez przekształcanie wielowymiarowej przestrzeni dzięki działaniom indywidualnym mieszkańców i/lub organizacji oraz przez działania zbiorowe. Wobec gwałtownego wzrostu interakcji ludzkich, gospodarczych i rozkwitu rozwiązań sieciowych, a także przyjmowanych rozwiązań prawnych, wzrasta znaczenie komplementarności obydwu podejść, które się nawzajem uzupełniają. Efektywność działania wymaga więc, obok kształtowania wiejskiej przestrzeni zgodnie z preferencjami społeczności lokalnej, dążenia do pobudzania i wykorzystania aktywności ludzkiej w działaniach gospodarczych. Przedsiębiorczość podmiotów lokalnych

347 JANUSZ ZROBEK 347 (ludzi i organizacji) staje się zatem jednym z kluczowych elementów sukcesu w pozyskiwaniu czynników rozwojowych i zaspokajaniu potrzeb mieszkańców. Przedsiębiorczość w gospodarce obszarów słabo rozwiniętych Przedsiębiorczość jest obecnie postrzegana jako ważny strategiczny czynnik rozwoju oraz istotny sposób osiągania konkurencyjności na słabo rozwiniętych, peryferyjnych obszarach wiejskich. Pogłębiają się bowiem wyzwania stojące przed tymi obszarami, których rozwiązanie wymaga w znacznym stopniu rozwoju przedsiębiorczości. Wagę problemu potęguje fakt, że strefy peryferyjne w Polsce zajmują 50% obszaru kraju i żyje na nich 30% ludności (Kłodziński 2015). Wyzwania dotyczą przede wszystkim (OECD 2005): -- zmniejszającej się możliwości zatrudnienia w branżach dotychczas podstawowych (głównie rolnictwo), w wyniku zachodzących zmian strukturalnych; -- starzenia się społeczeństwa, związanego z odpływem i migracją zwłaszcza młodzieży, co dodatkowo ogranicza rezerwuar potencjalnej aktywności; -- trudności utrzymania masy krytycznej obiektów w celu wspierania rozwoju gospodarczego, w tym głównie świadczących szeroki zakres usług biznesowych. Podkreśla się konieczność podjęcia kroków w celu stymulowania aktywności gospodarczej zagospodarowującej potencjał słabo rozwiniętych obszarów wiejskich. Nie są one skazane na wegetację i wyizolowanie. Przemiany na tych obszarach są bardziej niż kiedykolwiek wcześniej związane z przedsiębiorczością. Jest ona uważana za silny element prorozwojowy, mogący przyspieszyć proces rozwoju obszarów wiejskich. Stwierdzono, że przedsiębiorczość, rozumiana jako tworzenie nowego biznesu, ma na ogół pozytywny wpływ na zatrudnienie i dobrobyt na obszarach wiejskich. Generuje bowiem duży potencjał zatrudnienia, poprawy dochodów mieszkańców wsi, tworzy możliwość zatrudnienia przy własnym gospodarstwie rolnym czy miejscu zamieszkania, zapewniającą autonomię i niezależność (Labrianidis, 2006). Jawi się jako środek do poprawy jakości życia osób, rodzin i społeczności oraz do utrzymania zdrowej, silnej gospodarki i środowiska, pozwalający na przezwyciężenie słabego wykorzystania potencjału obszarów wiejskich, niskiego poziomu stopy życiowej i zacofania gospodarki. Przedsiębiorczość wpisująca się w kontekst rozwoju obszarów wiejskich, jest definiowana jako: siła, która mobilizuje inne zasoby, aby spełnić niezaspokojone zapotrzebowanie rynku, zdolność do tworzenia i budowania czegoś nowego, proces tworzenia wartości, pociągający za sobą unikalny pakiet zasobów do wykorzystania okazji (Rural 2016). Chociaż badania przedsiębiorczości na wsi tradycyjnie koncentrują się w przeważającej mierze na sektorze rolnym, pojęcie przedsiębiorczości wiejskiej nie ogranicza się do rolnictwa i działań pokrewnych (np. przetwórstwa żywności), ale obejmuje wiele innych działań (czyli również działalność przemysłową, a zwłaszcza usługi pozarolnicze). Stąd przedsiębiorczość na obszarach wiejskich może być zdefiniowana jako działalność powstająca na poziomie wsi, która może odbywać się w różnych dziedzinach przedsięwzięć jak handel, przemysł, rolnictwo, stanowiąca silny czynnik rozwoju gospodarczego (Kumar

348 348 INNOWACJE W ROZWOJU PRZEDSIĘBIORCZOŚCI ). Przedsiębiorczość tak zdefiniowana, odnosi się do każdej podejmowanej organizacji czynników wytwórczych, w ramach prowadzenia działalności gospodarczej, zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz jednostki terytorialnej. Rozwój obszarów wiejskich jest więc wiązany z przedsiębiorczością, która jawi się jako środek do poprawy jakości życia społeczności oraz do utrzymania zdrowej gospodarki i środowiska. Stąd za najpełniejsze pojęcie przedsiębiorczości przyjmuje się definicję obejmującą kombinację trzech elementów: siły mobilizującej zasoby celem zaspokojenia zapotrzebowania rynku; procesu tworzenia wartości przy wykorzystaniu nadarzających się okazji rynkowych i/lub na podstawie unikalnego pakietu zasobów; zdolności do tworzenia i budowania nowości. Przedsiębiorczość na wsi nie tylko skupia się na poprawie produktów czy wykorzystaniu lokalnej siły roboczej, ale również ma istotny wpływ na środowisko i społeczeństwo przez rozwój ekologicznie przyjaznego i właściwego rozwiązania problemów lokalnych. Działalność przedsiębiorcza nie rzutuje więc wyłącznie na strukturę gospodarczą i siłę wzrostu gospodarczego, ale również na żywotność społeczną i atrakcyjność jakości życia ludności. Struktura gospodarcza staje się bardziej dynamiczna i konkurencyjna, dzięki tworzeniu prężnych przedsiębiorstw o odpowiedniej żywotności ekonomicznej, a eliminowaniu nierozwijających się i upadających. Pozwala to osiągnąć długoterminowy wzrost gospodarczy, w konsekwencji prowadzi do coraz większego zintegrowania z innymi, bardziej rozwiniętymi gospodarczo i społecznie obszarami. Tym samym obszary wiejskie stają się bardziej atrakcyjne i zdolne do przyciągania ludzi i podmiotów gospodarczych dysponujących środkami pozwalającymi na wywieranie wpływu na zdynamizowanie przedsiębiorczości i dalszy rozwój gospodarczy. Przedsiębiorczość na obszarach wiejskich sprzyja połączeniu zasobów rolniczych i pozarolniczych. Można to osiągnąć przez poszerzenie działalności gospodarstwa rolnego, a także podjęcia przez nie równoczesnego pełnienia funkcji nierolniczych, a zwłaszcza prowadzenia na terenach wiejskich wyłącznie działalności pozarolniczej. Wiąże się to z wprowadzaniem zmian, zarówno w sposobie użytkowania gruntów, jak i produkcji nie związanej wyłącznie z działalnością rolniczą, przyczyniających się do potęgowania lokalnego potencjału gospodarczego na wsi. Stąd oczekuje się, że podejmowane przedsięwzięcia (Lyons 2002): -- zapewnią miejsca pracy lub przynajmniej samozatrudnienia; -- będą funkcjonować na obszarach wiejskich w długim okresie; -- będą eksportować swoje towary i usługi poza daną jednostkę terytorialną przyciągając -- bardzo potrzebne dochody. Wśród przykładów udanej przedsiębiorczości wiejskiej wymienia się najczęściej zróżnicowaną działalność opartą na dostępnych zasobach, jak wykorzystanie gruntów umożliwiające zmniejszenie intensywności produkcji rolnej przez ukierunkowanie jej na produkcję ekologiczną, a także nie związaną wyłącznie z użytkowaniem ściśle rolniczym, opartą na wykorzystaniu środków innych niż grunty, takich jak woda, lasy, budynki, dostępne umiejętności i lokalne właściwości. Przedsiębiorczą kombinacją tych zasobów są na przykład: turystyka i rekreacja, szkolenia zawodowe, handel, zastosowania przemysłowe (inżynieria,

349 JANUSZ ZROBEK 349 rzemiosło), tworzenie wartości dodanej (przetwórstwo mięsa, mleka, drewna itp.) dające możliwość pracy poza gospodarstwem. Przedsiębiorczość na słabo rozwiniętych obszarach wiejskich stoi w obliczu wielu problemów wynikających z ograniczonej dostępności podstawowych czynników rozwoju. Zalicza się do nich głównie wynikające z uwarunkowań środowiska, a przejawiające się w ograniczoności zasobów, niedoskonałościach instytucjonalnych, słabości kapitału ludzkiego czy niedostatecznym rozwoju powiązań pomiędzy podmiotami rynkowymi. Zjawiska te z dużym nasileniem występują na terenach wiejskich i stanowią poważną barierę rozwoju wiejskiej przedsiębiorczości, zniechęcającą inwestorów do lokalizacji na wsi nowoczesnych zakładów produkcyjnych (Kłodziński 2015). Potęgowane są one przez małą gęstość zaludnienia i słaby popyt tych obszarów, a w konsekwencji przez stosunkowo małe rynki wynikające z ograniczonych korzyści skali i masy krytycznej w wymiarze lokalnym. Jednym z głównych wyzwań rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich jest rozwój otoczenia społeczno-gospodarczego, który byłby atrakcyjny dla ludzi. Sprostanie temu wyzwaniu wymaga uruchomienia całego potencjału rozwoju lokalnej społeczności. Rozwój opóźnionych gospodarczo terenów wiejskich związany jest z przechodzeniem gospodarki z tradycyjnej do nowoczesnej. Ponieważ dynamika gospodarcza wiejskich terenów słabo rozwiniętych jest stosunkowo niska, zlokalizowane tam małe firmy nie są zaliczane do nowoczesnych i wolniej przyjmują nowe technologie. Ich gospodarka potrzebuje, dla podtrzymania wartości gospodarczej środowiska i nie dopuszczenia do dalszej utraty rentowności ekonomicznej, wyraźnego unowocześnienia. Wskazane są znaczne przeobrażenia zarówno strukturalne, jak i w metodach produkcji. Potrzebny jest proces zmian, w którym dostarczane będą rozwiązania innowacyjne pozwalające na rozwój specjalizacji, podniesienie wydajności i jakości zatrudnienia. Takiego podejścia najbardziej brakuje na słabo rozwiniętych obszarach wiejskich. Wymaga ono przede wszystkim rozwinięcia umiejętności innowacyjnych. Innowacyjne wsparcie przedsiębiorczości Przedsiębiorczość w definicjach jest utożsamiana z podejściem innowacyjnym. Dla wielu autorów oznacza bowiem przede wszystkim innowacje. Znajduje to potwierdzenie, zwłaszcza w gospodarce opartej na wiedzy. Przedsiębiorczość nie opiera się bowiem tutaj na niskich kosztach i cenie, ale na tworzeniu nowych idei, dyfuzji wiedzy technologicznej i naukowej, kwalifikacjach pracowniczych i w konsekwencji aplikacji innowacji. Przedsiębiorcę postrzega się jako tworzącego nowe kombinacje czynników produkcji, nowe metody, nowe produkty, nowe formy organizacyjne, znajdującego nowe rynki, nowe surowce i źródła zaopatrzenia, czyli różne formy innowacyjności (Tyson, Petrin, Rogers 1994). Badany jest innowacyjny rozwój przedsiębiorczości, teoretyczne zasady innowacji i jej rola w rozwoju przedsiębiorczości, w oparciu o nowe kombinacje zasobów i wykorzystywanie nowych rynków (Schumpeter 1983). Podkreśla się rolę innowacyjności w kontekście zarządzania przedsiębiorczością z uwzględnieniem wpływu czynników wewnętrznych i zewnętrznego

350 350 INNOWACJE W ROZWOJU PRZEDSIĘBIORCZOŚCI... środowiska (Shylowa, Chermosshentseva 2012). Przedsiębiorczość staje się podstawą dla wprowadzania różnego rodzaju zmian, które przez innowacyjne podejście wywierają wpływ na społeczności wiejskie. Należy jednak być świadomym, że tworzenie nowych przedsiębiorstw nie jest jedynym warunkiem dla rozwoju obszarów wiejskich. Najważniejsze jest wykorzystanie ujawniających się szans rynkowych. Przedsiębiorstwa, aby być konkurencyjne, winny oferować rozwiązania wprowadzające na rynek innowacje pozwalające na uzyskanie wartości dodanej. Uzyskuje się to często za pomocą łączenia wartości tradycyjnych z nowymi, łącząc wyjątkowość lokalnego potencjału z napływającymi nowymi wartościami globalnymi (Anderson 2000). W praktyce nowoczesnego podejścia do rozwoju obszarów wiejskich, tradycyjne wiejskie produkty, które w przeszłości tworzyły podstawę efektywnej działalności gospodarczej i zasobności społeczności wiejskich wymagają wzbogacenia ofertą bardziej nowoczesnych opartych na wiedzy i nowych umiejętnościach. W każdej dziedzinie, usług czy dóbr materialnych, konsumenci chcą nowych produktów i nowych ich odmian oraz zastosowań, oczekują na innowacyjne pomysły przedsiębiorców. Wzrost gospodarczy terenów słabo rozwiniętych jest więc najbardziej uzależniony od przedsiębiorczości opartej na podejściu innowacyjnym. Brak innowacji jest często jednym z najsilniejszych ograniczeń żywotności i dalszego rozwoju społeczności wiejskich. Wiejskie przedsiębiorstwa, szczególnie te prowadzące działalność niszową, potrzebują innowacyjności ukierunkowanej na wykorzystanie możliwości, które otwierają się dla nich w efekcie zaistnienia nowych tendencji rynkowych i społecznych. Stąd nacisk na innowacyjność, która winna być głównym atutem rozwijania przedsiębiorczości na wsi. Zdolność do innowacji jest niezbędnym czynnikiem przyspieszonego rozwoju technicznego i gospodarczego. W przypadku wsi może okazać się warunkiem przetrwania. Innowacyjne przedsiębiorstwa produkują nowe lub ulepszone produkty, które, zaspokajając popyt lokalny, pozwalają na zwiększenie produktywności i wydajności, zwiększenie sprzedaży, poprawę wyników finansowych i poprawę konkurencyjnej pozycji na lokalnym i krajowym rynku. Kolejny atut dotyczy wymuszania przez rozwiązania innowacyjne podnoszenia kwalifikacji czynnika ludzkiego, budowania zasobów pracowniczych o wysokich umiejętnościach. Tworzone są nowe miejsca pracy, a przy rozwijaniu współpracy wręcz nowe obszary gospodarcze. Prowadzi to do zmniejszenia zewnętrznej imigracji, zachowania kapitału ludzkiego, a więc utrzymania przez społeczność lokalną populacji stanowiącej niezbędną podstawę dla procesu rozwoju środowisk lokalnych. Na słabo rozwiniętych obszarach wiejskich, ze względu na ich niską gęstość zaludnienia i stosunkowo niski poziom zasobów ludzkich i materiałowych oraz ograniczone powiązania z ośrodkami badawczo-rozwojowymi, raczej trudno uzyskać innowacje twórcze - radykalne (absolutne). Stąd innowacyjność nie oznacza wyłącznie obejmowania nowości z globalnego czy krajowego punktu widzenia, lecz przyjęcie nowych form organizacji biznesowych, nowych technologii i nowych przedsiębiorstw produkujących towary, które nie były wcześniej dostępne w danej lokalizacji (FAO 2016). Innowacyjność na tych obszarach najczęściej

351 JANUSZ ZROBEK 351 obejmuje transfer i adaptację innowacji opracowanych gdzie indziej, modernizację tradycyjnych form know-how lub znalezienie nowych rozwiązań dla istniejących na wsi problemów. Z punktu widzenia rozwoju obszarów wiejskich, zmiany oraz zdolność do zmian i podejmowania ryzyka są co najmniej tak samo ważnymi czynnikami jak tradycyjne zasoby. Kreatywność wymaga odejścia od ekonomicznej tradycyjnej perspektywy postępu i zrozumienia, oraz uwzględnienia relacji, a nawet ścisłej symbiozy ze środowiskiem, wykorzystania typowych zasobów naturalnych terenu oraz ich innowacyjnej reprodukcji, w oparciu o walory środowiska przyrodniczego. Konieczne jest budowanie relacji między tradycyjnymi metodami produkcji, biznesem, przyrodą i ludźmi, zwłaszcza na podstawie wprowadzenia ekologicznych technologii produkcyjnych (Wilkin 2011). Innowacja może przybierać różne formy. Można więc mówić o przekształcaniu zasobów środowiskowych w ofertę produktową, przez: A pogłębienie, czyli wzrost wartości jednostki produkcji przez poprawę jej parametrów jakościowych; B rozbudowę, czyli włączenie nowych działań związanych ze społecznością, różnorodnością i specyfiką biologiczną środowiska; C restrukturyzację, czyli przejście od tradycyjnego sektora do nowych dziedzin działalności. Ad A Utrzymanie bioróżnorodności, ekosystemów i krajobrazów, oferowanie świeżej i zdrowej lokalnej żywności itd., może być świadczone dzięki innowacjom, opartym na produkcji rolnej i innych specjalnościach wiejskich. W szczególności, dostosowanie się do wymagań konsumentów dotyczących jakości i różnorodności produktów. Istotne są również zmiany w procesach przetwórstwa żywności oraz wytwarzanie nowych produktów, na bazie innowacyjnych procesów produkcyjnych. Obejmują one również przygotowywanie innowacyjnych, funkcjonalnych form dostarczania żywności, dogodności w korzystaniu z produktów spożywczych. Nowatorstwo przyjmuje postać ciągłych ulepszeń oferowanych produktów, nowych sposobów pakowania i oznaczenia. Intensywna konkurencja ze względu na bliskość geograficzną wielu podobnych firm, jak i wymagających lokalnych, a zwłaszcza pozalokalnych nabywców przyczynia się do dalszej, ciągłej poprawy oferty. Ad B Przejawy przedsiębiorczości tego typu mogą być liczne, a zarazem często nietypowe i niszowe, i przykładowo obejmować: przywrócenie, zachowanie i rozwój różnorodności biologicznej, przywrócenie rodzimej roślinności, produkcję ekologiczną żywności przetworzonej, rozbudowę i wzmacnianie powiązań między rolnictwem, produkcją żywności i leśnictwem, dystrybucję hurtową produktów spożywczych, uprawę i obrót roślinami niszowymi, wypożyczanie i naprawę rolniczego sprzętu mikroelektronicznego; produkcję elementów wyposażenia gospodarstw ogrodniczych.

352 352 INNOWACJE W ROZWOJU PRZEDSIĘBIORCZOŚCI... Ad C Szczególnie innowacyjnym elementem przedsiębiorczości na obszarach wiejskich mogą być działania mające na celu aktywizację działalności nierolniczej. Potrzebne są przedsięwzięcia gospodarcze, alternatywne w stosunku do tradycyjnych sektorów wiejskich, towarzyszące i uzupełniające tradycyjne rodzaje działalności. Czysto rolnicza specjalizacja obszarów wiejskich uniemożliwia bowiem pełne wykorzystanie personalnego potencjału mieszkańców wsi. Działalność pozarolnicza rzutuje pozytywnie na rozwój obszarów wiejskich, zwiększenie zatrudnienia wśród ludności wiejskiej, finansowe wpływy do budżetów lokalnych, rozwój kapitału ludzkiego, rozwój infrastruktury itp. Stanowi podstawę dla dalszego, samonapędzającego się rozwoju. W konsekwencji, środowisko lokalne może działać jako siedlisko dla nowych technologii, nowych gałęzi przemysłu, nowych produktów, a systemy produkcji nabywają samowystarczalnego wzrostu i dynamiki. Główny nacisk powinien być położony na zachęcanie mieszkańców wsi, rolników do innowacyjnej dywersyfikacji ukierunkowywanej, zarówno na prowadzenie działalności rolniczej jak i pozarolniczej. Wskazane jest nie tylko pogłębianie i rozwijanie innowacyjnej przedsiębiorczości w różnicowaniu działalności rolniczej (np. produkcja ekologiczna, niekonwencjonalna produkcja zwierzęca), ale przede wszystkim tworzenie pozarolniczych przedsiębiorstw opartych na nowoczesnych technologiach. Tradycyjny sektor oparty na gospodarce rolnej nie jest już głównym źródłem rozwoju. Stanowi je nowa działalność gospodarcza, szczególnie usługi, przenoszona na obszary wiejskie i warunkująca powstawanie nowych miejsc pracy. Samo rolnictwo nie jest wyizolowanym sektorem biznesu, ale integralną częścią większego łańcucha dostaw, a także ważnym czynnikiem przyczyniającym się do rozwoju innych dziedzin działalności, np. turystyki wiejskiej przez wpływ na krajobraz wsi. W tym kontekście ważne jest podejmowanie działań skłaniających rolników do pełniejszego zintegrowania z innymi sferami działalności gospodarczej na wsi, do tworzenia coraz bardziej zintegrowanego nurtu społeczności biznesowej (Rural 2002). Wieś w dojrzałych gospodarkach rynkowych w coraz większym stopniu zmienia się i ewoluuje w kierunku tworzenia różnorodnej mieszanki działalności produkcyjnej, rekreacji i aktywności pozarolniczej (Whitener, McGranhan 2003). Wieś potrzebuje również partnerstwa zewnętrznego, które może przyczynić się do zmobilizowania ograniczonych zasobów, unikania powielania działań i zwiększenia wykorzystania istniejącej infrastruktury na obszarach wiejskich. Firmy mogą przyspieszyć swoje działania innowacyjne przez rozwijanie współpracy z innymi firmami oraz udział w tworzeniu sieci powiązań ułatwiających komunikację z klientami, dostawcami, z tych samych lub pokrewnych sektorów biznesu, wspierających synergię między uczelniami i przedsiębiorstwami oraz wspierającymi transfer technologii z różnych centrów innowacji. Procesy innowacyjne będą postępowały, a ich głównym katalizatorem będzie rosnący popyt na nowoczesne dobra oferowane na wsi, takie jak usługi agroturystyczne czy drobne usługi nierolnicze dla ludności itp. (Grosse, Hardt 2010). Szczególnie ważne dla rozwoju obszarów wiejskich są te typy działalności, na które popyt pochodzi ze strony mieszkańców

353 JANUSZ ZROBEK 353 miast, stąd m.in. podkreślany jest rozwój agroturystyki. Potencjał do różnicowania działalności gospodarczej na wsi jest znaczący i proces ten wymaga wsparcia. Podsumowanie Słabość rozwoju wielu wiejskich obszarów wymaga adekwatnych działań pozwalających na przynajmniej częściowe rozwiązanie istniejących problemów. To właśnie na tych terenach potrzebujących zmian strukturalnych w gospodarce, jest niezbędny największy postęp w rozwoju technologicznego potencjału i jego aplikacji oraz budowanie nowych form działalności gospodarczej w celu zastąpienia form mniej wydajnych. Zdolność gospodarki do generowania przedsiębiorczości, nowych, dynamicznych działań jest kluczem do poprawy zaistniałego stanu i rozwiązania problemów ekonomicznych i społecznych. Osiągnięcie sukcesu gospodarczego związane jest z nadaniem przedsiębiorczym działaniom innowacyjnego charakteru. Innowacje, jako składnik lokalnego rozwoju biznesu, zwiększają zdolność gospodarki do aktywacji procesów ekonomicznych i postępu technologicznego. Innowacyjny biznes jest dynamiczny i ewoluuje tworząc nowe sytuacje, nowe środki produkcji i modyfikując istniejące. Przerywa tym samym stan stagnacji i marazmu (stan stacjonarny) i wyzwala rozwój (ogólny wzrost produkcji, poprawę jakości, tworzenie nowej wiedzy, wzrost zatrudnienia, zwiększenie dochodów). Innowacje sprzyjają ponadto tworzeniu niestandardowego podejścia do działań gospodarczych pozwalającego na wzmocnienie konkurencyjności obszarów wiejskich i zlokalizowanych na ich terenie podmiotów gospodarczych. Wspierają efektywność działań w zakresie rolnictwa i dywersyfikacji gospodarczej, służących zaspokojeniu lokalnych potrzeb i inicjatywom sprzyjającym poprawie potencjału gospodarczego. Należy podkreślić złożoność procesu innowacji, znaczenie wpływu na ten proces wielu czynników i interakcji między nimi. Ważne jest, aby na słabo rozwiniętych gospodarczo obszarach wiejskich generować proinnowacyjne podejście, budować otwartość na innowacje, w kontekście uwarunkowań makro- i mikrośrodowiska, umożliwiające rozwój gospodarczy, społeczny i kulturalny regionu. Mimo istniejących utrudnień dążenie do innowacyjności stanowi warunek konieczny dalszego rozwoju wiejskich obszarów słabych gospodarczo. Podejście innowacyjne może mieć różnorodny charakter wynikający z lokalnej specyfiki i odmienności powiązań gospodarczych. Trzeba więc położyć nacisk na różnorodność przedsięwzięć na obszarach wiejskich, interakcje między rolnictwem a innymi rodzajami aktywności i łączenie prowadzonych w skali lokalnej działań. Ważne jest uruchomienie czynników sprzyjających zdolności do odnowienia wartości obszarów wiejskich i wzrostowi ich konkurencyjności, oparte na bardziej jakościowym i holistycznym podejściu do podejmowanych zamierzeń. Bibliografia Anderson A.R. (2000), Paradox in the periphery: An entrepreneurial reconstruction?, Entrepreneurship and Regional Development, No. 12.

354 354 INNOWACJE W ROZWOJU PRZEDSIĘBIORCZOŚCI... Berbeka J. (2006), Poziom życia ludności a wzrost gospodarczy w krajach Unii Europejskiej, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków. Czyszkiewicz R. (2003), Wskaźnik rozwoju wspólnot terytorialnych koncepcja o praktycznym zastosowaniu, Studia Regionalne i Lokalne, nr 2. FAO (2016), Rural development through entrepreneurship, FAO Corporate Document Repository, [dostęp: ]. Grosse T.G. (2007), Wybrane koncepcje teoretyczne i doświadczenia praktyczne dotyczące rozwoju regionów peryferyjnych, Studia Regionalne i Lokalne, nr 1. Grosse T.G., Hardt Ł. (2010), Sektorowa czy zintegrowana czyli o optymalnej strategii rozwoju polskiej wsi, Pro Oeconomia Fundacja Ewaluacji i Badań Ekonomicznych, Warszawa. Kłodziński M. (2010), Mikroprzedsiębiorczość na obszarach wiejskich, Wieś i Rolnictwo, nr 2. Kłodziński M. (2015), Kształtowanie się rozwoju przedsiębiorczości wiejskiej na tle ogólnokrajowych i europejskich tendencji, Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, nr 3. Krüger T., Walther M. (2005), Innovative Ansätze zur Entwicklung der ländlichen Räume, Raum- Planung, No Kumar V. (2016), Rural Development in India through Entrepreneurship: An Overview of the Problems and Challenges, [dostęp: ] Labrianidis L. (2006), Fostering entrepreneurship as a means to overcome barriers to development of rural peripheral areas in Europe, European Planning Studies, No. 14. Lyons T.S. (2002), Building social capital for rural enterprise development: Three case studies in the United States, Journal of Developmental Entrepreneurship, No. 7. Makieła Z. (2013), Przedsiębiorczość i innowacyjność koncepcja i uwarunkowania rozwoju regionu, Przegląd Organizacji, nr 2. Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego : Regiony, miasta, obszary wiejskie (2010), Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa. Moualert F., Sekia F. (2003), Territorial Innovation Models: A Critical Survey, Regional Studies, Vol. 37(3). OECD (2005), Place-Based Policies for Rural Development, Working Party on Territorial Policy in Rural Areas, Public Governance and Territorial Development Directorate, Territorial Development Policy Committee, OECD, Paris, [dostęp: ]. Porter M. (2003), The Economic Performance of Regions, Regional Studies, Vol. 37. Rural Affairs Forum for England (2002), Supporting Rural Enterprise in England: Proposals and Recommendations for Policy Makers and Practitioners, Rural Affairs Forum for England, Business and Rural Enterprise Sub-Group, London. Satoła Ł. (2013), Zróżnicowanie wykorzystania funduszy Unii Europejskiej w układzie centrum peryferia, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, nr 320. Schumpeter J. (1983), The Theory of Economic Development, by Transaction Publishers New Brunswick, New Yersey. Sherief S.R. (2016), Entrepreneurship as an economic force in rural development, [dostęp: ]. Shylova O., Chermoshentseva Ye. (2012), Innovative Capacity of the Enterprise: Essence and the Management Mechanism, Marketing and Management of Innovations, No.1.

355 JANUSZ ZROBEK 355 Tyson L., Petrin T., Rogers H. (1994), Promoting Entrepreneurship in Central and Eastern Europe, Small Business Economics, No. 6. Wilkin J. (2011), Wielofunkcyjność wsi i rolnictwa a rozwój zrównoważony, Wieś i Rolnictwo, nr 4. Whitener L., McGranhan D. (2003), Rural America: Opportunities and Challenges, Amber Waves, Economic Research Service, Vol. 1, No. 1. Innovations in the Development of Entrepreneurship of Underdeveloped Rural Areas Summary The aim of the study is an attempt to show the impact and importance of innovations for the development of rural entrepreneurship at the local level. Acquisition and introduction of innovations affect the dynamic development of modern processes and products, resulting in an increase in the level of local entrepreneurship. This is all more important that entrepreneurship in rural areas not only focuses on improving the range of products, using local capabilities and creating jobs, but also affects society by solving local problems. So the idea of innovativeness and animation of innovative entrepreneurship should be a priority for entrepreneurs in rural areas because such innovative, endogenous changes stimulating entrepreneurship improve the level of economic activity and contribute to the reduction of the existing social inequalities. Key words: innovation, entrepreneurship, rural underdeveloped areas. JEL codes: M31, M37, R10 Инновации в развитии предпринимательства слаборазвитых сельских районов Резюме Цель разработки попытаться указать влияние и значение инноваций для развития предпринимательства на селе в локальном масштабе. Поиск и внедрение импульсов инновационности влияет на динамичное развитие современных процессов и продуктов, что ведет к росту уровня местного предпринимательства. Это тем более существенно, что предпринимательство на селе не только сосредоточивается на улучшении предложения продуктов, использовании местных возможностей или создании рабочих мест, но и сказывается на обществе и влияет на решение местных проблем. Следовательно, идея инновационности и поощрения инновационного развития предпринимательства должна быть одним из приоритетов для предпринимателей на селе, поскольку такие инновации, эндогенные изменения, стимулирующие предпринимательство, повышают уровень экономической деятельности и способствуют уменьшению существующих социальных неравенств.

356 356 INNOWACJE W ROZWOJU PRZEDSIĘBIORCZOŚCI... Ключевые слова: инновации, предпринимательство, сельские районы, слаборазвитые территории. Коды JEL: O18, O31, R11 Artykuł nadesłany do redakcji w maju 2017 roku All rights reserved Afiliacja: dr hab. Janusz Zrobek, prof. UŁ Uniwersytet Łódzki Wydział Zarządzania Katedra Marketingu ul. Matejki 22/ Łódź jaszzrob@uni.lodz.pl

357 HANDEL WEWNĘTRZNY 2017;4(369): (tom II) 357 Sylwia Żakowska-Biemans, Irena Ozimek, Julita Szlachciuk Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Karolina Matusiak Agencja Rynku Rolnego Warszawa Czynniki wpływające na rozwój lokalnej produkcji i dystrybucji żywności w opinii konsumentów Streszczenie Produkcja i dystrybucja żywności określanej jako lokalna przyczynia się do rozwoju terenów wiejskich i odpowiada na potrzeby konsumentów związane ze wspieraniem lokalnej gospodarki. Dotychczas nie opracowano jednolitej definicji pojęcia żywność lokalna oraz kryteriów decydujących o uznaniu żywności za pochodzącą z tzw. krótkich łańcuchów dostaw. Stąd też podstawowym celem zrealizowanych badań było określenie sposobu definiowania przez konsumentów terminu żywność lokalna oraz czynników wpływających na decyzje nabywcze związane z tą kategorią żywności. Jak wskazują badania własne zrealizowane wśród polskich konsumentów, w konceptualizacji żywności lokalnej najczęściej odwołują się oni do takich atrybutów związanych z produktem, jak jakość interpretowana w odwołaniu do świeżości oraz naturalności, ale przede wszystkim utożsamiają ten rodzaj żywności ze wspieraniem lokalnej gospodarki, co znajduje również odzwierciedlenie w motywach wyboru tej kategorii żywności. Wskazuje to na zasadność dalszego rozwoju i promocji tego rodzaju koncepcji dystrybucji żywności w Polsce, ze względu na możliwość wspierania rozwoju regionalnego z zachowaniem zasad rozwoju zrównoważonego w wymiarze środowiskowym, społecznym i ekonomicznym. Słowa kluczowe: krótkie łańcuchy dostaw, żywność lokalna, konceptualizacja, motywy wyboru. Kody JEL: D10 Wstęp Decyzje podejmowane w sferze konsumpcji żywności coraz częściej stają się okazją do zademonstrowania określonego systemu wartości, kontestowania masowej i globalnie dystrybuowanej żywności. Konsumenci stają się coraz bardziej świadomi i odpowiedzialni za stan środowiska również w odniesieniu do codziennych zachowań związanych z funkcjonowaniem w lokalnej społeczności. W rezultacie starają się kupować produkty pochodzące z tzw. krótkich łańcuchów dostaw (short supply chains), korzystać z lokalnych sklepów i gastronomii. Zainteresowanie żywnością lokalną jest efektem zmian wartości związanych z konsumpcją żywności, które przejawiają się poszukiwaniem produktów żywnościowych utożsamianych z pozytywnym oddziaływaniem na środowisko naturalne oraz wspieraniem

358 358 CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA ROZWÓJ LOKALNEJ PRODUKCJI I DYSTRYBUCJI... lokalnej gospodarki. Żywność pochodząca z lokalnej produkcji wpisuje się w koncepcję zrównoważonej konsumpcji, przyczynia do ograniczenia kosztów środowiskowych związanych z dystrybucją żywności oraz stymuluje kreowanie powiązań między producentami a konsumentami i tym samym wspiera rozwój lokalnych społeczności. Rozwój dystrybucji żywności lokalnej może stać się ważnym elementem promocji regionu, przyczyniać się do kreowania miejsc pracy i tym samym realnie wspierać rozwój lokalnej gospodarki. Stąd też podstawowym celem zrealizowanych badań było określenie sposobu definiowania przez konsumentów terminu żywność lokalna oraz czynników wpływających na decyzje nabywcze związane z tą kategorią żywności. Koncepcja żywności lokalnej Dotychczas nie opracowano jednolitej definicji pojęcia żywność lokalna oraz regulacji prawnych dotyczących znakowania tej kategorii żywności. Najczęściej definicje żywności lokalnej odnoszą się do fizycznej odległości między producentem a miejscem sprzedaży. Z raportu Komisji Europejskiej wynika, że lokalne systemy żywnościowe oznaczają, że produkcja i przetwarzanie żywności, obrót tą żywnością i jej spożycie występują na stosunkowo małym obszarze geograficznym (Komisja Europejska 2013). Jednocześnie autorzy tego raportu wskazują, że większość systemów lokalnych systemów żywnościowych jest silnie ukierunkowana na tworzenie kapitału społecznego, budowanie poczucia wspólnoty i zaufania, a także współpracę między przedsiębiorstwami z jednej strony oraz między producentami i konsumentami z drugiej strony. W krajowych regulacjach prawnych termin lokalny pojawia się w Rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 21 marca 2016 roku w sprawie szczegółowych warunków uznania działalności marginalnej, lokalnej i ograniczonej (Dz.U. z 2016 r. poz. 451). Zgodnie z tym aktem prawnym, za działalność marginalną, lokalną i ograniczoną, uznaje się, jeżeli miejsca produkcji lub miejsca sprzedaży produktów pochodzenia zwierzęcego, oraz zakłady prowadzące handel detaliczny z przeznaczeniem dla konsumenta końcowego, do których następuje dostawa, znajdują się na obszarze jednego województwa lub na obszarach powiatów sąsiadujących z tym województwem, położonych na obszarach innych województw. Pewnym odniesieniem do sprzedaży lokalnej jest zdefiniowanie w ustawie z dnia 25 sierpnia 2006 roku o bezpieczeństwie żywności i żywienia (Dz.U. z 2017 r. poz. 149) pojęcia rolniczy handel detaliczny, jako handel detaliczny w rozumieniu art. 3 ust. 7 rozporządzenia (WE) nr 178/2002, polegający na zbywaniu konsumentowi finalnemu, żywności pochodzącej w całości lub części z własnej uprawy, hodowli lub chowu podmiotu działającego na rynku spożywczym. Produkcja i zbywanie żywności w ramach rolniczego handlu detalicznego: mogą być dokonywane w ilościach dostosowanych do potrzeb konsumentów; nie mogą stanowić zagrożenia dla bezpieczeństwa żywności i wpływać niekorzystnie na ochronę zdrowia publicznego; podlegają nadzorowi organów odpowiednio Państwowej Inspekcji Sanitarnej albo Inspekcji Weterynaryjnej. Ponadto, w Rozporządzeniu Ministra

359 S. ŻAKOWSKA-BIEMANS, I. OZIMEK, J. SZLACHCIUK, K. MATUSIAK 359 Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 16 grudnia 2016 roku w sprawie maksymalnej ilości żywności zbywanej w ramach rolniczego handlu detalicznego oraz zakresu i sposobu jej dokumentowania (Dz.U. z 2016 r. poz. 2159), określono maksymalną ilość żywności zbywaną w ramach rolniczego handlu detalicznego oraz zakres i sposób dokumentowania tej ilości, mając na względzie potrzeby konsumentów, rodzaj zbywanej żywności oraz ochronę zdrowia publicznego, w tym zapewnienie bezpieczeństwa tej żywności. Istniejące rozwiązania legislacyjne stanowią asumpt do dalszego rozwoju lokalnych koncepcji produkcji i dystrybucji żywności, ale nie w pełni odpowiadają na coraz bardziej złożone oczekiwania konsumentów w stosunku do tej kategorii żywności. Konsumenci najczęściej interpretują określenie żywność lokalna w odwołaniu do odległości, którą pokonuje żywność podczas transportu, od miejsca produkcji do miejsca sprzedaży (Khan, Prior 2010; Zepeda, Leviten-Reid 2004), lub granic administracyjnych, takich jak stany, prowincje czy województwa (Selfa, Qazi 2005; Zepeda, Leviten-Reid 2004). Należy jednak podkreślić, że określenie produkcja lokalna, żywność lokalna sygnalizuje konsumentom przede wszystkim określoną kombinację atrybutów odnoszących się do produktu, np. świeżość oraz otoczenia społeczno-gospodarczego, które jest beneficjentem rozwoju takiej koncepcji produkcji i dystrybucji żywności. Konsumenci niejednokrotnie utożsamiają lokalne produkty ze sprzedażą lub dzieleniem się żywnością z sąsiadami oraz członkami społeczności lokalnej. Termin żywność lokalna jest również łączony z określonym kontekstem emocjonalnym oraz budowaniem relacji społecznych. Stąd też żywnością lokalną określane są produkty z własnych upraw (homegrown), ale także żywność wyprodukowana przez osoby, z którymi łączą konsumentów więzi emocjonalne, np. przyjaciół, krewnych lub sąsiadów (Brown, 2003; Selfa, Qazi 2005; Zepeda, Leviten-Reid 2004). Skrócony łańcuch dostaw oferuje wiele alternatywnych możliwości zaopatrywania się w żywność lokalną. Najpopularniejsze jej źródła to targowiska rolne, sprzedaż bezpośrednio z gospodarstwa oraz spółdzielnie zrzeszające konsumentów, czyli tzw. kooperatywy spożywcze (Mirosa, Lawson 2012). Rozwój systemów lokalnej produkcji i dystrybucji żywności znajduje odzwierciedlenie również w upowszechnianiu koncepcji Rolnictwa Wspieranego przez Społeczność (Community Supported Agriculture), w którym to konsumenci stają się współodpowiedzialni w wymiarze finansowym i organizacyjnym za produkcję żywności w gospodarstwie rolnym. Należy jednak podkreślić, że złożona struktura współczesnych systemów żywnościowych, nawet w przypadku nieprzetworzonych produktów żywnościowych, powoduje, że trudno jest określić, czy dane produkty można jeszcze określać mianem lokalnych, czy też nie wpisują się one w koncepcję żywności lokalnej. Czy drób karmiony paszami sprowadzanymi z odległych geograficznie regionów, ale pochodzący z chowu odbywającego się na obszarze odpowiadającym kryteriom uznania za żywność lokalną, można nazwać lokalnym? W przypadku produktów przetworzonych składających się z wielu składników, sytuacja jest jeszcze bardziej złożona. Składniki mogą pochodzić z jednej lokalizacji, ale w celu przetwarzania i pakowania przewiezione zostają do innego miejsca, aby następnie powrócić do pierwotnej lokalizacji w celu sprzedaży. Stąd też zasadne wydaje się uwzględnienie tych kwestii w regulacjach prawnych dotyczących żywności oferowanej jako lokalna,

360 360 CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA ROZWÓJ LOKALNEJ PRODUKCJI I DYSTRYBUCJI... w celu rzetelnego informowania konsumentów o jej atrybutach i budowania zaufania do tej kategorii żywności. Czynniki warunkujące zainteresowanie żywnością lokalną Analiza literatury przedmiotu wskazuje, że zainteresowanie żywnością lokalną determinowane jest przez czynniki związane z produktem (cena, jakość, smak, świeżość), jak i atrybuty niezwiązane bezpośrednio z produktem, (np. środowisko, dobrostan) (Tregear, Ness 2005; Feldmann, Hamm 2015). Konsumenci żywności lokalnej to przeważnie osoby starsze, z wyższym wykształceniem, często posiadające liberalne poglądy (Mirosa, Lawson 2012). Podczas dokonywania zakupów żywności poszukują oni produktów wyróżniających się wysoką jakością i są gotowi zapłacić za nie wyższą cenę. Konsumenci regularnie kupujący żywność lokalną wyróżniają się dbałością o zdrowie, spożywają regularnie posiłki, unikają żywności przetworzonej, poszukują produktów o niskiej zawartości tłuszczu, bardzo ważne są dla nich informacje zawarte na etykiecie produktu (Feldmann, Hamm 2015). Ponadto, konsumenci żywności lokalnej, rzadziej korzystają z żywności wygodnej, zależy im przede wszystkim na zakupie produktów świeżych i jak najmniej przetworzonych, czerpią dużą przyjemność z gotowania posiłków i przyrządzania żywności oraz poświęcają na to więcej czasu (Mirosa, Lawson2012; Zepeda, Li 2009). Motywy wyboru, którymi kierują się konsumenci przy zakupie żywności lokalnej, to przede wszystkim jakość utożsamiana ze świeżością i smak (D.C Adams, A.E. Adams 2011; Zepeda, Deal 2009). Inne ważne kryteria brane pod uwagę, to bezpieczeństwo żywności i jej pozytywny wpływ na zdrowie, pozytywne oddziaływanie na środowisko oraz lokalną gospodarkę (Sirieix, Kledal, Sulitang 2011). Wśród czynników determinujących wybór żywności lokalnej ważne miejsce zajmują kwestie społeczno-etyczne, w tym przekonanie, że produkcja i sprzedaż żywności powinna odbywać się na zasadach sprawiedliwego handlu, tzw. fair trade oraz z zachowaniem dobrostanu zwierząt (Feldman, Hamm 2015). Konsumenci są skłonni zapłacić więcej za żywność z lokalnych systemów produkcji i dystrybucji (Gracia, de Magistris, Nayga 2012; Grebitus, Lusk, Nayga 2013). Zaobserwowano również, że skłonność do zapłaty wyższej ceny za żywność lokalną jest zależna od kategorii produktowej, tj. konsumenci są gotowi zapłacić najwięcej i jednocześnie mają najwyższe wymagania w stosunku do produktów pochodzenia roślinnego. Ich atrakcyjność wynika przede wszystkim z ich sezonowości. Żywność taka postrzegana jest przez konsumentów jako smaczniejsza, zdrowsza i bezpieczna. Konceptualizacja pojęcia żywność lokalna przez polskich konsumentów i przypisywane jej atrybuty W celu określenia sposobu konceptualizacji określenia żywność lokalna oraz czynników warunkujących zainteresowanie żywnością lokalną wśród polskich konsumentów w 2015 roku zrealizowano badania ilościowe na próbie 160 respondentów z wykorzystaniem

361 S. ŻAKOWSKA-BIEMANS, I. OZIMEK, J. SZLACHCIUK, K. MATUSIAK 361 ankiety internetowej. Próba do badania została dobrana w sposób wygodny. Zdecydowaną większość respondentów stanowiły kobiety (74,4%) oraz osoby w wieku od 18 do 39 lat (87,5%). Udział osób od 40. do 50. roku życia wyniósł 8,1%. Respondenci powyżej 51 lat stanowili 4,6% badanych. Większość respondentów to osoby pochodzące z miast powyżej 200 tys. mieszkańców (76,3%). Kolejną grupą pod względem liczebności byli mieszkańcy wsi (11,3%). Osoby mieszkające w miastach poniżej 50 tys. mieszkańców stanowiły 8,1% badanej próby. Najniższy był udział osób mieszkających w miastach liczących od 50 do 200 tys. mieszkańców (4,4%). Określając swoją sytuację materialną większość z badanych przyznała, że stać ich na niektóre, ale nie na wszystkie wydatki (56,3%). W strukturze narzędzia badawczego zawarto zagadnienia dotyczące sposobu definiowania żywności lokalnej przez konsumentów, przypisywanych jej atrybutów, czynników skłaniających konsumentów do zakupu tej kategorii żywności oraz wpływających na brak zainteresowania żywnością lokalną. Posłużono się pytaniami otwartymi oraz skalowanymi siedmiostopniową skalą zgodności, gdzie 1 oznaczało, iż respondent w ogóle nie zgadza się z danym stwierdzeniem, a 7 wskazywało, iż w pełni zgadza się z podanym stwierdzeniem. Uzyskane dane zanalizowano przy użyciu programu statystycznego SPSS wersja 22 PL z wykorzystaniem procedur statystyki opisowej. Analiza odpowiedzi na pytanie otwarte dotyczące skojarzeń z pojęciem żywność lokalna wskazuje, że najczęściej ten rodzaj żywności utożsamiany jest z określonym regionem i żywnością, która jest dla niego charakterystyczna (30,0%) (por. wykres 1). Wykres 1 Skojarzenia respondentów z określeniem żywność lokalna (n=160) (w %) Źródło: badanie własne.

362 362 CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA ROZWÓJ LOKALNEJ PRODUKCJI I DYSTRYBUCJI... Respondenci wskazywali również, że jest to żywność pochodząca z danego regionu, np. ryby w miejscowościach nadmorskich, oscypek w miejscowościach położonych w górach, charakterystyczna dla danego terenu, dostępna tylko na terenie, na którym jest produkowana. Dla wielu konsumentów (28,8%) żywność lokalna to żywność pochodząca z bliskiej okolicy ich miejsca zamieszkania. Padały odpowiedzi, że jest to żywność pochodząca z okolicznych wiosek, żywność pochodząca z obszaru województwa, na terenie, którego mieszkam. Nieco rzadziej pojawiały się skojarzenia odnoszące się do pochodzenia żywności od producenta czy też rolnika (15%). W konceptualizacji tego pojęcia respondenci wskazywali takie atrybuty, jak zdrowa (12,5%) czy świeża (9,4%). Tym samym konsumenci charakteryzując żywność lokalną odwoływali się przede wszystkim do miejsca pochodzenia oraz odległości. W mniejszym stopniu odnosili się do konkretnych atrybutów produktów żywnościowych. Ponadto, utożsamiali lokalne produkty z polskim pochodzeniem, ale również przypisywali im określenia, takie jak tanie, sezonowe czy naturalne, które łączą się z przekonaniem, że żywność z krótkich łańcuchów dostaw powinna być jak najmniej przetworzona, atrakcyjna cenowo i dostępna w określonym terminie odpowiadającym terminowi zbioru plonów. Wobec faktu, że sposób definiowania żywności lokalnej przez konsumentów oraz propozycje rozwiązań legislacyjnych regulujących kwestie kryteriów decydujących o uznaniu żywności za lokalną dotyczą najczęściej miejsca pozyskiwania i sprzedawania żywności, respondentów poproszono o wskazanie, jakie warunki powinny być spełnione, żeby żywność można było nazwać mianem lokalnej (por. wykres 2). Wykres 2 Warunki, jakie muszą być spełnione, aby żywność można było nazwać mianem lokalnej (n=160)* *Średnia ocena ze skali od 1 do 7, gdzie 1-zdecydowanie nie zgadzam się, 7- zdecydowanie zgadzam się. Źródło: jak w wykresie 1.

363 S. ŻAKOWSKA-BIEMANS, I. OZIMEK, J. SZLACHCIUK, K. MATUSIAK 363 Badani respondenci w największym stopniu zgodzili się ze stwierdzeniem, że produkty te powinny wyróżniać się wyjątkową świeżością, a nieznacznie niżej ocenili stwierdzenie, że produkcja i sprzedaż powinna być związana z wyodrębnionym obszarem lub pozyskiwaniem z najbliższego źródła produkcji. Kwestie takie, jak brak modyfikacji genetycznych, bezpośrednie pochodzenie od producenta (rolnika) czy odległość od miejsca produkcji do miejsca sprzedaży w granicach ok. 50 km uznane zostały za ważne wyróżniki lokalnej żywności. Stwierdzenie, że żywność lokalna musi pochodzić z upraw ekologicznych, uzyskało najniższą średnią ocenę. Wskazuje to na to, iż respondenci nie utożsamiają tej kategorii żywności z pochodzącą z rolnictwa ekologicznego. Motywy i bariery zakupu żywności lokalnej Sposób konceptualizacji żywności lokalnej i przypisywane jej atrybuty znajdują odzwierciedlenie w hierarchii motywów decydujących o zakupie tej kategorii żywności. W największym stopniu do zakupu żywności lokalnej motywuje respondentów wyjątkowa świeżość oraz wspieranie rozwoju lokalnej gospodarki (por. wykres 3). Wykres 3 Czynniki skłaniające respondentów do zakupu żywności lokalnej (n=160)* * Średnia ocena ze skali od 1 do 7, gdzie 1-zdecydowanie nie zgadzam się, 7- zdecydowanie zgadzam się. Źródło: jak w wykresie 1. Aspekty środowiskowe są dla konsumentów mniej istotne niż atrybuty jakościowe, czynniki społeczne czy troska o zdrowie. Otrzymane wyniki świadczą o prospołecznym po-

364 364 CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA ROZWÓJ LOKALNEJ PRODUKCJI I DYSTRYBUCJI... dejściu respondentów do konsumpcji, a także o zainteresowaniu zagadnieniami społeczno- -etycznymi związanymi z produkcją i dystrybucją żywności. Konsumenci zdają sobie sprawę z tego, że wybierając produkty pochodzące z ich pobliskiego otoczenia wspierają nie tylko sąsiadujących z nimi rolników czy dystrybutorów, ale także dają tym samym szanse rozwoju swojemu regionowi. Świeżość, jako najważniejszy atrybut lokalnej żywności oraz chęć wspierania lokalnej gospodarki, należą do głównych powodów wybierania żywności lokalnej wskazywanych w badaniach międzynarodowych, np. Gottschalk (2012), Seyfang (2008), Memery i in. (2015) oraz Zepeda i Deal (2009). Nie należy jednak umniejszać znaczenia takich czynników, jak przekonanie o pozytywnym wpływie lokalnej żywności na zdrowie, naturalności oraz wyjątkowych walorach smakowych, które również w dużym stopniu decydują o zakupie lokalnych produktów, co także potwierdzają badania wspomnianych autorów. Innym niewymienionym w badaniu własnym czynnikiem motywującym do zakupu jest możliwość zaoszczędzenia pieniędzy dzięki niższym cenom produktów lokalnych, na co wskazują Arsil i in. (2014) oraz Pearson i in. (2011). Podstawową barierą zakupu lokalnych produktów jest według konsumentów ich ograniczona dostępność (4,99). W ocenie tego stwierdzenia 16% respondentów wskazało odpowiedź zdecydowanie się zgadzam i aż 28% zgadzam się, podczas gdy tylko 8% respondentów nie zgodziło się z nim. Do czynników wpływających na ilość kupowanej żywności lokalnej należą również mały asortyment, wysoka cena oraz trudność w odróżnieniu żywności lokalnej. Ograniczona dostępność, brak informacji na temat tego, gdzie można kupić tego rodzaju Wykres 4 Czynniki ograniczające zakup żywności lokalnej (n=160)* *Średnia ocena ze skali od 1 do 7, gdzie 1-zdecydowanie nie zgadzam się, 7- zdecydowanie zgadzam się. Źródło: jak w wykresie 1.

365 S. ŻAKOWSKA-BIEMANS, I. OZIMEK, J. SZLACHCIUK, K. MATUSIAK 365 żywność oraz ograniczony asortyment produktów oferowanych jako lokalne, zbyt wysoka cena, a także brak wiedzy na temat tego, które z produktów są lokalne, to problem zauważalny nie tylko na polskim rynku, czego dowodzą badania przeprowadzone przez Gottschalka (2012) oraz Pearsona i in. (2011). Wskazywane bariery zakupu żywności lokalnej świadczą o początkowym etapie rozwoju sprzedaży tej kategorii żywności w Polsce. Ograniczona dostępność żywności lokalnej sprawia, że konsumenci nie są w stanie porównywać cen żywności lokalnej w stosunku do ogólnodostępnej, co może wpływać na przypisywanie tej kategorii żywności wysokich cen. Podsumowanie Rozwój koncepcji żywności lokalnej implikowany jest nowymi trendami w sferze konsumpcji żywności odwołującymi się do rozwoju zrównoważonego w wymiarze środowiskowym, społecznym i ekonomicznym. Produkcja i sprzedaż żywności lokalnej pozytywnie wpływają nie tylko na stan środowiska naturalnego, ale również sprzyjają rozwojowi lokalnych społeczności, budowaniu relacji między producentami i konsumentami, a w konsekwencji poprawie jakości życia. Konsumenci przejawiają pozytywne postawy w stosunku do żywności lokalnej, którą utożsamiają z produktami wyróżniającymi się jakością interpretowaną w kategoriach świeżości i naturalności oraz korzystnego oddziaływania na lokalną gospodarkę. Popularyzacja koncepcji żywności lokalnej sprzyja rozwojowi gospodarstw rolnych, skłania je do dywersyfikacji swojej działalności i poszukiwania nowych form sprzedaży. Wpływa również na zwiększenie zatrudnienia i tym samym sprzyja rozwojowi lokalnej gospodarki. Rozwój rynku żywności lokalnej stwarza producentom możliwości rozwoju małoskalowego przetwórstwa i tworzenia wartości dodanej. Lokalna produkcja żywności pełni również funkcję swoistego inkubatora, czyli sprzyja rozwojowi lokalnych inicjatyw gospodarczych oraz w rezultacie może wspierać kreowanie innowacji organizacyjnych i produktowych. Żywność lokalna i jej konsumpcja spełniają oczekiwania konsumentów dotyczące jakości żywności, świeżości i sezonowości. Ponadto, redukują środowiskowe i społeczne koszty produkcji żywności. Znajduje to odzwierciedlenie w hierarchii motywów decydujących o zakupie tej kategorii żywności. Dla konsumentów korzyścią płynącą z zakupu produktów lokalnych, z krótkich łańcuchów dostaw, jest również niższa cena. Mimo pozytywnych postaw konsumentów oraz zainteresowania zakupem lokalnych produktów, istnieją czynniki wpływające niekorzystnie na gotowość zakupu tej kategorii żywności. Jest to przede wszystkim ograniczona dostępność, mały asortyment, wysoka cena oraz trudności w odróżnieniu żywności lokalnej od innych produktów. Kwestią, która wymaga uregulowania jest stworzenie spójnej i jednoznacznej definicji określenia żywność lokalna, w celu rzetelnego informowania konsumentów o atrybutach tej kategorii żywności. Brak rozwiązań legislacyjnych w stosunku do żywności lokalnej sprawia, że pojęcie to jest różnie interpretowane i w rezultacie może być nadużywane przez nieuczciwych producentów i dystrybutorów, co w konsekwencji może podważyć zaufanie do tego rodzaju żywności.

366 366 CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA ROZWÓJ LOKALNEJ PRODUKCJI I DYSTRYBUCJI... Bibliografia Adams D.C., Adams A.E. (2011), De-placing local at the farmers market: Consumer conceptions of local foods, Journal of Rural Social Sciences, No. 26(2). Arsil P., Li E., Bruwer J., Lyons G. (2014), Exploring consumer motivations towards buying local fresh food products, British Food Journal, Vol. 116, No.10. Brown C. (2003), Consumers preferences for locally produced food: A study in southeast Missouri, American Journal of Alternative Agriculture, Vol. 18, No. 4. Gottschalk N.B. (2012), Barriers and limitations to expanded participation in local food systems, Cottonwood, Arizona, Submitted in Partial Fulfillment of the Requirements for the degree of Master of Arts in Sustainable Communities. Northern Arizona University. Feldmann C., Hamm U. (2015), Consumers perceptions and preferences for local food: A review, Food Quality and Preference, No. 40. Gracia A., de Magistris T., Nayga R.M. (2012), Importance of social influence in consumers willingness to pay for local food: Are there gender differences?, Agribusiness, Vol. 28, Iss. 3. Grebitus C., Lusk J. L., Nayga R. M. (2013), Effect of distance of transportation on willingness to pay for food, Ecological Economics, No. 88. Khan F., Prior C. (2010), Evaluating the Urban Consumer with Regard to Sourcing Local Food: a Heart of England Study, International Journal of Consumer Studies, Vol. 34, Iss. 2. Komisja Europejska (2013), Sprawozdanie Komisji dla Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 6 grudnia 2013 r. w sprawie systemu etykietowania dotyczącego rolnictwa lokalnego i sprzedaży bezpośredniej, COM z 2013 r., nr 866. Memery J., Angell R., Megicks P., Lindgreen A. (2015), Unpicking motives to purchase locallyproduced food: Analysis of direct and moderation effects, European Journal of Marketing, No. 49(7/8). Mirosa M., Lawson R. (2012), Revealing the lifestyles of local food consumers, British Food Journal, Vol. 114, Iss. 6. Naspetti S., Bodini A. (2008), Consumer perception of local and organic products: Substitution or complementary goods?, The International Journal of Interdisciplinary Social Sciences, No. 3(2). Pearson D., Henryks J., Trott A., Jones P., Parker G., Dumaresq D. et al. (2011), Local food: Understanding consumer motivations in innovative retail formats, British Food Journal, Vol. 113, No. 7. Rogala A. (2014), Czynniki wpływające na zakupy żywności lokalnej, Marketing i Rynek, nr 6. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 21 marca 2016 r. w sprawie szczegółowych warunków uznania działalności marginalnej, lokalnej i ograniczonej (Dz.U. z 2016 r. poz. 451). Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie maksymalnej ilości żywności zbywanej w ramach rolniczego handlu detalicznego oraz zakresu i sposobu jej dokumentowania (Dz.U. z 2016 r. poz. 2159). Selfa T., Qazi J. (2005), Place, taste, or face-to-face? Understanding producer consumer networks in Local food systems in Washington State, Agriculture and Human Values, No. 22(4). Seyfang G. (2007), Growing sustainable consumption communities: The case of local organic food networks, International Journal of Sociology and Social Policy, Vol. 27, Iss. 3/4. Sirieix L., Kledal P. R., Sulitang T. (2011), Organic food consumers trade-offs between local or imported, conventional or organic products: A qualitative study in Shanghai, International Journal of Consumer Studies, Vol. 35, Iss. 6.

367 S. ŻAKOWSKA-BIEMANS, I. OZIMEK, J. SZLACHCIUK, K. MATUSIAK 367 Tregear A., Ness M. (2005), Discriminant analysis of consumer interest in buying locally produced foods, Journal of Marketing Management, No. 21. Ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia (Dz.U. z 2017 r. poz. 149). Zepeda L., Leviten-Reid C. (2004), Consumers views on local food, Journal of Food Distribution Research, No. 35(3). Zepeda L., Li J. (2006), Who Buys Local Food?, Journal of Food Distribution Research, No. 37(3). Zepeda L., Deal D. (2009), Organic and local food consumer behaviour: Alphabet Theory, International Journal of Consumer Studies, Vol. 3, Iss. 6. Factors Determining Production and Distribution of Local Food in the Opinion of Consumers Summary Production and distribution of food referred to as local contributes to the development of rural areas and responds to the needs of consumers in terms of desire to support the local economies. There is no common definition of the term local food and there are no criteria for recognition of food as originating from short supply chains. Therefore, the main aim of the research was to determine how consumers define the term local food and to identify the factors influencing their purchasing decisions with respect to these food products. The results of own research among Polish consumers show that in the conceptualisation of local food they most often refer to such attributes as quality interpreted in terms of freshness and naturalness, but, first of all, they associate this type of food with the support of the local economy; that is also reflected in the motives to buy local food. This indicates the legitimacy of a further development and promotion of such concepts of food distribution in Poland, since it may support the regional development in the way respecting the principles of sustainable development in environmental, social and economic dimensions. Key words: short supply chains, local food, conceptualisation, choice motives. JEL codes: D10 Факторы, влияющие на развитие местного производства и распределения продуктов питания по мнению потребителей Резюме Производство и распределение продуктов питания, определяемых термином «местные», способствует развитию сельской местности и отвечает на потребности потребителей, связанные с оказанием поддержки местной экономике. До сих пор не разработали единого определения понятия «местные продукты питания» ни критериев, решающих вопрос о признании продуктов питания, поступающих из так называемых коротких цепочек поставок.

368 368 CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA ROZWÓJ LOKALNEJ PRODUKCJI I DYSTRYBUCJI... И потому основной целью осуществленных исследований было определение способа выражения потребителями термина «местные продукты питания» и факторов, влияющих на покупательские решения, связанные с этой категорией пищи. Как показывают собственные обследования, проведенные среди польских потребителей, в концептуализации местных продуктов питания они чаще всего ссылаются на такие атрибуты, связанные с продуктом, как качество, понимаемое как обращение к свежести и естественности, но прежде всего они отождествляют этот вид продуктов питания с оказанием поддержки местной экономике, что тоже отражается в мотивах выбора этой категории пищевых продуктов. Это указывает целесообразность дальнейшего развития и продвижения такого рода концепции распределения продуктов питания в Польше, имея в виду возможность оказания поддержки регионального развития с сохранением принципов устойчивого развития с точки зрения среды и с социально-экономической точки зрения. Ключевые слова: короткие цепочки поставок, местные продукты питания, концептуализация, мотивы выбора. Коды JEL: D10 Artykuł nadesłany do redakcji w maju 2017 roku All rights reserved Afiliacje: dr inż. Sylwia Żakowska-Biemans dr Julita Szlachciuk Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Wydział Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji Katedra Organizacji i Ekonomiki Konsumpcji ul. Nowoursynowska 159c Warszawa sylwia_zakowska_biemans@sggw.pl julita_szlachciuk@sggw.pl prof. dr hab. Irena Ozimek Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Wydział Nauk Ekonomicznych Katedra Polityki Europejskiej i Marketingu ul. Nowoursynowska Warszawa irena_ozimek@sggw.pl

369 S. ŻAKOWSKA-BIEMANS, I. OZIMEK, J. SZLACHCIUK, K. MATUSIAK 369 mgr inż. Karolina Matusiak Agencja Rynku Rolnego Oddział Terenowy w Warszawie Sekcja Operacyjna Al. Waszyngtona Warszawa karolina.matusiak77@gmail.com

370 370 HANDEL WEWNĘTRZNY 2017;4(369): (tom II) Patrycja Żegleń, Marcin Obodyński, Wojciech Czarny, Małgorzata Zaborniak-Sobczak Uniwersytet Rzeszowski Daniela Matusikova Uniwersytet Preszowski Uwarunkowania rozwoju partnerstwa publiczno-prywatnego (PPP) jako możliwości wsparcia regionalnej gospodarki turystycznej Streszczenie Celem artykułu badawczego jest przedstawienie uwarunkowań rozwoju partnerstwa publiczno-prywatnego w Polsce (na przykładzie wybranych powiatów województwa podkarpackiego) oraz czynników przyczyniających się do rozwoju, jak również utrudniających rozwój tej koncepcji. W artykule zastosowano metodę desk research, obejmującą analizę danych pozyskanych ze źródeł ogólnodostępnych (literatura fachowa, Internet (web research). Wykorzystano takie techniki zbierania danych jak: CATI (wywiady telefoniczne) oraz CAPI (wywiady wspomagane komputerowo). Ponadto w artykule wykorzystano wyniki badania własnego (pierwotnego), które uzyskano przy użyciu kwestionariusza ankiety. Słowa kluczowe: partnerstwo publiczno-prywatne, gospodarka turystyczna, turystyka. Kody JEL: Z32 Wstęp Partnerstwo publiczno-prywatne (PPP) jest traktowane jako przyszłość rozwoju regionalnego oraz odpowiedź na potrzebę oszczędnego, a zarazem efektywnego realizowania zadań publicznych. PPP to partnerstwo sektora publicznego i prywatnego, mające na celu realizację przedsięwzięć lub świadczenie usług, tradycyjnie dostarczanych przez sektor publiczny. Tego typu współpraca ma istotne znaczenie dla gospodarki turystycznej, ponieważ wiele projektów turystycznych powinno być realizowanych w tej formule. W Polsce, od wielu lat koncepcja PPP jest w początkowej fazie rozwoju z różnych przyczyn, głównie legislacyjnych, ale również z powodu występowania barier społecznych i mentalnościowych. Celem artykułu jest przedstawienie uwarunkowań rozwoju partnerstwa publiczno-prywatnego w Polsce oraz czynników przyczyniających się do rozwoju, jak również utrudniających rozwój tej koncepcji.

371 P. ŻEGLEŃ, M. OBODYŃSKI, W. CZARNY, M. ZABORNIAK-SOBCZAK, D. MATUSIKOVA 371 Charakterystyka partnerstwa publiczno-prywatnego (PPP) Partnerstwo publiczno-prywatne (PPP) jest formą współpracy pomiędzy sektorem publicznym i prywatnym w celu realizacji projektu lub świadczenia usług tradycyjnie dostarczanych przez sektor publiczny (Guidelines for successful 2005). Idea partnerstwa publiczno-prywatnego ewoluuje, od kiedy sektor prywatny zaczął ponosić nakłady na rozbudowę i eksploatację infrastruktury publicznej. Kluczowe elementy współpracy w ramach PPP to (Jefremienko, Wolska 2001): -- współpraca sektora publicznego z prywatnym, -- umowny charakter przedsięwzięć, -- charakter celowy: realizacja przedsięwzięć (budowa infrastruktury, dostarczanie usług) tradycyjnie wykonywanych przez stronę publiczną, -- optymalny podział zadań, -- podział ryzyk, -- obustronna korzyść, -- długoterminowość kontraktów. W ostatnich 15 latach na świecie zrealizowano ponad 1200 projektów typu PPP o łącznej wartości ok. 300 mld euro. W Europie liderem PPP jest Wielka Brytania (ponad 900 umów). W pierwszej połowie 2011 roku zawarto w Europie 47 umów typu PPP, a średnia wartość jednego projektu to 207 mln euro. Najważniejsze obszary współpracy to transport, ochrona zdrowia i budownictwo socjalne, gospodarka wodno-ściekowa, gospodarka odpadami i energetyka, edukacja, sport i rekreacja, obronność i więziennictwo oraz rewitalizacja obszarów miejskich. Poza niekwestionowanym liderem w realizacji projektów w formule PPP, jakim jest Wielka Brytania, do krajów szeroko i coraz częściej stosujących PPP należą w Europie: Irlandia, Hiszpania, Niemcy, Holandia, Portugalia, Francja. Na świecie są to Australia i USA. W Europie funkcjonują różne modele współpracy międzysektorowej w ramach partnerstwa publiczno-prywatnego. Model polski opiera się na następujących aktach prawnych: -- Ustawa z dnia 28 lipca 2005 roku o PPP (Dz.U. z 2005 r. Nr 169, poz. 1420), -- Ustawa z dnia 19 grudnia 2008 roku o PPP (Dz.U. z 2009 r. Nr 19, poz. 100), -- Ustawa z dnia 29 stycznia 2004 roku Prawo Zamówień Publicznych (nowelizacja 1 marca 2011 roku) (Dz.U. z 2004 r. Nr 19, poz. 177), -- Ustawa z dnia 9 stycznia 2009 roku o koncesji na roboty budowlane lub usługi (Dz.U. z 2009 r. Nr 19, poz. 101), -- Nowelizacja ustawy o PPP i koncesji na roboty budowlane lub usługi. W wyniku długotrwałej bezużyteczności ustawy o PPP z powodu braku rozporządzeń, wprowadzono do niej wiele zmian, mających na celu ułatwienie realizacji zadań w formule partnerstwa publiczno-prywatnego. Oto najważniejsze z nich (Żegleń 2014, s ): -- bardziej ramowy, ogólny charakter ustawy, -- bardziej ogólna definicja przedsięwzięcia (PPP nie musi już służyć realizacji zadania publicznego), -- rezygnacja z narzucania przedmiotu partnerstwa, -- rezygnacja ze szczegółowego określania zakresu i treści umowy o PPP,

372 372 UWARUNKOWANIA ROZWOJU PARTNERSTWA PUBLICZNO-PRYWATNEGO mniej obowiązków dla podmiotu publicznego (brak wymogu analiz przedrealizacyjnych), -- wprowadzono obowiązek określenia skutków nienależytego wykonania PPP, -- podmiot publiczny będzie uprawniony do bieżącej kontroli wykonywania zadań, -- polskie prawo nie wskazuje wprost organu publicznego odpowiedzialnego za prawidłowe stosowanie i wykładnię przepisów o PPP, -- zgodnie z art. 3 ustawy o PPP za upowszechnianie i promowanie PPP, dokonywanie analiz i ocen funkcjonowania PPP, odpowiada minister właściwy ds. gospodarki. Mimo wielu udogodnień i likwidacji zapisów w ustawie i innych czynników hamujących rozwój partnerstwa publiczno-prywatnego w Polsce, nadal występują liczne bariery we wdrażaniu tej formuły. Do najważniejszych zaliczyć należy (Zysnarski 2003, s. 26): -- brak jednej instytucji, od której można by uzyskać wiążącą wykładnię prawa, -- rozporządzenie Ministra Finansów dotyczące liczenia długu samorządów, -- brak jednolitej i wiążącej interpretacji przepisów, regulujących PPP, -- zniesienie wymogów kapitałowych wobec partnera prywatnego startującego w przetargu, -- brak wzorów umów o PPP, -- brak jednej, zrównoważonej polityki upowszechniania PPP jako sposobu finansowania inwestycji oraz jej konsekwentnego wdrażania na poziomie centralnym, -- zbyt wygórowane oczekiwania samorządów, -- słabe przygotowanie samorządów (zarówno pod kątem merytorycznym, jak i organizacyjnym) do realizacji projektów typu PPP. Wykres 1 Realizacja projektów w formie PPP według sektorów gospodarki w Polsce Źródło: bazappp.pl [dostęp: ].

373 P. ŻEGLEŃ, M. OBODYŃSKI, W. CZARNY, M. ZABORNIAK-SOBCZAK, D. MATUSIKOVA 373 Stan rynku PPP w Polsce według sektorów przedstawiono na wykresie 1. Najwięcej projektów w formie PPP jest realizowanych w sferze szeroko pojętego sportu i rekreacji. Turystyka nie stanowi priorytetu w tej kwestii, niemniej jednak wiele projektów wpływa pozytywnie na rozwój gospodarki turystycznej w sposób pośredni, np. infrastruktura miejska czy kultura. W odniesieniu do gospodarki turystycznej, korzyści wynikające z realizacji przedsięwzięć w formie PPP są namacalne i bardzo istotne ze względu na ogólny wzrost gospodarczy całego regionu, w którym tego typu projekt jest lub ma szansę być realizowany. Schemat 1 Korzyści wynikające z partnerstwa publiczno-prywatnego Źródło: opracowanie własne. Do ożywienia partnerstwa publiczno-prywatnego w Polsce niezbędne są działania, o których niewiele mówi się w dyskusjach nad projektami rządowymi. Nieuniknione wydaje się być wykorzystanie doświadczeń europejskich liderów PPP (Wielkiej Brytanii, Irlandii), jak również liderów rozwoju partnerstwa w nowych państwach członkowskich UE (Węgier, Czech). Ponadto, bardzo ważne jest zainicjowanie w pierwszej kolejności projektów pilotażowych, ograniczenie PPP do dużych projektów oraz budowa merytorycznego wsparcia PPP w jednostkach administracji rządowej. Rozpatrując kwestię realizacji projektów realizowanych w formie PPP nie można zapominać o zagrożeniach związanych z tego typu przedsięwzięciami. Wśród najbardziej powszechnych zagrożeń wyróżnia się m.in.: utratę kontroli nad procesem świadczenia usług, zagrożenia dla prawidłowego funkcjonowania administracji publicznej, nadmierny wzrost opłat ponoszonych przez usługobiorców, brak konkurencji, a co za tym idzie niższą jakość

374 374 UWARUNKOWANIA ROZWOJU PARTNERSTWA PUBLICZNO-PRYWATNEGO... świadczonych usług. Ponadto, niedozwolona współpraca stron (partnerów) oraz zawirowania polityczne mają niemały wpływ na powodzenie realizacji dużych projektów, czyli kapitałochłonnych i czasochłonnych (Żegleń 2014, s. 67). Działalność turystyczna a jakość życia mieszkańców destynacji turystycznych Działalność turystyczna ma niemały wpływ na jakość życia mieszkańców obszarów recepcyjnych. W wyniku napływu turystów i przenikania się kultur następuje m.in.: rozbudowa infrastruktury sportowo-rekreacyjnej (kryte kąpieliska z basenami termalnymi, lodowiska, sale do ćwiczeń i treningu, ścieżki zdrowia, szlaki turystyczne, narciarskie trasy zjazdowe i biegowe, ośrodki jeździeckie, pola golfowe, kluby rekreacyjne), rozbudowa oferty gastronomicznej, noclegowej oraz kulturalnej (zaplecze kulturalne i rozrywkowe sale koncertowe i wystawowe, amfiteatry, ogrody zimowe, kluby rozrywkowe) i inne. Jakość życia jest obecnie rozpatrywana na gruncie wielu dyscyplin naukowych, dlatego też nie ma jednoznacznej i uniwersalnej definicji tego zjawiska. Mimo różnic w sposobie definiowania jakości życia, badacze są zgodni co do tego, że jej analiza powinna obejmować dwa wymiary: szeroko rozumiane warunki obiektywne oraz dobrobyt subiektywny (Śniadek, Zajadacz 2014, s. 341). Jakość życia rozumiana jest jako dobrostan fizyczny i psychiczny, dający poczucie szczęścia, satysfakcję z życia oraz spełnienia pragnień. Jej ocena, mająca charakter wielowymiarowy, to subiektywna ocena jednostki (Wrońska i in. 2004, za Rzepko 2016, s. 7). Światowa Organizacja Zdrowia (World Health Organization WHO) określa jakość życia jako ( ) indywidualny sposób postrzegania przez jednostkę jej pozycji życiowej w kontekście kulturowym i systemu wartości, w którym żyje, oraz w odniesieniu do zadań, oczekiwań i standardów wyznaczonych uwarunkowaniami środowiskowymi (Szyguła-Jurkiewicz i in. 2011, za Rzepko 2016, s. 10). Dlatego bardzo ważną rolę spełnia aktywizacja społeczności lokalnych przez działania zmierzające do rozwijania i promowania turystyki na określonym obszarze. W kontekście rozpatrywania wpływu turystyki na jakość życia mieszkańców terenów odwiedzanych przez turystów należy zaznaczyć, że szeroko pojęta turystyka wpływa pozytywnie na zaangażowanie społeczności lokalnych w życie społeczne, co za tym idzie na spójność społeczną oraz na zrównoważony rozwój. Rozpatrując kwestie jakości życia, nie można pominąć zagadnienia związanego ze zrównoważonym rozwojem, który daje podstawy do zarządzania zasobami przyrody tak, aby mogły zostać osiągnięte skutki ekonomiczne, społeczne i inne, zaspokajając potrzeby wszystkich mieszkańców, a jednocześnie zapewniając przyszłym pokoleniom możliwość realizowania ich własnych potrzeb (Żegleń 2005, s. 182). Koncepcja ta została poszerzona o integrację ruchu turystycznego ze społecznością lokalną oraz życiem społeczno-gospodarczym obszarów recepcyjnych. Pozytywny wpływ turystyki (cechy obiektywne i subiektywne) na jakość życia mieszkańców obszarów recepcji turystycznej przedstawiono w tabeli 1.

375 P. ŻEGLEŃ, M. OBODYŃSKI, W. CZARNY, M. ZABORNIAK-SOBCZAK, D. MATUSIKOVA 375 Tabela 1 Pozytywny wpływ turystyki na jakość życia mieszkańców terenów odwiedzanych Wpływ na warunki życia obiektywna jakość życia zatrudnienie w branży turystycznej Wzrost dochodów osobistych Aktywizacja i dywersyfikacja lokalnej gospodarki Wzrost dochodów lokalnego budżetu z tytułu podatków Wzrost PKB Rozwój usług z zakresu turystyki, kultury, sportu Rozwój pozostałych usług generowany rozwojem sektora turystycznego (tzw. mnożnik turystyczny) Rozwój infrastruktury turystycznej i ogólnej Rewitalizacja miejscowości Integracja społeczna Pozytywny wizerunek regionu Ład publiczny Wzrost zdrowotności społeczeństwa Poprawa stanu środowiska naturalnego (dzięki wzrostowi świadomości ekologicznej i w prowadzeniu systemu ochrony przyrody) Przełamywanie stereotypów Źródło: opracowanie własne na podstawie: Śniadek, Zajadacz (2014, s. 351). Wpływ na dobrostan subiektywna jakość życia Zadowolenie pracy w sektorze turystycznym Zadowolenie z relacji międzyludzkich stymulowanych przez udział w turystyce Zadowolenie z możliwości atrakcyjnego spędzania czasu wolnego Zadowolenie z poprawy stanu zdrowia, kondycji fizycznej Poczucie zadowolenia z wizerunku miejscowości, jej rozpoznawalności oraz kapitału kulturowego Wszystkim wyżej wymienionym celom praktycznym i społecznym służyć ma koncepcja partnerstwa publiczno-prywatnego (PPP), która promuje współpracę międzysektorową, wpływa na wzrost zaufania ze strony podmiotów publicznych w stosunku do potencjalnych partnerów prywatnych oraz podnosi jakość życia społeczności lokalnych poprzez realizację projektów turystycznych. Metodyka i wyniki badań Autorzy artykułu przedstawili wyniki badań własnych, które uzyskali przy użyciu kwestionariusza ankiety. Badaniami objęto 61 jednostek administracji samorządowej na terenie województwa podkarpackiego. Zwrot ankiet wynosił 69%, w związku z czym analizie poddano 42 jednostki, które udzieliły odpowiedzi na pytania postawione w kwestionariuszu ankiety. Do badanych jednostek należą samorządy gminne (31 jednostek), starostwa powiatowe (6 jednostek) oraz Urząd Wojewódzki i Urząd Marszałkowski Województwa Podkarpackiego.

376 376 UWARUNKOWANIA ROZWOJU PARTNERSTWA PUBLICZNO-PRYWATNEGO... Badaniu poddano również samorządowe instytucje kulturalne. Ze względu na największą liczbę walorów turystycznych i najlepszą infrastrukturę turystyczną, przeanalizowano następujące powiaty: bieszczadzki, leski, sanocki, krośnieński, jasielski, rzeszowski i przemyski. Badania ankietowe zostały przeprowadzone w okresie od kwietnia do września 2015 roku. W trakcie przeprowadzania ankiety zapytano respondentów głównie o: -- stopień znajomości terminu: partnerstwo publiczno-prywatne, -- źródła informacji o PPP, -- stan obecny realizacji projektów w formie PPP, -- plany realizacji projektów typu PPP w przyszłości, -- korzyści i rodzaje ryzyk wynikające z realizacji przedsięwzięć w formie PPP. W wyniku przeprowadzonej ankiety szukano przede wszystkim odpowiedzi na pytanie: czy realizacja działań według koncepcji PPP może mieć wpływ na regionalną gospodarkę turystyczną? Ze względu na ograniczenia wynikające z wymogów dotyczących objętości artykułu, zaprezentowano jedynie wybrane wyniki badań, które w opinii autorów pracy, przyczyniły się do udzielenia odpowiedzi na wyżej postawione pytanie. Wykres 2 Zetknięcie się z terminem partnerstwo publiczno-prywatne (PPP) (w %) Źródło: opracowanie własne na podstawie badań. W odpowiedzi na pytanie: czy zetknął się Pan/Pani z terminem partnerstwo publiczno- -prywatne (PPP)?, prawie 20% ankietowanych odpowiedziało, że nie zetknęło się z tym terminem. Pocieszającym jest fakt, iż zdecydowana większość (ponad 80%) już wcześniej słyszała o takiej formie realizacji różnych przedsięwzięć.

377 P. ŻEGLEŃ, M. OBODYŃSKI, W. CZARNY, M. ZABORNIAK-SOBCZAK, D. MATUSIKOVA 377 Tabela 2 Opinia respondentów na temat koncepcji PPP (ujęcie liczbowe i procentowe) Opinia całkowicie nie zgadzam się (1) nie zgadzam się (2) nie mam zdania (3) zgadzam się (4) całkowicie zgadzam się (5) Sektor publiczny dysponuje wystarczającymi środkami na niezbędne inwestycje infrastrukturalne Partnerstwo publiczno-prywatne (PPP) jest droższym rozwiązaniem niż tradycyjne formy inwestowania Są opory społeczne wobec takich rozwiązań PPP może przyczynić się do poprawy jakości usług PPP jest szansą na poprawę efektywności inwestycji PPP może przyczynić się do wzrostu zainteresowania inwestorów danym obszarem PPP może przyczynić się do wymiany doświadczeń sektora prywatnego z publicznym Zwiększenie środków finansowych na realizację poszczególnych projektów dzięki PPP ,76% 4,88% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% ,98% 46,34% 4,88% 0,00% 0,00% 0,00% 2,44% 0,00% ,44% 26,83% 26,83% 7,32% 2,44% 4,88% 12,20% 4,88% ,32% 2,44% 41,46% 53,66% 48,78% 53,66% 36,59% 58,54% ,00% 0,00% 7,32% 19,51% 26,83% 21,95% 29,27% 17,07% Średnia ważona 2,09 2,33 3,63 4,15 4,0 4,12 4,15 4,15 Źródło: opracowanie własne na podstawie badań.

378 378 UWARUNKOWANIA ROZWOJU PARTNERSTWA PUBLICZNO-PRYWATNEGO... Opinie respondentów nt. koncepcji PPP przedstawiono w tabeli 2, która dodatkowo zawiera obliczenia średniej ważonej wraz z następującą interpretacją: -- w przypadku trzech opinii średnia ważona jest jednakowa (4,15) i oznacza, że najczęściej respondenci uważali, że PPP może przyczynić się do poprawy jakości usług, do wymiany doświadczeń sektora prywatnego z publicznym oraz do zwiększenia środków finansowych na realizację projektów; -- średnia 2,09 oznacza natomiast, że opinia, iż sektor publiczny dysponuje wystarczającymi środkami na niezbędne inwestycje infrastrukturalne, spotkała się z najmniejszym poparciem wśród respondentów. Wykres 3 Opinia na temat stanu wdrażania koncepcji PPP w Polsce Uwaga: 1 obecne uregulowania ułatwiają rozwój PPP; 2 obowiązujące uregulowania prawne są korzystne dla sektora publicznego; 3 obowiązujące uregulowania prawne są korzystne dla sektora prywatnego; 4 możliwość pozyskania środków z UE przyczynia się do rozwoju PPP; 5 rząd powinien zapewnić wsparcie w zakresie przygotowywania projektów PPP; 6 brak bodźców ekonomicznych ze strony państwa do podejmowania działań w ramach PPP; 7 obecne przepisy dotyczące PPP faworyzują projekty inwestycyjne o dużej wartości; 8 możliwość długoterminowego koncesjonowania usług publicznych będzie szczególnie często wykorzystywana; 9 mały zasób wiedzy na temat koncepcji PPP wśród jednostek decyzyjnych. Źródło: jak w wykresie 2. Jak wynika z wykresu 3, z opinią nr 1 nie zgadza się największy odsetek ankietowanych, bo prawie 37%, z kolei 15% zgadza się. Opinia nr 2 została potwierdzona przez około 1/2 badanych. Najczęściej z poparciem ankietowanych spotkała się opinia nr 6, dotycząca braku zachęt ze strony państwa do realizowania projektów w formule PPP. Dość duży sprzeciw widać w przypadku opinii nr 1 i opinii nr 3. Natomiast w przypadku opinii od 4 do 9 łatwo zauważyć wysokie słupki twierdzenia zgadzam się. Najwięcej niezdecydowanych wypowiedzi doty-

379 P. ŻEGLEŃ, M. OBODYŃSKI, W. CZARNY, M. ZABORNIAK-SOBCZAK, D. MATUSIKOVA 379 czyło możliwości długoterminowego koncesjonowania usług publicznych jako opcji szczególnie często wykorzystywanej. Na każde pytanie ponad 21% ankietowanych nie udzieliło żadnej odpowiedzi, czyli nie wyraziło swojej opinii na temat stanu wdrażania koncepcji PPP w Polsce. Brak odpowiedzi może być rezultatem braku informacji na temat aktualnego stanu partnerstwa publiczno-prywatnego, co powoduje niechęć wypowiadania się na dany temat. Kolejne pytanie dotyczyło obecnej realizacji projektów w ramach PPP. Na wykresie 4 zaprezentowano wyniki badań. Wykres 4 Obecna realizacja projektów w ramach PPP Źródło: jak w wykresie 2. Jak widać na wykresie 4, zaangażowanie w PPP niewiele wzrosło, ponieważ nadal ponad 80% ankietowanych deklaruje, że ramach PPP nie są obecnie realizowane żadne projekty. Niecałe 10% badanych twierdzi, że są obecnie realizowane projekty typu PPP, jednocześnie taki sam odsetek respondentów wykazuje się brakiem wiedzy na ten temat. Zaprezentowano kilka ważnych cech współpracy międzysektorowej, a każdy ankietowany miał za zadanie określić, w jakim stopniu dana cecha jest ważna. Zastosowano poniższe stopniowanie: -- nieważne (1), -- mało ważne (2), -- nie wiem (3), -- ważne (4), -- bardzo ważne (5).

Wpływ zajęć tanecznych ma wzrost jakości życia osób starszych

Wpływ zajęć tanecznych ma wzrost jakości życia osób starszych HANDEL WEWNĘTRZNY 2017;4(369):5-18 (tom II) 5 Adrianna Banio, Joanna Banio-Surmiak Uniwersytet Szczeciński Wpływ zajęć tanecznych ma wzrost jakości życia osób starszych Streszczenie Każdy senior chce zachować

Bardziej szczegółowo

W zdrowym ciele zdrowy duch

W zdrowym ciele zdrowy duch W zdrowym ciele zdrowy duch "Ruch może zastąpić niemal każdy lek, ale żaden lek nie zastąpi ruchu Wojciech Oczko-nadworny lekarz Stefana Batorego Można wyróżnić aktywność fizyczną podejmowaną: w czasie

Bardziej szczegółowo

Prof. dr hab. Ewa Malinowska mgr Emilia Garncarek mgr Krystyna Dzwonkowska-Godula. Instytut Socjologii Uniwersytet Łódzki

Prof. dr hab. Ewa Malinowska mgr Emilia Garncarek mgr Krystyna Dzwonkowska-Godula. Instytut Socjologii Uniwersytet Łódzki Prof. dr hab. Ewa Malinowska mgr Emilia Garncarek mgr Krystyna Dzwonkowska-Godula Instytut Socjologii Uniwersytet Łódzki Kapitał ludzki kobiet i mężczyzn wybrane aspekty: Zdrowie Wygląd Kapitał społeczny

Bardziej szczegółowo

Wiedza i zachowania zdrowotne mieszkańców Lubelszczyzny a zmienne demograficzno-społeczne.

Wiedza i zachowania zdrowotne mieszkańców Lubelszczyzny a zmienne demograficzno-społeczne. Michał Nowakowski Zakład Socjologii Medycyny i Rodziny Instytut Socjologii Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej Luiza Nowakowska Samodzielna Pracownia Socjologii Medycyny Katedra Nauk Humanistycznych Wydziału

Bardziej szczegółowo

SUBIEKTYWNEJ JAKOŚCI ŻYCIA TOM II SZCZEGÓŁOWE WYNIKI BADAŃ WEDŁUG DZIEDZIN

SUBIEKTYWNEJ JAKOŚCI ŻYCIA TOM II SZCZEGÓŁOWE WYNIKI BADAŃ WEDŁUG DZIEDZIN RAPORT Z BADAŃ SUBIEKTYWNEJ JAKOŚCI ŻYCIA TOM II SZCZEGÓŁOWE WYNIKI BADAŃ WEDŁUG DZIEDZIN Lider projektu: Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu Partner projektu: Uniwersytet Techniczny w Dreźnie Projekt:

Bardziej szczegółowo

Raport z przeprowadzonych badań ankietowych Projekt Sport for All

Raport z przeprowadzonych badań ankietowych Projekt Sport for All Raport z przeprowadzonych badań ankietowych Projekt Sport for All Miejsce przeprowadzenia badania ankietowego: Zespół Szkół Ogólnokształcących i Technicznych w Czeladzi Wielkość próby badawczej: 170 uczniów

Bardziej szczegółowo

RECEPTA NA ZDROWIE DLACZEGO WARTO ŻYĆ AKTYWNIE

RECEPTA NA ZDROWIE DLACZEGO WARTO ŻYĆ AKTYWNIE RECEPTA NA ZDROWIE DLACZEGO WARTO ŻYĆ AKTYWNIE AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA powinna być przede wszystkim przyjemnością. Z pewnością każdy człowiek znajdzie dla siebie dyscyplinę, której uprawianie będzie sprawiało

Bardziej szczegółowo

Wzrost wiedzy oraz nabycie kompetencji w zakresie współpracy międzysektorowej

Wzrost wiedzy oraz nabycie kompetencji w zakresie współpracy międzysektorowej Wzrost wiedzy oraz nabycie kompetencji w zakresie współpracy międzysektorowej Raport z badań przeprowadzonych w ramach projektu Standardy współpracy międzysektorowej w powiecie oleckim Program Operacyjny

Bardziej szczegółowo

Człowiek żyje życiem całego swojego ciała, wszystkimi jego elementami, warstwami, jego zdrowie zależy od zdrowia jego organizmu.

Człowiek żyje życiem całego swojego ciała, wszystkimi jego elementami, warstwami, jego zdrowie zależy od zdrowia jego organizmu. RUCH TO ZDROWIE Człowiek żyje życiem całego swojego ciała, wszystkimi jego elementami, warstwami, jego zdrowie zależy od zdrowia jego organizmu. P A M I Ę T A J Dobroczynny wpływ aktywności fizycznej na

Bardziej szczegółowo

Aktywizacja osób starszych. Julia Sołyga

Aktywizacja osób starszych. Julia Sołyga Aktywizacja osób starszych Julia Sołyga Spis treści Liczba osób starszych w Polsce Jak osoby starsze spędzają czas wolny? Formy aktywności społecznej Aktywność społeczna, a wykształcenie Przynależność

Bardziej szczegółowo

Matryca efektów kształcenia

Matryca efektów kształcenia Matryca efektów kształcenia Turystyka i rekreacja, studia stacjonarne I stopnia, Wydział Nauk o Ziemi, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Specjalność Animacja sportu i animacji Efekty kształcenia

Bardziej szczegółowo

GMINNY PROGRAM OCHRONY ZDROWIA PSYCHICZNEGO NA LATA

GMINNY PROGRAM OCHRONY ZDROWIA PSYCHICZNEGO NA LATA Załącznik do Zarządzenia Nr 190 /2016 Wójta Gminy Łęczyca z dnia 05.05.2016 r. PROJEKT GMINNY PROGRAM OCHRONY ZDROWIA PSYCHICZNEGO NA LATA 2016 2020 I. WPROWADZENIE Podstawą prawną do działań związanych

Bardziej szczegółowo

Anna Dudak SAMOTNE OJCOSTWO

Anna Dudak SAMOTNE OJCOSTWO SAMOTNE OJCOSTWO Anna Dudak SAMOTNE OJCOSTWO Oficyna Wydawnicza Impuls Kraków 2006 Copyright by Anna Dudak Copyright by Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2006 Recenzent: prof. zw. dr hab. Józef Styk Redakcja

Bardziej szczegółowo

Raport z ewaluacji projektu Kolpingowska Akademia Zdrowia i Kultury

Raport z ewaluacji projektu Kolpingowska Akademia Zdrowia i Kultury Raport z ewaluacji projektu Kolpingowska Akademia Zdrowia i Kultury 1. Zakres podmiotowy i przedmiotowy, cele, metoda i przebieg ewaluacji 1.1. Zakres podmiotowy i przedmiotowy ewaluacji Przedmiotem ewaluacji

Bardziej szczegółowo

SUBIEKTYWNEJ JAKOŚCI ŻYCIA TOM II SZCZEGÓŁOWE WYNIKI BADAŃ WEDŁUG DZIEDZIN

SUBIEKTYWNEJ JAKOŚCI ŻYCIA TOM II SZCZEGÓŁOWE WYNIKI BADAŃ WEDŁUG DZIEDZIN RAPORT Z BADAŃ SUBIEKTYWNEJ JAKOŚCI ŻYCIA TOM II SZCZEGÓŁOWE WYNIKI BADAŃ WEDŁUG DZIEDZIN Lider projektu: Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu Partner projektu: Uniwersytet Techniczny w Dreźnie Projekt:

Bardziej szczegółowo

Rola zabawy ruchowej w życiu dziecka w okresie przedszkolnym

Rola zabawy ruchowej w życiu dziecka w okresie przedszkolnym Rola zabawy ruchowej w życiu dziecka w okresie przedszkolnym Realizując projekt Akademii Zdrowego Przedszkolaka pod hasłem Odporność wzmacniamy bo o zdrowe żywienie i higienę dbamy, jeden z tematów tygodniowych

Bardziej szczegółowo

Analiza wyników ankiety. Bariery osób niepełnosprawnych na rynku pracy. przeprowadzonej przez

Analiza wyników ankiety. Bariery osób niepełnosprawnych na rynku pracy. przeprowadzonej przez Analiza wyników ankiety Bariery osób niepełnosprawnych na rynku pracy przeprowadzonej przez Focus Training Instytu Doskonalenia Kadr i Rozwoju Osobowości październik 11 rok W październiku 11 roku przeprowadziliśmy

Bardziej szczegółowo

Uczestnictwo Polaków w sporcie i rekreacji ruchowej w 2012 r.

Uczestnictwo Polaków w sporcie i rekreacji ruchowej w 2012 r. Materiał na konferencję prasową w dniu 29 maja 2013 r. GŁÓWNY URZĄD STATYSTYCZNY Departament Badań Społecznych i Warunków Życia Notatka informacyjna WYNIKI BADAŃ GUS Uczestnictwo Polaków w sporcie i rekreacji

Bardziej szczegółowo

Wyzwania rozwojowe gmin województwa śląskiego w kontekście zachodzących procesów demograficznych

Wyzwania rozwojowe gmin województwa śląskiego w kontekście zachodzących procesów demograficznych Wyzwania rozwojowe gmin województwa śląskiego w kontekście zachodzących procesów demograficznych Cel badania Główny: Identyfikacja kierunków i czynników rozwoju województwa śląskiego w kontekście zachodzących

Bardziej szczegółowo

SZKOŁA PROMUJĄCA ZDROWIE

SZKOŁA PROMUJĄCA ZDROWIE SZKOŁA PROMUJĄCA ZDROWIE W dniu 7 listopada 2017 r. nadany nam został Miejski Certyfikat Szkoły Promującej Zdrowie. Dołączyliśmy do wspaniałego grona placówek, które propagują Zdrowy Tryb Życia i prowadzą

Bardziej szczegółowo

Jakość życia w koncepcji rozwoju regionalnego. prof. WSB, dr hab. Krzysztof Safin

Jakość życia w koncepcji rozwoju regionalnego. prof. WSB, dr hab. Krzysztof Safin Jakość życia w koncepcji rozwoju regionalnego prof. WSB, dr hab. Krzysztof Safin Jakość życia w koncepcji rozwoju Wytyczne polityki gospodarczej wymagają definiowania jej głównych celów (i środków realizacji).

Bardziej szczegółowo

Świetlica socjoterapeutycznadobra praktyka w profilaktyce zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży. Ewa Janik

Świetlica socjoterapeutycznadobra praktyka w profilaktyce zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży. Ewa Janik Świetlica socjoterapeutycznadobra praktyka w profilaktyce zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży Ewa Janik ZDROWIE PSYCHICZNE Zdrowie psychiczne jest różnie definiowane przez poszczególne dziedziny nauki:

Bardziej szczegółowo

Cz. II. Metodologia prowadzonych badań. Rozdz. 1. Cele badawcze. Rozdz. 2. Metody i narzędzia badawcze. Celem badawczym niniejszego projektu jest:

Cz. II. Metodologia prowadzonych badań. Rozdz. 1. Cele badawcze. Rozdz. 2. Metody i narzędzia badawcze. Celem badawczym niniejszego projektu jest: Cz. II. Metodologia prowadzonych badań Rozdz. 1. Cele badawcze Celem badawczym niniejszego projektu jest: 1. Analiza zachowań zdrowotnych, składających się na styl życia Wrocławian: aktywność fizyczna,

Bardziej szczegółowo

Współpraca międzynarodowa miast województwa łódzkiego

Współpraca międzynarodowa miast województwa łódzkiego WYŻSZA SZKOŁA STUDIÓW MIĘDZYNARODOWYCH W ŁODZI WYDZIAŁ STUDIÓW MIĘDZYNARODOWYCH I DYPLOMACJI Michał Adamski Współpraca międzynarodowa miast województwa łódzkiego Praca doktorska napisana pod kierunkiem

Bardziej szczegółowo

Kształtowanie funkcjonalnych możliwości ruchowych w systemie treningowym CrossFit

Kształtowanie funkcjonalnych możliwości ruchowych w systemie treningowym CrossFit Kształtowanie funkcjonalnych możliwości ruchowych w systemie treningowym CrossFit Kacper JANIK Projekt licencjacki pod kierunkiem: mgr Michał Ficoń Wyższa Szkoła Edukacja w Sporcie Bielsko-Biała 2016 Projekt

Bardziej szczegółowo

Badania jakości życia mieszkańców Poznania. Anna Wawdysz - Wydział Rozwoju Miasta UMP

Badania jakości życia mieszkańców Poznania. Anna Wawdysz - Wydział Rozwoju Miasta UMP Badania jakości życia mieszkańców Poznania Anna Wawdysz - Wydział Rozwoju Miasta UMP Zakres prezentacji Rodzaje badań opinii mieszkańców zlecanych przez Miasto Poznań Geneza i partnerzy programu Wskaźniki

Bardziej szczegółowo

Zasady działania ONZ na rzecz osób starszych

Zasady działania ONZ na rzecz osób starszych Zasady działania ONZ na rzecz osób starszych Dodać życia do lat, które zostały dodane do życia Zgromadzenie Ogólne ONZ: Doceniając wkład, jaki wnoszą osoby starsze w życie społeczeństw, Uwzględniając fakt,

Bardziej szczegółowo

Zajęcia ruchowo - taneczne Roztańczone stópki

Zajęcia ruchowo - taneczne Roztańczone stópki Przedszkole nr 3 Promyczek bierze udział w Ogólnopolskiej Akcji Ministra Edukacji Narodowej Ćwiczyć każdy może, organizowanej w ramach Roku Szkoły w Ruchu Realizacja obszaru nr 7 Zajęcia ruchowo - taneczne

Bardziej szczegółowo

Prof. dr hab. Michał Bronikowski Zakład Dydaktyki Aktywności Fizycznej AWF Poznań

Prof. dr hab. Michał Bronikowski Zakład Dydaktyki Aktywności Fizycznej AWF Poznań Konferencja ZdrowyUczen.org Nowoczesne formy ruchu pytanie o przyszłość i nowe trendy w wychowaniu fizycznym Prof. dr hab. Michał Bronikowski Zakład Dydaktyki Aktywności Fizycznej AWF Poznań Ścieżka wychowania

Bardziej szczegółowo

Rola organizacji społecznych w kształtowaniu jakości życia mieszkańców Lublina

Rola organizacji społecznych w kształtowaniu jakości życia mieszkańców Lublina Opracowanie: Andrzej Juros, Arkadiusz Biały Rola organizacji społecznych w kształtowaniu jakości życia mieszkańców Lublina W ustawie z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie terytorialnym (Dz. U. z 1990 r.

Bardziej szczegółowo

Promocja zdrowia i edukacja prozdrowotna

Promocja zdrowia i edukacja prozdrowotna Promocja zdrowia i edukacja prozdrowotna Kształcenie w zakresie podstaw promocji zdrowia i edukacji zdrowotnej Zdrowie, promocja zdrowia, edukacja zdrowotna, zapobieganie chorobom. Historia promocji zdrowia.

Bardziej szczegółowo

Akademia Małych Form Tanecznych i Ruchowych LABIJA

Akademia Małych Form Tanecznych i Ruchowych LABIJA Akademia Małych Form Tanecznych i Ruchowych LABIJA Program profilaktyczno-terapeutyczny dla seniorów. Taniec jest tą formą ruchu, która zawsze sprawia przyjemność, aktywizując ciało i umysł. Taneczny ruch

Bardziej szczegółowo

Analiza praktyk zarządczych i ich efektów w zakładach opieki zdrowotnej Województwa Opolskiego ROK 2008 STRESZCZENIE.

Analiza praktyk zarządczych i ich efektów w zakładach opieki zdrowotnej Województwa Opolskiego ROK 2008 STRESZCZENIE. Analiza praktyk zarządczych i ich efektów w zakładach opieki zdrowotnej Województwa Opolskiego ROK 2008 STRESZCZENIE Marcin Kautsch Opracowanie dla Urzędu Marszałkowskiego Województwa Opolskiego Kraków,

Bardziej szczegółowo

ANKIETA - Nauczyciele

ANKIETA - Nauczyciele Niniejsza ankieta jest anonimowa. Jej wyniki posłużą tylko i wyłącznie do badań społecznych. Prosimy o uważne przeczytanie ankiety oraz udzielenie rzeczywistych odpowiedzi na załączonej karcie kodowej.

Bardziej szczegółowo

Jakość życia w perspektywie pedagogicznej

Jakość życia w perspektywie pedagogicznej Jakość życia w perspektywie pedagogicznej Jadwiga Daszykowska Jakość życia w perspektywie pedagogicznej Oficyna Wydawnicza Impuls Kraków 2007 Copyright by Jadwiga Daszykowska Copyright by Oficyna Wydawnicza

Bardziej szczegółowo

Warunki życia ludności Polski po akcesji do Unii Europejskiej

Warunki życia ludności Polski po akcesji do Unii Europejskiej Warunki życia ludności Polski po akcesji do Unii Europejskiej dr Marta Pachocka Katedra Administracji Publicznej Kolegium Ekonomiczno-Społeczne Szkoła Główna Handlowa w Warszawie (KES SGH) Polskie Stowarzyszenie

Bardziej szczegółowo

Warszawa, czerwiec 2013 BS/89/2013 SUKCES ŻYCIOWY I JEGO DETERMINANTY

Warszawa, czerwiec 2013 BS/89/2013 SUKCES ŻYCIOWY I JEGO DETERMINANTY Warszawa, czerwiec 2013 BS/89/2013 SUKCES ŻYCIOWY I JEGO DETERMINANTY Znak jakości przyznany CBOS przez Organizację Firm Badania Opinii i Rynku 11 stycznia 2013 roku Fundacja Centrum Badania Opinii Społecznej

Bardziej szczegółowo

BADANIA ZRÓŻNICOWANIA RYZYKA WYPADKÓW PRZY PRACY NA PRZYKŁADZIE ANALIZY STATYSTYKI WYPADKÓW DLA BRANŻY GÓRNICTWA I POLSKI

BADANIA ZRÓŻNICOWANIA RYZYKA WYPADKÓW PRZY PRACY NA PRZYKŁADZIE ANALIZY STATYSTYKI WYPADKÓW DLA BRANŻY GÓRNICTWA I POLSKI 14 BADANIA ZRÓŻNICOWANIA RYZYKA WYPADKÓW PRZY PRACY NA PRZYKŁADZIE ANALIZY STATYSTYKI WYPADKÓW DLA BRANŻY GÓRNICTWA I POLSKI 14.1 WSTĘP Ogólne wymagania prawne dotyczące przy pracy określają m.in. przepisy

Bardziej szczegółowo

Sytuacja demograficzna kobiet

Sytuacja demograficzna kobiet dane za rok 2017 Sytuacja demograficzna kobiet Województwo pomorskie ma 2 324,3 tys. mieszkańców, z czego 51,3% stanowią (1 192, 3 tys.), z medianą 1 wieku 40,7 lat ( 38,0 lat). Rodzi się mniej dziewczynek

Bardziej szczegółowo

Aktywność fizyczna Polaków w wieku lat - kluby fitness i sportowe, siłownie, zorganizowane zajęcia fizyczne

Aktywność fizyczna Polaków w wieku lat - kluby fitness i sportowe, siłownie, zorganizowane zajęcia fizyczne Aktywność fizyczna Polaków w wieku 20-65 lat - kluby fitness i sportowe, siłownie, zorganizowane zajęcia fizyczne wyniki badania sondażowego Katowice, sierpień 2017 r. WSTĘP Metodologia badawcza: badanie

Bardziej szczegółowo

Zajęcia z Dogoterapii w Świetlicy Wsparcia Dziennego dla Dzieci i Młodzieży w Krasnymstawie

Zajęcia z Dogoterapii w Świetlicy Wsparcia Dziennego dla Dzieci i Młodzieży w Krasnymstawie Zajęcia z Dogoterapii w Świetlicy Wsparcia Dziennego dla Dzieci i Młodzieży w Krasnymstawie Co tydzień w naszej Świetlicy Wsparcia Dziennego dla Dzieci i Młodzieży Pani Małgorzata Jarocka prowadzi zajęcia

Bardziej szczegółowo

Starość nie jest pojęciem jednoznacznym. Różnie można określać początek tego okresu zarówno w życiu jednostek, jak i całych zbiorowości.

Starość nie jest pojęciem jednoznacznym. Różnie można określać początek tego okresu zarówno w życiu jednostek, jak i całych zbiorowości. Starość nie jest pojęciem jednoznacznym. Różnie można określać początek tego okresu zarówno w życiu jednostek, jak i całych zbiorowości. W demografii starość jednostek dzieli się na: młodszy wiek poprodukcyjny

Bardziej szczegółowo

Kapitał społeczny. mgr Zofia Mockałło 2016 r.

Kapitał społeczny. mgr Zofia Mockałło 2016 r. Kapitał społeczny mgr Zofia Mockałło 2016 r. Kapitał społeczny jest kapitałem, którego wartość opiera się na wzajemnych stosunkach społecznych i zaufaniu między ludźmi. Jeden z autorów koncepcji kapitału

Bardziej szczegółowo

Szkoły ponadgimnazjalne, PODSTAWA PROGRAMOWA

Szkoły ponadgimnazjalne, PODSTAWA PROGRAMOWA Strona1 Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych, (str. 193 195 i 254/255) Załącznik nr 4 do: rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008

Bardziej szczegółowo

Spis treści. 1. Wstęp... 57

Spis treści. 1. Wstęp... 57 W poszukiwaniu kobiecości zbiór rozważań socjologicznych..... 11 Przyjaźnie kobiece w sytuacji nawiązywania nowych związków romantycznych (Barbara Chmielewska)......................... 15 1. Wstęp....................................................

Bardziej szczegółowo

W zdrowym ciele zdrowy duch

W zdrowym ciele zdrowy duch Program sportowy W zdrowym ciele zdrowy duch dla Wychowanków Specjalnego Ośrodka Wychowawczego im. św. Jana de La Salle w Częstochowie Opracował Dorożański Tomasz Spis treści I. Wstęp II. III. IV. Cele

Bardziej szczegółowo

Badanie postaw i opinii środowiska lekarzy i lekarzy dentystów związanych z Systemem Informacji Medycznej i wizerunkiem środowiska lekarzy

Badanie postaw i opinii środowiska lekarzy i lekarzy dentystów związanych z Systemem Informacji Medycznej i wizerunkiem środowiska lekarzy Badanie postaw i opinii środowiska lekarzy i lekarzy dentystów związanych z Systemem Informacji Medycznej i wizerunkiem środowiska lekarzy Skrócona wersja raportu z badania ilościowego realizowanego wśród

Bardziej szczegółowo

HR Biznes Partner jak umacniać pozycję HR-owca w firmie?

HR Biznes Partner jak umacniać pozycję HR-owca w firmie? HR Biznes Partner jak umacniać pozycję HR-owca w firmie? Kim jest HR Biznes Partner? Czy jest to tylko modne określenie pracownika HR-u, czy może kryje się za nim ktoś więcej? Z założenia HR Biznes Partner

Bardziej szczegółowo

Czynniki determinujące zdrowie populacji i jednostki

Czynniki determinujące zdrowie populacji i jednostki Czynniki determinujące zdrowie populacji i jednostki Zdrowie grupy definicji zdrowia: Potoczne: zdrowie rozumiane jest jako brak choroby lub dolegliwości. Profesjonalne: formułowane przez przedstawicieli

Bardziej szczegółowo

Starzenie się jako proces demograficzny

Starzenie się jako proces demograficzny Starzenie się jako proces demograficzny P R O C E S S T A R Z E N I A S I Ę Definicja Kirkwooda Starzenie się jest postępującym i uogólnionym uszkodzeniem funkcji organizmu, które prowadzi do utraty adaptacyjnej

Bardziej szczegółowo

nauczyciele, doceniając wartość programu i widząc jego efekty, realizują zajęcia z kolejnymi grupami dzieci.

nauczyciele, doceniając wartość programu i widząc jego efekty, realizują zajęcia z kolejnymi grupami dzieci. Program Przyjaciele Zippiego to międzynarodowy program promocji zdrowia psychicznego dla dzieci w wieku 5-8 lat, który kształtuje i rozwija umiejętności psychospołeczne u małych dzieci. Uczy różnych sposobów

Bardziej szczegółowo

Fundacja Rozwoju Środowisk Lokalnych PODPORA

Fundacja Rozwoju Środowisk Lokalnych PODPORA FUNDACJA ROZWOJU ŚRODOWISK LOKALNYCH PODPORA WYNIKI BADANIA AKTYWNOŚC SPOŁECZNA SENIOREK W POWIECIE DĄBROWSKIM SMYKÓW 2014 Co sądzić o seniorach, a szczególnie kobietach? Jakie jest ich społeczne zaangażowanie

Bardziej szczegółowo

rozwija się emocjonalnie i społecznie, współpracuje z dziećmi i nauczycielem, rozwija pamięć, myślenie, spostrzegawczość,

rozwija się emocjonalnie i społecznie, współpracuje z dziećmi i nauczycielem, rozwija pamięć, myślenie, spostrzegawczość, Nasze przedszkole! Pięciolatek w grupie rówieśniczej ma szansę wcześniej wykorzystać swój naturalny zapał do poznawania świata. Szybciej stanie się samodzielny i odpowiedzialny. Bezstresowo zaakceptuje

Bardziej szczegółowo

Dlaczego promocja zdrowia i profilaktyka jest opłacalną inwestycją?

Dlaczego promocja zdrowia i profilaktyka jest opłacalną inwestycją? Dlaczego promocja zdrowia i profilaktyka jest opłacalną inwestycją? Prof. dr hab. med. Barbara Woynarowska Wydział Pedagogiczny Uniwersytetu Warszawskiego Komitet Zdrowia Publicznego PAN Plan prezentacji

Bardziej szczegółowo

WSKAŹNIKI JAKOŚCI ŻYCIA MIESZKAŃCÓW POZNANIA Prof. dr hab. Ryszard Cichocki Dr Piotr Jabkowski Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

WSKAŹNIKI JAKOŚCI ŻYCIA MIESZKAŃCÓW POZNANIA Prof. dr hab. Ryszard Cichocki Dr Piotr Jabkowski Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu WSKAŹNIKI JAKOŚCI ŻYCIA MIESZKAŃCÓW POZNANIA 2013 Prof. dr hab. Ryszard Cichocki Dr Piotr Jabkowski Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Jak badamy opinie poznaniaków? Jakich innych danych poszukujemy?

Bardziej szczegółowo

Poczucie bezpieczeństwa i prężność osobowa a umiejscowienie kontroli zdrowia u osób w okresie późnej dorosłości

Poczucie bezpieczeństwa i prężność osobowa a umiejscowienie kontroli zdrowia u osób w okresie późnej dorosłości Poczucie bezpieczeństwa i prężność osobowa a umiejscowienie kontroli zdrowia u osób w okresie późnej dorosłości Ks. dr Paweł Brudek Instytut Psychologii KUL Jana Pawła II Konferencja Międzynarodowa Zdrowie

Bardziej szczegółowo

PROJEKT PROMOCJA ZDROWIA SPOŁECZNOŚCI SZKOŁY: nauczycieli i pracowników niepedagogicznych proces i ważniejsze wyniki ewaluacji końcowej

PROJEKT PROMOCJA ZDROWIA SPOŁECZNOŚCI SZKOŁY: nauczycieli i pracowników niepedagogicznych proces i ważniejsze wyniki ewaluacji końcowej PROJEKT PROMOCJA ZDROWIA SPOŁECZNOŚCI SZKOŁY: nauczycieli i pracowników niepedagogicznych proces i ważniejsze wyniki ewaluacji końcowej Magdalena Woynarowska-Sołdan Zakład Zdrowia Publicznego Warszawski

Bardziej szczegółowo

Biuro Karier i Monitorowania Losów Absolwentów SGGW w Warszawie. Badanie losów absolwentów. Warszawa, 2013

Biuro Karier i Monitorowania Losów Absolwentów SGGW w Warszawie. Badanie losów absolwentów. Warszawa, 2013 Biuro Karier i Monitorowania Losów Absolwentów SGGW w Warszawie Badanie losów absolwentów Warszawa, Cel badania Charakterystyka społeczno-demograficzna absolwentów Aktualny status zawodowy absolwentów

Bardziej szczegółowo

WYNIKI BADANIA ANKIETOWEGO WARUNKI I KONDYCJA ŻYCIA TARNOWSKICH SENIORÓW

WYNIKI BADANIA ANKIETOWEGO WARUNKI I KONDYCJA ŻYCIA TARNOWSKICH SENIORÓW WYNIKI BADANIA ANKIETOWEGO WARUNKI I KONDYCJA ŻYCIA TARNOWSKICH SENIORÓW 1. Analiza metryczki badanych W badaniu uczestniczyły zarówno kobiety jak i mężczyźni (255) w różnym wieku, posiadający różne wykształcenie.

Bardziej szczegółowo

Zarządzanie przedszkolem służy jego rozwojowi. Zarządzanie sprzyja indywidualnej i zespołowej pracy nauczycieli.

Zarządzanie przedszkolem służy jego rozwojowi. Zarządzanie sprzyja indywidualnej i zespołowej pracy nauczycieli. Raport z ewaluacji wewnętrznej przeprowadzonej w roku szkolnym 2016/2017 w Przedszkolu Samorządowym w Krzeszowicach Zarządzanie przedszkolem służy jego rozwojowi. Zarządzanie sprzyja indywidualnej i zespołowej

Bardziej szczegółowo

Uniwersytet Śląski w Katowicach str. 1 Wydział Nauk Społecznych. Efekty kształcenia

Uniwersytet Śląski w Katowicach str. 1 Wydział Nauk Społecznych. Efekty kształcenia Uniwersytet Śląski w Katowicach str. 1 Załącznik nr 74 do uchwały nr Senatu Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach z dnia 29 maja 2012 r. Efekty kształcenia dla: nazwa kierunku poziom kształcenia profil kształcenia

Bardziej szczegółowo

Ankieta dotycząca Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych na terenie Gminy Urzędów

Ankieta dotycząca Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych na terenie Gminy Urzędów Ankieta dotycząca Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych na terenie Gminy Urzędów ANKIETA Prosimy o wypełnienie poniższej ankiety. Jest ona skierowana do mieszkańców Gminy Urzędów i ma na celu właściwe

Bardziej szczegółowo

Poradnia Psychologiczno Pedagogiczna 76-200 Słupsk, ul. Narutowicza 9 tel./fax: (59) 845 60 20 www.ppp.slupsk.pl e-mail ppp.slupsk1@poczta.onet.

Poradnia Psychologiczno Pedagogiczna 76-200 Słupsk, ul. Narutowicza 9 tel./fax: (59) 845 60 20 www.ppp.slupsk.pl e-mail ppp.slupsk1@poczta.onet. W ramach realizacji Projektu Pedagogika cyrku w terapii dzieci z zaburzeniami motoryki małej zakwalifikowana grupa 10 rodziców uczestniczyła w warsztatach szkoleniowych Twórcze zastosowanie pedagogiki

Bardziej szczegółowo

Rola liderów w dopasowaniu pracowników do organizacji, pracy i zespołu. dr Agnieszka Wojtczuk-Turek Instytut Kapitału Ludzkiego, SGH

Rola liderów w dopasowaniu pracowników do organizacji, pracy i zespołu. dr Agnieszka Wojtczuk-Turek Instytut Kapitału Ludzkiego, SGH Rola liderów w dopasowaniu pracowników do organizacji, pracy i zespołu dr Agnieszka Wojtczuk-Turek Instytut Kapitału Ludzkiego, SGH LIDER A DOPASOWANIE Prawdziwy lider to nie jest ktoś wyjątkowy, lecz

Bardziej szczegółowo

SPIS TREŚCI. ROZDZIAŁ 1. WSPÓŁCZESNE WYZWANIA CYWILIZACYJNE A EDUKACJA PRZYRODNICZA (Wiesław Stawiński)...11

SPIS TREŚCI. ROZDZIAŁ 1. WSPÓŁCZESNE WYZWANIA CYWILIZACYJNE A EDUKACJA PRZYRODNICZA (Wiesław Stawiński)...11 SPIS TREŚCI WSTĘP (Wiesław Stawiński)........................ 9 ROZDZIAŁ 1. WSPÓŁCZESNE WYZWANIA CYWILIZACYJNE A EDUKACJA PRZYRODNICZA (Wiesław Stawiński)..................11 1.1. Problemy globalizacji........................

Bardziej szczegółowo

Kampania informacyjna. Bezpieczny i Aktywny Senior

Kampania informacyjna. Bezpieczny i Aktywny Senior Kampania informacyjna Bezpieczny i Aktywny Senior Ludzie starzy pomagają nam mądrzej patrzeć na ziemskie wydarzenia, ponieważ dzięki życiowym doświadczeniom zyskali wiedzę i dojrzałość. Są strażnikami

Bardziej szczegółowo

ANKIETA DOTYCZĄCA ANALIZY POTRZEB I PROBLEMÓW

ANKIETA DOTYCZĄCA ANALIZY POTRZEB I PROBLEMÓW ANKIETA DOTYCZĄCA ANALIZY POTRZEB I PROBLEMÓW Szanowni Państwo Urząd Gminy rozpoczął prace nad przygotowaniem Strategii Rozwoju. istotnym elementem, niezbędnym dla stworzenia strategii jest poznanie opinii

Bardziej szczegółowo

Aktywność zawodowa kobiet w trakcie trwania całego okresu nauki (% wskazań)

Aktywność zawodowa kobiet w trakcie trwania całego okresu nauki (% wskazań) Aktywność zawodowa kobiet, ich doświadczenia menedżerskie oraz opinie o przygotowaniu absolwentów szkół do pełnienia ról menedżerskich lub prowadzenia firmy Elżbieta Ciepucha Plan prezentacji: Aktywność

Bardziej szczegółowo

PREFERENCJE TURYSTYCZNE STUDENTÓW AKADEMII IM. JANA DŁUGOSZA W CZĘSTOCHOWIE TOURIST PREFERENCES OF JAN DŁUGOSZ ACADEMY STUDENT S

PREFERENCJE TURYSTYCZNE STUDENTÓW AKADEMII IM. JANA DŁUGOSZA W CZĘSTOCHOWIE TOURIST PREFERENCES OF JAN DŁUGOSZ ACADEMY STUDENT S Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogiki i Administracji w Poznaniu Nr 3 2007 Maria Pyzik, Joanna Rodziewicz-Gruhn, Karol Pilis, Cezary Michalski Instytut Kultury Fizycznej Akademii im. Jana Długosza

Bardziej szczegółowo

I etap edukacyjny: klasy I III Edukacja wczesnoszkolna

I etap edukacyjny: klasy I III Edukacja wczesnoszkolna Załącznik nr 1 I etap edukacyjny: klasy I III Edukacja wczesnoszkolna Edukacja wczesnoszkolna obejmuje pierwsze trzy lata nauki dziecka w szkole i ma za zadanie stopniowo przygotować dziecko do uczestnictwa

Bardziej szczegółowo

PREZENTACJA PIERWSZYCH WYNIKÓW II EDYCJI BADANIA SPÓJNOŚCI SPOŁECZNEJ

PREZENTACJA PIERWSZYCH WYNIKÓW II EDYCJI BADANIA SPÓJNOŚCI SPOŁECZNEJ PREZENTACJA PIERWSZYCH WYNIKÓW II EDYCJI BADANIA SPÓJNOŚCI SPOŁECZNEJ GUS, 20 listopada 2015 r., godz. 10:00 Anna Bieńkuńska Piotr Łysoń Karol Sobestjański Departament Badań Społecznych i Warunków Życia

Bardziej szczegółowo

STRATEGIA ROZWOJU KRAKOWA 2030 WYNIKI BADANIA OPINII MIESZKAŃCÓW

STRATEGIA ROZWOJU KRAKOWA 2030 WYNIKI BADANIA OPINII MIESZKAŃCÓW STRATEGIA ROZWOJU KRAKOWA 2030 WYNIKI BADANIA OPINII MIESZKAŃCÓW 30.06.2017 NOTY METODOLOGICZNE NOTY METODOLOGICZNE Wprowadzenie Raport stanowi podsumowanie wyników badania przeprowadzonego wśród mieszkańców

Bardziej szczegółowo

5 poziom PRK a potrzeby gospodarki i społeczeństwa wiedzy

5 poziom PRK a potrzeby gospodarki i społeczeństwa wiedzy 5 poziom PRK a potrzeby gospodarki i społeczeństwa wiedzy Seminarium Poziom 5 Polskiej Ramy Kwalifikacji: rynek pracy i regulacje ustawowe Prof. Ewa Chmielecka (na podstawie prezentacji I. Kotowskiej i

Bardziej szczegółowo

Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu w Gdańsku SYLABUS W ROKU AKADEMICKIM 2012/2013 i 2013/2014

Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu w Gdańsku SYLABUS W ROKU AKADEMICKIM 2012/2013 i 2013/2014 Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu w Gdańsku SYLABUS W ROKU AKADEMICKIM 2012/2013 i 2013/2014 Jednostka organizacyjna: Rodzaj studiów i profil: Nazwa przedmiotu: Wydział Turystyki i Rekreacji I stopień

Bardziej szczegółowo

Projekt systemowy Program aktywności społeczno-zawodowej klientów ośrodka pomocy społecznej w Starym Kurowie

Projekt systemowy Program aktywności społeczno-zawodowej klientów ośrodka pomocy społecznej w Starym Kurowie Projekt systemowy Program aktywności społeczno-zawodowej klientów ośrodka pomocy społecznej w Starym Kurowie poddziałanie 7.1.1 Rozwój i upowszechnianie aktywnej integracji przez ośrodki pomocy społecznej

Bardziej szczegółowo

Jak Polacy postrzegają szkoły publiczne i niepubliczne: preferencje dotyczące szkolnictwa w Polsce. Marta Piekarczyk

Jak Polacy postrzegają szkoły publiczne i niepubliczne: preferencje dotyczące szkolnictwa w Polsce. Marta Piekarczyk Jak Polacy postrzegają szkoły publiczne i niepubliczne: preferencje dotyczące szkolnictwa w Polsce Marta Piekarczyk Warszawa, 2014 Obecny raport oparty jest na wynikach ogólnopolskiego sondażu uprzedzań

Bardziej szczegółowo

Stan zdrowia, problemy i potrzeby zdrowotne pracowników w kontekście struktury wieku i starzenia się

Stan zdrowia, problemy i potrzeby zdrowotne pracowników w kontekście struktury wieku i starzenia się Stan zdrowia, problemy i potrzeby zdrowotne pracowników w kontekście struktury wieku i starzenia się Eliza Goszczyńska Krajowe Centrum Promocji Zdrowia w Miejscu Pracy Instytut Medycyny Pracy im. prof.

Bardziej szczegółowo

Streszczenie pracy doktorskiej Autor: mgr Wojciech Wojaczek Tytuł: Czynniki poznawcze a kryteria oceny przedsiębiorczych szans Wstęp W ciągu

Streszczenie pracy doktorskiej Autor: mgr Wojciech Wojaczek Tytuł: Czynniki poznawcze a kryteria oceny przedsiębiorczych szans Wstęp W ciągu Streszczenie pracy doktorskiej Autor: mgr Wojciech Wojaczek Tytuł: Czynniki poznawcze a kryteria oceny przedsiębiorczych szans Wstęp W ciągu ostatnich kilku dekad diametralnie zmienił się charakter prowadzonej

Bardziej szczegółowo

ZAJĘCIA Z PSYCHOLOGIEM POZNAJEMY SIEBIE

ZAJĘCIA Z PSYCHOLOGIEM POZNAJEMY SIEBIE Projekt systemowy Program aktywności społeczno-zawodowej klientów ośrodka pomocy społecznej w Starym Kurowie Poddziałanie 7.1.1 Rozwój i upowszechnianie aktywnej integracji przez Ośrodki Pomocy Społecznej

Bardziej szczegółowo

AKADEMIA DLA MŁODYCH PRZEWODNIK TRENERA. PRACA ŻYCIE UMIEJĘTNOŚCI

AKADEMIA DLA MŁODYCH PRZEWODNIK TRENERA.  PRACA ŻYCIE UMIEJĘTNOŚCI PRACA ŻYCIE UMIEJĘTNOŚCI www.akademiadlamlodych.pl PODRĘCZNIK WPROWADZENIE Akademia dla Młodych to nowa inicjatywa mająca na celu wspieranie ludzi młodych w rozwijaniu umiejętności niezbędnych w ich miejscu

Bardziej szczegółowo

CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ

CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ SEKRETARIAT OŚRODEK INFORMACJI 629-5 - 69, 628-7 - 04 69-46 - 92, 625-76 - 2 UL. ŻURAWIA 4A, SKR. PT.24 00-50 W A R S Z A W A TELEFAX 629-40 - 89 INTERNET http://www.cbos.pl

Bardziej szczegółowo

Rodzina jako system więzi społecznych i emocjonalnych.

Rodzina jako system więzi społecznych i emocjonalnych. Rodzina jako system więzi społecznych i emocjonalnych. Rodzina jest interpersonalnym systemem stosunków wewnątrz grupowych lub systemem społecznym. Te stosunki tworzone są przez więzi społeczne i emocjonalne.

Bardziej szczegółowo

ANKIETA dla osób nieaktywnych zawodowo 60 +

ANKIETA dla osób nieaktywnych zawodowo 60 + Urząd Gminy Wieprz Ul. Centralna 5 ANKIETA dla osób nieaktywnych zawodowo 60 + Zapraszamy Państwa do udziału w badaniu ankietowym, którego celem jest zebranie opinii na temat problemów osób starszych.

Bardziej szczegółowo

Małgorzata Zięba. 1 z :28 INFORMACJE O AUTORZE: MAŁGORZATA ZIĘBA

Małgorzata Zięba. 1 z :28 INFORMACJE O AUTORZE: MAŁGORZATA ZIĘBA 1 z 6 2015-01-24 20:28 Małgorzata Zięba INFORMACJE O AUTORZE: MAŁGORZATA ZIĘBA Autorka jest adiunktem w Katedrze Zarządzania Wiedzą i Informacją na Wydziale Zarządzania i Ekonomii Politechniki Gdańskiej.

Bardziej szczegółowo

Nazwa Wydziału. Nazwa jednostki prowadzącej moduł. Nazwa modułu kształcenia. Kod modułu. Język kształcenia

Nazwa Wydziału. Nazwa jednostki prowadzącej moduł. Nazwa modułu kształcenia. Kod modułu. Język kształcenia Nazwa Wydziału Nazwa jednostki prowadzącej moduł Nazwa modułu kształcenia Wydział Zarządzania Sportem i Turystyką Katedra Rekreacji, Katedra Turystyki Moduł Form Aktywności Ruchowej Kod modułu Język kształcenia

Bardziej szczegółowo

KONCEPCJA PRACY PRZEDSZKOLA NR 7 W ŁOWICZU

KONCEPCJA PRACY PRZEDSZKOLA NR 7 W ŁOWICZU KONCEPCJA PRACY PRZEDSZKOLA NR 7 W ŁOWICZU Każde dziecko ma prawo do pełnego dostępu do edukacji bez względu na to, jaki prezentuje potencjał rozwojowy. Przedszkole daje szansę rozwoju dzieciom uczy tolerancji,

Bardziej szczegółowo

Współpraca doradcy zawodowego z rodzicami. Elwira Zadęcka Krakowska Szkoła Doradztwa Zawodowego

Współpraca doradcy zawodowego z rodzicami. Elwira Zadęcka Krakowska Szkoła Doradztwa Zawodowego Współpraca doradcy zawodowego z rodzicami Elwira Zadęcka Krakowska Szkoła Doradztwa Zawodowego Wybór zawodu wyznacza kierunek kształcenia wyznacza kierunek i stopień rozwoju osobowości umożliwia przynależność

Bardziej szczegółowo

KONCEPCJA SZKOŁY PROMUJĄCEJ ZDROWIE

KONCEPCJA SZKOŁY PROMUJĄCEJ ZDROWIE KONCEPCJA SZKOŁY PROMUJĄCEJ ZDROWIE Program Szkoła Promująca Zdrowie (SzPZ) realizowany jest obecnie w 47 krajach Europy w Polsce od 1991 r. Popularyzację idei SzPZ w Polsce rozpoczęto od trzyletniego

Bardziej szczegółowo

Raport z badania procesu kształcenia na Wydziale Turystyki i Zdrowia w roku akademickim 2014/2015

Raport z badania procesu kształcenia na Wydziale Turystyki i Zdrowia w roku akademickim 2014/2015 Filia AWF Warszawa w Białej Podlaskiej Zespół ds. oceny procesu kształcenia Raport z badania procesu kształcenia na Wydziale Turystyki i Zdrowia w roku akademickim 2014/2015 W wyniku przeprowadzonych analiz

Bardziej szczegółowo

Źródło informacji - Stan Zdrowia Ludności Polski w 2009 r. (GUS 2011)

Źródło informacji - Stan Zdrowia Ludności Polski w 2009 r. (GUS 2011) Źródło informacji - Stan Zdrowia Ludności Polski w 2009 r. (GUS 2011) Nie istnieje jedna, powszechnie uznana definicja niepełnosprawności. Definicja stosowana przez WHO przyjmuje, że do osób niepełnosprawnych

Bardziej szczegółowo

OFERTA WARSZTATÓW PSYCHOEDUKACYJNYCH DLA SZKÓŁ

OFERTA WARSZTATÓW PSYCHOEDUKACYJNYCH DLA SZKÓŁ OFERTA WARSZTATÓW PSYCHOEDUKACYJNYCH DLA SZKÓŁ Rok szkolny 2013/2014 Pracownia SENSOS przeprowadza ambitne i bezpieczne programy szkoleniowe dla dziec i i młodzieży. Program każdego warsztatu jest dostosowany

Bardziej szczegółowo

Indeks Przedsiębiorczości

Indeks Przedsiębiorczości Indeks Przedsiębiorczości Badanie Indeks Przedsiębiorczości zrealizowane zostało przez Tax Care w maju 2018 r. Badanie przeprowadzono metodą CAWI na próbie N=308 pracujących. W składzie próby uwzględniono

Bardziej szczegółowo

Opis kierunkowych efektów kształcenia

Opis kierunkowych efektów kształcenia Opis kierunkowych efektów kształcenia dla studiów I stopnia profil ogólnoakademicki kierunek turystyka i Rekreacja 2013/2014 zatwierdzone uchwałą SenatuW 2013R Wydział Turystyki i Rekreacji Akademii Wychowania

Bardziej szczegółowo

PROGRAM PROFILAKTYKI KLASY IV- VI

PROGRAM PROFILAKTYKI KLASY IV- VI PROGRAM PROFILAKTYKI KLASY IV- VI OBSZAR CELE SPOSOBY REALIZACJI ODPOWIE - DZIALNI UWAGI I. Integracja grupy i współdziałanie. 1.Zwiększenie spójności grupy 2.Budowanie relacji z kolegami. 3.Zwiększenie

Bardziej szczegółowo

Atmosfera w pracy jako istotny element marketingu wewnętrznego firm ubezpieczeniowych

Atmosfera w pracy jako istotny element marketingu wewnętrznego firm ubezpieczeniowych Wiadomości Ubezpieczeniowe 3/2009 BEATA NOWOTARSKA-ROMANIAK Atmosfera w pracy jako istotny element marketingu wewnętrznego firm ubezpieczeniowych W działalności firm usługowych w tym i firm ubezpieczeniowych

Bardziej szczegółowo

WSHiG Karta przedmiotu/sylabus. Choroby cywilizacyjne a sztuka kulinarna. Studia niestacjonarne 0h

WSHiG Karta przedmiotu/sylabus. Choroby cywilizacyjne a sztuka kulinarna. Studia niestacjonarne 0h KIERUNEK SPECJALNOŚĆ TRYB STUDIÓW SEMESTR WSHiG Karta przedmiotu/sylabus Turystyka i rekreacja Hotelarstwo i gastronomii Stacjonarny / niestacjonarny II/ II stopnia Nazwa przedmiotu Choroby cywilizacyjne

Bardziej szczegółowo

ANKIETA dla osób nieaktywnych zawodowo 60+

ANKIETA dla osób nieaktywnych zawodowo 60+ Gmina i Miasto Odolanów ul. Rynek 11 63-430 Odolanów ANKIETA dla osób nieaktywnych zawodowo 60+ Zapraszamy Państwa do udziału w badaniu ankietowym, którego celem jest zebranie opinii na temat problemów

Bardziej szczegółowo

Opis zakładanych efektów kształcenia

Opis zakładanych efektów kształcenia Załącznik do uchwały nr 218 Senatu Uniwersytetu Zielonogórskiego z dnia 18 grudnia 2013 r Nazwa kierunku studiów: Psychologia Obszar kształcenia: Obszar nauk społecznych Poziom kształceni: jednolite studia

Bardziej szczegółowo

R A Z E M. Relacje Aktywność Zabawa Emocje Miejsce. Joanna Matejczuk. Instytut Psychologii Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

R A Z E M. Relacje Aktywność Zabawa Emocje Miejsce. Joanna Matejczuk. Instytut Psychologii Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu R A Z E M Relacje Aktywność Zabawa Emocje Miejsce czyli jak efektywnie ucząc dzieci mieć z tego przyjemność? Joanna Matejczuk Instytut Psychologii Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Uczelnie

Bardziej szczegółowo

Raport z badań ankietowych uczestników zajęć w ramach projektu Tydzień próby - mój sposób na rozwój zrównoważony

Raport z badań ankietowych uczestników zajęć w ramach projektu Tydzień próby - mój sposób na rozwój zrównoważony Raport z badań ankietowych uczestników zajęć w ramach projektu Tydzień próby - mój sposób na rozwój zrównoważony Opracowanie: Agata Rudnicka Łódź 2014 1 Badania ankietowe przeprowadzone zostały we wrześniu

Bardziej szczegółowo