Chrońmy Przyrodę Ojczystą

Transkrypt

1 Chrońmy Przyrodę Ojczystą Organ Państwowej Rady Ochrony Przyrody SPIS TREŚCI Tom 72, zeszyt 5, wrzesień/październik 2016 ARTYKUŁY ARTICLES Grzegorz Radtke, Rafał Bernaś, Piotr Dębowski, Jacek Morzuch, Michał Skóra: Ich ofauna przyujściowych odcinków dopływów dolnej Wisły Fish fauna in estuarine sec ons of tributaries of the lower Vistula River Joanna Perzanowska, Joanna Korzeniak, Wiesław Król, Grzegorz Cierlik, Stanisław Tworek: Występowanie wybranych, obcych geograficznie gatunków roślin na terenie Wolińskiego Parku Narodowego i jego otuliny Occurrence of some geographically alien plant species in Wolin Na onal Park and its buffer zone Grzegorz Łazarski: Storczyk drobnokwiatowy Orchis ustulata (Orchidaceae) w południowo-zachodniej części Gór Świętokrzyskich aktualizacja rozmieszczenia, stan zasobów i zagrożenia Burnt orchid Orchis ustulata (Orchidaceae) in the south-western part of the Świętokrzyskie Mountains (S Poland) current distribu on, resources and threats Magdalena Kubiak, Joanna Gołębiewska, Anna Kuczyńska: Flora storczykowatych (Orchidaceae) na łąkach dawnej wsi Ciechania (Magurski Park Narodowy, Beskid Niski) Flora of orchids (Orchidaceae) in the former village of Ciechania (Magura Na onal Park, Low Beskids Mts) NOTATKI NOTES Dariusz Karasiński, Mirosław Wantoch-Rekowski, Marcin S. Wilga: Pierwsze stwierdzenie nieciennicy guzowatej Pachykytospora tuberculosa w Polsce First record of Pachykytospora tuberculosa in Poland Natalia Stokłosa: Gwiazdosz potrójny Geastrum triplex w Bydgoszczy nowe stanowisko w Polsce Collared earthstar Geastrum triplex in Bydgoszcz a new locality in Poland Adam Olszewski, Jarosław Matusiak: Lęgi mieszanej pary orlika grubodziobego Clanga clanga z orlikiem krzykliwym Clanga pomarina w centralnej Polsce Breeding of a mixed pair of the Greater Spo ed Eagle Clanga clanga and the Lesser Spo ed Eagle Clanga pomarina in Central Poland Kamila Gach, Kacper Kowalczyk, Rafał Kowalczyk: Nowe stanowisko kulika wielkiego Numenius arquata w dolinie Neru A new loca on of Eurasian curlew Numenius arquata in the Ner valley Witold Grzywiński, Jakub Nowak, Katarzyna Kozakiewicz, Anna Klasa: Mroczek posrebrzany Vesper lio murinus nowy gatunek nietoperza w Ojcowskim Parku Narodowym Par -coloured bat Vesper lio murinus a new species of bat fauna in the Ojców Na onal Park RECENZJE REVIEWS Mikołaj Kaczmarski: Bartłomiej Najbar, Ewa Szuszkiewicz, Anna Najbar: Żmija zygzakowata

2 W Polsce stał się Pawlikowski wielkim wychowawcą narodowym. Zakorzenione silnie w duszy polskiej uczucie przywiązania do ziemi rodzinnej rozwinął w nowe przykazanie polskiego patriotyzmu: Chrońmy przyrodę ojczystą (A. Wodziczko) Redaktor Naczelny: Piotr Profus Sekretarz Redakcji: Marzena Żyłowska Zespół redakcyjny: Jan Bodziarczyk, Joanna Korzeniak, Włodzimierz Margielewski, Henryk Okarma, Anna Ronikier, Piotr Skórka Adres Redakcji: Kraków, al. A. Mickiewicza 33 chronmy@iop.krakow.pl Koncepcja okładki: Ula Krzyżak Projekt graficzny okładki i przygotowanie do druku fotografii w zeszycie: Grażyna Połczyńska-Konior ISSN Druk: Drukarnia Kolejowa Kraków Sp. z o.o Węgrzce, ul. Forteczna 20a Nakład: 450 egz. Wersja papierowa stanowi wersję pierwotną czasopisma

3 ARTYKUŁY Chrońmy Przyr. Ojcz. 72 (5): , 2016 Ich ofauna przyujściowych odcinków dopływów dolnej Wisły Fish fauna in estuarine sec ons of tributaries of the lower Vistula River GRZEGORZ RADTKE, RAFAŁ BERNAŚ, PIOTR DĘBOWSKI, JACEK MORZUCH, MICHAŁ SKÓRA Instytut Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie Zakład Ryb Wędrownych Rutki, Żukowo koło Gdańska grad@infish.com.pl, rber@infish.com.pl, pdebow@infish.com.pl, morzuch@infish.com.pl, mes@infish.com.pl Słowa kluczowe: ryby i minogi, rzeka Wisła, gatunki chronione i inwazyjne, zagrożenia. Badania ichtiofauny prowadzono za pomocą elektropołowów w ujściowych odcinkach 19 naturalnych dopływów dolnej Wisły poniżej zbiornika we Włocławku. Stwierdzono 37 gatunków ryb i przypuszczalnie dwa gatunki minogów (wyłącznie larwy), w tym dziesięć gatunków chronionych prawem krajowym oraz Unii Europejskiej. Największy udział miały gatunki eurytopowe: okoń Perca fluviatilis, płoć Rutilus rutilus i krąp Blicca bjoerkna. Gatunki obce i inwazyjne stanowiły ponad 20% udziału. Najwyższym wskaźnikiem stałości występowania charakteryzowały się: ciernik Gasterosteus aculeatus, babka rurkonosa Proterorhinus semilunaris i koza Cobitis taenia. Ponadto badania potwierdziły występowanie licznych gatunków reofilnych i wędrownych. Ichtiofauna przyujściowych odcinków dopływów stanowi istotny element rozpoznania ichtiofauny Wisły. Wstęp Pod względem walorów ichtiofaunistycznych dolna Wisła jest unikatowym siedliskiem gatunków rzecznych, charakterystycznych dla dużych rzek nizinnych. Jednocześnie stanowi ona podstawowy korytarz migracyjny dla wędrownych gatunków ryb i minogów (Backiel 1983, 1995; Sych 1998; Wiśniewolski i in. 2004; Witkowski 2010). Źródła historyczne świadczą o migracjach Wisłą licznych stad jesiotrów Acipenser oxyrinchus, łososi Salmo salar, troci Salmo trutta, minogów Lampetra fluviatilis, cert Vimba vimba oraz węgorzy Anguilla anguilla. Jeszcze do początku drugiej połowy XX wieku na odcinku dolnej Wisły istniało silnie rozwinięte rybactwo, jednak w późniejszym okresie połowy ryb zmalały kilkakrotnie, głównie w odniesieniu do gatunków wędrownych, co przypisuje się m.in. wybudowaniu zapory we Włocławku oraz przekształceniu ujścia rzeki (Backiel 1983; Wiśniewolski 1987; Backiel, Penczak 1989). Współcześnie część z tych gatunków zanikła, lecz podejmowane są próby ich restytucji (Sych 1998; Bartel 2002; Wiśniewolski i in. 2004). Obecnie w obrębie dolnego fragmentu Wisły istnieje wiele form ochrony przyrody, takich jak parki krajobrazowe, rezerwaty przyrody i obszary Natura Znajomość struktury gatunkowej ichtiofauny jest kluczowa w ocenie jakości i stanu ekologicznego rzek (Pont i in. 2006; Schmutz i in. 2007). Pomimo istotnych walorów przyrodniczych, dolny fragment Wisły nie był do tej pory kompleksowo badany pod kątem ichtiofauny. Badania naukowe skierowane na szczegółowe 323

4 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 72, zeszyt 5, 2016 rozpoznanie ichtiofauny dużych rzek wiążą się z licznymi trudnościami metodycznymi wynikającymi z rozmiarów i charakteru rzeki oraz specyfiki występujących gatunków (Goffaux i in. 2005; Lapointe i in. 2006; de Leeuv i in. 2007). W odniesieniu do dolnej Wisły istniejące dane są fragmentaryczne i w znacznej mierze nieaktualne. Dotychczasowe badania ichtiofauny po II wojnie światowej obejmowały statystyki połowów rybackich (Poczopko 1955; Morawska 1968; Wiśniewolski 1987; Backiel, Penczak 1989) oraz badania biologii ryb, głównie gatunków użytkowych (Backiel 1964b, Horoszewicz 1964, Nagięć 1964). Ponadto uwaga badaczy skupiała się na gatunkach wędrownych, takich jak: certa (Pliszka 1951; Bontemps 1960, 1969; Wiśniewolski 1985), łosoś (Jokiel 1958) i troć (Jokiel, Backiel 1960; Bartel 1969). Największe braki informacji dotyczą występowania w dolnej Wiśle drobnych gatunków nieużytkowych, w tym chronionych. W ostatnich latach badania ichtiofauny dolnego odcinka Wisły poniżej Włocławka ograniczały się do przybrzeżnych elektropołowów na wybranych stanowiskach (Wiśniewolski i in. 2001) oraz do prac związanych z badaniami inwazyjnych gatunków babkowatych (Kakareko i in. 2009). Pozostałe nieliczne dane to informacje o występowaniu wybranych, pojedynczych gatunków (np. Grabowska i in. 2010; Witkowski 2010; Nowak i in. 2013). Istotną rolę dla bytowania gatunków ryb w rzece głównej odgrywają dopływy (Pollux i in. 2006; Reyol i in. 2008; Pracheil i in. 2009). Stanowią one między innymi miejsca tarła, odrostu narybku i zimowania. Ichtiofauna dopływów dolnej Wisły jest relatywnie dobrze poznana, jednak dane dotyczące niektórych rzek z pewnością są już nieaktualne. Pierwsze szczegółowe badania ichtiofaunistyczne podjęto w systemie Drwęcy (Backiel 1964a). Dalsze systematyczne prace rozpoczęto pod koniec XX wieku opisując system Wierzycy (Radtke, Grochowski 1999), a później Wdy (Radtke i in. 2003), Osy (Radtke i in. 2012) i mniejszych dopływów (Radtke i in. 2013, 2014). Jako ostatni opisany został system Brdy (Radtke i in. 2015). Niestety, większość dopływów już w dolnych biegach odcięta została piętrzeniami uniemożliwiającymi rybom dokonywanie swobodnych migracji w górę rzek. Dodatkowo, sama Wisła przegrodzona jest zaporą we Włocławku. Wisła, w tym jej dolny bieg, od wielu lat poddawana była wielorakim przekształceniom, takim jak: regulacja brzegów, budowa przekopu w ujściu i odcięcie ramion delty, zabudowa hydrotechniczna czy zanieczyszczenia. Odniosło to negatywne skutki dla liczebności występujących w niej ryb, w tym przede wszystkim dla gatunków wędrownych i reofilnych, co przyczyniło się do upadku silnie rozwiniętego wcześniej rybactwa (Morawska 1968; Backiel 1983, 1995; Backiel, Penczak 1989). W przypadku dużych rzek, które zostały w znacznej mierze poddane antropopresji i przekształceniom, kluczowym czynnikiem dla bytowania ichtiofauny jest zachowanie łączności dopływów i starorzeczy z ciekiem głównym oraz zróżnicowanie siedlisk (Schiemer, Waidbacher 1992; Ward, Stanford 1995; Aarts i in. 2004). Przyujściowe odcinki dopływów oraz starorzecza tworzą takie zróżnicowanie, przez co mogą stanowić swoiste refugia dla gatunków zasiedlających główną rzekę (Baird, Krueger 2003; Magoulick, Kobza 2003; Keefer i in. 2009). Bezpośrednia łączność ujść z recypientem umożliwia okresowe wstępowanie ryb (np. w celu odbycia tarła lub żerowania narybku), a także wykorzystanie ich jako schronienia w sytuacjach ekstremalnych, np. powodzi czy upałów (Baird, Krueger 2003; Pollux i in. 2006; Keefer i in. 2009; Pracheil i in. 2009). Współczesne zmiany środowiskowe związane z antropopresją oraz ze zmianami klimatycznymi zagrażają egzystencji wielu rodzimych gatunków ryb w dużych rzekach nizinnych (Kruk 2007; Lassalle, Rochard 2009; Leuven i in. 2011). Pojawiające się projekty regulacji i zabudowy koryta Wisły stanowią zagrożenie dla wielu cennych przyrodniczo i gospodarczo gatunków. Ponadto, w Wiśle obserwowana jest ekspansja gatunków obcych, w tym inwazyjnych (Kakareko i in. 2009; Grabowska i in. 2010). W świetle braku szczegółowych informacji do- 324

5 G. Radtke i in. Ich ofauna ujść dopływów dolnej Wisły tyczących składu i struktury ichtiofauny dolnej Wisły oraz jej zmian powyższe przesłanki stanowią o konieczności poszerzenia wiedzy na ten temat, szczególnie w odniesieniu do gatunków drobnych, których nie obejmują odłowy rybackie. Z tego powodu podjęto próbę wstępnego rozpoznania ichtiofauny przyujściowych odcinków dopływów dolnej Wisły jako elementu informacji o ichtiofaunie samej Wisły. Materiał i metody Ryc. 1. Rozmieszczenie stanowisk połowowych: 1 Zuzanka, 2 Zgłowiączka, 3 Dopływ z Gnojna, 4 Mień, 5 Tążyna, 6 Drwęca, 7 Zielona Struga, 8 Dopływ z Solca Kujawskiego, 9 Brda, 10 Chełmszczonka, 11 Struga Niewieścińska, 12 Dopływ z Gawrońca, 13 Fryba, 14 Wda, 15 Osa, 16 Mątawa, 17 Młyńska Struga, 18 Wierzyca, 19 Drybok Fig. 1. Distribu on of fish sampling sites: 1 19 described above Badaniami objęto ujściowe fragmenty naturalnych dopływów dolnej Wisły pomiędzy Włocławkiem a jej ujściem do Bałtyku, tj. zarówno najmniejsze strumienie (np. Zuzanka, Dopływ z Gawrońca, Struga Młyńska), jak i największe dopływy (Drwęca, Brda, Wda). Nazewnictwo poszczególnych cieków zaczerpnięto z Atlasu podziału hydrograficznego Polski (Czarnecka 2005) oraz ze szczegółowych map topograficznych. W zestawieniach opisane cieki przedstawiono w kolejności ujścia do Wisły począwszy od góry rzeki (Włocławek). Ogółem przebadano odcinki ujść 19 cieków (ryc. 1). Na 18 ciekach badania prowadzono w roku 2012 za pomocą elektropołowów w okresie sierpień październik (tab. 1). Ponadto do opracowania włączono wyniki odłowów prowadzonych w 2013 roku na dwóch stanowiskach (Dopływ z Gawrońca, Chełmszczonka) i na jednym stanowisku w roku 2011 (Osa). Prace prowadzono przy bardzo niskich stanach wody w Wiśle, jednak podczas wysokich stanów wód badane odcinki wchodzą w obręb zalewowego koryta wiślanego (ryc. 2A E). W zależności od głębokości i wielkości cieku połowy wykonywano dwiema metodami. W płytkich stanowiskach łowiono brodząc w górę cieku na całej szerokości, na odcinku o długości 150 m, począwszy bezpośrednio od ujścia. W głębszych rzekach odłowy prowadzono podczas spływu łodzią, obławiając jeden brzeg na długości 500 m w pasie o szerokości 2 3 m (śr. ok. 2,5 m), kończąc połów bezpośrednio przy korycie Wisły. W pojedynczych przypadkach, gdy warunki terenowe uniemożliwiały precyzyjne zachowanie planowanych długości odcinków, liczbę złowionych ryb odpowiednio przeliczono. W trakcie prac dokonano szczegółowego opisu wszystkich stanowisk badawczych (tab. 1), podobnie jak w innych pracach ichtiofaunistycznych (np. Radtke i in. 2015). Po zsumowaniu wszystkich odłowionych osobników określono stałość występowania (C i ) jako iloraz liczby stanowisk, gdzie stwierdzono dany gatunek i ogólnej liczby stanowisk (%) oraz udział liczbowy poszczególnych gatunków (D i ) w całej liczbie złowionych ryb (%). W Dopływie z Gawrońca (cieku z Gruczna) oraz w Osie od- 325

6 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 72, zeszyt 5, 2016 Tab. 1. Charakterystyka stanowisk Table 1. Characteris cs of the sampling sites Szerokość średnia Mean width (m) Głębokość średnia Mean depth (m) Bieg River Course Regulacja River engineering Ukrycia Shelters Zacienienie (%) Shading Roślinność (%) Plants Bystrza (%) Riffles Substrat Bo om substrate Otoczenie Adjacent area Metoda Method Stanowisko Site Nazwa cieku Stream name Miejscowość Locality Data Date 1 Zuzanka Włocławek ,0 0, s g, w a 2 Zgłowiączka Włocławek ,0 0, s, m>r, st b a 3 Dopływ z Gnojna Bobrowniki ,0 0, s, m m, c, w a 4 Mień Dzierżączka ,0 0, s c, w a 5 Tążyna Otłoczyn ,5 0, s>>g g, w a 6 Drwęca Zlotoria ,0 0, st>s c, m b 7 Zielona Struga Dybowo ,0 0, s, m c a 8 Dopływ z Solca Kuj. Otorowo ,5 0, s c, w a 9 Brda Brdyujście ,0 1, s>>st, g w, b b 10 Chełmszczonka Chełmszczonka ,7 0, s c, w a 11 Struga Niewieścińska Topolinek ,9 0, s w a 12 Dopływ z Gawrońca Chrystkowo / ,5 0, s w a 13 Fryba Chełmno ,0 0, r>>s w a 14 Wda Świecie ,0 1, s w, b b 15 Osa Zakurzewo / ,0 0, s p b 16 Mątawa Nowe ,5 0, s, m m, w b 17 Młyńska Struga Aplinki ,8 0, s c a 18 Wierzyca Gniew ,0 1, s, m c, w b 19 Drybok Tczew ,7 0, s>st c, w a Objaśnienia: bieg: 1 prosty, 2 kręty; regulacja: ( ) brak, (+) częściowa lub stara, (++) silna, kanalizacja; ukrycia: trójstopniowa, rosnąca skala; zacienienie, roślinność i bystrza: procent powierzchni stanowiska; substrat: m muł, s piasek, g żwir, st kamienie, r gruz; otoczenie: g zagajnik, m łąka, c pola uprawne, w nieużytek, b zabudowania, p pastwiska; metoda: a brodzenie, agregat spalinowy lub plecakowy, prąd stały; b spływ łodzią, agregat spalinowy, prąd stały Explana ons: river course: 1 straight, 2 winding; river engineering : ( ) none, (+) par al or old, (++) total, canaliza on; shelters: three-grade, increasing scale; shading, plants and riffles: % of the site surface; bo om substrate: m mud, s sand, g gravel, st stones, r rubble; adjacet area: g grove, m meadow, c cropland, w waste lands, b buildings, p pastures; method: a wading upstream, direct current generator; b sampling from a boat dri ing downstream, direct current 326

7 G. Radtke i in. Ich ofauna ujść dopływów dolnej Wisły łowy prowadzono dwukrotnie (tab. 1) i w łącznym zestawieniu dokonano kompilacji wyników z obu okresów. Do porównań liczebności gatunków na poszczególnych stanowiskach posłużono się indeksem zagęszczenia osobników dla jednorazowego połowu (n/100 m 2 ). Z uwagi na trudności w odróżnieniu larw minoga rzecznego Lampetra fluviatilis od strumieniowego L. planeri w opracowaniu potraktowano wszystkie złowione larwy łącznie jako Lampetra sp. W odniesieniu do troci Salmo trutta przedstawicieli formy migrującej, czyli A B C E D Ryc. 2A E. A: Silnie przekształcone ujście Zgłowiączki (Włocławek), B: Ujście Drwęcy (Złotoria); C: Ujście Dopływu z Solca Kujawskiego (Otorowo); D: Przyujściowy odcinek Osy (Zakurzewo); E: Ujście Wierzycy (Gniew) (A B: r.; C: r.; D: r.; E: r.; fot. G. Radtke) Figs 2A E. A: Strongly transformed estuary of the Zgłowiączka river (Włocławek); B: Estuary of the Drwęca river (Złotoria); C: Estuary of the tributary from the Solec Kujawski Stream (Złotoria); D: Estuarine sec on of the Osa river (Zakurzewo); E: Estuary of the Wierzyca river (Gniew) (A B: 30 October, 2012; C: 10 October, 2012; D: 31 May, 2012; E: 29 April, 2016; photos by G. Radtke) 327

8 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 72, zeszyt 5, 2016 Tab. 2. Gatunki ryb i minogów stwierdzone w ujściowych odcinkach dopływów dolnej Wisły, wraz z ich wskaźnikami biocenotycznymi Table 2. Fish and lamprey species iden fied in the estuary sec ons of the tributaries of the lower Vistula River, including bioceno c indices Rodzina / Gatunek Family / Species Preferencje siedliskowe Habitat preferences Status ochronny Protec on status Pochodzenie Origin Kategoria zagrożenia Threat category Petromyzon dae Minóg rzeczny/strumieniowy Lampetra sp. Rhe Ch, DS II, DS. V R EN/VU 21 1,01 Cyprinidae Brzana Barbus barbus Rhe DS V R VU 16 0,04 Karp Cyprinus carpio Eur O 11 0,06 Karaś pospolity Carassius carassius Lim R NT 11 0,12 Karaś srebrzysty Carassius gibelio Eur O 53 4,62 Amur biały Ctenopharyngodon idella Eur O 5 0,04 Kiełb Gobio gobio Rhe R LC 68 2,61 Kiełb białopłetwy Romanogobio belingi Rhe Ch, DS II R VU 47 0,61 Lin Tinca nca Lim R LC 47 1,48 Różanka Rhodeus amarus Eur Ch, DS II R VU 53 2,33 Leszcz Abramis brama Eur R LC 11 0,19 Krąp Blicca bjoerkna Eur R LC 42 12,06 Certa Vimba vimba Rhe R CR 16 0,20 Płoć Ru lus ru lus Eur R LC 68 14,34 Wzdręga Scardinius erythrophthalmus Lim R LC 21 0,16 Boleń Leuciscus aspius Rhe DS II, DS. V R NT 11 0,17 Słonecznica Leucaspius delineatus Lim R LC 26 0,45 Jelec Leuciscus leuciscus Rhe R NT 63 2,00 Jaź Leuciscus idus Rhe R LC 47 2,16 Kleń Squalius cephalus Rhe R LC 58 2,70 Ukleja Alburnus alburnus Eur R LC 58 6,15 Piekielnica Alburnoides bipunctatus Rhe Ch R EN 21 0,61 Czebaczek amurski Pseudorasbora parva Eur O 5 0,01 Cobi dae Koza Cobi s taenia Eur Ch, DS II R LC 74 3,84 Piskorz Misgurnus fossilis Lim Ch, DS II R VU 32 0,43 Nemacheilidae Śliz Barbatula barbatula Rhe Ch R LC 32 0,19 Esocidae Szczupak Esox lucius Eur R LC 47 1,57 Salmonidae Troć/pstrąg potokowy Salmo tru a Rhe R CD 26 0,67 Lo dae Miętus Lota lota Rhe R VU 37 0,20 Gasterosteidae Cierniczek Pungi us pungi us Eur R LC 53 2,03 Ciernik Gasterosteus aculeatus Eur R LC 89 5,22 Co dae Głowacz białopłetwy Co us gobio Rhe Ch, DS II R VU 5 0,01 C i (%) D i (%) 328

9 G. Radtke i in. Ich ofauna ujść dopływów dolnej Wisły Rodzina / Gatunek Family / Species Preferencje siedliskowe Habitat preferences Status ochronny Protec on status Pochodzenie Origin Kategoria zagrożenia Threat category Percidae Okoń Perca fluvia lis Eur R LC 58 16,34 Jazgarz Gymnocephalus cernua Eur R LC 5 0,01 Odontobu dae Trawianka Percco us glenii Eur O 11 0,03 Gobiidae Babka rzeczna Neogobius fluvia lis Eur O 16 0,29 Babka łysa Babka gymnotrachelus Eur O 37 7,57 Babka rurkonosa Proterorhinus semilunaris Eur O 84 7,61 Objaśnienia: Preferencje siedliskowe (za: Schiemer, Waidbacher 1992; Przybylski i in. 2004; Aarts i in. 2004; uproszczone i uzupełnione): Rhe reofilny, Eur eurytopowy, Lim limnofilny; status ochronny (za: Dyrektywa 1992, Rozporządzenie 2014): Ch gatunek chroniony prawem krajowym, DS II i DS V gatunek chroniony na podstawie Załącznika II i V dyrektywy siedliskowej UE; pochodzenie: R gatunek rodzimy, O gatunek obcy; kategoria zagrożenia (za: Witkowski i in. 2009): EN zagrożony, VU narażony, NT bliski zagrożenia, CD zależny od ochrony, LC najmniejszej troski); C i stałość występowania, D i udział Explana ons: Habitat preferences (a er: Schiemer, Waidbacher 1992; Przybylski et al. 2004; Aarts et al. 2004; simplified and completed): Rhe rheophilous, Eur eurytopic, Lim limnophilous; protec on status (a er: Dyrektywa 1992, Rozporządzenie 2014): Ch species protected by na onal law, DS II i DS V species protected in EU, included in Annex II and V of the Habitat Direc ve; origin: R na ve species, O alien species; threat category (a er: Witkowski et al. 2009): EN endangered, VU vulnerable, NT near threatened, CD conserva on dependent, LC least concern; C i occurrence constancy index, D i contribu on C i (%) D i (%) troci wędrownej (S. trutta m. trutta), wyróżniono tylko w przypadku złowienia dorosłych osobników. Natomiast, z uwagi na brak możliwości odróżnienia narybku formy migrującej i osiadłej (S. trutta m. fario), młode osobniki opisano jako Salmo trutta juv. Status oraz kategorie zagrożeń poszczególnych gatunków oparto o pracę Witkowskiego i innych (2009) oraz obowiązujące akty prawne (Dyrektywa 1992, Rozporządzenie 2014). Nazewnictwo poszczególnych gatunków i rodzin przyjęto za fishbase ( 2016). Wyniki Na wszystkich stanowiskach złowiono łącznie 7525 osobników, reprezentujących 37 gatunków ryb i przypuszczalnie dwa gatunki minogów (tab. 2). Największym udziałem (D i ) charakteryzowały się gatunki eurytopowe: okoń Perca fluviatilis (16,34%), płoć Rutilus rutilus (14,34%) i krąp Blicca bjoerkna (12,06%). Wśród rodzimych gatunków reofilnych najliczniejsze były: kleń Squalius cephalus, jaź Leuciscus idus, jelec Leuciscus leuciscus i kiełb krótkowąsy Gobio gobio. Mniej liczne były: minóg, troć, piekielnica Alburnoides bipunctatus, śliz Barbatula barbatula, kiełb białopłetwy Romanogobio belingi, miętus Lota lota i certa, a jedynie pojedynczo występowały: brzana Barbus barbus, boleń Leuciscus aspius i głowacz białopłetwy Cottus gobio. Ponadto, stosunkowo licznie reprezentowane były inwazyjne gatunki babkowate, tj. babka łysa Babka gymnotrachelus (7,57%) i babka rurkonosa Proterorhinus semilunaris (7,61%). W całej próbie ryb gatunki obce stanowiły 20,23% udziału (tab. 2). Najwyższy wskaźnik stałości występowania (C i ) wykazały: ciernik Gasterosteus aculeatus (89%), babka rurkonosa (84%) i koza Cobitis taenia (74%). Spośród dziesięciu stwierdzonych gatunków chronionych prawem krajowym i europejskim, siedem należało do grupy reofilnej śliz, kiełb białopłetwy, boleń, brzana, piekielnica, głowacz białopłetwy i minóg (tab. 2). Do tej listy chronionych gatunków należy do- 329

10 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 72, zeszyt 5, 2016 łączyć uważane za eurytopowe kozę i różankę Rhodeus amarus oraz limnofilnego piskorza Misgurnus fossilis, które prezentowały jednak dość wysokie wskaźniki biocenotyczne. Biorąc pod uwagę kategorie zagrożeń w skali Polski najwyższy stopień zagrożenia wśród stwierdzonych gatunków mają certa (CR krytycznie zagrożony) i minóg rzeczny oraz piekielnica (EN gatunek zagrożony). Kategorię VU (narażone) reprezentują: minóg strumieniowy, głowacz białopłetwy, brzana, kiełb białopłetwy, różanka, miętus i piskorz. Ponadto boleń, jelec i karaś pospolity Carassius carassius posiadają kategorię NT (bliskie zagrożenia) (tab. 2). Wśród poszczególnych cieków największe liczebności (zagęszczenie) ryb obserwowano w ujściach Fryby, Dryboka i Zuzanki (tab. 3, ryc. 3). Najwyższy indeks zagęszczenia notowano dla karasia srebrzystego Carassius gibelio w Dryboku (ponad 100 osobników/100 m 2 ). Ponadto wysokie zagęszczenia w niektórych rzekach osiągały rodzime gatunki eurytopo- we, jak: okoń (Fryba, Brda), krąp (Fryba), płoć (Fryba), ciernik (Struga Niewieścińska) i cierniczek Pungitius pungitius (Struga Niewieścińska i Drybok). Spośród rodzimych reofilnych gatunków największe zagęszczenia osiągał jaź i jelec w Dopływie z Gnojna, natomiast najwięcej inwazyjnych babkowatych (babka łysa i babka rurkonosa) obserwowano w Zuzance. Obecność pojedynczych osobników gatunków obcych, takich jak karp Cyprinus carpio, czebaczek amurski Pseudorasbora parva i amur biały Ctenopharyngodon idella, ograniczała się głównie do sąsiedztwa stawów hodowlanych. Z gatunków chronionych najwyższe zagęszczenia zanotowano dla kozy w Zuzance i Dopływie z Gnojna (tab. 3). Dla Osy, w której połowy prowadzono dwukrotnie, liczebności poszczególnych gatunków w obu sezonach były zbliżone. Natomiast w Dopływie z Gawrońca, w pierwszym okresie badań skład gatunkowy i liczebność ryb były zdecydowanie uboższe, zapewne z powodu prowadzonego bagrowania cieku przed wykonaniem połowu. Dyskusja A B Ryc. 3A B. Certa Vimba vimba (A) i boleń Leuciscus aspius (B) złowione w ujściu Fryby (Chełmno, r.; fot. G. Radtke) Figs 3A B. Vimba bream Vimba vimba (A) and asp Leuciscus aspius (B) caught in the estuary of the Fryba Stream (Chełmno, 11 October, 2012; photo by G. Radtke) Wobec braku szczegółowych badań ichtiofauny dolnej Wisły, z uwagi na bezpośrednie sąsiedztwo ujściowych odcinków dopływów z rzeką główną przeprowadzone badania są istotnym elementem poszerzającym wiedzę w tym zakresie. Analizowane odcinki ujść stanowią lub mogą stanowić cenne refugia dla ryb wiślanych, o czym świadczy obecność gatunków charakterystycznych dla dużych rzek nizinnych (Kottelat, Freyhof 2007), a niniejsze prace potwierdziły duże bogactwo gatunkowe fauny ryb i minogów dolnej Wisły. Obok gatunków typowo rzecznych (reofilnych) potwierdzono występowanie gatunków wędrownych. W przypadku Brdy i Wierzycy złowione pojedyncze dorosłe osobniki Salmo trutta były wstępującymi tarlakami troci wędrownej. Natomiast w Drwęcy, Frybie i Brdzie stwierdzono narybek wędrownej certy. Z uwagi na obecność larw minogów już w przyujściowych 330

11 G. Radtke i in. Ich ofauna ujść dopływów dolnej Wisły odcinkach, z dużym prawdopodobieństwem można ocenić, że przynajmniej część złowionych larw była potomstwem wstępujących minogów rzecznych. Występowanie larw w ujściach niektórych dopływów może potwierdzać tezę o wykorzystywaniu nawet małych cieków (takich jak: Mień, Tążyna, Zielona Struga i Dopływ z Solca Kujawskiego) do reprodukcji minoga rzecznego (Radtke i in. 2013). Na uwagę zasługuje liczna obecność w ujściach obcych inwazyjnych gatunków babkowatych, głównie babki łysej i babki rurkonosej, które coraz intensywniej zasiedlają dopływy Wisły (Skóra i in. w przygotowaniu). W Mątawie i Brdzie babki są obecne także w wyższych partiach rzek, do granic możliwości migracyjnych z Wisły (Radtke i in. 2013, 2015). W badanych stanowiskach najliczniejsze skupiska tworzyły gatunki eurytopowe, w tym stosunkowo liczne były chronione koza i różanka. Inny chroniony gatunek piskorz, choć powszechnie uważany jest za limnofilny, stwierdzono aż w sześciu punktach. Wśród chronionych gatunków reofilnych wykazano najwyższy udział procentowy minoga, a stosunkowo szeroko rozprzestrzeniony był kiełb białopłetwy (9 stanowisk). Z kolei inny reofilny chroniony gatunek piekielnicę zanotowano w ujściach kilku dopływów, w tym bardzo małych, niezasiedlonych na stałe przez ten gatunek (Zielona Struga Radtke i in. 2013), co potwierdza jej obecność w samej Wiśle, zaznaczaną we wcześniejszych przekazach (Wałecki 1864, Pliszka 1951, Poczopko 1955). Inne reofile, jak certa, brzana i boleń, były zdecydowanie mniej liczne, natomiast obecność pojedynczych osobników głowacza białopłetwego w przyujściowym fragmencie Osy potwierdza jego występowanie w wyższych częściach systemu tej rzeki (Radtke i in. 2012). Stosunkowo liczny narybek troci w ujściu Fryby pochodził najprawdopodobniej z zarybienia prowadzonego przez użytkownika rybackiego tego akwenu. Wyjątkowo wysokie zagęszczenie obcego gatunku karasia srebrzystego (ponad 100 osobników/100 m 2 ) w ujściu Dryboka z pewnością związane było z manipulacjami prowadzonymi w sąsiednich stawach hodowlanych. Zebrane dane mogą świadczyć o intensywnym wykorzystywaniu ujść dopływów przez ryby wiślane. Swobodny dostęp i możliwość migracji z i do Wisły potwierdza tezę o skłonności ryb do wędrówek potamodromicznych w obu kierunkach (Pollux i in. 2006; Pracheil i in. 2009). W tym kontekście, dla ochrony i odbudowy ichtiofauny w dolnej Wiśle istotną kwestią jest udrożnienie piętrzeń w jej dopływach, w pierwszej kolejności w dolnych odcinkach. Takie zabiegi pozwoliłyby na pełniejsze wykorzystanie dopływów dolnej Wisły jako refugia i miejsca tarła oraz odrostu ryb wiślanych, poprawiając stan ich populacji. W świetle współczesnych zagrożeń dla ichtiofauny środowisk rzecznych związanych z antropopresją i zmianami klimatu (Aarts i in. 2004; de Leeuw i in. 2007; Lassalle, Rochard 2009) konieczne są szersze badania skierowane na szczegółowe rozpoznanie liczebności i dynamiki populacji gatunków ryb występujących w dolnej Wiśle. Z uwagi na postępujące rozszerzanie się areału obcych gatunków inwazyjnych (Kakareko i in. 2009; Grabowska i in. 2010) niezbędne są także dalsze regularne obserwacje tego zjawiska i jego wpływu na rodzime gatunki ryb i minogów. Szczegółowy monitoring dolnego odcinka Wisły wraz z dopływami powinien umożliwić rozpoznanie kierunków i przyczyn zmian zachodzących w strukturze ichtiofauny oraz ocenę możliwości i metod przyszłych działań ochronnych. Na konieczność pogłębionych badań wskazują pojawiające się projekty zabudowy i regulacji Wisły, a także inne zmiany środowiskowe, np. niskie stany wody, podwyższanie się temperatur czy zrzuty zanieczyszczeń. Należy podkreślić, że odcinek dolnej Wisły objęty jest formami ochrony przyrody, w tym obszarami Natura 2000 Dolina Dolnej Wisły oraz Dolna Wisła. Z tego powodu walory przyrodnicze rzeki, włącznie z ichtiofauną, powinny być szczególnie doceniane, rozpoznane i chronione. 331

12 Tab. 3. Względne zagęszczenia (n/100 m 2, jednorazowy połów) oraz liczebności ryb i minogów w przyujściowych odcinkach dopływów dolnej Wisły Table 3. Rela ve density (n/100 m 2, single catch) and abundance of fish and lamprey species in the estuarine sec ons of the tributaries of the lower Vistula River Zuzanka Zgłowiączka Dopływ z Gnojna Mień Tążyna Drwęca Zielona Struga Dopływ z Solca Kujawskiego Brda Chełmszczonka Struga Niewieścińska Dopływ z Gawrońca (2012) Dopływ z Gawrońca (2013) Fryba Wda Osa (2011) Osa (2012) Mątawa Młyńska Struga Wierzyca Drybok Razem (szt.) Total number Gatunek / Species Minóg rzeczny/ strumieniowy 1,6 6,7 3,0 1,3 Brzana 0,1 0,1 0, Karp 0,4 0,2 5 Karaś pospolity 0,4 0,7 12 Karaś srebrzysty 0,3 1,0 0,2 1,3 0,2 11,6 0,1 2,5 0,4 102,7 347 Amur biały 0,4 5 Kiełb 5,6 3,1 0,8 0,2 0,9 0,2 0,3 0,1 1,2 0,1 1,6 2,9 1,9 0,4 208 Kiełb białopłetwy 0,9 0,1 1,2 0,1 0,1 1,3 2,2 0,2 0,4 0,2 57 Lin 0,3 0,6 0,4 0,8 0,8 0,1 10,6 0,2 0,1 0,8 169 Różanka 1,6 2,8 0,4 0,2 1,4 0,4 6,5 0,8 0,7 1,5 1,6 170 Leszcz 1,6 0,03 13 Krąp 0,1 0,8 2,4 82,0 6,1 2,8 3,3 4,4 0,8 887 Certa 0,5 0,4 0,4 14 Płoć 13,2 7,0 4,1 1,5 4,6 0,9 38,4 2,7 4,4 2,3 8,9 14,4 1,2 1, Wzdręga 0,3 0,4 0,2 0,2 12 Boleń 0,8 0,8 0,1 17 Słonecznica 2,0 0,2 0,2 0,2 0,2 1,

13 Jelec 1,4 10,3 0,2 0,6 2,5 0,1 1,3 1,6 2,7 3,1 0,3 0,4 2,4 175 Jaź 0,8 20,0 0,1 0,2 0,2 7,6 0,4 0,7 0,2 1,9 156 Kleń 0,7 7,7 2,8 0,2 1,3 8,0 0,1 0,2 4,9 0,5 0,4 0,4 218 Ukleja 2,3 1,7 2,0 0,7 1,9 3,6 0,6 16,3 8,8 3,5 0,4 2,2 581 Piekielnica 2,3 0,3 0,2 0,7 43 Czebaczek amurski 0,2 2 Koza 13,0 13,0 0,3 3,6 1,0 0,3 0,5 4,8 2,2 3,6 0,2 0,3 2,2 1,2 269 Piskorz 0,9 0,1 0,6 0,2 4,9 0,2 36 Śliz 0,1 2,0 0,1 0,2 1,3 0,4 0,8 15 Szczupak 0,6 0,3 0,2 0,1 2,4 3,1 0,4 0,4 0,9 0,2 113 Troć/pstrąg potokowy 0,1 1 2,7 2 5,2 2 0,1 2 0, Miętus 0,2 0,1 0,3 0,2 0,9 0,2 0,1 0,2 16 Cierniczek 0,5 1,3 0,5 1,0 1,1 25,9 5,3 0,4 0,8 1,6 1,1 22,4 161 Ciernik 8,4 2,2 8,0 0,5 4,0 0,1 3,8 1,9 1,8 16,2 51,9 2,7 7,6 0,2 1,6 1,4 0,03 1,1 2,0 390 Głowacz białopłetwy 0,1 0,1 2 Okoń 0,7 16,0 0,2 0,5 1,6 23,7 62,8 15,6 4,9 1,1 1,4 1, Jazgarz 0,1 1 Trawianka 0,1 0,4 2 Babka rzeczna 0,1 2,1 0,2 20 Babka łysa 35,0 1,4 0,1 0,3 3,0 8,8 1,6 522 Babka rurkonosa 23,6 7,2 6,7 2,8 0,4 0,2 0,7 1,1 1,1 5,7 1,3 7,6 3,2 2,2 0,1 0,1 0,03 4,1 536 Razem / Total density 110,3 15,8 93,7 14,9 15,8 18,3 14,8 7,7 42,8 26,7 77,8 16,0 38,7 233,2 34,7 46,3 44,3 19,3 34,4 6,4 138,0 Liczba osobników Total number of specimens dorosłe osobniki troci wędrownej Salmo tru a m. tru a/adult individuals of migratory brown trout Salmo tru a m. tru a 2 młodociane osobniki, Salmo tru a juv./ juvenile individuals, Salmo tru a juv 333

14 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 72, zeszyt 5, 2016 PIŚMIENNICTWO Aarts B.G.W., Van den Brink F.W.B., Nienhuis P.H Habitat loss as the main cause of the slow recovery of fish faunas of regulated large rivers in Europe: the transversal floodplain gradient. River Research and Applications 20: Backiel T. 1964a. Populacje ryb w systemie rzeki Drwęcy. Roczniki Nauk Rolniczych 84 B (2): Backiel T. 1964b. Wzrost i próba oceny śmiertelności boleni łowionych w Wiśle. Roczniki Nauk Rolniczych 84 B (2): Backiel T Rybactwo i ryby w Wiśle. W: Kajak Z. (red.). Ekologiczne podstawy zagospodarowania Wisły i jej dorzecza. PWN, Warszawa: Backiel T Ichtiofauna. W: Gacka-Grześkiewicz E. (red.). Korytarz ekologiczny doliny Wisły. Stan Funkcjonowanie Zagrożenia. Fundacja IUCN, Poland: Backiel T., Penczak T The fish and fisheries in the Vistula River and its tributary, the Pilica River. W: Dodge D.P. (red.). Proceedings of the International Large River Symposium. Canadian Special Publication of Fisheries and Aquatic Sciences 106: Baird O.E., Krueger C.C Behavioral thermoregulation of brook and rainbow trout: comparison of summer habitat use in an Adirondack river, New York. Transactions of the American Fisheries Society 132: Bartel R Wyniki znakowania troci wędrującej na tarło. Roczniki Nauk Rolniczych 90 H (4): Bartel R Ryby dwuśrodowiskowe, ich znaczenie gospodarcze, program restytucji tych gatunków. Acta Hydrobiologica (Supplement) 3: Bontemps S Ocena stanu pogłowia certy z systemu rzeki Wisły. Roczniki Nauk Rolniczych 75 B (2): Bontemps S Wędrówka rozrodcza stada cert (Vimba vimba L.) w systemie Wisły. Roczniki Nauk Rolniczych 90 H (4): Czarnecka H. (red.) Atlas podziału hydrograficznego Polski. IMGW, Warszawa. Dyrektywa Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 roku w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory (Dz. U. UE. L (1992) Nr 206, poz. 7). Goffaux D., Grenouillet G., Kestemont P Electrofishing versus gillnet sampling for the assessment of fish assemblages in large rivers. Archiv für Hydrobiologie 162: Grabowska J., Kotusz J., Witkowski A Alien invasive fish species in Polish waters: an overview. Folia Zoologica 59 (1): Horoszewicz L Pokarm ryb drapieżnych w Wiśle. Roczniki Nauk Rolniczych 84 B (2): Jokiel J Łosoś (Salmo salar L.) rzeki Wisły. Roczniki Nauk Rolniczych 73 B (2): Jokiel J., Backiel T Połowy troci (Salmo trutta L.) w Zatoce Gdańskiej i w systemie rzecznym Wisły. Roczniki Nauk Rolniczych 75 B (2): Kakareko T., Płąchocki D., Kobak J Relative abundance of Ponto-Caspian gobiids in the lower Vistula River (Poland) 3- to 4 years after first appearance. Journal of Applied Ichthyology 25: Keefer M.L., Peery C.A., High B Behavioral thermoregulation and associated mortality trade-offs in migrating adult steelhead (Oncorhynchus mykiss): variability among sympatric populations. Canadian Journal of Fisheries and Aquatic Sciences 66: Kottelat M., Freyhof J Handbook of European freshwater fishes. Kottelat, Cornol, Switzerland and Freyhof, Berlin, Germany. Kruk A Role of habitat degradation in determining fish distribution and abundance along the lowland Warta River, Poland. Journal of Applied Ichthyology 23: Lapointe N.W.R., Corkum L.D., Mandrak N.E A comparison of methods for sampling fish diversity in shallow offshore waters of large rivers. North American Journal of Fisheries Management 26: Lassalle G., Rochard E Impact of twenty-first century climate change on diadromus fish spread over Europe, North Africa and the Middle East. Global Change Biology 15: de Leeuv J.J., Buijse A.D., Haidvogl G., Lapinska M., Noble R., Repecka R., Virbickas T., Wiśniewolski W., Wolter C Challenges in developing fish-based ecological assessment methods for large floodplain rivers. Fisheries Management and Ecology 14: Leuven R.S.E.W., Hendriks A.J., Huijbregts M.A.J., Lenders H.J.R. Matthews J., Van der Velde Differences in sensitivity of native and exotic fish species. Current Zoology 57 (6): Magoulick D.D., Kobza R.M The role of refugia for fishes during drought: a review and synthesis. Freshwater Biology 48:

15 G. Radtke i in. Ich ofauna ujść dopływów dolnej Wisły Morawska B Ryby i rybactwo w Wiśle pod Włocławkiem. Zeszyty Naukowe SGGW, Zootechnika 7, Rybactwo 3: Nagięć M Wzrost i próba oceny śmiertelności sandacza (Lucioperca lucioperca (L)) z Wisły. Roczniki Nauk Rolniczych 84 B (2): Nowak M., Klaczak A., Szczerbik P., Mendel J., Popek W Rapid range expansion of the whitefin gudgeon Romanogobio cf. belingi (Teleostei: Cyprinidae) in a lowland tributary of the Vistula River (Southeastern Poland). Annales de Limnologie International Journal of Limnology 49: Pliszka F Wędrówki certy (Vimba vimba L.) w Wiśle i w jej dorzeczu. Roczniki Nauk Rolniczych 57: Poczopko P Zarys stosunków rybackich na Wiśle pod Toruniem w latach Roczniki Nauk Rolniczych 70 B (1): Pollux B.J.A., Korosi A., Verberk W.C.E.P., Pollux P.M.J., van der Velde G Reproduction, growth, and migration of fishes in a regulated lowland tributary: potential recruitment to the river Meuse. Hydrobiologia 565: Pont D., Hugueny B., Beier U., Goffaux D., Melcher A., Noble R., Rogers C., Roset N., Schmutz S Assessing river biotic condition at a continental scale: a European approach using functional metrics and fish assemblages. Journal of Applied Ecology 43: Pracheil B.M., Pegg M.A., Mestl G.E Tributaries influence recruitment of fish in large rivers. Ecology of Freshwater Fish 18: Przybylski M., Zięba G., Kotusz J., Terlecki J., Kukuła K Analiza stanu zagrożenia ichtiofauny wybranych rzek Polski. Archives of Polish Fisheries 12 (Suppl. 2): Radtke G., Bernaś R., Dębowski P., Morzuch J., Skóra M Ichtiofauna małych dopływów dolnej Wisły. Część I Między Włocławkiem a Świeciem. Roczniki Naukowe PZW 26: Radtke G., Bernaś R., Dębowski P., Morzuch J., Skóra M Ichtiofauna małych dopływów dolnej Wisły. Część II Między Świeciem a ujściem. Roczniki Naukowe PZW 27: Radtke G., Bernaś R., Dębowski P., Morzuch J., Skóra M Ichtiofauna systemu rzeki Brdy. Roczniki Naukowe PZW 28: Radtke G., Bernaś R., Dębowski P., Skóra M Ichtiofauna systemu rzeki Osy. Roczniki Naukowe PZW 25: Radtke G., Grochowski A Ichtiofauna dorzecza Wierzycy. Roczniki Naukowe PZW 12: Radtke G., Grochowski A., Woźniewski M Ichtiofauna dorzecza Wdy. Roczniki Naukowe PZW 16: Reyol Y., Rodriguez M.A., Dubuc N., Magnan P., Fortin R Among- and within-tributary responses of riverine fish assemblages to habitat features. Canadian Journal of Fisheries and Aquatic Sciences 65: Rozporządzenie Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6 października 2014 roku w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt. Dz. U. z 2014 r., poz Schiemer F., Waidbacher H Strategies for conservation of a Danubian fish fauna. W: Boon P., Calow P., Petts G.E. (red.). River Conservation and Management. Wiley, Chichester: Schmutz S., Cowx I. G., Haidvogl G., Pont D Fish-based methods for assessing European running waters: a synthesis. Fisheries Management and Ecology 14: Sych R Program restytucji ryb wędrownych w Polsce od genezy do początków realizacji. W: Kraska M. (red.). Bioróżnorodność w środowisku wodnym. Idee Ekologiczne 13, Szkice (7): Wałecki A Materyały do Fauny ichtyologicznéj Polski. II. Systematyczny przegląd ryb krajowych. Drukarnia Gazety Polskiéj, Warszawa. Ward J.V., Stanford J.A Ecological connectivity in alluvial river ecosystems and its disruption by flow regulation. Regulated Rivers: Research and Management 11: Wiśniewolski W Populacja certy w świetle wieloletnich statystyk połowów. Gospodarka Rybna 37 (11): 3 6. Wiśniewolski W Gospodarcze połowy ryb w Wiśle, Odrze i Warcie w latach Roczniki Nauk Rolniczych H 101 (2): Wiśniewolski W., Augustyn L., Bartel R., Depowski R., Dębowski P., Klich M., Kolman R., Witkowski A Restytucja ryb wędrownych a drożność polskich rzek. WWF, Warszawa. Wiśniewolski W., Borzęcka I., Buras P., Szlakowski J., Woźniewski M Ichtiofauna dolnej i środkowej Wisły stan i zagrożenia. Roczniki Naukowe PZW 14: Witkowski A Anadromiczne minogi w Polsce: minóg morski Petromyzon marinus L. i minóg rzeczny Lampetra fluviatilis (L.) stan i zagrożenia. Chrońmy Przyrodę Ojczystą 66 (2): Witkowski A., Kotusz J., Przybylski M Stopień zagrożenia słodkowodnej ichtiofauny Polski: Czerwona lista minogów i ryb stan Chrońmy Przyrodę Ojczystą 65 (1):

16 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 72, zeszyt 5, 2016 SUMMARY Chrońmy Przyrodę Ojczystą 72 (5): , 2016 Radtke G., Bernaś R., Dębowski P., Morzuch J., Skóra M. Fish fauna in estuarine sec ons of tributaries of the lower Vistula River The Vistula River is the longest river that flows into the Baltic Sea. In the valley of the lower Vistula, a number of nature protection forms are located, including the Natura 2000 Network. Despite the undeniable natural values, the knowledge of the fish fauna in the lower section of the Vistula River is relatively scanty. For this reason, the study of fish and lamprey species composition and abundance was performed in the estuarine sections of the Vistula tributaries as part of the inventory of the fish fauna in the main stem of the Vistula. The electrofishing method was used in the estuarine sections of 19 tributaries of the Vistula below the dam in Włocławek (Fig. 1, Table 1), including both very small and large rivers, e.g. the Drwęca, the Brda, the Wda (Fig. 2). A total of 7525 individuals of fish and lampreys belonging to at least 38 species were caught. The most abundant were eurytopic species such as: perch Perca fluviatilis, roach Rutilus rutilus and white bream Blicca bjoerkna (Table 2, 3). The most widespread species were stickleback Gasterosteus aculeatus, tubenose goby Proterorhinus semilunaris and spined loach Cobitis taenia. Ten of the identified species are protected by national and European law, including the most numerous spined loach, bitterling Rhodeus amarus and lamprey (river- and/or brook-) Lampetra sp. In addition, other numerous rheophilous and migratory species, characteristic of large lowland rivers, were found (Fig. 3). The studied estuarine sections create specific refugia for fish fauna inhabiting the Vistula River, confirming their value for the main stem of the river. Expansion of invasive species (mainly gobies, which accounted for more than 15% of the studied sites) should be noted as a process threatening the native fauna. This may result from the deterioration of the habitats and climate change. The planned transformation of the river channel through engineering of the stream bed and hydrotechnical development represents an additional threat to rheophilous and migratory fish fauna in the Vistula River. However, the results of the presented work demonstrate a high potential of the tributaries of the lower Vistula for the spread of fish and lampreys. For the regeneration of fish stocks, it is therefore necessary to unblock the damming and to monitor the fish fauna regularly. 336

17 ARTYKUŁY Chrońmy Przyr. Ojcz. 72 (5): , 2016 Występowanie wybranych, obcych geograficznie gatunków roślin na terenie Wolińskiego Parku Narodowego i jego otuliny Occurrence of some geographically alien plant species in Wolin Na onal Park and its buffer zone JOANNA PERZANOWSKA, JOANNA KORZENIAK, WIESŁAW KRÓL, GRZEGORZ CIERLIK, STANISŁAW TWOREK Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk Kraków, al. A. Mickiewicza 33 perzanowska@iop.krakow.pl Słowa kluczowe: ekspansja gatunku, gatunki obce, obce gatunki inwazyjne, świerk, Wolin. W roku 2015 przeprowadzono inwentaryzację dziesięciu wybranych taksonów roślin obcych dla rodzimej flory i roślinności Wolińskiego Parku Narodowego. Były to gatunki drzewiaste i krzewiaste (jodła pospolita Abies alba, kasztanowiec biały Aesculus hippocastanum, oliwnik wąskolistny Elaeagnus angustifolia, świerk pospolity Picea abies, czeremcha późna Padus serotina, daglezja zielona Pseudotsuga menziesii, robinia akacjowa Robinia pseudoacacia, wierzba ostrolistna Salix acutifolia, żywotniki Thuja spp.) oraz rdestowce Reynoutria spp. Zostały wskazane przez Park jako rośliny stwarzające potencjalne lub rzeczywiste zagrożenie dla środowiska przyrodniczego Wolińskiego PN. W trakcie prac terenowych rejestrowano lokalizację pojedynczych osobników i ich skupień oraz określano obfitość występowania. Na tej podstawie rozpoznano aktualne rozmieszczenie wybranych taksonów roślin obcych i wskazano miejsca najbardziej narażone na ich ekspansję. Korzystając z danych zebranych na potrzeby Planu Ochrony Wolińskiego PN określono częstość występowania gatunków obcych w zbiorowiskach roślinnych. Znajomość rozmieszczenia i obfitości występowania wybranych gatunków obcych posłuży do zaplanowania działań zaradczych przeciwko ich rozprzestrzenianiu się. W przypadku świerka, który migruje do wnętrza kompleksów leśnych Wolińskiego PN z nasadzeń w otulinie, skuteczność tych działań wymagać będzie ścisłej współpracy z Nadleśnictwem Międzyzdroje prowadzącym gospodarkę leśną w bezpośrednim sąsiedztwie Parku. Wstęp Rozprzestrzenianie się roślin poza zasięg ich naturalnego występowania może przybierać różne formy i odbywać się z różną intensywnością. Obok ekspansji ekologicznej, która polega na kolonizowaniu siedlisk antropogenicznych w obrębie pierwotnego zasięgu gatunku i skutkuje wypełnieniem zasięgu, wyróżnia się również ekspansję geograficzną, której konsekwencją jest poszerzenie zasięgu pierwotnego i/lub powstanie wtórnego (Faliński 2004). Ekspansja geograficzna może się odbywać względnie wolno, na przykład poprzez powolną penetrację nowych terenów (ang. diffusion) w czasie trwania wielu pokoleń, czy też przez stopniowe przesuwanie się (ang. secular dispersal) w tempie przemian ewolucyjnych za- 337

18 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 72, zeszyt 5, 2016 chodzących dla danego gatunku (Faliński 2004; Tokarska-Guzik i in. 2012). Zjawisko przekraczania barier geograficznych może mieć jednak przebieg gwałtowny i przejawiać się szybkim i masowym wkraczaniem gatunku na nowe tereny i ich trwałym kolonizowaniem. W takim przypadku mamy do czynienia z inwazją. Mimo że udział gatunków obcych inwazyjnych szacuje się na 1% wszystkich gatunków introdukowanych (Głowaciński i in. 2011), jest to jedno z najpoważniejszych, obok utraty siedlisk, zagrożeń dla różnorodności biologicznej na świecie (Konwencja 2002; Najberek, Solarz 2016). Gromadzenie i wymiana informacji na temat występowania gatunków obcego pochodzenia w skali kraju (Gatunki obce w Polsce) i większej (DAISIE; NOBANIS) jest punktem wyjścia do rozpoznania problemu inwazji biologicznych i ich zagrożenia dla przyrody. Zgodnie z definicją Konwencji o Różnorodności Biologicznej, przyjętą także w Ustawie o ochronie przyrody z 2004 roku (Ustawa 2004), za obcy uważa się gatunek, podgatunek lub niższy takson introdukowany (przeniesiony) poza zasięg, w którym występuje on (lub występował w przeszłości) w sposób naturalny, włącznie z częściami, gametami, nasionami, jajami lub propagulami tego gatunku, dzięki którym może on przeżywać i rozmnażać się (Decyzja VI/23 Konwencji CBD 2002). Należy zwrócić uwagę, że status gatunku obcego może mieć gatunek rodzimy dla kraju, o ile tylko na danym terenie występuje on poza swoim naturalnym zasięgiem, czyli jest obcy dla naturalnej flory danego terenu (Sudnik-Wójcikowska, Koźniewska 1988). Mianem obcych gatunków inwazyjnych określa się gatunki, których introdukcja i/lub rozprzestrzenianie się zagrażają różnorodności biologicznej (Decyzja VI/23 Konwencji CBD 2002; Tokarska-Guzik i in. 2011). Lista gatunków, które na terenie Polski uznaje się za zagrożenie dla rodzimej flory, została zamieszczona w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 2011 roku w sprawie listy roślin i zwierząt gatunków obcych, które w przypadku uwolnienia do środowiska przyrodniczego mogą zagrozić gatunkom rodzimym lub siedliskom przyrodniczym (Rozporządzenie 2011) i obejmuje 16 gatunków roślin naczyniowych. Problem ekspansji gatunków obcych dotyczy wszystkich parków narodowych w Polsce (Otręba, Michalska-Hejduk 2014). Na terenie Wolińskiego Parku Narodowego, zgodnie z danymi zawartymi w Operacie ochrony flory i grzybów (Ziarnek, Ziarnek 2013), stwierdzono występowanie 49 gatunków roślin uznawanych za obce. Niemal pół wieku wcześniej, w opracowaniu Rośliny naczyniowe wysp Wolina i południowo-wschodniego Uznamu (Piotrowska 1966), obejmującym wprawdzie znacznie większy teren niż obszar Wolińskiego PN, bo całą wyspę Wolin i część Uznamu, odnotowano o 12 gatunków mniej. Były to dwa gatunki modrzewia (modrzew japoński Larix kaempferi i modrzew eurojapoński Larix eurolepis), dąb czerwony Quercus rubra, sumak octowiec Rhus typhina oraz orzech włoski Juglans regia i jabłoń domowa Malus domestica; dwa ostanie z wymienionych nie zostały wówczas wykazane, prawdopodobnie jako występujące jedynie w przydomowych ogródkach. Część z obecnie obserwowanych w Wolińskim PN gatunków, jak: świerk pospolity Picea abies, jodła pospolita Abies alba, bez koralowy Sambucus racemosa, jarząb szwedzki Sorbus intermedia, zostały zaliczone do gatunków obcych dla Parku, mimo że są rodzime dla Polski. Ich stanowiska na Wolinie znajdują się poza zwartą granicą zasięgu ich naturalnego występowania i mają charakter synantropijny. Inne, jak: kasztanowiec biały Aesculus hippocastanum, ligustr pospolity Ligustrum vulgare, śnieguliczka biała Symphoricarpus albus i modrzew japoński, są obce dla naszego kraju, nie wykazują jednak cech inwazyjności. Do gatunków obcych inwazyjnych, stwarzających realne zagrożenie dla lokalnej flory i roślinności, należą: robinia akacjowa Robinia pseudoacacia, czeremcha późna Padus serotina, rdestowiec ostrokończysty Reynoutria japonica, róża pomarszczona Rosa rugosa, wierzba ostrolistna Salix acutifolia, klon jesionolistny Acer negundo, wiśnia wonna Cerasus mahaleb i dąb czerwony. 338

19 J. Perzanowska i in. Obce geograficznie gatunki roślin w Wolińskim PN Celem badań była ocena stopnia rozprzestrzenienia wybranych gatunków obcych dla Wolińskiego PN jako jednego z głównych czynników wpływających na zagrożenie rodzimej flory i roślinności Parku. Wyboru gatunków dokonali pracownicy Wolińskiego PN wskazując te, które będą celem działań ochrony czynnej w nadchodzącym okresie obowiązywania nowego Planu ochrony. Znalazły się wśród nich zarówno gatunki rodzime dla Polski, lecz rosnące w Parku poza granicami swojego naturalnego zasięgu, jak i zadomowione rośliny obcego pochodzenia o różnym stopniu ekspansywności, głównie drzewa i krzewy (tab. 1). Tab. 1. Badane taksony występujące w Wolińskim PN poza swoim naturalnym zasięgiem Table 1. Surveyed taxa occurring in the Wolin NP Park outside their natural range Takson Taxa Status w Polsce 1 Status in Poland jodła pospolita Abies alba kasztanowiec biały Aesculus hippocastanum oliwnik wąskolistny Elaeagnus angus folia czeremcha późna Padus sero na świerk pospolity Picea abies daglezja zielona Pseudotsuga menziesii rdestowce Reynoutria spp. robinia akacjowa Robinia pseudoacacia wierzba ostrolistna Salix acu folia rodzimy na ve obcy/ alien zadomowiony estabilished żywotniki Thuja spp. x * zadomowiony inwazyjny invasive * lokalnie/ locally 1 Status gatunków obcych dla Polski przyjęto według Tokarskiej i współautorów (2012) 1 The Status of alien species in the flora of Poland according to Tokarska et al. (2012) Teren badań Według podziału geobotanicznego Polski (Szafer, Zarzycki 1972) teren Wolińskiego Parku Narodowego należy do dwóch Krain: Pobrzeża Bałtyckiego (część południowa) i Brzegu Bałtyku (część północna), położonych w Poddziale Pasa Równin Przymorskich i Wysoczyzn Pomorskich, Dziale Bałtyckim, Prowincji Niżowo-Wyżynnej Środkowoeuropejskiej, Obszarze Euro-Syberyjskim Państwa Holarktydy. Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym (Kondracki 2009) jest to obszar mezoregionu Uznam i Wolin, w obrębie makroregionu Po-brzeże Szczecińskie, podprowincji Pobrzeża Południowobałtyckie, prowincji Niż Środkowoeuropejski. Mimo stosunkowo niewielkiej powierzchni (10937 ha) krajobraz Wolińskiego PN jest bardzo urozmaicony od wydm, przez deltę Świny z archipelagiem wysp, do stromych klifów nadmorskich, wzniesień i równin morenowych po polodowcowe jeziora. Od strony morza, na wydmach występują gleby inicjalne; dalej w stronę lądu gleby rdzawe i bielicowe wytworzone z piasków wydmowych lub zwałowych. Mniejszy udział mają gleby rdzawe bielicowe, rdzawe brunatne, bielice właściwe oraz gleby hydromorficzne na torfach niskich i gytiach (Ziarnek, Brodziński 2013). Blisko trzy czwarte lądowej powierzchni Parku (4646,40 ha, czyli około 43% powierzchni całkowitej Wolińskiego PN) zajmują lasy. Roślinność nieleśną reprezentują solniska, nadmorskie wydmy białe i szare, zbiorowiska wodne i szuwarowe, wrzosowiska, murawy napiaskowe i kserotermiczne oraz łąki wilgotne i świeże. Wśród zbiorowisk leśnych przestrzennie dominuje kwaśna buczyna Luzulo pilosae-fagetum. Inne postaci lasu bukowego żyzna buczyna niżowa Galio odorati-fagetum oraz bardzo cenna przyrodniczo storczykowa buczyna wolińska Cephalanthero rubrae-fagetum zajmują niewielkie powierzchnie. Rozpowszechniona jest natomiast subatlantycka mezotroficzna dąbrowa Fago-Quercetum petraeae w typie siedliskowym boru mieszanego (pomorski las bukowo- -dębowy). Na nieco uboższych, piaszczystych siedliskach, zwykle wilgotnych i świeżych, wy- x x x x x * x x x x 339

20 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 72, zeszyt 5, 2016 stępuje pomorski las brzozowo-dębowy Betulo- Quercetum roboris. Z piaszczystym, ubogim podłożem związane są zbiorowiska borowe: subatlantycki bór świeży Leucobryo-Pinetum i nadmorski bór sosnowy Empetro-Pinetum. Sporadycznie spotkać można w Parku olsy czy łęgi, natomiast fragmentarycznie wykształcają się brzezina bagienna Vaccinio uliginosi-betuletum pubescentis i grąd subatlantycki Stellario holosteae-carpinetum betuli. Metodyka zbioru i analizy danych W celu określenia priorytetów i zakresu potrzebnych prac przeprowadzono inwentaryzację stanowisk wybranych gatunków obcych na terenie części lądowej parku oraz jego otuliny w granicach Nadleśnictwa Międzyzdroje (łącznie ok. 10 tys. ha). W pracach terenowych wykorzystano połączone metody: marszrutową (topograficzną) i metodę sieci (Faliński 2001). W celu możliwie równomiernego spenetrowania badany teren podzielono na sieć kwadratów o boku 1 km, w których inwentaryzowano wybrane gatunki obce, posiłkując się mapą topograficzną i mapą roślinności rzeczywistej Wolińskiego PN (Anonim 2014). Trasę w każdym kwadracie wytyczano w sposób pozwalający na w miarę równomierną penetrację całego kwadratu, z uwzględnieniem możliwie wszystkich rodzajów siedlisk antropogenicznych (np. drogi, parkingi, osiedla ludzkie, szkółki leśne i nasadzenia) oraz zróżnicowania roślinności. W przypadku zaobserwowania przedstawicieli wybranych taksonów (tab. 1) rejestrowano ich dokładną lokalizację odczytując współrzędne geograficzne (według wskazań GPS). Ponadto określono sposób występowania poszczególnych osobników: jako jednostkowe (ze zliczeniem wszystkich osobników) lub jako powierzchniowe (z oszacowaniem powierzchni płatu zajmowanego przez dany takson). Założono, że za jednostkowe występowanie uważa się obecność od jednego do 30 osobników w grupie. W przypadku większej liczby osobników szacowano zajmowaną powierzchnię (w arach) i udział procentowy obserwowanego gatunku (< 30%, 31 60%, > 60%). Dane z inwentaryzacji w terenie uzupełniono o informacje o występowaniu gatunków obcych pochodzące z Operatu ochrony ekosystemów leśnych wraz z opisem taksacyjnym lasu (Ziarnek, Brodziński 2013) i Operatu ochrony flory i grzybów (Ziarnek, Ziarnek 2013). Ponieważ wymienione opracowania miały różne cele i stosowano w nich różne metody, inne niż w inwentaryzacji, syntetyczna analiza wszystkich dostępnych danych ilościowych była praktycznie niemożliwa. Na mapach rozmieszczenia gatunków zamieszczono więc dwojakie dane: (1) z inwentaryzacji o liczbie osobników lub stopniu pokrycia gatunku wyrażonym w procentach w formie punktów i poligonów o znanych georeferencjach; (2) z opisu taksacyjnego jako procentowe pokrycie gatunku w warstwie roślinności, które na terenie Wolińskiego PN było szacowane w skali wydzielenia, a w otulinie Parku w skali oddziału. W celu określenia stopnia rozprzestrzenienia się wybranych gatunków obcych w zbiorowiskach roślinnych Parku wyniki inwentaryzacji terenowej powiązano z aktualną mapą fitosocjologiczną Wolińskiego PN (Anonim 2014). Naniesienie na mapę współrzędnych geograficznych stanowisk pozwoliło zidentyfikować zespoły i zbiorowiska, do których przenikły badane gatunki obce. Określono także liczbę stanowisk każdego z gatunków w danym zespole czy zbiorowisku. Wyniki W trakcie prac terenowych spenetrowano około 30% badanej powierzchni. Zarejestrowano łącznie 1742 miejsc (ang. waypoint) występowania gatunków obcych (stwierdzeń jednostkowych lub powierzchniowych), z czego 1003 w granicach Wolińskiego PN, a 739 w otulinie Parku (tab. 2). Ze względu na różnice w obfitości występowania gatunku między stwierdzeniami jednostkowymi i powierzchniowymi liczba tak wyznaczonych stanowisk nie oznacza całkowitej liczebności gatunku na badanym obszarze. Przy stwierdzeniach jednostkowych i powierzchniowych jeden punkt może oznaczać obecność wie- 340

21 J. Perzanowska i in. Obce geograficznie gatunki roślin w Wolińskim PN lu osobników (por. mapy rozmieszczenia gatunków) występujących w grupach lub rozproszonych na znacznej przestrzeni. Występowanie wybranych gatunków obcych w Wolińskim Parku Narodowym Obfitość występowania gatunków obcych na terenie Wolińskiego PN i ich zdolność do rozprzestrzeniania się to elementy decydujące o wpływie gatunków obcych na strukturę i funkcje rodzimych ekosystemów. Wśród wybranych do badań dziesięciu taksonów można wyróżnić trzy kategorie: gatunki o największym, średnio dużym i najmniejszym wpływie na naturalne ekosystemy Wolińskiego Parku Narodowego. Do pierwszej grupy należą: świerk pospolity stwierdzono masowe występowanie gatunku na terenie Wolińskiego PN i jego otuliny (949 wydzieleń), liczne odnowienie i nasadzenia (ryc. 1A); czeremcha późna odnotowano liczne stanowiska (90 wydzieleń), często zajmuje duże powierzchnie przy znacznym udziale osobników młodocianych (ryc. 1B); rdestowce Reynoutria spp. odnotowano tylko kilka stanowisk na badanym terenie (7 wydzieleń), aktualnie występują głównie w ekotonie tworząc zwarte płaty i najprawdopodobniej szybko mogą powiększyć zajmowaną powierzchnię; wierzba ostrolistna stwarza wysokie zagrożenie w pasie nadmorskim, ponieważ z sukcesem się rozprzestrzenia, tworząc miejscami zwarte zarośla. Gatunek stwierdzono w 30 wydzieleniach (ryc. 1C); daglezja zielona Pseudotsuga menziesii zanotowano bardzo liczne stanowiska (247 wydzieleń), gatunek często budujący drzewostan, pochodzi z nasadzeń, odnowienia notowano także w podszycie (ryc. 1D). Do gatunków o średnio dużym wpływie na ekosystemy Wolińskiego PN zaliczono: jodłę pospolitą (32 wydzielenia) gatunek o niewielkim potencjale ekspansji, pochodzący głównie z nasadzeń, w kilku miejscach obserwowano słabe, naturalne odnowienie (ryc. 1E); Tab. 2. Liczba stwierdzeń (jednostkowych lub powierzchniowych) poszczególnych gatunków obcych na terenie Wolińskiego Parku Narodowego i jego otuliny (wyniki inwentaryzacji z 2015 r.) Table 2. The number of records (points or polygons) of the surveyed alien vascular plants in Wolin Na onal Park and its buffer zone (results of the inventory from 2015) Liczba stwierdzeń Number of records Takson Taxon Woliński PN Wolin NP Otulina Buffer zone Łącznie In total jodła pospolita Abies alba kasztanowiec biały Aesculus hippocastanum oliwnik wąskolistny Elaeagnus angus folia czeremcha późna Padus sero na świerk pospolity Picea abies daglezja zielona Pseudotsuga menziesii rdestowce Reynoutria spp. 0 (2 * ) 1 1 robinia akacjowa Robinia pseudoacacia wierzba ostrolistna Salix acu folia żywotniki Thuja spp Łącznie/ Total * Według danych z Operatu ochrony flory i grzybów (Ziarnek, Ziarnek 2013) * According to the data from the Report on the protec on of flora and fungi (Ziarnek, Ziarnek 2013) żywotniki Thuja spp. (48 wydzieleń) obserwowano głównie dojrzałe osobniki, słabo się rozprzestrzeniają (ryc. 1F); robinię akacjową mimo że jest gatunkiem o dużym potencjale ekspansji, jak dotąd zajmuje ograniczoną powierzchnię w Parku i jego otulinie (odnotowana w 50 wydzieleniach); najczęściej nie wnika w ustabilizowane zbiorowiska leśne, choć lokalnie dobrze się rozsiewa (ryc. 1G). 341

22 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 72, zeszyt 5, 2016 Picea abies A Ryc. 1A H. Rozmieszczenie wybranych gatunków obcych na terenie Wolińskiego PN (a) i jego otuliny (b): 1 zajęta powierzchnia [a], 2 liczba osobników, 3 udział w drzewostanie według opisu taksacyjnego [%]; przyjęte zakresy wielkości są jednakowe dla wszystkich rycin A H Figs 1A H. Distribu on of selected alien plant species in Wolin NP (a) and its buffer zone (b): 1 cover-abundance of species [a], 2 number of specimens, 3 par cipa on in the tree stand acc. to the assessment report [%]; adopted size ranges are the same for all A H figures Do grupy gatunków mających aktualnie najmniejszy wpływ na przyrodę Wolińskiego Parku Narodowego należą: oliwnik wąskolistny Elaeagnus angustifolia mimo znacznego potencjału rozprzestrzeniania się stwierdzono bardzo ograniczone występowanie (odnaleziono tylko 1 stanowisko); stanowiska tego gatunku nie były też wykazane w Operacie ochrony flory Wolińskiego PN; kasztanowiec biały występuje na niewielu stanowiskach (łącznie w 31 wydzieleniach), zwykle pojedynczo, osobniki pochodzą z nasadzeń; słabo lub wcale się nie rozmnaża (ryc. 1H). 342 Siedliska kolonizowane przez gatunki obce Wybrane do badań taksony były spotykane w różnych typach siedlisk. Część z nich, szczególnie gatunki rozprzestrzeniające się spontanicznie, wykazywała przywiązanie do niektórych zbiorowisk roślinnych. O rozmieszczeniu stanowisk gatunków sadzonych, zwłaszcza świerka i daglezji, decydowała głównie działalność człowieka (ryc. 2A). W niektórych zbiorowiskach roślinnych odnotowano nagromadzenie stanowisk gatunków obcych. I tak np. wierzba ostrolistna związana jest głównie z murawami piaskowymi i wydmami oraz eko-

23 J. Perzanowska i in. Obce geograficznie gatunki roślin w Wolińskim PN Padus sero na B Salix acu folia C 343

24 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 72, zeszyt 5, 2016 Pseudotsuga menziesii D Abies alba E 344

25 J. Perzanowska i in. Obce geograficznie gatunki roślin w Wolińskim PN Thuja spp. F Robinia pseudocacia G 345

26 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 72, zeszyt 5, 2016 Aesculus hippocastanum H tonem wzdłuż nadmorskiego boru sosnowego na klifie. Czeremcha późna z lasami nadmorskimi z udziałem sosny, gdzie stwierdzano ją z podobną częstością zarówno w parku, jak i otulinie. Notowana była także w zbiorowiskach wydmowych (wydmy białe) Elymo- -Ammmophiletum i ekotonowych (min. 7 stanowisk), co jednak nie znalazło odzwierciedlenia w prezentowanych wynikach (zbyt mała dokładność lokalizacji stanowisk). Natomiast jodła pospolita, daglezja zielona, żywotniki i kasztanowiec biały rosną głównie w lasach liściastych z udziałem buka, a rozmieszczenie stanowisk wiąże się z przeprowadzonymi tu niegdyś nasadzeniami. Robinia akacjowa (wg danych z Operatu ochrony flory występująca także w murawach na klifach nad jeziorem Wicko) i świerk pospolity występują z równą częstością w różnych typach zbiorowisk, zarówno w Wolińskim PN, jak i jego otulinie. Rdestowce, czeremcha późna, robinia akacjowa, ale także żywotniki, jodła pospolita i świerk pospolity często występują w miejscach o zaburzonej strukturze roślinności, porośniętych przez zbiorowiska zastępcze (ryc. 2). Są to pobocza dróg, tereny ośrodków wypoczynkowych, dawne obiekty wojskowe, parkingi śródleśne lub inne siedliska, gdzie zlokalizowano infrastrukturę turystyczną oraz sąsiedztwo miejscowości, w których gatunki te sadzone są w ogrodach i rozprzestrzeniają się na przyległe tereny parku narodowego. Rozpatrując stopień skolonizowania poszczególnych zespołów leśnych przez wybrane rośliny obce wzięto również pod uwagę łączną liczbę stanowisk tych gatunków w odniesieniu do powierzchni danego syntaksonu (ryc. 3). Największe zagęszczenie stanowisk stwierdzono w subatlantyckim borze świeżym Leucobryo- -Pinetum i grądzie subatlantyckim Stellario- -Carpinetum (odpowiednio: 2,0 i 1,5 stan./ha). Zespoły te zajmują w Parku niewielkie powierzchnie: bór świeży blisko 100 ha, grąd niecałe 10 ha, czyli odpowiednio 2 i 0,2% powierzchni leśnej Wolińskiego PN. Różnego typu buczyny, stanowiące ponad połowę powierzch- 346

27 J. Perzanowska i in. Obce geograficznie gatunki roślin w Wolińskim PN Ryc. 2. Wybrane gatunki obce w zbiorowiskach roślinnych na terenie Wolińskiego PN: A gatunki pochodzące z nasadzeń, B gatunki rozprzestrzeniające się spontanicznie Fig. 2. The number of locali es of alien species occurring in different types of plant communi es in Wolin NP: A alien species planted during afforesta on, B alien species that spread spontaneously ni lasów Parku, są znacznie mniej narażone na ekspansję gatunków obcych (0,1 stan./ha w przypadku kwaśnej buczyny Luzulo-Fagetum i żyznej buczyny Galio-Fagetum) niż mniej rozpowszechnione zbiorowiska borowe. Pomorski las brzozowo-dębowy Betulo-Quercetum i bukowo-dębowy Fago-Quercetum zajmują pozycję pośrednią (odpowiednio: 0,4 i 0,2 stan./ha). Nie stwierdzono występowania wybranych gatunków obcych w storczykowej buczynie wolińskiej Cephalanthero rubrae-fagetum, olsie porzeczkowym Ribeso-Alnetum oraz zajmujących bardzo niewielkie powierzchnie zbiorowiskach łęgowych, olsie torfowcowym czy brzezinie bagiennej. Ryc. 3. Łączna liczba stanowisk badanych gatunków obcych w poszczególnych zespołach leśnych na tle ich powierzchni w Wolińskim Parku Narodowym (powierzchnia zespołów roślinnych według: Ziarnek, Brodziński 2013): L-P Leucobryo-Pinetum, E-P Empetro-Pinetum, B-Q Betulo-Quercetum, F-Q Fago- -Quercetum, L-F Luzulo-Fagetum, C-F Cephalanthero rubrae-fagetum, G-F Galio-Fagetum, S-C Stellario- -Carpinetum, R-A Ribeso-Alnetum (nie uwidoczniono zbiorowisk o powierzchni < 10 ha) Fig. 3. The total number of locali es of alien plant species recorded in the forest plant associa ons compared with an area covered by these associa ons in Wolin Na onal Park (area covered by different types of forest acc. to Ziarnek and Brodziński 2013): explana on of symbols see above (associa ons covering less than 10 ha are not marked on the diagram) 347

28 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 72, zeszyt 5, 2016 Do obszarów narażonych na największą presję gatunków obcych należą okolice siedzib ludzkich i miejscowości, tereny dawnych obiektów wojskowych, ośrodków wypoczynkowych i innych, w których koncentruje się ruch turystyczny i rekreacyjny, jak również nadmorski pas siedlisk wydmowych i klifowych oraz sąsiedztwo dróg. Dyskusja Problem rozprzestrzeniania się gatunków obcych dotyczy wszystkich parków narodowych w Polsce, choć szerzej rozpatrywany był tylko w niektórych z nich (Danielewicz, Maliński 1997; Barabasz-Krasny i in. 2004; Dajdok i in. 2007; Otręba, Michalska-Hejduk 2014). Analizując jedynie liczbę gatunków obcych podawanych z poszczególnych obiektów, obserwujemy znaczne różnice: od dwóch gatunków na terenie Babiogórskiego PN do 42 w Drawieńskim PN (Otręba, Michalska- -Hejduk 2014). Woliński PN w tym zestawieniu zajmuje pozycję pośrednią z 20 gatunkami roślin obcego pochodzenia. Jednak sama liczba gatunków obcych nie oddaje stopnia zagrożenia ekosystemów. Ważne są także: charakter ich występowania, konkurencyjność wobec rodzimych gatunków i tendencje dynamiczne oraz powierzchnia parku, zróżnicowanie zbiorowisk roślinnych i ich podatność na ekspansję gatunków obcych. Większe nagromadzenie stanowisk gatunków obcych obserwuje się zwykle wokół miejsc będących pod silną antropopresją, jak: ośrodki wypoczynkowe, drogi, parkingi czy osiedla ludzkie, w których gatunki takie często sadzone są w ogródkach przydomowych. Ocena stopnia zagrożenia ekosystemów parku powinna więc być poprzedzona szczegółową analizą zarówno rozmieszczenia gatunków i ich związku z istniejącą infrastrukturą czy zbiorowiskami roślinnymi, jak i prawdopodobieństwem dalszego rozprzestrzeniania się. Obserwacje przeprowadzone w 2015 roku w Wolińskim PN dotyczyły zaledwie wybranych dziesięciu obcych taksonów, dlatego nie dają pełnego obrazu stopnia zagrożenia ekosystemów przez rośliny obcego pochodzenia. Zasadniczym celem prowadzonych badań było dostarczenie danych do zaplanowania szczegółowych zadań zmierzających do eliminacji niepożądanych gatunków, a więc praktycznych działań ochrony czynnej. Uzyskane wyniki pozwoliły na zidentyfikowanie gatunków, które w najwyższym stopniu zagrażają naturalnym ekosystemom oraz wskazanie miejsc, gdzie działania ochronne powinny być podejmowane w pierwszej kolejności, czyli w wydzieleniach najsilniej opanowanych przez gatunki obce, w tym także przez równoczesne występowanie kilku z nich. Pamiętać należy, że wszelkie prace związane z planowaną przebudową drzewostanów powinny być poprzedzone usunięciem gatunków obcych występujących w rejonie planowanych prac. W przeciwnym wypadku gatunki obce mające zdolność do zasiedlenia zbiorowisk przejściowych (zastępczych) skolonizują je i rozprzestrzenią się. Niezwłocznie powinny być usuwane takie gatunki, jak: rdestowiec ostrokończysty, wierzba ostrolistna, czeremcha późna i oliwnik wąskolistny. Działania takie zostały już zapoczątkowane w Wolińskim Parku Narodowym i są planowane na kolejne lata. Robinia akacjowa, mimo stosunkowo niewielkiego udziału w lasach Parku (20 stanowisk), stanowi potencjalne zagrożenie i należy zapobiegać jej rozprzestrzenianiu się, tym bardziej że jest obecna także w otulinie i bezpośrednio przy jej granicach (38 stanowisk). Szczególnie istotne jest usunięcie robinii ze stanowisk na klifach nad jeziorem Wicko, gdzie negatywnie wpływa na różnorodność flory, zwłaszcza kserotermicznej i zagraża gatunkom rzadkim w Parku. Gatunki takie, jak: jodła pospolita, kasztanowiec biały, żywotniki, choć występują w Wolińskim PN i otulinie, ze względu na słabe możliwości ekspansji, nie stanowią aktualnie istotnego zagrożenia i ich usuwanie można wykonać sukcesywnie w kolejnych latach. Dalszej dyskusji wymaga sposób podejścia w Wolińskim Parku Narodowym do problemu przebudowy drzewostanów z dużym udziałem świerka czy daglezji uznanych za stwarzające 348

29 J. Perzanowska i in. Obce geograficznie gatunki roślin w Wolińskim PN wysokie zagrożenie dla ekosystemów Parku. Gatunki te są szeroko rozpowszechnione na terenie Parku, a w niektórych wydzieleniach nasadzenia pochodzące z przełomu XIX i XX wieku mają charakter jednogatunkowej plantacji, która spowodowała w siedlisku zmiany uniemożliwiające spontaniczną dyspersję rosnących w sąsiedztwie gatunków rodzimych. Uwaga ta dotyczy przede wszystkim daglezji gatunku, który doskonale zaadaptował się w Europie. W otulinie Parku (w lasach Nadleśnictwa Międzyzdroje) nadal sadzi się świerka, niekiedy na znacznych powierzchniach. Przy dużej produktywności nasion i opanowywaniu nowych terenów przez naturalne odnowienie świerkowe, ograniczenie jego udziału, a tym bardziej eliminacja z obszaru Parku będzie bardzo trudna. Aktualnie usuwanie obu gatunków z terenu Parku na skalę masową nie jest przyrodniczo uzasadnione. Nie powinno się także likwidować starych, pomnikowych drzew. Zachowanie pojedynczych osobników jest możliwe ze względów krajobrazowych, naukowych i historycznych jako pamiątek kultury leśnej, przy równoczesnym monitorowaniu ich otoczenia i usuwaniu odnowienia naturalnego. Z pewnością należałoby natomiast dążyć do konsekwentnej przebudowy drzewostanów i stopniowego uwalniania litych drzewostanów bukowych bądź sosnowych od domieszki niepożądanych gatunków, jednocześnie dbając, aby gatunki obce nie były sadzone w pobliżu granic parku. W Planie ochrony Wolińskiego PN słusznie zaproponowano dla ich wprowadzania bufor przynajmniej 100 m, aby nie stanowiły w przyszłości źródła diaspor. Bardzo ważnym elementem edukacyjnym z zakresu zapobiegania inwazji gatunków obcych jest rozpowszechnianie wiedzy o niebezpieczeństwach związanych z ich masowym występowaniem. Przydatna byłaby akcja informacyjna dla dorosłych i młodzieży, szczególnie w miejscowościach leżących w pobliżu Wolińskiego PN, polegająca choćby na rozdawaniu ulotek bądź ułatwiająca nabywanie sadzonek rodzimych drzew i krzewów, którymi obsadzane byłyby grunty prywatne przy granicach Parku, przy jednoczesnym usuwaniu szczególnie niebezpiecznych gatunków obcych. Podziękowania Dziękujemy Recenzentom za wnikliwe uwagi, które pomogły nam w przygotowaniu artykułu. Badania terenowe były wykonane na zlecenie Wolińskiego Parku Narodowego i sfinansowane ze środków Funduszu Leśnego w ramach projektu Inwentaryzacja obcych geograficznie i inwazyjnych gatunków roślin w Wolińskim Parku narodowym i jego otulinie w lasach Nadleśnictwa Międzyzdroje na wyspie Wolin (umowa nr 109/2015). PIŚMIENNICTWO Anonim Mapa przeglądowa roślinności (rzeczywistej). Woliński Park Narodowy, województwo zachodniopomorskie. Stan na Skala 1: Barabasz-Krasny B., Sołtys A., Popek R Drzewa i krzewy obcego pochodzenia w Ojcowskim Parku Narodowym. W: Partyka J. (red.). Zróżnicowanie i przemiany środowiska przyrodniczo- -kulturowego Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Tom 2. Kultura. Ojcowski Park Narodowy, Ojców: DAISIE. Delivering Alien Invaasive Species Inventories for Europe [ dostęp: r. Dajdok Z., Krzysztofiak A., Krzysztofiak L., Romański M., Śliwiński M Rośliny inwazyjne w Wigierskim Parku Narodowym. Wigierski Park Narodowy, Krzywe. Danielewicz W., Maliński T Drzewa i krzewy obcego pochodzenia w lasach Wielkopolskiego Parku Narodowego. Roczniki Dendrologiczne 45: Decyzja VI/23 Konwencji CBD [ cbd.int/decision/cop/default.shtml?id=7197]; dostęp: r. Faliński J.B Przewodnik do długoterminowych badań ekologicznych. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Faliński J.B Inwazje w świecie roślin: mechanizmy, zagrożenia, projekt badań. Phytocoenosis 16 (N.S.) Seminarium Geobotanicum 10: Gatunki obce w Polsce. Baza danych Instytutu Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk [ iop.krakow.pl/ias/projekt]; dostęp: r. 349

30 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 72, zeszyt 5, 2016 Głowaciński Z., Okarma H., Pawłowski J., Solarz W. (red.) Gatunki obce w faunie Polski. Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, Kraków. Kondracki J Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Konwencja Konwencja o Różnorodności Biologicznej [ dostęp: r. Najberek K., Solarz W Gatunki obce. Przyczyny inwazyjnych zachowań i sposoby zwalczania. Kosmos 65 (1): NOBANIS. European Network on Invasive Alien Species [ dostęp: r. Otręba A., Michalska-Hejduk D. (red.) Inwazyjne gatunki roślin w Kampinoskim Parku Narodowym i jego sąsiedztwie. Kampinoski Park Narodowy, Izabelin. Piotrowska H Rośliny naczyniowe wyspy Wolina i południowo-wschodniego Uznamu. Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Prace Komisji Biologicznej 30 (4). Rozporządzenie Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2011 roku w sprawie listy roślin i zwierząt gatunków obcych, które w przypadku uwolnienia do środowiska przyrodniczego mogą zagrozić gatunkom rodzimym lub siedliskom przyrodniczym. Dz. U Nr 210, poz Sudnik-Wójcikowska B., Koźniewska B Słownik z zakresu synantropizacji szaty roślinnej. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Szafer W., Zarzycki K. (red.) Szata roślinna Polski. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. Tokarska-Guzik B., Dajdok Z., Zając M., Urbisz A., Danielewicz W Identyfikacja i kategoryzacja roślin obcego pochodzenia jako podstawa działań praktycznych. W: Kącki Z., Stefańska- -Krzaczek E. (red.). Synantropizacja w dobie zmian różnorodności biologicznej. Acta Botanica Silesiaca 6: Tokarska-Guzik B., Dajdok Z., Zając M., Zając A., Urbisz A., Danielewicz W., Hołdyński C Rośliny obcego pochodzenia w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem gatunków inwazyjnych. GDOŚ, Warszawa. Ustawa Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 roku. Dz. U. Nr 92 poz Ziarnek K., Brodziński B Projekt planu ochrony Wolińskiego parku Narodowego na lata Operat ochrony ekosystemów leśnych. Woliński PN (manuskrypt). Ziarnek K., Ziarnek M Projekt planu ochrony Wolińskiego parku Narodowego na lata Operat ochrony flory i grzybów. Rośliny naczyniowe. Woliński PN (manuskrypt). SUMMARY Chrońmy Przyrodę Ojczystą 72 (5): , 2016 Perzanowska J., Korzeniak J., Król W., Cierlik G., Tworek S. Occurrence of some geographically alien plant species in Wolin Na onal Park and its buffer zone A total of 49 alien species were identified in the Wolin National Park (Ziarnek, Ziarnek 2013). Some of them are native to the flora of Poland but alien to Wolin, because localities in Wolin NP are situated outside the limits of their natural range. The list of species includes both non-invasive and invasive species of alien origin, posing a real threat to the local flora. In 2015, an inventory was conducted for the localities of ten alien taxa selected by the Park s administration, both in the mainland part of WNP and its buffer zone within the boundaries of the Międzyzdroje Forest Division (Table 1). The objective of this study was to analyse the distribution and abundance of the above-mentioned species in order to prepare an efficient plan of measures preventing their spread. About 30% of the surveyed area was penetrated during the fieldwork and a total of 1742 sites (both in the form of single spots/points and polygons) were listed (Table 2). In each of them, the count or cover-abundance of alien species was determined. The results of the inventory were completed with the information on the occurrence of alien species collected for the purpose of the Wolin NP Conservation Plan (Ziarnek, Brodziński 2013; Ziarnek, Ziarnek 2013). Distribution and abundance of alien species in Wolin NP and its buffer zone were assessed based on the inventory data and the assessment report (Ziarnek, Brodziński 2013) Figs 1A H. In order to examine the process of penetration 350

31 J. Perzanowska i in. Obce geograficznie gatunki roślin w Wolińskim PN of alien species into plant communities, the field inventory data were related to the current phytosociological map of Wolin NP. Plant associations and communities with the presence of the investigated alien species were identified and the number of sites for each species in a given association or community was determined. For example, it was found that Salix acutifolia is mainly associated with psammophilous grasslands and dunes as well as an ecotone along the coastal pine forest on a cliff, Padus serotina with coastal pine forests and yellow coastal dunes Elymo-Ammmophiletum, while fir, Douglas fir, thujas, horse chestnut with deciduous forests with beech trees, even though the location of these sites probably results from former plantings. Some species, such as locust or spruce, occur with similar frequency in different types of communities (Fig. 2). Alien species were often found in places with disturbed vegetation structure, defined as vicarious communities, i.e. roadsides, areas of recreation centres, military lands, parking lots located in forest and the neighbourhood of populated places. The greatest concentration of sites with the selected species of alien origin was found in the Subatlantic fresh pine forest Leucobryo-Pinetum and the Subatlantic mixed lime-oak-hornbeam forest Stellario-Carpinetum. Beech forests dominating in the forest cover of the Park proved to be much less vulnerable to the expansion of alien species (Fig. 3). Padus serotina, Picea abies, Salix acutifolia and Pseudotsuga menziesii had the greatest impact on natural ecosystems of Wolin NP. The areas most exposed to alien species are environs of towns and villages, recreation and tourist centres, as well as the coastal strip of dune and cliff habitats. The obtained results will help to plan active protection by indicating places and species that should be removed from Wolin NP and its buffer zone in the first place, because of the threat they pose to the development and functioning of natural ecosystems. In the case of spruce, which migrates and penetrates the Wolin NP forests from plantings in the buffer zone of the Park, the effectiveness of these measures will require a close cooperation with the Administration of the Międzyzdroje Forest Division responsible for the forestry in the immediate vicinity of the Park. 351

32 ARTYKUŁY Chrońmy Przyr. Ojcz. 72 (5): , 2016 Storczyk drobnokwiatowy Orchis ustulata (Orchidaceae) w południowo-zachodniej części Gór Świętokrzyskich aktualizacja rozmieszczenia, stan zasobów i zagrożenia Burnt orchid Orchis ustulata (Orchidaceae) in the south-western part of the Świętokrzyskie Mountains (S Poland) current distribu on, resources and threats GRZEGORZ ŁAZARSKI Zakład Taksonomii Roślin, Fitogeografii i Herbarium Instytut Botaniki, Uniwersytet Jagielloński Kraków, ul. Kopernika 27 grzegorz.lazarski@gmail.com Słowa kluczowe: Orchis ustulata, gatunki zagrożone, Góry Świętokrzyskie, Wzgórza Chęcińskie, aktywna ochrona siedlisk. Przedstawiono zaktualizowane rozmieszczenie storczyka drobnokwiatowego Orchis ustulata L. w południowo-zachodniej części Gór Świętokrzyskich w oparciu o badania prowadzone w latach Dotąd gatunek był notowany na tym terenie na 13 stanowiskach. W trakcie badań potwierdzono jego występowanie na czterech stanowiskach znanych z literatury, a ponadto odnaleziono pięć nowych. Oszacowano zasoby gatunku, a dla nowych stanowisk załączono zdjęcia fitosocjologiczne. Wskazano również główne zagrożenia i propozycje ochrony storczyka drobnokwiatowego na badanym obszarze. Wstęp Storczyk drobnokwiatowy Orchis ustulata L. (Orchidaceae; ryc. 1) jest gatunkiem europejsko-zachodnioazjatyckim. Występuje niemal na całym obszarze Europy (wyłączając północną część Półwyspu Skandynawskiego i Wysp Brytyj skich oraz południową część Półwyspu Iberyjskiego), na Kaukazie oraz na Nizinie Zachodniosyberyjskiej (Meusel i in. 1965; Hultén, Fries 1986). W Polsce występują dwa podgatunki storczyka drobnokwiatowego: typowy subsp. ustulata (rosnący na większości stanowisk) oraz późny subsp. aestivalis (Kümpel) Kümpel et Mrkvicka (jedyne pewne stanowisko tego taksonu stwierdzono na Pogórzu Cieszyńskim) (Bernacki i in. 2014). Zasięg storczyka w kraju obejmuje przede wszystkim dolinę dolnej Wisły, Dolny Śląsk i Sudety, Wyżyny: Małopolską, Śląsko-Krakowską i Lubelską oraz Karpaty. Obecnie potwierdzono niewielką liczbę stanowisk znanych z lite - ratury przede wszystkim na Wyżynie Małopolskiej, w Pieninach, Gorcach i Tatrach (Frey, Frey 2006; Podsiedlik, Bednorz 2011; Bernacki i in. 2014; Kozłowska-Kozak i in. 2014). Najbardziej znaczącymi miejscami koncentracji istniejących stanowisk storczyka drobnokwiatowego w kraju są Wzgórza Chęcińskie w me- 352

33 G. Łazarski Storczyk drobnokwiatowy w Górach Świętokrzyskich Ryc. 1. Storczyk drobnokwiatowy Orchis ustulata na wykaszanej murawie u podnóża południowego stoku góry Rzepki koło Korzecka ( r., fot. G. Łazarski) Fig. 1. Burnt orchid Orchis ustulata in the mown grassland at the foot of the southern slope of Mt Rzepka near Korzecko (17 May, 2013; photo by G. Łazarski) zoregionie Gór Świętokrzyskich oraz Garb Pińczowski (Bernacki i in. 2014). Pierwsze dane o jego występowaniu w Górach Świętokrzyskich (w Niewachlowie koło Kielc) zawiera praca Puringa (1899). W okresie międzywojennym storczyk ten został odnaleziony na wzgórzach w pobliżu Chęcin oraz w przełomowym odcinku Lubrzanki przy górze Radostowa (Kaznowski 1928). Główne dane o rozmieszczeniu storczyka drobnokwiatowego w Górach Świętokrzyskich zawierają prace Bróża i Przemyskiego (1987; 1988; 1989). Podsiedlik i Bednorz (2011) w ostatnich latach dokonali rewizji znanych z literatury botanicznej notowań gatunku w południowo-zachodniej części Gór Świętokrzyskich. W trakcie prowadzonych przez autora systematycznych badań fitogeograficznych odnaleziono na tym terenie nowe stanowiska storczyka. Celem pracy jest prezentacja nowych stanowisk, uzupełnienie rewizji notowań literaturowych, oszacowanie zasobów wyrażonych liczbą pędów kwitnących, charakterystyka preferencji fitocenotycznych oraz wskazanie głównych za- 353

34 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 72, zeszyt 5, 2016 grożeń i propozycji ochrony storczyka drobnokwiatowego w południowo-zachodniej części Gór Świętokrzyskich. Metodyka Badania prowadzono w latach w południowo-zachodniej części Gór Świętokrzyskich. Daty florystyczne dotyczące gatunków zagrożonych zbierane były zgodnie z metodą topogramu (Faliński 1990). Stanowiska storczyka drobnokwiatowego zarówno znalezione przez autora, jak i niepotwierdzone (a znane z literatury) zlokalizowano w sieci ATPOL (Zając 1978). Na większości nowych stanowisk, w jednorodnych płatach roślinności, wykonano zdjęcia fitosocjologiczne zgodnie z metodyką Braun-Blanqueta (Pawłowski 1977). Na stwierdzonych stanowiskach oszacowano zasoby storczyka drobnokwiatowego, zliczając jedynie kwitnące pędy. Nazwy roślin przytoczono zgodnie z Mirkiem i innymi (2002), a zbiorowisk roślinnych z Matuszkiewiczem (2008). Nazewnictwo regionów fizycznogeograficznych Wyżyny Małopolskiej podano według Kondrackiego (2002). Rozmieszczenie stanowisk w południowo-zachodniej części Gór Świętokrzyskich przedstawiono na mapie punktowej (ryc. 2). Ryc. 2. Rozmieszczenie storczyka drobnokwiatowego Orchis ustulata w południowo-zachodniej części Gór Świętokrzyskich: a nowe stanowiska; b stanowiska potwierdzone przez autora; c stanowiska znane z literatury; d stanowiska niepotwierdzone po 1990 roku; e główne drogi; f linie kolejowe; g rzeki; h zbiorniki wodne; i lasy; j kamieniołomy; k obszary zurbanizowane; l granice jednostek o boku km sieci ATPOL; 1 18 numery stanowisk odpowiadające numeracji zastosowanej w wykazie stanowisk Fig. 2. Distribu on of the burnt orchid Orchis ustulata in the south-western part of the Świętokrzyskie Mountains: a new locali es; b locali es confirmed by the author; c locali es known from the literature; d locali es not confirmed a er 1990; e main roads; f railway lines; g rivers; h water bodies; i forests; j quarries; k urban areas; l boundaries of km units in the ATPOL grid system; 1 18 numbers of locali es corresponding to numbering used in the list of locali es 354

35 G. Łazarski Storczyk drobnokwiatowy w Górach Świętokrzyskich Wyniki Dotychczas z południowo-zachodniej części Gór Świętokrzyskich odnotowano 13 stanowisk storczyka drobnokwiatowego (podgatunku typowego). W wyniku badań prowadzonych w latach potwierdzono występowanie gatunku na czterech stanowiskach, a ponadto znaleziono pięć nowych. Ogólnie zatem z eksplorowanego terenu znanych jest 18 stanowisk, które zlokalizowane są w 13 kwadratach kartogramu sieci ATPOL o boku 2,5 2,5 km (ryc. 2). Liczebność obserwowanych populacji na poszczególnych stanowiskach wahała się od jednego osobnika (góry: Zamkowa i Berberysówka) do ponad 120 (na górze Zegzeli). Większość populacji składała się z kilku kilkunastu osobników. Gatunek notowano głównie w nasłonecznionych, luźnych murawach z klasy Festuco-Brometea i ciepłolubnych okrajkach z klasy Trifolio-Geranietea (oraz w zbiorowiskach pośrednich między nimi), wykształconych na bogatym w węglan wapnia podłożu w częściach szczytowych i głównie południowych stokach wzniesień. Wykaz stanowisk Objaśnienia zastosowanych symboli:!! nowe stanowisko,! stanowisko potwierdzone przez autora (stanowisko niepotwierdzone zapisano bez znaków dodatkowych),? stanowisko wątpliwe, niepotwierdzone po 1990 roku. Wzgórza Chęcińskie EE Milechowska Góra (Massalski 1962).?EE8201? Bocheńska Góra (= Czubatka) Głazek (1976) oraz Podsiedlik i Bednorz (2011) podają taką lokalizację za Massalskim (1962). Ostatni z wymienionych autorów w rozbudowanym opisie przedstawia najcenniejsze elementy szaty roślinnej wzgórz nad Wierną Rzeką : Czubatki i Milechowskiej Góry. Pojawiły się rozbieżności, którego wzniesienia dotyczy opis, gdzie wymieniony został storczyk drobnokwiatowy. Według autora niniejszego artykułu, opis (kończący się na str. 47), w którym pada nazwa gatunku jest kontynuacją wcześniejszego akapitu (ze str. 46), bez wątpienia dotyczącego Milechowskiej Góry. Ponadto w dalszym akapicie Massalski (1962) charakteryzuje szczyt Czubatki jako przedstawiający największą wartość przyrodniczą. Nie wymienia tam jednak storczyka drobnokwiatowego jako składnika flory tego wzniesienia. Stąd w odczuciu autora stanowisko z opisu Massalskiego (1962) należy zlokalizować na Milechowskiej Górze, a przypisanie tego stanowiska do góry Czubatki przez późniejszych badaczy jest błędne. EE Na S od wsi Podpolichno (Głazek 1976; Podsiedlik, Bednorz 2011). EE8300! 3. Na NW od Chęcin, góra Sosnówka, stok E i N (Podsiedlik, Bednorz 2011); w 2011 roku na E stoku stwierdzono jedenaście, a w 2012 na N stoku zanotowano sześć kwitnących pędów.!! 4. Na W od Chęcin, wzniesienie na S od góry Sosnówki; w 2011 roku na całym wzniesieniu naliczono ponad 90 kwitnących pędów, w latach kolejnych populacja była mniej liczna (ok. 40 pędów kwitnących w latach 2012 i 2013). Skład gatunkowy fitocenozy, w której rósł storczyk drobnokwiatowy na tym stanowisku, przedstawia poniższe zdjęcie fitosocjologiczne. Zdj. 1. Data: r.; powierzchnia płatu 25 m 2. Zwarcie: C 95%, D m znikome. C: Brachypodium pinnatum 3, Festuca trachyphylla 2, Geranium sanguineum 2, Carex caryophyllea 1, Centaurea scabiosa 1, Galium boreale 1, Orchis ustulata subsp. ustulata 1, Peucedanum oreoselinum 1, Polygala comosa 1, Anthericum ramosum +, Arabis hirsuta +, Centaurea stoebe +, Chamaecytisus ruthenicus +, Cerastium arvense +, Cotoneaster integerrimus +, Dianthus carthusianorum +, Erigeron acris subsp. acris +, Euphorbia cyparissias +, Fragaria viridis +, Helianthemum nummularium subsp. obscurum +, Plantago media +, Prunella grandiflora +, Salvia pratensis +, Sanguisorba minor +, Thesium linophyllon +. W pobliżu płatu rosły m.in.: Aster amellus, Inula ensifolia, Pulsatilla pratensis.!! 5. Na S od E krańca wsi Gościniec, góra Zegzela, osobniki skupione są w dwóch subpopulacjach na szczycie (ryc. 3) i stokach wzniesienia. W 2014 roku subpopulacja z części szczytowej liczyła ponad 70 kwitnących pędów. Niewiele mniej pędów kwitnących stwierdzono na SW stoku, zaś na S stoku tylko dwa. W szczytowej części góry Zegzeli, gdzie rósł storczyk drobnokwiatowy, wykonano poniższe zdjęcie fitosocjologiczne. 355

36 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 72, zeszyt 5, 2016 nummularium subsp. obscurum +, Hieracium pilosella +, Inula ensifolia +, Juniperus communis +, Leontodon hispidus subsp. hispidus +, Melampyrum arvense +, Medicago falcata +, Picris hieracioides +, Pinus sylvestris +, Plantago media +, Potentilla arenaria +, Prunus spinosa +, Rosa sp. +, Salvia pratensis +, Sanguisorba muricata +, Seseli annuum +, Thesium linophyllon +, Trifolium montanum +; D: Eurhynchium pulchellum 2, Amblystegium serpens +, Brachythecium glareosum +, B. rutabulum +. EE Rezerwat Góra Zelejowa (Ciosek, Bzdon 2000; Podsiedlik, Bednorz 2011). EE Czerwona Góra (Massalski 1962); leg. K. Kaznowski 1925 (KRAM).! 8. Na NE od wsi Bolechowice, góra Berberysówka (Bróż, Przemyski 1987; 1988); jeden kwitnący pęd w 2013 roku. EE8310! 9. Na N od E krańca wsi Korzecko, góra Rzepka (Bróż, Przemyski 1987, 1989; Podsiedlik, Bednorz 2011), stanowisko obejmuje dwie subpopulacje: na S stoku (gdzie w zarastającej murawie kserotermicznej na terenie rezerwatu Góra Rzepka w 2013 r. stwierdzono ok. 20 kwitnących pędów) oraz u podnóża wzniesienia od S strony (w 2013 r. na wykaszanej murawie kserotermicznej położonej poza granicą rezerwatu obserwowano około 30 kwitnących pędów ryc. 1). Ryc. 3. Storczyk drobnokwiatowy Orchis ustulata na zarastającej murawie szczytowa część góry Zegzeli koło Gościńca ( r., fot. G. Łazarski) Fig. 3. Burnt orchid Orchis ustulata in the overgrown grassland the upper part of Mt Zegzela near Gościniec (15 May, 2014; photo by G. Łazarski) Zdj. 2. Data: r.; powierzchnia płatu 25 m 2. Zwarcie: B 10%, C 95%, D m 10%. B: Juniperus communis 1, Pinus sylvestris 1, Cornus sanguinea +, Rosa canina +; C: Festuca trachyphylla 3, Aster amellus 1, Brachypodium pinnatum 1, Carex caryophyllea 1, Galium boreale 1, Fragaria viridis 1, Orchis ustulata subsp. ustulata 1, Polygala comosa 1, Salvia verticillata 1, Sanguisorba minor 1, Achillea pannonica +, Agrimonia eupatoria +, Anthyllis vulneraria subsp. polyphylla +, Arabis hirsuta +, Arrhenatherum elatius +, Asperula tinctoria +, Carlina intermedia +, Centaurea scabiosa +, Chamaecytisus ruthenicus +, Elymus repens +, Euphorbia cyparissias +, Galium verum +, Helianthemum EE8311! 10. Chęciny, Góra Zamkowa (Bróż, Przemyski 1987, 1988; Podsiedlik, Bednorz 2011); jeden kwitnący pęd w 2013 roku. EE8322!! 11. Na W od wsi Lipowica, góra Grabówka, gatunek występuje w dwóch subpopulacjach: na N stoku w części przyszczytowej (45 kwitnących pędów) oraz na SE stoku (26 kwitnących pędów) w 2013 roku. W części przyszczytowej N stoku wykonano poniższe zdjęcie fitosocjologiczne. Zdj. 3. Data: r.; powierzchnia płatu 25 m 2. Zwarcie: C 80%, D m 40%. C: Festuca trachyphylla 3, Brachypodium pinnatum 2, Trifolium montanum 1, Asperula tinctoria +, Briza media +, Carex caryophyllea +, Carlina vulgaris +, Centaurea scabiosa +, Chamaecytisus ruthenicus +, Coronilla varia +, Dactylis glomerata subsp. glomerata +, Euphorbia cyparissias +, 356

37 G. Łazarski Storczyk drobnokwiatowy w Górach Świętokrzyskich Falcaria vulgaris +, Filipendula vulgaris +, Fragaria viridis +, Galium verum +, Hieracium pilosella +, Leontodon hispidus subsp. hispidus +, Orchis ustulata subsp. ustulata +, Polygala comosa +, P. vulgaris +, Salvia verticillata +, Sanguisorba minor +, Thesium linophyllon +, Veronica vindobonensis +; D: Abietinella abietina 2, Eurhynchium pulchellum 2.!! 12. Na N od SW krańca wsi Lipowica; pięć kwitnących pędów w 2014 roku. Storczyk drobnokwiatowy rósł w zbiorowisku, którego skład gatunkowy przedstawia poniższe zdjęcie fitosocjologiczne. Zdj. 4. Data: r.; powierzchnia płatu ok. 20 m 2. Zwarcie: C 95%, D m 5%. C: Galium boreale 3, Festuca trachyphylla 2, Fragaria viridis 1, Galium verum 1, Salvia pratensis 1, Thesium linophyllon 1, Anemone sylvestris +, Briza media +, Carex caryophyllea +, Chamaecytisus ruthenicus +, Clematis recta +, Coronilla varia +, Cotoneaster integerrimus +, Dactylis glomerata subsp. glomerata +, Euphorbia cyparissias +, Helianthemum nummularium subsp. obscurum +, Hieracium pilosella +, Hypericum perforatum +, Orchis ustulata subsp. ustulata +, Peucedanum cervaria +, Plantago media +, Polygala comosa +, Pulsatilla pratensis +, Rhamnus catharticus +, Sanguisorba minor +, Seseli annuum +, Veronica spicata subsp. spicata +, Viola hirta +; D: Abietinella abietina 1, Eurhynchium pulchellum +. EE Na N od wsi Kowala (Bróż, Maciejczak 1991; Podsiedlik, Bednorz 2011). EE8410!! 14. Na N od W krańca wsi Kowala Mała; cztery kwitnące pędy w 2015 roku. Padół Kielecko-Łagowski Pasmo Kadzielniańskie EE Góra Grabina (Bróż, Przemyski 1988); 16. Góra Dalnia (Bróż, Przemyski 1988). Wzgórza Oblęgorsko-Tumlińskie Wzgórza Kostomłockie EE Kilometr na NW od wsi Laskowa, oddział leśny 110, obręb Kielce (Bróż, Przemyski 1987; 1988). EE Niewachlów (Puring 1899). Dyskusja Storczyk drobnokwiatowy jest zagrożony w całym europejskim zasięgu (Bilz i in. 2011; Bernacki i in. 2014). W Polsce podlega ochronie ścisłej (Rozporządzenie 2014). Ponadto został zamieszczony w Polskiej czerwonej księdze roślin (jako gatunek zagrożony wymarciem kategoria EN) oraz w Czerwonej liście (gdzie przypisano mu kategorię R Zarzycki, Szeląg 2006). W północnej i wschodniej części kraju storczyk drobnokwiatowy nie był potwierdzony po 1990 roku (Jackowiak i in. 2007; Bernacki i in. 2014). Na Wyżynie Małopolskiej został uznany za gatunek zagrożony wymarciem (kategoria EN Bróż, Przemyski 2009). Liczebność populacji storczyka drobnokwiatowego na większości polskich stanowisk jest bardzo mała wynosi zwykle kilka osobników. Jedynie na Wyżynie Małopolskiej (na Garbie Pińczowskim i Wzgórzach Chęcińskich) oraz na Pogórzu Cieszyńskim obserwowano liczniejsze populacje (kilkanaście lub kilkadziesiąt osobników) (Bernacki i in. 2014). Wzgórza Chęcińskie są drugim po Garbie Pińczowskim obszarem o najwyższej liczebności populacji storczyka drobnokwiatowego na Wyżynie Małopolskiej a tym samym w Polsce. Najobfitsze stanowiska składają się tam z kilkudziesięciu osobników, a nawet ponad 100 kwitnących pędów obserwowano na górze Zegzeli (ryc. 3). Mimo iż niektóre populacje storczyka drobnokwiatowego w Górach Świętokrzyskich są dość liczne, gatunek należy uznać za zagrożony w tym mezoregionie. Wykazano niekorzystne tendencje w dynamice populacji gatunku. Po 1990 roku potwierdzono tylko siedem spośród 13 znanych stanowisk (ryc. 2), a większość z obserwowanych populacji składa się z pojedynczych osobników. Odnalezienie pięciu nowych stanowisk jest raczej rezultatem regularnych i szczegółowych badań niż tendencji gatunku do zwiększania obszaru występowania. Warto zwrócić uwagę, że aktualne stanowiska storczyka drobnokwiatowego koncentrują się na wzniesieniach blisko Chęcin, a notowania z peryferycznych obszarów Wzgórz Chęcińskich i sąsiednich 357

38 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 72, zeszyt 5, 2016 mikroregionów Gór Świętokrzyskich nie zostały potwierdzone po 1990 roku (ryc. 2). Zatem zasięg gatunku w Górach Świętokrzyskich się zmniejsza, a Wzgórza Chęcińskie są obecnie jedyną ostoją storczyka na ich obszarze. Główne zagrożenia dla storczyka drobnokwiatowego wynikają z charakteru zajmowanych przez niego siedlisk. Utrzymanie muraw kserotermicznych i innych ciepłolubnych siedlisk otwartych, gdzie gatunek występuje, jest ściśle związane z kontynuacją ekstensywnych form gospodarowania (głównie działalności pasterskiej). W ostatnich dziesięcioleciach na skutek zmian w rolnictwie zaprzestano wypasu zwierząt na łąkach, murawach kserotermicznych czy w lasach (np. w świetlistych dąbrowach). Przy braku działalności pasterskiej (lub też wykaszania połączonego ze zbiorem biomasy) murawy kserotermiczne zarastają przez krzewy i podrost drzew. Przemiany sukcesyjne tych ciepłolubnych zbiorowisk na terenie Wzgórz Chęcińskich są bardzo zaawansowane. Powierzchnie zajęte przez murawy zmniejszają się, ustępując formacjom ekspansywnych krzewów (przede wszystkim śliwy tarniny Prunus spinosa, jałowca pospolitego Juniperus communis). Niekorzystny wpływ na obserwowane murawy mają również samosiejki sosny zwyczajnej Pinus sylvestris, które tworzą zwarte ugrupowania w znacznej odległości od osobnika macierzystego. Wzrastające krzewy i drzewa ograniczają dopływ światła do roślin muraw, a z czasem prowadzą do całkowitego zacienienia najniższych warstw roślinności. W stosunkowo krótkim czasie dochodzi do przekształcenia kwietnych muraw kserotermicznych w ubogie florystycznie zarośla (Mróz, Bąba 2010). Najbardziej wrażliwe ciepłolubne i światłożądne gatunki muraw w warunkach długotrwałego zacienienia wymierają. Dlatego dla utrzymania stanowisk storczyka drobnokwiatowego niezbędne są zabiegi ochronny czynnej (regularnie powtarzane wycinanie krzewów i młodych drzew, najlepiej połączone z kontrolowanym wypasem zwierząt lub wykaszaniem), które ograniczałyby zarastanie otwartych zbiorowisk ciepłolubnych. Spośród aktualnych notowań gatunku, ze względu na skrajnie niską liczebność populacji, stanowiska na Górze Zamkowej i Berberysówce są krytycznie zagrożone. Na pierwszym z wymienionych stanowisk storczykowi zagraża dodatkowo wysoka presja turystyczna (storczyk rośnie on w pobliżu ścieżki prowadzącej ku ruinom zamku). Natomiast południowy stok i szczytowa część Berberysówki są w dużym stopniu porośnięte przez roślinność krzewiastą, a murawy stanowią obecnie tylko niewielkie enklawy. Poważnie zagrożone jest również stanowisko na południe od miejscowości Kowala Mała. Leży ono w bardzo bliskim sąsiedztwie kopalni wapieni, której obszar jest sukcesywnie powiększany (stanowiska na północ od Kowali nie potwierdzono w ostatnich obserwacjach). W związku z wysoką antropopresją storczyk prawdopodobnie wyginął na stanowiskach zlokalizowanych na obrzeżach miasta Kielce (niemniej jednak na górach Dalnia i Grabina wciąż występują potencjalne siedliska dla gatunku). Na Milechowskiej i Czerwonej Górze storczyk był notowany w okresie międzywojennym (Massalski 1962), a współcześnie nie został potwierdzony (zapewne wyginął tam w wyniku zarastania otwartych siedlisk ciepłolubnych). Stanowiska na górze Rzepce, Zelejowej oraz (historyczne) na Milechowskiej Górze położone są w granicach rezerwatów przyrody, a mimo takiego statusu ochronnego (z wyjątkiem Góry Zelejowej) nie obserwowano tu zabiegów ochrony czynnej. Ponadto zdecydowana większość stanowisk leży w obrębie obszaru Natura 2000 (Wzgórza Chęcińsko-Kieleckie, kod PLH260041), jednakże niezbędne zabiegi ochrony czynnej nie są zapewnione (!). Działania takie powinny być niezwłocznie wykonane, przynajmniej na stanowiskach, gdzie stwierdzono obfite populacje storczyka, tj. na: górze Zegzeli, wzniesieniu na południe od góry Sosnówki oraz na wzniesieniu Grabówki (na zachód od wsi Lipowica). Według Bernackiego i innych (2014), wszystkie większe stanowiska storczyka drobnokwiatowego zasługują na objęcie ochroną w formie użytków ekologicznych bądź rezer- 358

39 G. Łazarski Storczyk drobnokwiatowy w Górach Świętokrzyskich watów, co ułatwiłoby ochronę czynną. Istotne jest, aby prowadzono również regularny monitoring przyrodniczy stanowisk, pozwalający śledzić wpływ zabiegów ochrony czynnej na stan populacji. Badania były częściowo finansowane ze środków DS na zadania służące rozwojowi młodych naukowców oraz uczestników studiów doktoranckich na Wydziale BiNoZ UJ w 2011 roku; projekt badawczy Zróżnicowanie flory roślin naczyniowych Wzgórz Chęcińskich, nr K/DSC/ Podziękowania Serdecznie dziękuję Pani dr hab. Barbarze Fojcik za oznaczenie mszaków. PIŚMIENNICTWO Bernacki L., Krukowski M., Fiedor M EN Orchis ustulata L. Storczyk drobnokwiatowy. W: Kaźmierczakowa R., Zarzycki K., Mirek Z. (red.). Polska czerwona księga roślin. Paprotniki i rośliny naczyniowe. Wyd. 3. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków: Bilz M., Kell S.P., Maxted N., Lansdown R.V European Red List of Vascular Plants. Publications Office of European Union, Luxembourg. Bróż E., Maciejczak B Niektóre nowe oraz rzadkie i zagrożone gatunki roślin naczyniowych we florze miasta i strefy podmiejskiej Kielc. Fragmenta Floristica Geobotanica 36 (1): Bróż E., Przemyski A Chronione oraz rzadsze elementy flory naczyniowej Krainy Świętokrzyskiej (część II). Studia Kieleckie 4 (56): Bróż E., Przemyski A Nowe stanowiska rzadkich oraz zagrożonych gatunków roślin naczyniowych na Wyżynie Środkowomałopolskiej i jej pobrzeżach. Fragmenta Floristica Geobotanica 33 (3 4): Bróż E., Przemyski A Nowe stanowiska rzadkich gatunków roślin naczyniowych z lasów Wyżyny Środkowomałopolskiej. Część II. Fragmenta Floristica Geobotanica 34 (1 2): Bróż E., Przemyski A The red list of vascular plants in the Wyżyna Małopolska Upland (S Poland). W: Mirek Z., Nikel A. (red.). Rare, relict and endangered plants and fungi in Poland. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków: Ciosek M.T., Bzdon G Stanowiska wybranych gatunków z rodziny storczykowatych z okolic Kielc i Pińczowa. Chrońmy Przyrodę Ojczystą 56 (4): Faliński J.B Kartografia geobotaniczna 1. Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych, Warszawa Wrocław. Frey L., Frey W Stanowisko Orchis ustulata (Orchidaceae) w Małych Pieninach. Fragmenta Floristica et Geobotanica Polonica 13 (2): Głazek T Niektóre rzadsze gatunki roślin naczyniowych wzgórz wapiennych Okręgu Chęcińskiego. Fragmenta Floristica Geobotanica 22 (3): Hultén E., Fries M Atlas of North European vascular plants. Vol Koeltz Scientific Books, Königstein. Jackowiak B., Celka Z., Chmiel J., Latowski K., Żukowski W Red list of vascular flora of Wielkopolska (Poland). Biodiversity: Research and Conservation 5 8: Kaznowski K Sketch of the Flora of the St. Cross Mountain Range. Guide des excursions en Pologne. Cinquième Excursion Phytogèographique Internationale (V I.P.E. 1928) 12: Kondracki J Geografia regionalna Polski. Wyd. 3. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Kozłowska-Kozak K., Kozak M., Kostrakiewicz- -Gierałt K Orchis ustulata (Orchidaceae) ponownie odnaleziony w Goracach (Karpaty zachodnie). Fragmenta Floristica et Geobotanica Polonica 21 (1): Massalski E Obrazy roślinności Krainy Gór Świętokrzyskich. Wydawnictwo Artystyczno- -Graficzne, Kraków. Matuszkiewicz W Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Vademecum Geobotanicum 3. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Meusel H., Jäger E., Weinert F Vergleichende Chorologie der zentraleuropäischen Flora. Bd. I. G. Fischer Verlag, Jena. Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M Vascular plants of Poland a checklist. W: Mirek Z. (red.). Biodiversity of Poland, 1. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków. Mróz W., Bąba W Murawy kserotermiczne (Festuco-Brometea). W: Mróz W. (red.). Monitoring siedlisk przyrodniczych. Przewodnik metodyczny. Cześć I. GIOŚ, Warszawa:

40 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 72, zeszyt 5, 2016 Pawłowski B Skład i budowa zbiorowisk roślinnych oraz metody ich badania. W: Szafer W., Zarzycki K. (red.). Szata roślinna Polski. Tom 2. PWN, Warszawa: Podsiedlik M., Bednorz L Current distribution of Orchis ustulata L. in the southern part of the Świętokrzyskie Mts. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska Lublin-Polonia. Sectio C, 66 (2): Puring N Kratkij očerk rastitielnosti Bodzentynskogo Lesničestwa Keleckoj Guberni. Trudy St. Petersburskiego Obsc. i Lesov 2: Rozporządzenie Rozporządzenie Ministra Środ owiska z dnia 9 października 2014 roku w sprawie ochrony gatunkowej roślin. Dz. U. 2014, poz Zając A Założenia metodyczne Atlasu rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Wiadomości Botaniczne 22 (3): Zając A., Zając M. (red.) Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Nakładem Pracowni Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków. Zarzycki K., Szeląg Z Red list of the vascular plants in Poland. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Red list of the plants and fungi in Poland. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków: SUMMARY Chrońmy Przyrodę Ojczystą 72 (5): , 2016 Łazarski G. Burnt orchid Orchis ustulata (Orchidaceae) in the south-western part of the Świętokrzyskie Mountains (S Poland) current distribu on, resources and threats The burnt orchid Orchis ustulata L. (Fig. 1) is threatened throughout its European range (Bilz et al. 2011; Bernacki et al. 2014). The species was classified as an endangered species (EN category) in the Polish Red Data Book and included in the R category on the National Red List (Zarzycki, Szeląg 2006). The burnt orchid was not confirmed after 1990 i.a. in the northern and eastern parts of the country (Jackowiak et al. 2007; Bernacki et al. 2014). In the Red List of Małopolska Upland, the species was recognized as endangered (EN category Bróż, Przemyski 2009). The paper presents the current distribution of the burnt orchid in the south-western part of the Świętokrzyskie Mountains (Małopolska Upland, S Poland), based on the results of the fieldwork conducted in and the literature data. Eighteen localities of the species have been known from the study area, nine of which have not been confirmed, while five localities are new (Fig. 2). The number of the observed populations at particular sites ranged from one flowering shoot (Mt Zamkowa and Mt Berberysówka) to more than 120 shoots (Mt Zegzela). However, most of the populations consisted of several flowering shoots. The burnt orchid was recorded mainly in sunny, loose grasslands (Festuco-Brometea class) and thermophilous fringes (Trifolio- Geranietea class), formed on the peaks and slopes of the limestone hills. The burnt orchid should be considered as endangered in the south-western part of the Świętokrzyskie Mountains. After 1990, only seven localities were confirmed, and most of the observed populations consist of a few specimens. The new localities are the result of the regular and detailed inventories rather than the increasing range of the species. To preserve the existing sites of the burnt orchid, active conservation is required (regular cutting of bushes and juvenile trees, preferably combined with controlled grazing), which would restrict the overgrowing of open thermophilous communities. 360

41 ARTYKUŁY Chrońmy Przyr. Ojcz. 72 (5): , 2016 Flora storczykowatych (Orchidaceae) na łąkach dawnej wsi Ciechania (Magurski Park Narodowy, Beskid Niski) Flora of orchids (Orchidaceae) in the former village of Ciechania (Magura Na onal Park, Low Beskids Mts) MAGDALENA KUBIAK 1, JOANNA GOŁĘBIEWSKA 2*, ANNA KUCZYŃSKA 2 1 Katedra Ekologii Uniwersytet Śląski w Katowicach Katowice, ul. Jagiellońska 28 2 Katedra Taksonomii Roślin i Ochrony Przyrody Uniwersytet Gdański Gdańsk, ul. Wita Stwosza 59 * jj.golebiewska@gmail.com Słowa kluczowe: Dactylorhiza, Polska, obszary chronione, rośliny chronione, zbiorowiska półnaturalne. Obszar nieistniejącej dziś beskidzkiej wsi Ciechania pokrywa rozległy kompleks półnaturalnych łąk, jeden z najcenniejszych pod względem przyrodniczym i krajobrazowym na terenie Magurskiego Parku Narodowego. W trakcie prowadzonej w 2014 roku inwentaryzacji stwierdzono występowanie ośmiu gatunków z rodziny storczykowatych Orchidaceae. Najliczniejsze były: kukułka szerokolistna Dactylorhiza majalis i kukułka plamista D. maculata (wśród nich pojedyncze osobniki kukułki plamistej w odmianie białej D. maculata var. alba oraz taksony mieszańcowe kukułki szerokolistnej i plamistej D. maculata majalis). Obficie występował także podkolan biały Platanthera bifolia. Pozostałe odnotowane gatunki to: gółka długoostrogowa Gymnadenia conopsea, listera jajowata Listera ovata, kruszczyk błotny Epipactis palustris, buławnik mieczolistny Cephalanthera longifolia i podkolan zielonawy P. chlorantha. Nie odnaleziono ozorki zielonej Coeloglossum viride wymienianej w Operacie Ochrony Flory do Planu ochrony Magurskiego Parku Narodowego z 2014 roku. Wstęp Beskid Niski to najniższe pasmo Karpat Zachodnich graniczące od zachodu z Beskidem Sądeckim i Bieszczadami od wschodu. Na jego obszarze leży szósty co do wielkości park narodowy w Polsce Magurski Park Narodowy (dalej: MPN), o powierzchni 194,4 km 2, utworzony 1 stycznia 1995 roku (Szafrański 2009). Zgodnie z ustalonym w Rozporządzeniu Rady Ministrów przebiegiem granic, 90% powierzchni Parku przypada na teren województwa podkarpackiego, a 10% leży na terenie województwa małopolskiego (Rozporządzenie 1994). Do najcenniejszych zasobów Parku należą dobrze zachowane obszary o charakterze puszczańskim z bogatą fauną, obfitującą w rzadkie gatunki zwierząt kręgowych i bezkręgowych oraz interesującą florą. Obszar MPN wyróżnia się także unikatowymi w skali regionu formami skalnymi (Michalik 1995). Wyjątkowość flory Beskidu Niskiego wynika z przejściowego charakteru klimatu pomiędzy Karpatami Zachodnimi i Wschodnimi. Jest to jedyna część 361

42 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 72, zeszyt 5, 2016 Beskidów, w której występują tylko dwa piętra roślinne piętro pogórza i piętro regla dolnego (Szafrański 2009). Poza puszczą karpacką w krajobrazie wyróżniają się zbiorowiska nieleśne stanowiące 10% powierzchni Parku. Łąki mają charakter antropogeniczny, a ich aktualny stan zależy od rodzaju prowadzonej przez człowieka gospodarki (Dubiel i in. 1998). To głównie te fitocenozy są związane z występowaniem licznych gatunków storczykowatych. Można je także zaobserwować na wykaszanych przydrożach, przyrowiach i dawnych przychaciach. Celem niniejszych badań była inwentaryzacja flory storczykowatych na łąkach Ciechani, stanowiących półnaturalne zbiorowiska nieleśne przez wieki użytkowane rolniczo, a obecnie koszone w celu zatrzymania procesu sukcesji, głównie ze względów krajobrazowych. Charakterystyka terenu badań Ciechania to nieistniejąca wieś położona u podnóża Wierchu Nad Tysowym (713 m n.p.m.), w dolinie nad potokiem Zimna Woda na wysokości ok. 450 m n.p.m. (Michalak 1997). Powstała w XVI wieku i pierwotnie zamieszkana była przez ludność pochodzenia wołoskiego (Kłos 2010). Ci wędrowni pasterze, po zmianie trybu życia na osiadły na terenie Beskidu Niskiego i Bieszczadów, po długotrwałym procesie asymilacji z ludnością miejscową i wykształcaniu własnej kultury, utworzyli grupę etniczną Ryc. 1. Łąki na obszarze dawnej wsi Ciechania, Magurski Park Narodowy ( r.; fot. J. Gołębiewska) Fig. 1. Meadows in the former Ciechania village, Magura Na onal Park (19 July, 2013; photo by J. Gołębiewska) Łemków (Karczmarzewski 2014). Łemkowie parali się głównie rolnictwem, dużo rzadziej przemysłem i pasterstwem. Prowadzili zwykle prymitywną gospodarkę dwupolową (Pieradzka 1939). Podczas II wojny światowej, zimą 1944/ 1945 Ciechania została zrujnowana, a mieszkańcy wyjechali na terytorium dzisiejszej Ukrainy (Kłos 2010). Po kilkuletnim okresie nieużytkowania, w latach 50. XX wieku na ciechańskich polach wprowadzono wypas zwierząt należących do PGRu w Ożennej, a później do Igloopolu (Michalak 1997). Wówczas nieużytki i odłogi przekształcone zostały w łąki i pastwiska (Zajdel 1998). Ten sposób gospodarowania trwał aż do przemian ustrojowych w Polsce. Jeszcze w latach 90. XX wieku istniały tam niszczejące wiaty dla bydła (Michalak 1997). Obecnie teren dawnej Ciechani jest objęty ochroną obszarową w granicach Magurskiego Parku Narodowego oraz europejskiej sieci Natura 2000 (Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków Beskid Niski PLB oraz Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Ostoja Magurska PLH180001). Do 2006 roku przez dolinę Ciechani prowadził fragment niebieskiego szlaku granicznego, którego przebieg uległ modyfikacji i przesunięciu na pasmo graniczne, a teren Ciechani został wyłączony z ruchu turystycznego (Krukar i in. 2012) (ryc. 1). Badany obszar o powierzchni około 250 ha obejmuje niezalesiony obecnie fragment wsi Ciechani. Dominującym zbiorowiskiem roślinnym dla tego terenu jest łąka reglowa mieczykowo-mietlicowa Gladiolo-Agrostietum capillaris. Mniej znaczący udział ma zbiorowisko żyznej łąki rajgrasowej Arrhenatheretum elatioris. Oba zbiorowiska pokrywają rozległe nasłonecznione stoki o niewielkim nachyleniu oraz dno doliny. Wyższe, suchsze partie, porasta murawa z dziewięćsiłem bezłodygowym i goździkiem kropkowanym Carlino-Dianthetum deltoidis oraz tłok wrzosowy Calluno-Nardetum strictae. Na suche łąki coraz częściej wkracza trzcinnik piaskowy Calamagrostis epigejos, tworząc ubogie florystycznie zbiorowisko. W zagłębieniach terenu, w miejscach wysięku wód podziemnych, a także wzdłuż dawnych rowów melioracyjnych występują płaty wilgotnej łąki 362

43 M. Kubiak i in. Storczykowate w Ciechani (Magurski PN) ostrożeniowej Cirsietum rivularis oraz niewielkie eutroficzne młaki kozłkowo-turzycowe Valeriano-Caricetum flavae. Coraz większy obszar zajmują fragmenty ziołorośli z wiązówką błotną Filipendulo-Geranietum. U podnóży zboczy, w miejscach o wysokim poziomie wód gruntowych, wytwarzają się ziołorośla z miętą długolistną Mentha longifolia. Na obszarach długotrwałej stagnacji wody i wokół zbiorników wodnych, w tym rozlewisk bobrowych, wykształciły się szuwary trzcinowo-turzycowe z klasy Phragmitetea. W miejscach dawnych domostw (gdzie zachowały się nieliczne podmurówki), cerkwisk i cmentarzy występują zbiorowiska ruderalne: Lolio-Polygonetum, Centaureetum mollis oraz zbiorowiska z pokrzywą zwyczajną Urtica dioica (Michalik i in. 1999; Michalik 2000; Stachurska-Swakoń 2014). Tab. 1. Stan aktualnej flory storczykowatych Orchidaceae na terenie nieistniejącej wsi Ciechania w Magurskim Parku Narodowym Table 1. The state of the current flora of orchids in the former village of Ciechania in Magura Na onal Park Takson/ Taxon N st N gat Ochr. Zagr. buławnik mieczolistny Cephalanthera longifolia kukułka plamista Dactylorhiza maculata kukułka szerokolistna Dactylorhiza majalis kruszczyk błotny Epipac s palustris gółka długoostrogowa Gymnadenia conopsea listera jajowata Listera ovata podkolan biały Platanthera bifolia podkolan zielonawy Platanthera chlorantha 1 1 V 13 4 V V Objaśnienia symboli: N st liczba stanowisk, N gat liczebność gatunku na badanym terenie, Ochr. status ochrony: ochrona częściowa, ochrona ścisła; Zagr. kategoria zagrożenia w Polsce Explana on of symbols: N st number of locali es, N gat total resources occurring in the area; Ochr. protecion status: par al protec on; strict protec on; Zagr. category of threat in Poland Metodyka Inwentaryzację storczykowatych na analizowanym terenie przeprowadzono w sezonie wegetacyjnym 2014 (kwiecień lipiec). Sporządzony spis florystyczny storczykowatych uzupełniono o informacje dotyczące liczebności i kondycji osobników w populacji, w tym szacunkową liczbę osobników młodocianych, kwitnących i owocujących oraz dane o ewentualnym zagrożeniu. Przy określaniu ilościowości zastosowano czterostopniową skalę: występowanie pojedyncze od 1 do 10 osobników; występowanie dość liczne od 11 do 100 osobników; występowanie liczne od 101 do 1000 osobników; występowanie masowe powyżej 1000 osobników. Dodatkowo dla każdej populacji określano współrzędne geograficzne za pomocą urządzenia GPS i wykonano mapy rozmieszczenia stanowisk zinwentaryzowanych gatunków. W celu ogólnego scharakteryzowania siedlisk występowania storczykowatych notowano następujące dane: zbiorowisko roślinne, wilgotność gleby, nasłonecznienie, ekspozycję i nachylenie terenu. Nazewnictwo taksonów przyjęto za opracowaniem Mirka i innych (2002), a nazwy syntaksonów podano za Matuszkiewiczem (2014). Status ochrony określono za Rozporządzeniem Ministra Środowiska (2014), a kategorię zagrożenia za Zarzyckim i Szelągiem (2006). Wyniki Buławnik mieczolistny Cephalanthera longifolia (L.) Fritsch (ryc. 2) preferuje raczej siedliska leśne (głównie widne lasy liściaste), rzadziej spotykany na terenach otwartych (Baumann i in. 2006). Jedyną populację złożoną z pojedynczych osobników (ryc. 10a, tab. 1) stwierdzono w przydrożnych wielogatunkowych zaroślach z klasy Querco-Fagetea, na wypłaszczonym terenie, w miejscu zacienionym na podłożu wilgotnym. Kukułka plamista Dactylorhiza maculata (L.) Soó (ryc. 3) gatunek zbiorczy o bardzo wysokiej zmienności (Szlachetko 2009); preferuje podłoże wilgotne i miejsca z okresową 363

44 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 72, zeszyt 5, 2016 Ryc. 2. Buławnik mieczolistny Cephalanthera longifolia ( r., fot. J. Gołębiewska) Fig. 2. Sword-leaved helleborine Cephalanthera longifolia (29 June, 2014; photo by J. Gołębiewska) stagnacją wody, jak naturalne i sztuczne zagłębienia terenu, wysięki wód podziemnych oraz rowy, zarówno przydrożne, jak i dawniej służące zbieraniu wody ze zboczy doliny użytkowanych gospodarczo. Populacje notowano na wilgotnych łąkach ostrożeniowych Cirsietum rivularis i na podłożu świeżym, na łące reglowej mieczykowo-mietlicowej Gladiolo-Agrostietum capillaris, w wysokim zagęszczeniu i zróżnicowanej liczebności. W skali całego badanego obszaru gatunek ten występuje masowo (ryc. 10g, tab. 1). W obrębie jednej populacji odnotowa- Ryc : Kukułka plamista Dactylorhiza maculata, 4: kukułka plamista odmiana biała Dactylorhiza maculata var alba ( r., fot. J. Gołębiewska) Figs : Moorland spo ed orchid Dactylorhiza maculata, 4: Moorland spo ed orchid, the white form Dactylorhiza maculata var alba (1 June, 2014; photo by J. Gołębiewska) 364

45 M. Kubiak i in. Storczykowate w Ciechani (Magurski PN) Ryc. 5. Kukułka szerokolistna Dactylorhiza majalis ( r., fot. J. Gołębiewska) Fig. 5. Common marsh orchid Dactylorhiza majalis (3 May, 2014; photo by J. Gołębiewska) no również pojedynczą kukułkę szerokolistną w odmianie białej Dactylorhiza maculata var. alba (ryc. 4), charakteryzująca się białą barwą kwiatów bez ciemniejszego rysunku na warżce i brakiem plamek na liściach. Kukułka szerokolistna Dactylorhiza majalis (Rchb. f.) P. F. Hunt & Summerh. podobnie jak kukułkę plamistą, takson (ryc. 5) cechuje wysoka zmienność morfologiczna (Szlachetko, Skakuj 1996). Jeden z najpospolitszych gatunków wśród polskich storczykowatych, spotykany najczęściej na wilgotnych i widnych siedliskach (Piękoś-Mirkowa, Mirek 2006). Na inwentaryzowanym obszarze gatunek występuje masowo stwierdzono 11 (ryc. 10h) dość licznych i licznych populacji (tab. 1). Z obserwacji terenowych wynika, że kukułka szerokolistna toleruje szerszy zakres warunków wilgotnościowych niż kukułka plamista. Poza zbiorowiskami z kukułką plamistą pojedyncze osobniki kukułki szerokolistnej stwierdzono również w obrębie żyznej łąki rajgrasowej Arrhenatheretum elatioris, a nawet suchej murawy z dziewięćsiłem bezłodygowym i goździkiem kropkowanym Carlino- -Dianthetum deltoidis. Kruszczyk błotny Epipac s palustris (L.) Crantz (ryc. 6) szeroko rozpowszechniony w całej Polsce i uważany za mało zmienny (Szlachetko 2009). Wymaga wilgotnego, bogatego w węglany podłoża (Piękoś-Mirkowa, Mirek 2006). Na terenie Ciechani zarejestrowano jedną (ryc. 10b), dość liczną populację (tab. 1) na podmokłym przydrożu w pobliżu rozlewisk potoku. Gółka długoostrogowa Gymnadenia conopsea (L.) R. Br. (ryc. 7) występuje głównie w południowej części kraju, zwłaszcza na terenach górskich, na zróżnicowanych siedliskach Ryc. 6. Kruszczyk błotny Epipac s palustris ( r., fot. J. Gołębiewska) Fig. 6. Marsh helleborine Epipac s palustris (12 July, 2014; photo by J. Gołębiewska) 365

46 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 72, zeszyt 5, 2016 Ryc. 7. Gółka długoostrogowa Gymnadenia conopsea ( r., fot. J. Gołębiewska) Fig. 7. Fragrant orchid Gymnadenia conopsea (28 June, 2014; photo by J. Gołębiewska) (Szlachetko 2009). Na badanym terenie jedną populację (ryc. 10c, tab. 1) o znacznym rozproszeniu, liczącą kilkadziesiąt osobników zarejestrowano w widnych miejscach na suchym i świeżym podłożu, w zbiorowiskach suchej murawy z dziewięćsiłem bezłodygowym i goździkiem kropkowanym Carlino-Dianthetum deltoidis. Listera jajowata Listera ovata (L.) R. Br. (ryc. 8) gatunek o szerokim spektrum siedliskowym, występujący zarówno w cienistych lasach, jak i na nasłonecznionych terenach otwartych. Preferuje gleby bogate w węglan wapnia (Szlachetko 2009). Na obszarze dawnej wsi Ciechania zlokalizowano jedną, dość liczną populację (ryc. 10d, tab. 1), zajmującą dużą powierzchnię. Jej areał obejmował fragment suchej murawy z dziewięćsiłem bezłodygowym i goździkiem kropkowanym Carlino- -Dianthetum deltoidis. Ryc. 8. Listera jajowata Listera ovata ( r., fot. J. Gołębiewska) Fig. 8. Eggleaf twayblade Listera ovata (29 May, 2014; photo by J. Gołębiewska) Ryc. 9. Podkolan biały Platanthera bifolia ( r., fot. J. Gołębiewska) Fig. 9. Lesser bu erfly orchid Platanthera bifolia (28 June, 2014; photo by J. Gołębiewska) 366

47 M. Kubiak i in. Storczykowate w Ciechani (Magurski PN) Ryc. 10. Rozmieszczenie populacji storczykowatych na terenie dawnej wsi Ciechania: a buławnik mieczolistny Cephalanthera longifolia, b kruszczyk błotny Epipac s palustris, c gółka długoostrogowa Gymnadenia conopsea, d listera jajowata Listera ovata, e podkolan biały Platanthera bifolia, f podkolan zielonawy Platanthera chlorantha, g kukułka plamista Dactylorhiza maculata, h kukułka szerokolistna Dactylorhiza majalis, i lasy, j zadrzewienia, k łąki, l drogi, ł rzeki, m granica polsko-słowacka Fig. 10. Distribu on of the orchids popula ons in the former village Ciechania: a h see above, i forests, j shelterbelts, k meadows, l roads, ł rivers, m Polish-Slovak border Podkolan biały Platanthera bifolia (L.) Rich. (ryc. 9) gatunek częsty w Polsce; zajmuje stanowiska w obrębie różnorodnych zbiorowisk od widnych lasów i zarośli, po łąki i śródleśne polany (Piękoś-Mirkowa, Mirek 2003). Na opracowywanym terenie występował w płatach: suchej murawy z dziewięćsiłem bezłodygowym i goździkiem kropkowanym Carlino- -Dianthetum deltoidis, tłoku wrzosowego Calluno-Nardetum strictae, żyznej łąki rajgrasowej Arhenatheretum elatioris, łąki reglowej mieczykowo-mietlicowej Gladiolo-Agrostietum capillaris, a także w ziołoroślach typu łąkowego z wiązówką błotną i miętą długolistną Filipendulo- Menthetum longifoliae. Zlokalizowano dziewięć populacji (ryc. 10e, tab. 1) o zróżnicowanej liczebności i stosunkowo dużym rozproszeniu względem zajmowanej powierzchni. Podkolan zielonawy Platanthera chlorantha (Custer) Rchb. f. zazwyczaj zajmuje siedliska zacienione, głównie lasy liściaste i zarośla (Szlachetko 2009); notowany jest także na ubogich murawach i górskich łąkach (Buttler 2000; Smoczyk, Jakubska 2006). Pojedyncze osobniki na analizowanym terenie (ryc. 10f) rosły na suchej murawie z dziewięćsiłem bezłodygowym i goździkiem kropkowanym Carlino- -Dianthetum deltoidis. Analiza flory i dyskusja Podczas inwentaryzacji terenu dawnej wsi Ciechania zarejestrowano występowanie ośmiu gatunków storczykowatych, co stanowi ok. 70% gatunków storczykowatych związanych z terenami otwartymi i 38% ogółu gatunków z rodziny Orchidaceae występujących na obszarze MPN (Perzanowska i in. 2014). Należy jednak pamiętać, że badano wyłącznie tereny nieleśne, co wykluczało możliwość odnalezienia pewnych taksonów. Najliczniejsze populacje tworzyły gatunki z rodzaju kukułka kukułka szerokolistna i plamista. Wśród nich zarejestrowano również osobniki mieszańcowe tych dwóch taksonów 367

48 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 72, zeszyt 5, 2016 (D. maculata x majalis), a także pojedyncze osobniki kukułki plamistej w odmianie białej. Areały populacji kukułki plamistej i szerokolistnej pokrywają się tam, gdzie siedliska stanowią zagłębienia terenu cechujące się wysoką wilgotnością. W miejscach tych nieprzerwanie od początku maja do początku lipca obserwowano kolejno kwitnące osobniki kukułki szerokolistnej, następnie mieszańców międzygatunkowych D. maculata majalis, a następnie rozwijały się osobniki kukułki plamistej. Z obserwacji terenowych wynika, że czas kwitnienia kukułek na terenie Magurskiego Parku Narodowego pokrywa się z podawanym w literaturze przedmiotu (np. Szlachetko, Skakuj 1996; Szlachetko 2009). Kolejnym licznie występującym na badanym obszarze taksonem był podkolan biały, mniejszy udział miały populacje gółki długoostrogowej i listery jajowatej. Kruszczyk błotny, buławnik mieczolistny i podkolan zielonawy reprezentowane były przez pojedyncze osobniki, prawdopodobnie ze względu na brak lub niewielką powierzchnię preferowanych przez te taksony siedlisk. Uzyskane wyniki są zbieżne z badaniami Pawelec (2000), która wskazuje, że Ciechania to jeden z najcenniejszych kompleksów łąkowych Magurskiego Parku Narodowego, obfitujący w gatunki storczykowatych. Za cenne siedliska storczykowatych uważane są również tereny Huty Polańskiej oraz kompleks łąk Nieznajowa i Rozstajne. Pawelec (2000) podaje obecność na terenie Ciechani kukułki szerokolistnej, kruszczyka błotnego, gółki długoostrogowej, listery jajowatej oraz podkolanów białego i zielonawego. Najbardziej zaskakuje w tym zestawieniu brak kukułki plamistej, która w 2014 roku masowo występowała w Ciechani. Podczas badań do Operatu Ochrony Flory w 2013 roku na terenie Ciechani zostało potwierdzone jedyne w Magurskim Parku Narodowym stanowisko ozorki zielonej Coeloglossum viride (L.) Hartm. Populacja złożona z zaledwie czterech osobników zajmowała niewielki obszar suchej łąki, poniżej dolnej granicy lasu, wśród krzewów jałowca (Perzanowska i in. 2014). W 2014 roku podczas prowadzonej inwentaryzacji w ramach powyższych badań nie odnaleziono tej populacji. Za nowe, nienotowane wcześniej stanowisko można uznać napotkane przy drodze, wśród wilgotnych i zacienionych zarośli pojedyncze osobniki buławnika mieczolistnego. Gatunek ten we wcześniejszych badaniach został stwierdzony na 29 stanowiskach na terenie całego MPN, liczących łącznie około 1200 osobników, z czego jedno stanowisko odnotowano w lesie na obszarze wsi Ciechania (Perzanowska i in. 2014). Podsumowanie Łąki Ciechani to cenne przyrodniczo i krajobrazowo układy półnaturalne, będące siedliskiem rzadkich gatunków roślin (poza storczykowatymi m.in. podejźrzon rutolistny Botrychium multifidum, lulecznica kraińska Scopolia carniolica; Perzanowska i in. 2014), które wymagają ochrony przed naturalnymi procesami sukcesji i nadmierną presją turystyczną. Podstawowe zabiegi, tj. koszenie i usuwanie krzewów (Czaderna 2009), zapewniają zachowanie odpowiednich warunków ekologicznych i siedliskowych dla utrzymania występujących tu populacji gatunków storczykowatych. Warto pamiętać, że utrzymanie łąk jest istotne także dla zwierząt tu żerujących, zwłaszcza drapieżnych ptaków i zwierząt kopytnych. Niewielka presja turystyczna na obszarze MPN, a na terenie Ciechani wręcz znikoma, nie stanowi realnego zagrożenia dla flory. Zamknięcie szlaku turystycznego prowadzącego przez dolinę sprawiło, że okolice tej dawnej łemkowskiej wsi stanowią prawdziwą enklawę karpackiej przyrody. Podziękowania Serdecznie dziękujemy Dyrekcji MPN za umożliwienie przeprowadzenia badań i zapewnienie zakwaterowania podczas inwentaryzacji oraz Pracownikom Parku za okazaną życzliwość i pomoc. 368

49 M. Kubiak i in. Storczykowate w Ciechani (Magurski PN) PIŚMIENNICTWO Baumann H., Künkele S., Lorenz R Orchideen Europas. Mit angrenzenden Gebieten. Eugen Ulmer KG, Stuttgart. Buttler K.P Storczyki. Dziko rosnące gatunki i podgatunki Europy, Północnej Afryki i Bliskiego Wschodu. Leksykon przyrodniczy. Świat Książki, Warszawa. Czaderna A Walory Magurskiego Parku Narodowego i ich ochrona. Roczniki Bieszczadzkie 17: Dubiel E., Gawroński S., Stachurska A Przegląd nieleśnych zbiorowisk roślinnych Magurskiego Parku Narodowego. Roczniki Bieszczadzkie 6: Karczmarzewski A Świat Łemków. Etnograficzna podróż po Łemkowszczyźnie. Libra PL, Rzeszów. Kłos S Krajobrazy nieistniejących wsi. Libra, Rzeszów. Krukar W., Olszański T.A., Luboński P., Kryciński S., Tomasiewicz J., Długaszek R Beskid Niski. Przewodnik. Oficyna Wydawnicza Rewasz, Pruszków. Matuszkiewicz W Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Michalak J W dorzeczu Górnej Wisłoki (Nowy Żmigród, Krempna i okolice). Wydawnictwo Roksana, Krosno. Michalik S Magurski Park Narodowy. Chrońmy Przyrodę Ojczystą 51 (1): Michalik S Plan ochrony Magurskiego Parku Narodowego okres Synteza (manuskrypt). Michalik S., Michalik R., Mucha E Magurski Park Narodowy. Mapa zbiorowisk roślinnych. W: Górecki A., Zemanek B. (red.). Magurski Park Narodowy Monografia Przyrodnicza. Oficyna Wydawnicza Text, Krempna Kraków. Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Instytut Botaniki im. Władysława Szafera Polskiej Akademii Nauk, Kraków. Pawelec J Storczykowate (Orchidaceae) w Magurskim Parku Narodowym. Praca dyplomowa Studium Podyplomowego Ochrona Parków Narodowych. Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Wydział Leśny, Jasło. Perzanowska J., Chachuła P., Cykowska B., Drozdowicz A., Klepacki P., Korzeniak J., Mitka J., Stebel A., Suder D., Węgrzyn M Plan ochrony Magurskiego Parku Narodowego okres Operat Ochrony Flory. Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, Kraków. Synteza (manuskrypt). Pieradzka K Na szlakach Łemkowszczyzny. Komitet do Spraw Szlachty Zagrodowej na Wschodzie Polski przy Towarzystwie Rozwoju Ziem Wschodnich, Kraków. Piękoś-Mirkowa H. Mirek Z Flora Polski. Atlas roślin chronionych. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa. Piękoś-Mirkowa H. Mirek Z Flora Polski. Rośliny chronione. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa. Rozporządzenie Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 24 listopada 1994 roku w sprawie utworzenia Magurskiego Parku Narodowego. Dz. U. z 1994 r. Nr 126 poz Rozporządzenie Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 roku w sprawie ochrony gatunkowej roślin. Dz. U. z 2014 r., poz Smoczyk M., Jakubska A Rozmieszczenie storczykowatych Orchidaceae w Górach Bystrzyckich (Sudety Środkowe). Przyroda Sudetów 9: Stachurska-Sykoń A Plan ochrony Magurskiego Parku Narodowego okres Operat ochrony ekosystemów nieleśnych. Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, Kraków. Synteza (manuskrypt). Szafrański J Historia i dzień dzisiejszy Magurskiego Parku Narodowego. W: Górecki A., Zemanek B. (red.). Magurski Park Narodowy Monografia Przyrodnicza. Oficyna Wydawnicza Text, Krempna Kraków: Szlachetko D.L Flora Polski. Storczyki. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa. Szlachetko D.L., Skakuj M Storczyki Polski. Wydawnictwo Sorus, Poznań. Zajdel G Wstępne wyniki badań nad wtórną sukcesją roślinności na terenie dawnej wsi Ciechania w Magurskim Parku Narodowym. Roczniki Bieszczadzkie 6: Zarzycki K., Szeląg Z Czerwona lista roślin naczyniowych w Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Instytut Botaniki im. Władysława Szafera Polskiej Akademii Nauk, Kraków:

50 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 72, zeszyt 5, 2016 SUMMARY Chrońmy Przyrodę Ojczystą 72 (5): , 2016 Kubiak M., Gołębiewska J., Kuczyńska A. Flora of orchids (Orchidaceae) in the former village of Ciechania (Magura Na onal Park, Low Beskids Mts) The area of the former village of Ciechania (Low Beskids Mts, Magura National Park MNP) is covered by a vast complex of semi-natural meadows, one of the most valuable in MNP in terms of nature and landscape. In the past, the area was used for agriculture. Nowadays, the area is protected as a national park and excluded from the tourist traffic. In 2014, an inventory of orchids (Orchidaceae family) was conducted in the area. Eight taxa were found during the fieldwork. Common marsh orchid Dactylorhiza majalis and moorland spotted orchid Dactylorhiza maculata occurred in the largest numbers. Single specimens of D. maculata var. alba (the white form of the moorland spotted orchid) and hybrids of the common marsh orchid and the moorland spotted orchid were observed among the latter. Lesser butterfly orchid Platanthera bifolia was also abundant. The other species occurring in the study area included: fragrant orchid Gymnadenia conopsea, eggleaf twayblade Listera ovata, marsh helleborine Epipactis palustris, sword-leaved helleborine Cephalanthera longifolia and greater butterfly orchid Platanthera chlorantha. Frog orchid, which was listed in the Conservation Plan for Magura National Park from 2014, was not found during this inventory. 370

51 NOTATKI Pierwsze stwierdzenie nieciennicy guzowatej Pachykytospora tuberculosa w Polsce First record of Pachykytospora tuberculosa in Poland DARIUSZ KARASIŃSKI¹, MIROSŁAW WANTOCH REKOWSKI², MARCIN S. WILGA³ Chrońmy Przyr. Ojcz. 72 (5): , 2016 ¹ Zakład Mykologii Instytut Botaniki im. Władysława Szafera Polskiej Akademii Nauk Kraków, ul. Lubicz 46 d.karasinski@botany.pl ² Polskie Towarzystwo Mykologiczne Warszawa, Al. Ujazdowskie 4 grzyby@hotmail.com ³ Pomorska Komisja Ochrony Przyrody PTTK Gdańsk, ul. Ogarna 72 wilga47@wp.pl Słowa kluczowe: grzyby poliporoidalne, Haploporus, Lasy Oliwskie, różnorodność gatunkowa, Trójmiejski Park Krajobrazowy, Quercus. Przedstawiono pierwsze udokumentowane stwierdzenie rzadkiego gatunku podstawkowego grzyba poliporoidalnego rozwijającego się głównie na drewnie dębów nieciennicy guzowatej Pachykytospora tuberculosa (Fr.) Kotl. & Pouzar. W Europie rodzaj nieciennica reprezentowany jest zaledwie przez dwa gatunki. Nieciennice wywołują w zasiedlonym drewnie białą zgniliznę, tworzą rozpostarte owocniki z trymitycznym systemem strzępkowym i wytwarzają grubościenne, elipsoidalno-cylindryczne zarodniki z ornamentowaną ścianą. W Polsce dotychczas nie stwierdzono występowania nieciennicy guzowatej, choć gatunek spotykany jest w większości państw europejskich, a z terenów sąsiadujących z Polską owocniki nieciennicy guzowatej znaleziono m.in. w białoruskiej części Puszczy Białowieskiej, na Słowacji i Ukrainie. Stanowisko nieciennicy guzowatej zostało odkryte w 2008 roku, w południowo-zachodniej części kompleksu Lasów Oliwskich, w Dolinie Radości na terenie Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego. Owocniki wyrastały na korze pnia żywego dębu bezszypułkowego Quercus petraea w wieku ok lat. Przynależność taksonomiczną określono w 2014 roku na podstawie obserwacji cech makroskopijnych trzech żywych (jednego wieloletniego i dwóch jednorocznych) oraz dwóch martwych owocników, a ponadto cech mikroskopijnych w oparciu o zebrany fragment żywego, wieloletniego owocnika. Suchy owocnik zdeponowano w kolekcji mykologicznej Herbarium Instytutu Botaniki im. W. Szafera Polskiej Akademii Nauk w Krakowie (KRAM). Dla zachowania stanowiska nieciennicy i kilku innych cennych gatunków grzybów wielkoowocnikowych oraz dwóch rzadkich na Niżu Polskim roślin autorzy proponują utworzenie tzw. ostoi wyłączonej z jakiejkolwiek działalności gospodarczej. Wstęp Grzyby poliporoidalne to sztuczna grupa morfologiczno-biologiczna tradycyjnie wydzielana przez mykologów na podstawie cech budowy owocników. Różnorodnych kształtów owocniki łączy jeden typ rurkowatego hymenoforu. Ujścia rurek nazywane są porami, a ponieważ rurki, a tym samym pory, występują w owocnikach w bardzo dużej liczbie, stąd nazwa całej 371

52 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 72, zeszyt 5, 2016 grupy grzyby poliporoidalne, czyli wieloporowate. Większość gatunków poliporoidalnych to saproby rozwijające się na martwym drewnie, ale są wśród nich także pasożyty drzew i krzewów (np. rodzaj czyreń Phellinus) oraz symbionty ektomykoryzowe (np. rodzaj naziemek Albatrellus). We współczesnym systemie klasyfikacji zaliczane są do grzybów podstawkowych Basidiomycota i klasy pieczarniaków Agaricomycetes, a największa liczba rodzajów i gatunków należy do rzędu żagwiowców Polyporales (Hibbett i in. 2014). Na terenie całej Europy odnotowano dotychczas występowanie 394 gatunków z tej grupy (Ryvarden, Melo 2014). W Polsce różnorodność grzybów poliporoidalnych jest stosunkowo dobrze poznana, co w dużej mierze zawdzięczamy Stanisławowi Domańskiemu (m.in. Domański 1965; Domański i in. 1967). Do 2003 roku wykazano z terenu naszego kraju 223 gatunki (Wojewoda 2003). W latach późniejszych odnotowano kolejne 29 gatunków (Szczepkowski 2004; Piątek, Cabała 2005; Karasiński i in. 2009; Miettinen i in. 2012; Niemelä i in. 2012; Niemelä 2013; Karasiński i in. 2015; Karasiński, Wołkowycki 2015). Aktualnie w Polsce znanych jest łącznie 252 gatunki grzybów poliporoidalnych. Biorąc pod uwagę położenie i powierzchnię kraju, zróżnicowanie fitocenotyczne i siedliskowe oraz stan zachowania polskiej przyrody, a także porównując tę liczbę z różnorodnością grzybów wieloporowatych wykazywaną z państw ościennych, można stwierdzić, że aktualny stan wiedzy o tej grupie grzybów w Polsce jest zadowalający, choć najprawdopodobniej wciąż niepełny. Analizując listę grzybów poliporoidalnych znanych z Europy (Ryvarden, Melo 2014), można wskazać co najmniej kilkanaście gatunków, których dotychczas nie zaobserwowano w Polsce, a mogą u nas potencjalnie występować. Jednym z takich gatunków była do niedawna nieciennica guzowata Pachykytospora tuberculosa (Fr.) Kotl. & Pouzar. Rodzaj nieciennica Pachykytospora został utworzony dla grzyba Polyporus tuberculosus Fr. w 1963 roku (Kotlaba, Pouzar 1963). W zależności od ujęcia, do rodzaju należy 5 9 gatunków, z których tylko dwa występują w Europie (Zmitrovich i in. 2007; Ryvarden, Melo 2014). Nieciennice wywołują w zasiedlonym drewnie białą zgniliznę, tworzą rozpostarte owocniki z trymitycznym systemem strzępkowym i wytwarzają grubościenne, elipsoidalno-cylindryczne zarodniki z ornamentowaną ścianą. Pod względem cech morfologicznych rodzaj nieciennica przypomina rodzaj iwoporek Haploporus i niektórzy autorzy umieszczają gatunki zaliczane do nieciennic w tym ostatnim rodzaju (np. Dai i in. 2002; Piątek 2003, 2005). Pozycja systematyczna gatunków włączanych do rodzajów nieciennica i iwoporek nie została dotychczas wyjaśniona z użyciem metod molekularnych, dlatego w tej pracy przyjęto ujęcie rodzajów za pracą Ryvardena i Melo (2014). W polskiej literaturze mykologicznej nieciennica guzowata po raz pierwszy wymieniona jest w pracy Domańskiego (1965) jako jeden z gatunków, które mogą występować w Polsce, z adnotacją, że dotychczas nie został znaleziony na terenie naszego kraju. Ponownie grzyb ten wspomniany jest w anglojęzycznej wersji (zmienionej w stosunku do wcześniejszej wersji polskiej) monografii Domańskiego (1972) z ponowną informacją o braku stwierdzeń tego gatunku w Polsce. W kluczu do oznaczania grzybów poliporoidalnych z całego świata Domański nadał mu polską nazwę, ale brak tam informacji o krajowych stanowiskach (Domański 1974). W pozostawionym przez Domańskiego zielniku, obecnie przechowywanym w Instytucie Botaniki PAN w Krakowie (KRAM F-SD), brak polskich okazów, ale zachował się owocnik zebrany w białoruskiej części Puszczy Białowieskiej (Piątek 2003). Inne okazy nieciennicy guzowatej w zbiorach Domańskiego pochodzą ze Słowacji, Ukrainy i Stanów Zjednoczonych. Gatunek nie został odnaleziony w polskiej części Puszczy Białowieskiej podczas badań prowadzonych w latach (Karasiński i in. 2010; Niemelä 2013; Karasiński, Wołkowycki 2015). W dostępnej literaturze mykologicznej do 2003 roku, poza informacjami cytowanymi powyżej, brak innych wzmianek o gatunku (Wojewoda 2003). 372

53 D. Karasiński i in. Nieciennica guzowata w Polsce Także w okresie od ukazania się opracowania Wojewody do chwili obecnej autorzy nie odnaleźli danych o stanowiskach nieciennicy zaobserwowanych na terenie Polski, mimo że dęby: szypułkowy Quercus robur i bezszypułkowy Q. petraea, będące najczęstszymi żywicielami i podłożem dla rozwoju tego charakterystycznego grzyba, są drzewami pospolitymi na obszarze naszego kraju. Pierwsze, udokumentowane stanowisko nieciennicy guzowatej zostało odnalezione w 2008 roku, w Lasach Oliwskich na terenie Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego. Utworzony w 1979 roku Trójmiejski Park Krajobrazowy (dalej: TPK lub Park) obejmuje północno-wschodnią część Pojezierza Kaszubskiego w województwie pomorskim. Jego obecna powierzchnia wynosi ha, a otulina ha. W obrębie Parku znajdują się dwa duże kompleksy leśne przylegające do Gdyni, Rumi, Szemudu, Wejherowa, Sopotu i Gdańska. Krajobraz Parku wyróżnia dobrze zachowana, urozmaicona rzeźba krawędziowej strefy pojezierzy, z rozcięciami erozyjnymi tworzącymi rozgałęzione systemy dolin z licznymi potokami. Występuje tu wiele różnych typów siedliskowych lasów nizinnych, a część zbiorowisk leśnych ma dobrze zachowane cechy naturalne dotyczy to przede wszystkim kwaśnych i żyznych buczyn niżowych oraz lasów bukowo-dębowych. Najbardziej rozpowszechnionym drzewem jest sosna zwyczajna, a duży udział mają też buk, dąb, brzoza, olcha, grab i jesion (Rąkowski i in. 2004). Na obszarze Parku istnieje dziesięć rezerwatów przyrody, 20 użytków ekologicznych, 171 pomników przyrody, jeden zespół przyrodniczo-krajobrazowy oraz dwa obszary Natura 2000 (TPK Gdańsk 2016). Południowa część TPK to kompleks Lasów Oliwskich o powierzchni około 6000 ha, usytuowany na zachód od aglomeracji gdańskiej. W Lasach Oliwskich przeważają lasy bukowe oraz mieszane z dużym udziałem buka i wieloma starymi drzewami (Rąkowski i in. 2004). Prowadzone w Lasach Oliwskich od wielu lat obserwacje mykologiczne wykazały występowanie wielu rzadkich i zagrożonych gatunków grzybów wielkoowocnikowych (m.in. Wilga 1996, 2002, 2004, 2006, 2008; Wilga, Ciechanowski 2007). Spośród 800 gatunków grzybów odnotowanych w Lasach Oliwskich do marca 2016 roku aż 145 zostało wyszczególnionych na polskiej czerwonej liście (Wilga, Wantoch-Rekowski niepubl.; Wojewoda, Ławrynowicz 2006). W trakcie badań prowadzonych w 2008 roku w Dolinie Radości na terenie Lasów Oliwskich, w oddziale 103h leśnictwa Renuszewo (Nadleśnictwo Gdańsk), jeden z autorów (MSW) zaobserwował owocnik interesującego grzyba poliporoidalnego, wyrastający na korze pnia żywego dębu bezszypułkowego. W 2014 roku zebrano fragment wieloletniego owocnika i przeanalizowano jego cechy morfologiczne. Stwierdzono, że należy do gatunku nieciennica guzowata. Celem niniejszej pracy jest doniesienie o pierwszym notowaniu tego rzadkiego grzyba na terenie Polski i zamieszczenie jego opisu w oparciu o polskie okazy, a także przybliżenie czytelnikowi walorów przyrodniczych Lasów Oliwskich, ze szczególnym uwzględnieniem stanowiska gatunku, znajdującego się poza obszarami objętymi ochroną rezerwatową na terenie TPK. Materiał i metody Materiał stanowiący podstawę niniejszego opracowania zebrano w dniu roku w Lasach Oliwskich na terenie TPK. Opis cech makroskopijnych nieciennicy guzowatej wykonano na postawie obserwacji trzech żywych (jednego wieloletniego i dwóch jednorocznych) oraz dwóch martwych owocników. Opis cech mikroskopijnych sporządzono w oparciu o zebrany fragment żywego, wieloletniego owocnika. Do analiz taksonomicznych wykorzystano materiał porównawczy pochodzący ze zbioru grzybów Stanisława Domańskiego (KRAM F-SD). W badaniach laboratoryjnych i analizie cech mikroskopijnych owocników używano mikroskopu stereoskopowego Nikon SMZ-2T i mikroskopu świetlnego Nikon Eclipse E-400 z obiektywem imersyjnym w powiększeniu do 373

54 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 72, zeszyt 5, 2016 Ryc. 1. Nieciennica guzowata Pachykytospora tuberculosa w Lasach Oliwskich: a w siedlisku, b jednoroczny, niewielki owocnik na korze podstawy pnia żywego dębu, c zbliżenie powierzchni guzowatych pseudokapeluszy na górnym brzegu wieloletniego owocnika, d pokrój wieloletniego owocnika na początku okresu spoczynku ( r.; fot. D. Karasiński) Fig. 1. Pachykytospora tuberculosa in Oliwa Forests: a in the habitat, b small, one-year-old basidiome on the bark of the living oak trunk base, c close-up of nodulose pseudopilei surface on the upper margin of the perennial basidiome, d habit of the perennial basidiome at the beginning of dormancy (31 October, 2014; photo by D. Karasiński) 374

55 D. Karasiński i in. Nieciennica guzowata w Polsce Preparaty przygotowywano w wodzie, 3% KOH, odczynniku Melzera i 1% roztworze błękitu bawełnianego (Cotton Blue). Dla określenia zmienności rozmiarów każdego z elementów budowy mikroskopijnej wykonano po 20 pomiarów (zmierzono 30 zarodników). Suchy owocnik zdeponowano w kolekcji mykologicznej Herbarium Instytutu Botaniki im. W. Szafera Polskiej Akademii Nauk w Krakowie (KRAM). Opis owocnika nieciennicy guzowatej (ryc. 1 2) Pachykytospora tuberculosa (DC.) Kotl. & Pouzar, Česká Mykologie 17: 28 (1963) Polyporus tuberculosus Fr., Systema Mycologicum 1: 380 (1821) Haploporus tuberculosus (Fr.) Niemelä & Y.C. Dai, Annales Botanici Fennici 39 (3): 181 (2003) Owocnik jednoroczny lub wieloletni, rozpostarty, silnie przyrośnięty do podłoża, o wymiarach do cm, w wieloletnich okazach do 1,5 cm grubości, początkowo białawy lub bladocielisty z różowawym odcieniem, potem kremowo-ochrowo-szary do bladobrązowego lub koloru jasnego drewna. Powierzchnia owocnika nierówna, guzowata, szczególnie w pobliżu górnego brzegu, z tarasowato układającymi się pseudokapeluszami, których górna powierzchnia pokryta jest bardzo płytkimi, siateczkowatymi rurkami. Brzeg owocnika ucięty, bez ryzomorf, miejscami z wąską sterylną strefą do 3 mm szerokości. Konsystencja owocnika początkowo twardo mięsista, ale szybko korkowata, miąższ twardy, bez charakterystycznego zapachu i smaku. Hymenofor rurkowaty. Pory 1 3 na mm, koliste lub kanciaste, często wydłużone. Rurki do 5 mm długości, w starszych warstwach wieloletniego owocnika wypełnione watowatą grzybnią, na pionowym substracie częściowo otwarte. Ostrza disepimentów (przegród międzyrurkowych) równe. Subikulum (łożysko) stosunkowo cienkie, do 1,5 mm grubości, na przekroju koloru jasnego drewna. System strzępkowy trymityczny. Strzępki generatywne ze sprzążkami, 2 4 µm szerokości, bezbarwne, gładkie, w kontekście stosunkowo Ryc. 2. Cechy mikroskopijne owocnika nieciennicy guzowatej: a strzępki szkieletowe z kontekstu, jedna częściowo pokryta krystaliczną inkrustacją, strzałką zaznaczono przekrój przez strzępkę szkieletową, b strzępka generatywna, c strzępki łącznikowe, d duże kryształy obecne w kontekście owocnika pomiędzy strzępkami, e fragment hymenium, subhymenium i tramy rurki, f zarodniki dwa po lewej w błękicie bawełnianym, po prawej zarodnik w odczynniku Melzera, g zarodniki w roztworze 3% KOH; skala: 10 μm (rys. D. Karasiński, KRAM F-58681) Fig. 2. Microfeatures of Pachykytospora tuberculosa basidiome: a skeletal hyphae from context, one par ally covered with crystalline encrusta on, the arrow indicates sec on through skeletal hypha, b genera ve hypha, c binding hyphae, d large crystals among hyphae in basidiome context, e fragment of hymenium, subhymenium and tube trama, f basidiospores in methyl blue (two spores on the le ), in Melzer s reagent (one spore on the right), g basidiospores in 3% KOH solu on; scale bar: 10 μm (drawn by D. Karasiński, KRAM F-58681) nieliczne i trudne do zaobserwowania. Strzępki szkieletowe 2,5 4,5( 5,5) µm szerokości, grubościenne, zwykle z wyraźnym światłem, bezbarwne lub żółtawe, rzadko z krystaliczną inkrustacją. Strzępki łącznikowe 1,5 2,2( 2,5) µm, nieliczne, pełne lub grubościenne z wąskim światłem, gładkie, bezbarwne, skąpo rozgałęzione. Miejscami pomiędzy strzępkami w kontekście obecne duże, romboidalne kryształy. Cystyd brak. Podstawki

56 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 72, zeszyt 5, µm, krótko maczugowate, z bazalną sprzążką i czterema sterygmami. Zarodniki (8 )9 13( 13,6) (4,8 )5,4 6,8( 7,2) µm, elipsoidalno-cylindryczne, grubościenne, ornamentowane, z powierzchnią pokrytą niskimi, wydłużonymi brodawkami, słabo cyjanofilne, nieamyloidalne, słabo dekstrynoidalne. Ornamentacja starych zarodników jest słabo widoczna w mikroskopie świetlnym, nawet przy powiększeniu 1250 ; najlepiej widoczna jest w odczynniku Melzera, słabiej w błękicie bawełnianym, a najsłabiej w 3% KOH (w tym odczynniku zarodniki przeważnie wyglądają na gładkie). Badany okaz: Polska, województwo pomorskie, Trójmiejski Park Krajobrazowy, Dolina Radości (okolice osady Rybaki), Nadleśnictwo Gdańsk, leśnictwo Renuszewo, oddział leśny 103h, w lesie mieszanym, na pniu żywego Quercus petraea, 31 X 2014, leg. D. Karasiński & M. Wantoch-Rekowski (Karasiński 11042, KRAM F-58681). Inne okazy badane: Białoruś, Puszcza Białowieska, na gałęzi Quercus petraea, X 1973, leg. P.K. Michalewicz (KRAM F-SD 7126). Słowacja, Kraj koszycki, powiat Rożniawa, w pobliżu miejscowości Drnava, na gałęzi Quercus petraea, 4 VII 1963, leg. F. Kotlaba & Z. Pouzar (KRAM F-SD 3588). Ukraina, Zakarpacie, Świdowiec, Bańsky w pobliżu Wielkiego Boczkowa, na Quercus sp., VIII 1930, leg. A. Pilát (KRAM F-SD 2460). Stany Zjednoczone, Arizona, Coronado National Forest, w pobliżu miejscowości Portal, na Quercus arizonica, 7 IX 1958, leg. J.L. Lowe (KRAM F-SD bez numeru, jako Trametes colliculosa). Ekologia i rozmieszczenie gatunku Nieciennica guzowata jest pasożytem rozwijającym się na żywych dębach i saprobem zasiedlającym martwe drewno dębowe. Ryvarden i Gilbertson (1994) podają, że gatunek ten bardzo rzadko obserwowano również na głogu Crataegus sp. i jabłoni Malus sp., a Zmitrovich i inni (2007) wymieniają w swojej pracy także okazy zebrane z buka zwyczajnego Fagus sylvatica i lipy Tilia sp. Zdecydowana większość europejskich notowań gatunku pochodzi z dębu szypułkowego i bezszypułkowego, a pojedyncze z dębu omszonego Quercus pubescens, dębu burgundzkiego Q. cerris i dębu pirenejskiego Q. pyrenaica (Kotlaba, Pouzar 1963; Esteve-Raventós i in. 1984; Salcedo, Tellería 1992). Owocniki wyrastają na pniach żywych drzew, zazwyczaj wysoko nad ziemią, często na grubszych konarach, ale według danych z literatury najczęściej pojawiają się na korze martwych, jeszcze nieopadłych gałęzi. Według Domańskiego (1965), gatunek rzadko może występować także na leżących kłodach. Na polskim stanowisku wieloletni i dobrze rozwinięty owocnik wyrastał na pniu żywego dębu bezszypułkowego, na wysokości około 1,5 m nad powierzchnią ziemi. Na tym samym drzewie obserwowano także dwa martwe owocniki na wysokości około 2 i 2,5 m oraz dwa niewielkie, żywe okazy w dolnej części pnia, cm nad powierzchnią gruntu. Ryvarden i Gilbertson (1994) zamieszczają w swojej monografii mapę rozmieszczenia gatunku w Europie, na której obecność gatunku zaznaczono w większości krajów europejskich za wyjątkiem Belgii, Białorusi, Finlandii, Grecji, Holandii, Islandii, Portugalii, republik nadbałtyckich i Wielkiej Brytanii. Aktualnie wiadomo, że grzyb występuje także na Białorusi (Piątek 2003; Zmitrovich i in. 2007) i w Finlandii (Niemelä 2005). Poza Europą nieciennica guzowata notowana była w Azji i Ameryce Północnej (Gilbertson, Ryvarden 1987; Zhishu i in. 1993; Zmitrovich i in. 2007). Stanowisko gatunku w Lasach Oliwskich Stanowisko gatunku na terenie TPK znajduje się w południowo-zachodniej części kompleksu Lasów Oliwskich, w Dolinie Radości, oddziale leśnym 103h leśnictwa Renuszowo w Nadleśnictwie Gdańsk. Zasiedlony przez nieciennicę guzowatą dąb wyrasta w części przyszczytowej dolinnego zbocza o wystawie południowo-zachodniej, w lesie mieszanym z udziałem buka zwyczajnego, sosny zwyczajnej Pinus sylvestris i dębu bezszypułkowego. Oceniając 376

57 D. Karasiński i in. Nieciennica guzowata w Polsce po pokroju drzewa i grubości pnia wiek dębu prawdopodobnie mieści się w przedziale około lat. Las na stanowisku (najwyraźniej zniekształcona przez nasadzenie sosny zwyczajnej kwaśna dąbrowa Fago-Quercetum petraeae) jest w fazie starodrzewu, z licznymi starymi okazami drzew i stosunkowo dużą ilością leżaniny w różnych fazach rozkładu (ryc. 1a). Na mocy porozumienia z Nadleśnictwem Gdańsk rozpoczęto starania o objęcie terenu ze stanowiskiem nieciennicy guzowatej formą ochrony. Rosnące inne dęby w najbliższym sąsiedztwie zasiedlonego przez grzyb drzewa stwarzają dobre warunki do rozwoju nieciennicy. Objęcie ochroną stanowiska nieciennicy guzowatej pozwoli dodatkowo ocalić inne cenne gatunki grzybów wielkoowocnikowych, stwierdzone w oddziałach 103h, jak: kolczakówkę żółtobrązową Hydnellum compactum (pod ścisłą ochroną, z kategorią E na czerwonej liście), korkoząb czarniawy Phellodon niger (kat. V), buławkę pałeczkowatą Clavariadelphus pistillaris (pod częściową ochroną; kat. V) oraz soplówkę bukową Hericium coralloides (pod częściową ochroną, kat. V) (Wojewoda, Ławrynowicz 2006; Rozporządzenie 2014). W wymienionym rejonie stwierdzono ponadto występowanie dwóch rzadkich na Niżu Polskim roślin o górsko-podgórskim zasięgu: żebrowca górskiego Pleurospermum austriacum oraz dziurawca skąpolistnego Hypericium montanum (Buliński 1997; Czochański, Kistowski 2006). Dla zachowania stanowiska wymienionych powyżej rzadkich gatunków, w tym zwłaszcza nieciennicy guzowatej, autorzy proponują utworzenie tzw. ostoi, w której nie będzie prowadzona żadna działalność gospodarcza, a drzewostan pozostawiony do stopniowego naturalnego rozpadu i samoodnowy. Praca Dariusza Karasińskiego była częściowo finansowana ze środków na badania statutowe Instytutu Botaniki im. Władysława Szafera Polskiej Akademii Nauk w Krakowie. PIŚMIENNICTWO Buliński M Żebrowiec górski Pleurospermum austriacum w Trójmiejskim Parku Krajobrazowym. Przegląd Przyrodniczy 8 (3): Czochański J., Kistowski M. (red.) Studia przyrodniczo-krajobrazowe województwa pomorskiego. Pomorskie Studia Regionalne. Urząd Marszałkowski Województwa Pomorskiego, Gdańsk. Dai Y.C., Niemelä T., Kinnunen J The polypore genera Abundisporus and Perenniporia (Basidiomycota) in China, with notes on Haploporus. Annales Botanici Fennici 39: Domański S Flora Polska. Rośliny zarodnikowe Polski i ziem ościennych. Grzyby (Fungi). Podstawczaki (Basidiomycetes), Bezblaszkowe (Aphyllophorales), Żagwiowate I (Polyporaceae I), Szczecinkowate I (Mucronoporaceae I). Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. Domański S Fungi, Polyporaceae I (resupinate), Mucronoporaceae I (resupinate). Foreign Scientific Publications Department of the National Center for Scientific, Technical and Economic Information, Warsaw. Domański S Mała flora grzybów. Tom 1. Basidomycetes (Podstawczaki), Aphyllophorales (Bezblaszkowe) Część 1. Bondarzewiaceae (Bondarcewowate), Fistulinaceae (Ozorkowate), Ganodermataceae (Lakownicowate), Polyporaceae (Żagwiowate). PWN, Warszawa Kraków. Domański S., Orłoś H., Skirgiełło A Flora polska. Rośliny zarodnikowe Polski i ziem ościennych. Grzyby (Mycota). 3. Podstawczaki (Basidiomycetes), Bezblaszkowe (Aphyllophorales), Żagwiowate II (Polyporaceae pileatae), Szczeciniakowate II (Mucronoporaceae pileatae), Lakownicowate (Ganodermataceae), Bondarcewiowate (Bondarzewiaceae), Boletkowate (Boletopsidaceae), Ozorkowate (Fistulinaceae). Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa Kraków. Esteve-Raventós F., Moreno G., Manjón J.L Estudios sobre Aphyllophorales IV. Anales del Jardín Botánico de Madrid 41 (1): Gilbertson R.L., Ryvarden L North American Polypores. 2. Megasporoporia-Wrightoporia. Fungiflora, Oslo. 377

58 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 72, zeszyt 5, 2016 Hibbett D.S., Bauer R., Binder M., Giachini A.J., Hosaka K., Justo A., Larsson E., Larsson K.H., Lawrey J.D., Miettinen O., Nagy L.G., Nilsson R.H., Weiss M., Thorn R.G Agaricomycetes. W: McLaughlin D.J., Spatafora J.W. (red.). The Mycota VII Part A. Systematics and evolution, 2 nd Edition. Springer-Verlag, Berlin, Heidelberg: Karasiński D., Kujawa A., Gierczyk B., Ślusarczyk T., Szczepkowski A Grzyby wielkoowocnikowe Kampinoskiego Parku Narodowego. Petit s.k., Kampinoski Park Narodowy, Izabelin. Karasiński D., Kujawa A., Szczepkowski A., Wołkowycki M Operat ochrony gatunków grzybów. Białowieski Park Narodowy, Białowieża (manuskrypt). Karasiński D., Kujawa A., Piątek M., Ronikier A., Wołkowycki M Contribution to biodiversity assessment of European primeval forests: new records of rare fungi in the Białowieża Forest. Polish Botanical Journal 54 (1): Karasiński D., Wołkowycki M An annotated and illustrated catalogue of polypores (Agaricomycetes) of the Białowieża Forest (NE Poland). Polish Botanical Journal 60 (2): Kotlaba F., Pouzar Z A new genus of the polypores Pachykytospora gen. nov. Česká Mykologie 17 (1): Miettinen O., Spirin W., Niemelä T Notes on the genus Aporpium (Auriculariales, Basidiomycota), with a new species from temperate Europe. Annales Botanici Fennici 49: Niemelä T Polypores, lignicolous fungi. Norrlinia 13: Niemelä T Grzyby poliporoidalne Puszczy Białowieskiej. Klucz od oznaczania wraz z opisami gatunków. Białowieski Park Narodowy, Białowieża. Niemelä T., Miettinen O., Manninen O Aurantiporus priscus (Basidiomycota), a new polypore from old fallen conifer trees. Annales Botanici Fennici 49: Piątek M Haploporus tuberculosus, a new polypore genus and species in Belarus, with a new combination in Haploporus. Polish Botanical Journal 48 (1): Piątek M Taxonomic position and world distribution of Pachykytospora nanospora (Polyporaceae). Annales Botanici Fennici 42: Piątek M., Cabała J New and noteworthy polypores from Poland with validation of the family Phaeotrametaceae. Mycotaxon 91: Rąkowski G., Smogorzewska M., Janczewska A., Wójcik J., Walczak M., Pisarski Z Parki krajobrazowe w Polsce. Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa. Rozporządzenie Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 roku w sprawie ochrony gatunkowej grzybów. Dz. U. z 2014 r., poz Ryvarden L., Gilbertson R.L European Polypores. 2. Meripilus-Tyromyces. Synopsis Fungorum 7. Fungiflora, Oslo. Ryvarden L., Melo I Poroid fungi of Europe. Synopsis Fungorum 31. Fungiflora, Oslo. Salcedo I., Tellería M.T Contribución al conocimiento de los Aphyllophorales (Basidiomycotina) del País Vasco. I. Boletín de la Sociedad Micológica de Madrid 16: Szczepkowski A Perenniporia fraxinea (Fungi, Polyporales), a new species for Poland. Polish Botanical Journal 49 (1): TPK Gdańsk Pomorski Zespół Parków Krajobrazowych. Trójmiejski Park Krajobrazowy [ dostęp: r. Wilga M.S Rzadkie gatunki wielkoowocnikowych grzybów macromycetes w rejonie Gdańska (Lasy Oliwskie). Chrońmy Przyrodę Ojczystą 52 (6): Wilga M.S Ginące i zagrożone gatunki grzybów wielkoowocnikowych w Lasach Oliwskich. Acta Botanica Cassubica 3: Wilga M.S Grzyby wielkoowocnikowe (Macromycetes) Doliny Zielonej (Lasy Oliwskie). Przegląd Przyrodniczy 15 (3 4): Wilga M.S Wieloletnie obserwacje soplówki jeżowatej Hericium erinaceum (Bull.: Fr.) Pers. (macromycetes) na stanowisku w Lasach Oliwskich (Trójmiejski Park Krajobrazowy). Przegląd Przyrodniczy 17 (1 2): Wilga M.S Nowe stanowisko naziemków białawego Albatrellus ovinus, zielonawego A. cristatus i ceglastego A. confluens (macromycetes) w Lasach Oliwskich (Trójmiejski Park Krajobrazowy). Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (1): Wilga M.S., Ciechanowski M Ostoja grzybów wielkoowocnikowych i śluzowców w Lasach Oliwskich (Trójmiejski Park Krajobrazowy). Chrońmy Przyrodę Ojczystą 63 (6): Wojewoda W Checklist of Polish Larger Basidiomycetes. W: Mirek Z. (red.). Biodiversity of Poland 7. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków.

59 D. Karasiński i in. Nieciennica guzowata w Polsce Wojewoda W., Ławrynowicz M Red list of the Macrofungi in Poland. Czerwona lista grzybów wielkoowocnikowych w Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków: Zhishu B., Guoyang Z., Taihui L The Macrofungus Flora of China s Guangdong Province. Chinese University Press, Hong Kong. Zmitrovich I.V., Malysheva V.F., Spirin W.A A new Pachykytospora species (Basidiomycota, Polyporales) from Zhiguli, European Russia. Ukrainian Botanical Journal 64 (1): SUMMARY Chrońmy Przyrodę Ojczystą 72 (5): , 2016 Karasiński D., Wantoch-Rekowski M., Wilga M.S. First record of Pachykytospora tuberculosa in Poland The paper presents the first documented record of a rare basidiomycetous poroid fungus Pachykytospora tuberculosa, which grows mainly on oak wood. The genus Pachykytospora is represented by only two species in Europe. They cause white rot in the infested wood, form resupinate basidiomata with the trimitic hyphal system, and produce thick-walled, ellipsoidal-cylindrical basidiospores with ornamented walls. So far, Pachykytospora tuberculosa has not been found in Poland, though the species occurs in most European countries, and the specimens were recorded from the areas adjacent to Poland, e.g. from the Belarusian part of the Białowieża Forest, Slovakia and Ukraine. In 2008, the site of Pachykytospora tuberculosa was found in the south-western part of the Oliwa Forests, in the place called the Valley of Joy (in Polish: Dolina Radości), in the Tricity Landscape Park. The basidiomata grew on the bark of the living Quercus petraea trunk aged about years. The taxonomic affiliation was determined in 2014 based on macromorphological features of three living basidiomata (one perennial and two one-year-old), and two dead basidiomata, as well as based on micromorphological characteristics of the collected portion of the living, perennial basidiome. The dry specimen is deposited in the mycological collection of the Herbarium of the W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences in Kraków (KRAM). In order to preserve the site of Pachykytospora tuberculosa and several other valuable species of macrofungi, as well as two vascular plants rare on the Polish Lowland, the authors propose to establish a refuge excluded from any economic activity. 379

60 NOTATKI Gwiazdosz potrójny Geastrum triplex w Bydgoszczy nowe stanowisko w Polsce Collared earthstar Geastrum triplex in Bydgoszcz a new locality in Poland NATALIA STOKŁOSA Chrońmy Przyr. Ojcz. 72 (5): , 2016 Instytut Biologii Środowiska, Katedra Mykologii i Mykoryzy Uniwersytet Kazimierza Wielkiego Bydgoszcz, al. Ossolińskich 12 n.stoklosa@ukw.edu.pl Słowa kluczowe: gwiazdosz potrójny, gatunek zagrożony, Bydgoszcz. Zgodnie z aktualną Czerwoną listą grzybów wielkoowocnikowych w Polsce gwiazdosz potrójny Geastrum triplex Jungh. jest gatunkiem zagrożonym wymarciem. Nowe stanowisko tego gatunku znaleziono w lutym 2016 roku na jednym z osiedli mieszkalnych, w Bydgoszczy. Siedem w pełni rozwiniętych owocników rosło na piaszczystym, zacienionym pagórku. Gwiazdosz potrójny nie był dotychczas notowany na terenie Bydgoszczy. Wstęp Gwiazdosze Geastrum spp. zaliczane są do najcenniejszych składników polskiej mykobioty. Pod względem systematycznym należą do rodziny Geastraceae, rzędu Geastrales i typu Basidiomycota (Kirk i in. 2008). Gwiazdosze tworzą makroskopowe owocniki naziemne o charakterystycznej budowie obejmującej trzy podstawowe elementy: egzoperydium (osłona zewnętrzna owocnika), gleba (wewnętrzna płodna część owocnika) oraz endoperydium (osłona wewnętrzna owocnika) (Rudnicka- -Jezierska 1991). Dojrzały owocnik kształtem przypomina gwiazdę. Szacuje się, że na całym świecie może występować od 100 do 120 gatunków gwiazdoszy (Zamora i in. 2014). Dotychczas opisano zaledwie około 50 gatunków (Kirk i in. 2008), z czego w Europie odnotowano 30 (Jeppson i in. 2013). Z terenu Polski znanych jest 20 gatunków gwiazdoszy (Kujawa i in. 2012b). Gwiazdosz potrójny Geastrum triplex Jungh. po raz pierwszy został znaleziony w Indonezji, na Jawie (Junghuhn 1840, Sunhede 1977). Jest to gatunek kosmopolityczny, który występuje w Afryce, Ameryce Południowej i Północnej, Australii, Azji oraz Europie (Rudnicka-Jezierska 1991; Kasuya i in. 2012; Jeppson i in. 2013). W zależności od rozmieszczenia geograficznego owocniki gwiazdosza potrójnego mogą różnić się morfologicznie, m.in. wielkością owocników w stadium dojrzałym, kolorem egzoi endoperydium oraz kształtem perystomu (Sunhede 1977; Kasuya i in. 2012). Najnowsze badania taksonomiczne sugerują, że gwiazdosz potrójny sensu lato jest wysoce polifiletyczną grupą i konieczna jest rewizja taksonomiczna tego gatunku (Kasuya i in. 2012). Analizy filogenetyczne wykazały również, że gwiazdosz potrójny ze stanowisk europejskich jest blisko związany z gwiazdoszem czarnogłowym (Kasuya i in. 2012; Jeppson i in. 2013). 380

61 N. Stokłosa Gwiazdosz potrójny w Bydgoszczy Do października 2014 roku wszystkie występujące w Polsce gwiazdosze były objęte ochroną ścisłą (Rozporządzenie 2004). W aktualnie obowiązującym rozporządzeniu Ministra Środowiska (Rozporządzenie 2014) uszczegółowiono listę gwiazdoszy objętych ochroną. Zgodnie z nowym rozporządzeniem dziewięć gatunków podlega ochronie ścisłej: G. lageniforme, G. berkeleyi, G. elegans, G. schmidelii, G. floriforme, G. campestre, G. hungaricum, G. saccatum, G. fornicatum, a dwa gatunki objęto ochroną częściową: G. corollinum i G. quadrifidum. Wiele gatunków gwiazdoszy uważa się za zagrożone w skali Europy (Ing 1993). W Polsce 18 gatunków z rodzaju Geastrum umieszczono na Czerwonej liście grzybów wielkoowocnikowych w Polsce (Wojewoda, Ławrynowicz 2006). Gwiazdosz potrójny, mimo iż nie jest obecnie gatunkiem objętym ochroną gatunkową, nadal pozostaje, zgodnie z obowiązującą czerwoną listą, gatunkiem zagrożonym wymarciem (kategoria E). W innych krajach europejskich, takich jak Bułgaria (Gyosheva i in. 2006), Finlandia (Huhtinen i in. 2010) i Norwegia (Brandrud i in. 2010) jest on również uznawany za gatunek narażony na wyginięcie. Celem pracy jest podanie nowego stanowiska zagrożonego gatunku grzyba wielkoowocnikowego gwiazdosza potrójnego, a tym samym dostarczenie nowych informacji na temat rozmieszczenia tego gatunku w Polsce. Wszelkie dane na temat nowych stanowisk rzadkich bądź zagrożonych grzybów są bardzo ważne ze względu na konieczność uaktualniania oceny zagrożenia tych gatunków. Im większa liczba danych, tym ocena zagrożenia jest pełniejsza i odzwierciedla rzeczywistą sytuację gatunku. Ze względu na późny termin obserwacji owocniki nie były dobrze zachowane, jednak charakterystyczny dla gwiazdosza potrójnego kołnierz był nadal widoczny u wszystkich zaobserwowanych owocników. Gwiazdosze rosły na zacienionym, piaszczystym pagórku, w który wiele lat temu, dla wygody mieszkańców pobliskich bloków, wkomponowano schody. Teren porośnięty jest przez sosnę zwyczajną Pinus sylvestris, śnieguliczkę białą Symphoricarpos albus oraz roślinność ruderalną, m.in. glistnika jaskółcze ziele Chelidonium majus, bodziszka cuchnącego Geranium robertianum oraz obcego dla polskiej flory niecierpka drobnokwiatowego Impatiens parviflora. Identyfikacji gatunkowej dokonano na podstawie cech makro- i mikroskopowych owocnika oraz zarodników przy wykorzystaniu mikroskopu stereoskopowego STEMI 2000 Zeiss (pow. 0,6 50 ) i mikroskopu świetlnego Zeiss Axiostar Plus (pow ), w oparciu o monografie autorstwa Sunhede (1989) oraz Rudnickiej-Jezierskiej (1991). Klasyfikacja systematyczna gwiazdosza potrójnego odpowiada klasyfikacji Kirka i innych (2008), a nazewnictwo przyjęto według Sunhede (1989). Nomenklaturę roślin naczyniowych podano za Mirkiem i innymi (2002). Status zagrożenia gwiazdosza potrójnego jest zgodny z czerwoną listą (Wojewoda, Ławrynowicz 2006). Nowe stanowisko gwiazdosza potrójnego Nowe stanowisko gwiazdosza potrójnego (ryc. 1) znaleziono w lutym 2016 roku na jednym z bydgoskich osiedli mieszkalnych, przy okazji prowadzonych badań mających na celu rozpoznanie mykobioty Bydgoszczy. Odnotowano siedem w pełni rozwiniętych owocników, z których jeden został zebrany w celu oznaczenia. Ryc. 1. Owocniki gwiazdosza potrójnego na stanowisku w Bydgoszczy ( r., fot. N. Stokłosa) Fig. 1. Gasterocarps of collared earthstar at the new site in Bydgoszcz (20 February, 2016; photo by N. Stokłosa) 381

62 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 72, zeszyt 5, 2016 Zebrany okaz znajduje się w herbarium Katedry Mykologii i Mykoryzy Instytutu Biologii Środowiska Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy. Wygląd owocników i zarodników jest zgodny z opisami zamieszczonymi w monografiach Sunhede (1989) i Rudnickiej-Jezierskiej (1991) (ryc. 1 2). Podsumowanie Gwiazdosz potrójny występuje pojedynczo lub gromadnie (Rudnicka-Jezierska 1991), przeważnie na glebach suchych, alkalicznych, bogatych w humus (Sunhede 1989; Jeppson i in. 2013). Owocniki pojawiają się od sierpnia do listopada, najczęściej w miejscach zacienionych, takich jak lasy liściaste czy mieszane (Rudnicka-Jezierska 1991) i utrzymują się do lutego następnego roku (Wojewoda 2003). W Polsce po raz pierwszy stanowisko gwiazdosza potrójnego stwierdzono w 1939 roku w Poznaniu (Teodorowicz 1939). Według Wojewody (2003), do 2003 roku gwiazdosz potrójny znany był w Polsce z zaledwie 12 stanowisk. W 2012 roku Kujawa i inni (2012a) opublikowali pracę na temat współczesnego występowania gwiazdosza potrójnego. W swoich wynikach ujęli informacje publikowane bądź niepublikowane pochodzące od 1945 roku, a także dane oparte na badaniach zielników oraz własnych obserwacjach terenowych. Autorzy wykazali obecność gwiazdosza potrójnego na 112 stanowiskach w Polsce zlokalizowanych na obszarze całego kraju. Tak duży wzrost liczby stwierdzeń gwiazdosza potrójnego może być związany z intensyfikacją badań mykologicznych, które coraz częściej prowadzone są nie tylko przez profesjonalistów, lecz także w dużej mierze przez amatorów (Kujawa 2006). Owocniki gwiazdosza potrójnego odnotowano w Polsce zarówno na obszarach chronionych, takich jak parki narodowe (Gumińska 1969; Sałata 1972; Wojewoda 1999; Narkiewicz 2001; Bujakiewicz 2003; Szczepkowski i in. 2008; Friedrich 2011; Chachuła 2012), rezerwaty przyrody (Ławrynowicz 1973; Kubiak, Kubiak 2003; Bujakiewicz, Kujawa 2010; 20 μm Ryc. 2. Zarodniki oraz fragment włośni gwiazdosza potrójnego ( r., fot. N. Stokłosa) Fig. 2. Spores and fragments of the capilli um of collared earthstar (20 February, 2016; photo by N. Stokłosa) Friedrich 2011) czy obszary Natura 2000 (Kujawa, Gierczyk 2011; Bregin 2013), jak i na terenach zurbanizowanych (Teodorowicz 1939; Wojewoda 1996, 2000; Spałek, Nowak 1998; Lisiewska 2004; Kujawa, Gierczyk 2007, 2010, 2011, 2012, 2013a, 2013b; Fiedorowicz 2011; Wilga 2011; Kujawa i in. 2012a, 2012b). W 2012 roku Kujawa i inni (2012a, b) na podstawie danych z literatury oraz własnych obserwacji dokonali oceny zagrożenia gwiazdosza potrójnego w Polsce, posiłkując się kryteriami przyjętymi przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody (IUCN 2001, 2010; Dahlberg, Mueller 2011). Ze względu na stosunkowo dużą liczbę stanowisk oraz szeroką amplitudę ekologiczną tego gatunku, zaproponowali zmianę kategorii zagrożenia z E (wymierające) (Wojewoda, Ławrynowicz 2006) na kategorię LC (Least Concern najmniejszej troski), która obejmuje gatunki szeroko rozpowszechnione i częste (Dahlberg, Mueller 2011). Odmienne zdanie przedstawili Świerkosz i Reczyńska (2013), którzy zaproponowali zastosowanie zasady ostrożności (Anonymous 2000) 382

63 N. Stokłosa Gwiazdosz potrójny w Bydgoszczy w stosunku do oceny statusu zagrożenia gwiazdosza potrójnego w Polsce. Autorzy uważają, że kryteria przyjęte przez Kujawę i innych (2012b), bazujące tylko i wyłącznie na liczbie stanowisk oraz rozmieszczeniu, choć zgodne z wytycznymi IUCN (2010), mogą prowadzić do formułowania mylnych wniosków. Świerkosz i Reczyńska (2013) zauważyli, że prawie połowa stanowisk gwiazdosza potrójnego znajduje się na terenie obszarów chronionych, głównie w zachodniej i południowej Polsce (Kujawa i in. 2012a). Regionalnie bywa on gatunkiem bardzo rzadkim (Świerkosz, Reczyńska 2013). Świerkosz i Reczyńska (2013) zwrócili również uwagę, że gwiazdosz potrójny może być uznawany za gatunek wskaźnikowy dla dobrze zachowanych siedlisk leśnych. Dotychczas na terenie Bydgoszczy stwierdzono występowanie gwiazdosza prążkowanego Geastrum striatum oraz gwiazdosza czarnogłowego G. melanocephalum (Stokłosa, Wilbrandt 2015). Stanowisko gwiazdosza potrójnego jest nowym i jedynym znanym w mieście. Każde stanowisko grzyba chronionego bądź zamieszczonego na Czerwonej liście grzybów wielkoowocnikowych w Polsce (Wojewoda, Ławrynowicz 2006) wymaga odnotowania i zabezpieczenia przed zniszczeniem. Największym zagrożeniem dla stanowiska gwiazdosza potrójnego w Bydgoszczy wydaje się bliskość człowieka. Ze ścieżki, w pobliżu której rosną owocniki, często korzystają mieszkańcy Bydgoszczy, co stwarza możliwość wydeptywania tego miejsca i nadmiernego zbieractwa. Stanowisko zostało zgłoszone u gospodarza terenu, a w kolejnych latach będzie monitorowane. Podziękowania Składam serdeczne podziękowania prof. dr hab. Barbarze Kieliszewskiej-Rokickiej z Instytutu Biologii Środowiska Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy za pomocne rady w trakcie pisania pracy oraz Recenzentowi za niezwykle cenne uwagi i trafne sugestie. Badania zostały sfinansowane ze środków Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego (badania statutowe). PIŚMIENNICTWO Anonymous Communication from the Commision on the precautionary principle, COM (2000) 1. Commission of the European Communities, Brussels. Brandrud E., Bendiksen E., Hofton T.H., Høiland K., Jordal J.B Sopp Fungi. W: Kålås J.A., Viken Å., Henriksen S., Skjelseth S. (red.). The 2010 Norwegian Red List for Species. Norwegian Biodiversity Information Centre, Norway: Bregin M Nowe stanowisko gwiazdosza potrójnego Geastrum triplex Jungh. w obszarze Natura 2000 Uroczyska Puszczy Drawskiej. Przegląd Przyrodniczy 24 (4): Bujakiewicz A Puszcza Białowieska ostoją rzadkich i zagrożonych grzybów wielkoowocnikowych. Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody 22 (3): Bujakiewicz A., Kujawa A Grzyby wielkoowocnikowe wybranych rezerwatów przyrody Puszczy Białowieskiej. Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody 29 (1): Chachuła P Nowe gatunki grzybów chronionych na terenie Pienińskiego Parku Narodowego. Pieniny Przyroda i Człowiek 12: Dahlberg A., Mueller G.M Applying IUCN red-listing criteria for assessing and reporting on the conservation status of fungal species. Fungal Ecology 4: Fiedorowicz G Grzyby wielkoowocnikowe Olsztyna gatunki chronione i zagrożone. W: Ławrynowicz M., Ruszkiewicz-Michalska M., Kałucka I. (red.). Polskie tradycje użytkowania grzybów oraz ich ochrony wkładem do europejskiego dziedzictwa kultury. Streszczenia referatów i posterów, Sekcja Mikologiczna Polskiego Towarzystwa Botanicznego, Katedra Algologii i Mikologii Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź: 43. Friedrich S New locations of threatened and protected Gasteromycetes s.l. in Northwestern Poland. Polish Journal of Environmental Studies 20 (3): Gumińska B Mikoflora Pienińskiego Parku Narodowego. I. Acta Mycologica 5: Gyosheva M.M., Denchev C.M., Dimitrova E.G., Assyov B., Petrova R.D. Stoichev G.T Red list of fungi in Bulgaria. Mycologia Balcanica 3: Huhtinen S., Salo P., Haikonen V., von Bonsdorff T Kotelosienet Ascomycota. W: Rassi P., 383

64 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 72, zeszyt 5, 2016 Alanen A., Kanerva T., Mannerkoski I. (red.). The 2010 Red List of Finnish Species. Ministry of the Environment & Finnish Environment Institute, Helsinki: Ing B Towards a red list of endangered European macrofungi. W: Pegler D.N., Boddy L., Ing B., Kirk P.M. (red.). Fungi of Europe: Investigation, Recording and Consevation, Royal Botanic Gardens, Kew: IUCN IUCN Red List Categories and Criteria: Version IUCN Species Survival Commission. IUCN, Gland, Switzerland and Cambridge, UK [ redlist_cats_crit_en.pdf]; dostęp: r. IUCN Standards and Petitions Subcommittee Guidelines for Using the IUCN Red List Categories and Criteria. Version Prepared by the Standards and Petotoions Subcommittee in March 2010 [ RedListGuidelines.pdf]; dostęp: r. Jeppson M., Nilsson R.H., Larsson E European earthstars in Geastraceae (Geastrales, Phallomycetidae) a systematic approach using morphology and molecular sequence data. Systematic and Biodiversity 11 (4): Junghuhn F Nova genera et species plantarum florae Javanicae. Tijdschrift voor Natuurlijke Geschiedenis en Physiologie 7: Kasuya T., Hosaka K., Uno K., Kakishima M Phylogenetic placement of Geastrum melanocephalum and polyphyly of Geastrum triplex. Mycoscience 53: Kirk P.M., Cannon P.F., Minter D.W., Stalpers J.A Ainsworth & Bisby s Dictionary of the Fungi, wyd. 10. CAB International, Wallingford. Kubiak D., Kubiak K Stanowisko gwiazdosza potrójnego Geastrum triplex Jungh. W rezerwacie Las Warmiński na Pojezierzu Olsztyńskim. Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody 22 (4): Kujawa A Stan i perspektywy rozwoju amatorskiego ruchu mikologicznego w Polsce. W: Mirek Z., Cieślak E., Paszko B., Paul W., Ronikier M. (red.). Materiały ogólnopolskiej konferencji naukowej Rzadkie, ginące i reliktowe gatunki roślin i grzybów. Problemy zagrożenia i ochrony różnorodności flory Polski. Kraków, maja Instytut Botaniki im. W. Szafera Polskiej Akademii Nauk: Kujawa A., Gierczyk B Rejestr gatunków grzybów chronionych i zagrożonych. Część II. Wykaz gatunków przyjętych do rejestru w roku Przegląd Przyrodniczy 18 (3 4): Kujawa A., Gierczyk B Rejestr gatunków grzybów chronionych i zagrożonych w Polsce. Część III. Wykaz gatunków przyjętych do rejestru w roku Przegląd Przyrodniczy 21 (1): Kujawa A., Gierczyk B Rejestr gatunków grzybów chronionych i zagrożonych w Polsce. Część V. Wykaz gatunków przyjętych do rejestru w roku Przegląd Przyrodniczy 22 (4): Kujawa A., Gierczyk B Rejestr gatunków grzybów chronionych i zagrożonych w Polsce. Część VI. Wykaz gatunków przyjętych do rejestru w roku Przegląd Przyrodniczy 23 (4): Kujawa A., Gierczyk B. 2013a. Rejestr gatunków grzybów chronionych i zagrożonych w Polsce. Część VII. Wykaz gatunków przyjętych do rejestru w roku Przegląd Przyrodniczy 24 (2): Kujawa A., Gierczyk B. 2013b. Rejestr gatunków grzybów chronionych i zagrożonych w Polsce. Część VIII. Wykaz gatunków przyjętych do rejestru w roku Przegląd Przyrodniczy 24 (4): Kujawa A., Gierczyk B., Chachuła P., Karg J., Halama M., Gryc M. 2012a. Współczesne występowanie gwiazdosza potrójnego (Geastrum triplex) w Polsce i ocena jego zagrożenia. Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody 31 (1): Kujawa A., Gierczyk B., Szczepkowski A., Karasiński D., Wołkowycki M., Wójtowski M. 2012b. Ocena obecnego stanu zagrożenia gatunków z rodzaju Geastrum w Polsce. Acta Botanica Silesiaca 8: Lisiewska M Zmiany w składzie gatunkowym i ilościowości macromycetes Arboretum Kórnickiego po 25 latach. Badania Fizjograficzne nad Polską Zachodnią (Seria B) 53: Ławrynowicz M Grzyby wyższe makroskopowe w grądach Polski środkowej. Acta Mycologica 9 (2): Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H, Zając A., Zając M., Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. W: Mirek Z. (red.). Biodiversity of Poland. Różnorodność biologiczna Polski. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków. Narkiewicz C Grzyby wielkoowocnikowe góry Chojnik (Karkonoski Park Narodowy) gatunki rzadkie i zagrożone. Przyroda Sudetów Zachodnich 4:

65 N. Stokłosa Gwiazdosz potrójny w Bydgoszczy Rozporządzenie Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 roku w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną. Dz. U. Nr 168, poz Rozporządzenie Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 roku w sprawie ochrony gatunkowej grzybów. Dz. U. 2014, poz Rudnicka-Jezierska W Flora Polska. Purchawkowate (Lycoperdales), Tęgoskórowe (Sclerodermatales), Pałeczkowate (Tulostomatales), Gniazdnicowate (Nidulariales), Sromotnikowe (Phallales), Osiakowe (Podoxales). W: Skirgiełło A. (red.). Grzyby (Mycota). Tom 23: Podstawczaki (Basidiomycetes). Instytut Botaniki im. W. Szafera Polskiej Akademii Nauk, Kraków: Sałata B Badania nad udziałem grzybów wyższych w lasach bukowych i jodłowych na Roztoczu Środkowym. Acta Mycologica 8 (1): Spałek K., Nowak A Geastrum triplex Jungh. (Lycoperdales) na Śląsku Opolskim. Natura Silesiae Superioris 2: Stokłosa N., Wilbrandt B Nowe stanowiska gwiazdosza prążkowanego Geastrum striatum i gwiazdosza czarnogłowego Geastrum melanocephalum w Polsce. Chrońmy Przyrodę Ojczystą 71 (2): Sunhede S Morphology and intraspecific variation in Geastrum triplex Jungh. Botaniska Notiser 130: Sunhede S Geastraceae (Basidiomycotina): morphology, ecology and systematics with special emphasis on the North European species. Synopsis Fungorum 1: Szczepkowski A., Kujawa A., Karasiński D., Gierczyk B Grzyby zgromadzone na XIV Wystawie Grzybów Puszczy Białowieskiej. Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody 27 (4): Świerkosz K., Reczyńska K Pierwsze stanowisko Geastrum triplex Jungh. (Basidiomycota, Geastraceae) w Sudetach Wschodnich. Przyroda Sudetów 16: Teodorowicz F Nowe dla flory polskiej podrzędy, rodziny, rodzaje i gatunki wnętrzniaków (Gasteromycetes). Kosmos 64 (1): Wilga M.S Stanowisko rzadkiego grzyba gwiazdosza potrójnego Geastrum triplex w Dolinie Zajęczej (Trójmiejski Park Krajobrazowy). Chrońmy Przyrodę Ojczystą 67 (1): Wojewoda W Grzyby Krakowa w latach ze szczególnym uwzględnieniem Macromycetes. Studia Ośrodka Dokumentacji Fizjograficznej Polskiej Akademii Nauk 24: Wojewoda W Wstępna charakterystyka grzybów wielkoowocnikowych Magurskiego Parku Narodowego. Chrońmy Przyrodę Ojczystą 55 (1): Wojewoda W New localities of rare and threatened species of Geastrum (Lycoperdales) in Poland. Acta Mycologica 35 (2): Wojewoda W Krytyczna lista wielkoowocnikowych grzybów podstawkowych Polski. W: Mirek Z. (red.). Różnorodność biologiczna Polski. Instytut Botaniki im. W. Szafera Polskiej Akademii Nauk, Kraków: Wojewoda W., Ławrynowicz M Czerwona lista grzybów wielkoowocnikowych w Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Instytut Botaniki im. W. Szafera Polskiej Akademii Nauk, Kraków: Zamora J.C., Calogne F.D., Hosaka K., Martin M.P Systematics of the genus Geastrum (Fungi: Basidiomycota) revisited. Taxon 63 (3): SUMMARY Chrońmy Przyrodę Ojczystą 72 (5): , 2016 Stokłosa N. Collared earthstar Geastrum triplex in Bydgoszcz a new locality in Poland A new locality of collared earthstar was found in Bydgoszcz, in February Seven basidiomes were found near mature trees of Pinus sylvestris, Symphoricarpos albus shrubs and ruderal plants such as: Chelidonium majus, Geranium robertianum and Impatiens parviflora. So far Geastrum triplex has not been reported from the area of Bydgoszcz. According to the Polish Red List of Macromycetes collared earthstar belongs to the category of endangered species (E). 385

66 NOTATKI Chrońmy Przyr. Ojcz. 72 (5): , 2016 Lęgi mieszanej pary orlika grubodziobego Clanga clanga z orlikiem krzykliwym Clanga pomarina w centralnej Polsce Breeding of a mixed pair of the Greater Spo ed Eagle Clanga clanga and the Lesser Spo ed Eagle Clanga pomarina in Central Poland ADAM OLSZEWSKI 1, JAROSŁAW MATUSIAK 2 1 Kampinoski Park Narodowy Izabelin, ul. Tetmajera 38 ad.ol@wp.pl Warszawa, ul. Odkryta 39/21 Słowa kluczowe: hybrydyzacja, orlik grubodzioby, Kampinoski Park Narodowy. W latach w Kampinoskim Parku Narodowym stwierdzono lęgi mieszanej pary orlików samicy orlika grubodziobego Clanga clanga i samca orlika krzykliwego Clanga pomarina. Co roku, w tym samym gnieździe założonym na olszy czarnej Alnus glutinosa para wyprowadzała jednego młodego. Prawidłowe oznaczenie samicy i jej potomków zostało potwierdzone orzeczeniami Komisji Faunistycznej. Potomstwo różniło się różnymi partiami upierzenia, wykazując więcej cech diagnostycznych typowych dla orlika grubodziobego. W Europie występują dwa bliźniacze gatunki orlików: orlik krzykliwy Clanga pomarina (Brehm, 1831) i orlik grubodzioby Clanga clanga (Pallas, 1811). W dalekiej przeszłości wraz z orlikiem hinduskim Clanga hastata prawdopodobnie tworzyły jeden gatunek, z którego w środkowym pliocenie około 3,6 miliona lat temu, wskutek zlodowacenia w refugiach indyjskim, bliskowschodnim i południowoeuropejskim, doszło do specjacji i powstania trzech odrębnych linii genetycznych obecnie gatunków (Väli 2006; Maciorowski i in. 2014). Orlik krzykliwy jest w Polsce bardzo nielicznym ptakiem lęgowym. Jego krajowa populacja oceniana jest obecnie na par. Najliczniej występuje w Polsce północno- -wschodniej, północno-zachodniej i wschodniej, a na Mazowszu jest bardzo rozproszony (Cenian, Mirski 2015). Orlik grubodzioby natomiast jest najrzadszym gatunkiem orła występującym w Europie Środkowej. Nierzadko tworzy mieszane pary lęgowe z orlikiem krzykliwym, dające płodne potomstwo (Väli i in. 2010; Maciorowski i in. 2014). Przez tereny wschodniej Polski przebiega zachodnia granica jego europejskiego zasięgu. W krajach Unii Europejskiej gniazduje około 30 par tego gatunku, a liczebność polskiej populacji ustalono na par, z czego ponad połowa to pary mieszane z orlikiem krzykliwym lub pary tworzone przez mieszańce i czyste gatunkowo orliki (Maciorowski i in. 2014; Maciorowski, Mizera 2015; Państwowy Monitoring Środowiska). Obecnie uznaje się, że jeden czysty osobnik tego gatunku w Polsce stanowi 4 5% krajowej populacji. Wskutek trwającego od dziesięcioleci osuszania bagien gatunek ten utracił większość obszarów dogodnych do żerowania i gniazdowania (Tomiałojć, Stawarczyk 2003; Maciorowski i in. 2014). Obecnie w Polsce czyste genetycznie pary orlika grubodziobego gnieżdżą się wyłącznie w północno-wschodniej części kraju na Bagnach 386

67 A. Olszewski i J. Matusiak Lęgi mieszanej pary orlików w centralnej Polsce Biebrzańskich. O historycznych lęgach w innych częściach Polski, w większości przypadków niepotwierdzonych, pisali Tomiałojć i Stawarczyk (2003) oraz Maciorowski i inni (2005, 2014). Warto wspomnieć o dwóch parach lęgowych na Mazowszu w uroczysku Gruba Ostrownica oraz pod Molędami w Puszczy Kozienickiej w latach (Cieślak, Piasecki 1981). Hybrydyzacja obu opisywanych gatunków orlików była stwierdzana we wszystkich krajach ich sympatrycznego występowania (Väli 2005). Dla przykładu, po roku 2000 w Polsce stwierdzono kilka lęgów mieszanych obu opisywanych orlików w północno-wschodnim krańcu polskiej części Puszczy Białowieskiej oraz na Lubelszczyźnie (powiaty: hrubieszowski, włodawski, bialski) (komisjafaunistyczna.pl; J. Wójciak i in., S. Aftyka i in., D.J. Gawrońscy niepubl.). Zupełnym zaskoczeniem były lęgi dwóch mieszanych par w Niemczech w okolicach Rostoku (Meyburg i in ). Zazwyczaj w pary łączą się samice orlika grubodziobego z samcem orlika krzykliwego (Helbig i in. 2005, Väli 2005; Meyburg i in. 2005; Maciorowski i in. 2014). Wyjątek stanowi para z powiatu hrubieszowskiego (komisjafaunistyczna.pl; S. Aftyka i in. niepubl.). Helbig ze współpracownikami (2005) wykazali, że część ptaków (ok. 10%) o fenotypie orlika krzykliwego ma genotyp wskazujący na hybrydyzację z orlikiem grubodziobym wśród mniej lub bardziej odległych ich przodków. Orlik krzykliwy jest stałym gatunkiem lęgowym w Kampinoskim Parku Narodowym. Gniazduje tu obecnie, w zależności od roku, od dwóch do czterech par, co stanowi około jedną czwartą środkowomazowieckiej populacji tego gatunku (A. Dombrowski inf. ustna). W roku 2014 podczas monitoringu gniazd ptaków szponiastych, bociana czarnego i kruka w Kampinoskim PN zauważono na gnieździe orlików, że jeden z ptaków (samica) jest orlikiem grubodziobym (ryc. 1), a drugi jest typo- Ryc. 1. Dorosła samica orlika grubodziobego Clanga clanga w sezonie 2014 ( r., fot. J. Matusiak) Fig. 1. Adult female of greater spo ed eagle Clanga clanga in season of 2014 (4 July, 2014; photo by J. Matusiak) 387

68 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 72, zeszyt 5, 2016 Ryc. 2. Udział poszczególnych rodzajów użytków w promieniu 1 i 2 km od gniazda mieszanej pary orlików grubodziobego Clanga clanga i krzykliwego C. pomarina w Kampinoskim Parku Narodowym w latach Fig. 2. Percentage of different land-use types within a radius of 1 km and 2 km from the nest of the mixed pair of the Greater Spo ed Eagle Clanga clanga and the Lesser Spo ed Eagle C. pomarina in Kampinos Na onal Park in wym samcem orlika krzykliwego. Oba ptaki były w wieku powyżej czwartego roku życia (oceniając stan upierzenia). Gniazdo zostało znalezione po raz pierwszy rok wcześniej, w 2013 roku. Na podstawie obserwacji tylko samca rodzica pisklę zaobrączkowane w tym gnieździe oznaczono jako orlika krzykliwego. Dokumentacja fotograficzna wykazała jednak, że pisklę było mieszańcem orlików krzykliwego i grubodziobego. Zatem napotkana na gnieździe w roku 2014 samica orlika grubodziobego mogła przystępować 3 Ryc. 3. Młody mieszaniec z sezonu 2013 ( r. fot. Jarosław Kusiak) Fig. 3. Young hybrid from season 2013 (11 July, 2013; photo by Jarosław Kusiak) Ryc. 4. Samodzielny młody mieszaniec z sezonu 2014 ( r., fot. Krzysztof Górecki) Fig. 4. Independent young hybrid from season 2014 (5 September, 2014; photo by Krzysztof Górecki) 4 388

69 A. Olszewski i J. Matusiak Lęgi mieszanej pary orlików w centralnej Polsce A Ryc. 5. Młode mieszańce z sezonów 2015 (A) i 2016 (B) (A: r., B: r., fot. A. Olszewski) Fig. 5. Young hybrids from seasons 2015 (A) and 2016 (B) (A: 16 July, 2015; B: 19 July, 2016; photo by A. Olszewski) do lęgów w tym samym gnieździe w 2013 roku. W latach 2015 i 2016 sytuacja się powtórzyła i na tym samym gnieździe nadal uczestniczyła w lęgach samica orlika grubodziobego w parze z samcem gatunku pokrewnego. Analiza jej upierzenia, brak obrączek i upodobania do odpoczywania na wybranych drzewach wskazywały, że w sezonach mógł to być ten sam osobnik. Podczas letnich obserwacji w tych sezonach na żerowisku samica miała wyraźnie większy dystans ucieczki niż jej partner, a wobec maszyn rolniczych nie wykazywała płochliwości. Gniazdo zlokalizowane jest w olsie. Drzewo gniazdowe jest typowe dla tego gatunku nieco silniejsza od pozostałych olsza czarna Alnus glutinosa rosnąca na podłożu organicznym (tor- B Tab. 1. Ubarwienie diagnostycznych cech młodych mieszańców orlików (wg Lontkowskiego i Maciorowskiego 2010) w Kampinoskim Parku Narodowym Table 1. Coloura on of diagnos c features of young hybrids of spo ed eagles (a er Lontkowski and Maciorowski 2010) in Kampinos Na onal Park Młody z sezonu: Juvenile from season: potylica occiput sterówki flight feathers zewnętrzne lotki II rzędu underside of the secondaries pokrywy nadogonowe uppertail-coverts pióra kupra rump feathers 2013 P C C C C 2014 P C C C P, C 2015 P C C C P 2016* P P C P, C P * Najciemniejszy z opisywanych młodych spód i wierzch czekoladowobrązowy/ The darkest of the described young the bo om and the top of the body is chocolate brown P cecha/feature of C. pomarina, C cecha/feature of C. clanga 389

70 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 72, zeszyt 5, 2016 fowym) w sąsiedztwie gruntu mineralnego. Para mieszana orlików pojawiła się w środowiskach renaturalizujących się. Wydaje się, że czynnikiem wyzwalającym reakcję samicy i akceptację terytorium zajętego z pewnością przez samca orlika krzykliwego w tych renaturalizujących się środowiskach były stosunkowo deszczowe lata 2010 i 2013, z opadami powyżej 700 mm przy średniej z 25 lat 521 mm (Olszewski i in. 2016). Sytuacja jest zbieżna z pojawieniem się dwóch par mieszanych w podobnych środowiskach na Lubelszczyźnie (dane własne), a jej przyczyny mogą być identyczne. W najbliższej okolicy od opisywanego gniazda (w promieniu 1 i 2 km) ponad połowę analizowanego obszaru zajmowały lasy, zadrzewienia i zakrzewienia, a trwałe użytki zielone stanowiły nieco ponad 27% powierzchni (ryc. 2). W opisywanym gnieździe rokrocznie w latach wychowywał się jeden młody mieszaniec Clanga clanga C. pomarina. Każdy z nich podczas obrączkowania był dokładnie mierzony i fotografowany. Prawidłowe oznaczenie samicy i jej potomków zostało potwierdzone orzeczeniami Komisji Faunistycznej (13962, 13963, 14558, 14978). Młody z 2014 roku dodatkowo został zaopatrzony w nadajnik satelitarny, co pozwoliło zlokalizować jego pierwsze zimowisko na południu Sudanu. Co roku potomstwo mieszanej pary orlików różniło się od siebie innymi partiami upierzenia (ryc. 3, 4, 5; tab. 1). Podziękowania Autorzy dziękują Państwowemu Gospodarstwu Leśnemu Lasy Państwowe za sfinansowanie badań z funduszu leśnego w roku 2015 w ramach zadania pod nazwą Inwentaryzacja lęgowych gatunków ptaków szponiastych, bociana czarnego i kruka w Kampinoskim Parku Narodowym w roku PIŚMIENNICTWO Cenian Z., Mirski P Orlik krzykliwy Clanga pomarina. W: Chylarecki P., Sikora A., Cenian Z., Chodkiewicz T. (red.). Monitoring ptaków lęgowych. Poradnik metodyczny. Wydanie 2. GIOŚ, Warszawa: Cieślak M., Piasecki K Awifauna Puszczy Kozienickiej i jej okolic. Biuletyn Kwartalny Radomskiego Towarzystwa Naukowego 18: Helbig A.J., Seibold I., Kocum A., Liebers D., Irwin J., Bergmanis U., Meyburg B.-U., Scheller W., Stubbe M., Bensch S Genetic differentiation and hybridization between greater and lesser spotted eagles (Accipitriformes, Aquila clanga, A. pomarina). Journal of Ornithology 146: Lontkowski J., Maciorowski G Identification of juvenile Greater Spotted Eagle, Lesser Spotted Eagle and hybrids. Dutch Birding 32: Maciorowski G., Lontkowski J., Mizera T Orlik grubodzioby, ginący orzeł z bagien. Unigraf, Bydgoszcz. Maciorowski G., Meyburg B.-U., Mizera T., Matthes J., Graszynski K Występowanie oraz biologia lęgowa orlika grubodziobego Aquila clanga w Polsce. W: Mizera T., Meyburg B.-U. (red.). Badania i problemy ochrony orlika grubodziobego Aquila clanga i orlika krzykliwego Aquila pomarina. Biebrzański Park Narodowy, Osowiec Poznań Berlin: Maciorowski G., Mizera T Orlik grubodzioby Clanga clanga. W: Chylarecki P., Sikora A., Cenian Z., Chodkiewicz T. (red.). Monitoring ptaków lęgowych. Poradnik metodyczny. Wydanie 2. GIOŚ, Warszawa: Meyburg B.-U., Mizera T., Matthes J., Graszynski K., Schwanbeck J.P., Maciorowski G Krzyżowanie międzygatunkowe pomiędzy orlikiem grubodziobym Aquila clanga i orlikiem krzykliwym Aquila pomarina w Polsce i Niemczech. W: Mizera T., Meyburg B.-U. (red.). Badania i problemy ochrony orlika grubodziobego Aquila clanga i orlika krzykliwego Aquila pomarina. Biebrzański Park Narodowy, Osowiec Poznań Berlin: Olszewski A., Wierzbicki A., Lenartowicz M Raport z realizacji programu badawczo-pomiarowego Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego w Stacji Bazowej Kampinos w 2015 roku (maszynopis). Kampinoski Park Narodowy [ monitoring-srodowiska/stacja-bazowa-kampinos/raporty-zmsp/file/183-raport-2015]; dostęp: r. Państwowy Monitoring Środowiska. Monitoring Ptaków Polski. Orlik grubodzioby Aquila clanga [ dostęp: r. 390

71 A. Olszewski i J. Matusiak Lęgi mieszanej pary orlików w centralnej Polsce Tomiałojć L., Stawarczyk T Awifauna Polski Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Tom 1. PTPP pro Natura, Wrocław. Väli Ü Zjawisko hybrydyzacji zagrożeniem dla europejskiej populacji orlika grubodziobego Aquila clanga. W: Mizera T., Meyburg B.-U. (red.). Badania i problemy ochrony orlika grubodziobego Aquila clanga i orlika krzykliwego Aquila pomarina. Biebrzański Park Narodowy, Osowiec Poznań Berlin: Väli Ü Mitochondrial DNA sequences support species status for the Indian Spotted Eagle Aquila hastata. Bulletin of the British Ornithologists Club 126 (3): Väli Ü., Dombrovski V., Treinys R., Bergmanis U., Daróczi S.J., Dravecky M., Ivanovski V., Lontkow ski J., Maciorowski G., Meyburg B.-U., Mizera T., Zeitz R., Ellegren H Widespread hybridization between the Greater Spotted Eagle Aquila clanga and the Lesser Spotted Eagle Aquila pomarina (Aves: Accipitriformes) in Europe. Biological Journal of the Linnean Society 100 (3): SUMMARY Chrońmy Przyrodę Ojczystą 72 (5): , 2016 Olszewski A., Matusiak J. Breeding of a mixed pair of the Greater Spo ed Eagle Clanga clanga and the Lesser Spo ed Eagle Clanga pomarina in Central Poland In , a mixed breeding pair of the Greater Spotted Eagle Clanga clanga (female) and the Lesser Spotted Eagle Clanga pomarina (male) was found in the Kampinos National Park. The female looked genetically pure. Each year in the study period of , the birds raised one young, which had more features of C. clanga. The nest was located on the same black alder throughout the study period. 391

72 NOTATKI Chrońmy Przyr. Ojcz. 72 (5): , 2016 Nowe stanowisko kulika wielkiego Numenius arquata w dolinie Neru A new loca on of Eurasian curlew Numenius arquata in the Ner valley KAMILA GACH 1, KACPER KOWALCZYK 2, RAFAŁ KOWALCZYK 2 1 Katedra Badania Różnorodności Biologicznej, Dydaktyki i Bioedukacji Uniwersytet Łódzki Łódź, ul. Banacha 1/3 kagach@biol.uni.lodz.pl Poddębice, ul. Zielona 5/15 kacpereko24@gmail.com Słowa kluczowe: kulik wielki, Numenius arquata, Ziemia Łódzka, gmina Poddębice. Kulik wielki Numenius arquata L. jest największym krajowym przedstawicielem ptaków z rzędu siewkowców. W Polsce gatunek ten zamieszkuje głównie pas nizin Polski środkowej, a także okolice Zalewu Szczecińskiego. Najliczniej gnieździ się na Bagnach Biebrzańskich i w pradolinie Noteci. W ostatnich dziesięcioleciach odnotowano spadek liczebności populacji kulika wielkiego. W roku 2008 odkryto nowe stanowisko w gminie Poddębice w okolicach Feliksowa. W kwietniu obserwowano tu dwa ptaki niewykazujące zachowań terytorialnych. Pod koniec marca 2009 roku na łąkach użytkowych odnotowano pięć ptaków, a od kwietnia do lipca jedna para wykazywała zachowania terytorialne i po raz pierwszy stwierdzono obecność trzech nielotnych młodych. W latach kuliki wielkie również wykazywały zachowania lęgowe, co wskazuje na trwały charakter miejsca ich występowania. Aktulana liczebność populacji kulika wielkiego na Ziemi Łódzkiej nie przekracza 15 par lęgowych. Występowanie kulika wielkiego w Polsce i Europie Kulik wielki Numenius arquata L. jest największym krajowym przedstawicielem ptaków z rzędu siewkowców. Palearktyczny zasięg gatunku obejmuje strefę klimatu umiarkowanego i borealnego, od Wielkiej Brytanii i Francji na zachodzie po górny Amur na wschodzie. W Europie występuje w północno-zachodniej, środkowej i wschodniej części kontynentu (Hagemeijer, Blair 1997). Globalną liczebność kulika wielkiego szacuje się na par (BirdLife international 2015), z tego w Europie ma gniazdować par. Naj licz - niejsze krajowe populacje lęgowe notuje się w Finlandii ( par), Wielkiej Brytanii ( par) i Szwecji ( par). W Polsce jest gatunkiem bardzo nielicznie lęgowym, a aktualną liczebność jego populacji określa się zaledwie na par, podczas gdy jeszcze w 2004 roku szacowano ją na par (Dyrcz i in. 2007; Chodkiewicz i in. 2015). Kulik wielki w okresie lęgowym zasiedla tereny rozległych torfowisk, łąk i pastwisk użytkowanych ekstensywnie, zwykle w szerokich dolinach rzecznych. Często występuje na obszarach, które tworzy mozaika silnie podmokłych i suchych siedlisk (Tomiałojć, Stawarczyk 2003; Jermaczek 2004; Dyrcz i in. 2007). 392

73 K. Gach i in. Kulik wielki w dolinie Neru W naszym kraju kulik wielki objęty jest ścisłą ochroną gatunkową i wymaga ochrony czynnej (Rozporządzenie 2014). Został wpisany do Polskiej czerwonej księgi zwierząt jako gatunek narażony na wyginięcie na terenie Polski (kategoria VU; Dyrcz 2001). Jako jeden z zaledwie dziewięciu gatunków gniazdujących u nas ptaków uzyskał globalny status zagrożenia bliski zagrożenia wyginięciem (NT) (Wilk i in. 2010). Zgodnie z najnowszym opracowaniem BirdLife International (2015), w Europie, w tym w krajach Unii Europejskiej, ma status gatunku narażonego na wyginięcie (VU). Autorzy opracowań dotyczących krajowej awifauny zgodnie oceniają, iż w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat nastąpił spadek ogólnej liczebności populacji lęgowej kulika wielkiego oraz wycofanie się z wielu stanowisk czy nawet zanik w niektórych regionach kraju (Tomiałojć, Stawarczyk 2003; Jermaczek 2004; Dyrcz i in. 2007). Jest to spowodowane między innymi degradacją jego siedlisk lęgowych wskutek melioracji i osuszania dolin rzecznych oraz zarastania nieużytkowanych łąk (Dyrcz i in. 2007). Za przyczynę zanikania gatunku podaje się również niską udatność lęgów spowodowaną przez drapieżniki (Ławicki, Wylegała 2011). Bardzo niska liczebność oraz niekorzystne trendy zmian liczebności krajowej populacji lęgowej kulika wielkiego sprawiają, iż informacje o każdym nowym stanowisku, z dala od dotychczas znanych miejsc gniazdowania, zasługują na szczególną uwagę. Jeszcze w XIX wieku gatunek ten był w południowej Polsce znacznie bardziej rozpowszechniony niż współcześnie. Na przykład, z wielu zajmowanych wówczas stanowisk na Dolnym Śląsku, Opolszczyźnie, Kielecczyźnie i w Małopolsce do dziś pozostało zaledwie kilka (Tomiałojć, Stawarczyk 2003). Z kolei według Taczanowskiego (1882), miał być lęgowy tylko na wielkich błotach we wschodniej części Królestwa Polskiego, przy czym wymienia on wiele stanowisk zlokalizowanych w Lubelskiem, ale także na Podlasiu, w Augustowskiem, Płockiem i na Zamojszczyźnie. Jednocześnie autor ten podkreśla, że kulik wielki nigdzie nie jest liczny i nawet na rozległych łąkach Biebrzańskich występuje tylko kilkanaście par. Obecnie główne lęgowiska tego gatunku znajdują się w pasie nizin w środkowej Polsce oraz wokół Zalewu Szczecińskiego, przy czym zdecydowanie najliczniejszy jest na Bagnach Biebrzańskich oraz w pradolinie Noteci (Tomiałojć, Stawarczyk 2003). Generalnie w ciągu ostatnich 2 3 dekad na większości stanowisk postępuje silny spadek liczebności kulika wielkiego, szczególnie wyraźny w zachodniej części kraju. Spadku tego nie zrekompensowało równoczesne skolonizowanie w tym samym czasie kilku nowych stanowisk (Tomiałojć, Stawarczyk 2003; Dyrcz i in. 2007; Ławicki, Wylegała 2011). We wschodniej części Polski w latach 90. XX wieku zanotowano na niektórych stanowiskach, w tym na najważniejszych dla gniazdowania kulika wielkiego Bagnach Biebrzańskich, wzrost liczebności. Jednak, jak ocenia Sikora i inni (2007), zjawisko to mogło być jedynie stanem przejściowym, co potwierdzają dane zebrane z niektórych stanowisk w ostatnich latach (Ławicki, Wylegała 2011). Kulik wielki toleruje miejsca porośnięte pojedynczymi krzewami, a nawet drzewami, co w pewnym stopniu chroni go, choć zapewne na krótko, przed negatywnymi skutkami sukcesji wtórnej, procesu bardzo szkodzącego również wielu innym, dawniej pospolitym w kraju, gatunkom siewkowców łąkowych, takich jak: czajka Venellus vanellus, rycyk Lismosa limosa i krwawodziób Tringa totanus (Tomiałojć, Stawarczyk 2003; Jermaczek 2004; Dyrcz i in. 2007). Nowe stanowisko kulika wielkiego nad Nerem W kwietniu 2008 roku podczas kontroli terenowej doliny Neru w okolicach Feliksowa (gm. Poddębice; woj. łódzkie) obserwowano dwa kuliki wielkie. Nie stwierdzono zachowań terytorialnych, jednak niewykluczone, iż stanowisko lęgowe już wówczas istniało. Ptaki przebywały na łąkach przedzielonych zaroślami, składającymi się przede wszystkim z wierzby białej oraz olszy czarnej, które od maja do lipca wykorzystują bociany białe Ciconia ciconia do nocowania. Na tym odcinku doliny Neru, poza wiosennymi roztopami, regularnie na przeło- 393

74 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 72, zeszyt 5, 2016 mie kwietnia i maja, a także pod koniec sierpnia lub w połowie września dochodzi do podtopienia tamtejszych łąk. Pod koniec marca 2009 roku, w tym samym miejscu odnotowano pięć kulików wielkich. Od początku kwietnia do lipca 2009 roku wśród obserwowanych ptaków można było spostrzec parę wykazującą zachowania terytorialne m.in. silne zaniepokojenie ptaków w obecności obserwatora na obszarze potencjalnego gniazdowania, a także wydającego typowe głosy godowe samca oblatującego okoliczne kompleksy łąk. W roku 2009 stwierdzono również obecność trzech nielotnych piskląt. Wiosną, w kolejnych latach , corocznie w tym samym miejscu rejestrowano parę kulików wykazującą podobne zachowania jak w roku Nie podejmowano jednak prób ustalenia lokalizacji gniazda, by nie niepokoić pary, która mogłaby opuścić stanowisko. Obserwacje ptaków prowadzono zawsze z dalszej odległości i co roku w czerwcu widywano rodziny kulików wielkich liczące od trzech do pięciu ptaków. Stała obecność w ciągu kilku sezonów pary kulika wielkiego prezentującej zachowania lęgowe może być wystarczającym dowodem na istnienie w okolicach Feliksowa w dolinie Neru izolowanego i nieznanego do tej pory stanowiska lęgowego gatunku. nawet dziewięć do dziesięciu par (Mielczarek i in. 2006; Janiszewski i in. 2014). W granicach Ziemi Łódzkiej znane są ponadto jeszcze dwa stanowiska kulika wielkiego (ryc. 1). Stanowisko jednej pary znane co najmniej od 2009 roku znajduje się w rozległym kompleksie łąk i pastwisk w pobliżu stawów w Sypinie (gmina Piątek). Ponadto według Bednorza i innych (2000) oraz Ławickiego i Wylegały (2011) od jednej do dwóch par gniazduje w dolinie Warty pomiędzy zbiornikiem Jeziorsko a ujściem Neru. W ostatnich latach potwierdzono obecność stanowiska w Spicimierzu w gminie Uniejów. Odnotowano tu parę kulików wielkich również w 2014 roku (B. Lesner inf. niepubl.). Biorąc pod uwagę znane stanowiska lęgowe aktualna liczebność kulika wielkiego na Ziemi Łódzkiej nie przekracza 15 par lęgowych. W Polsce w celu powstrzymania negatywnych trendów dynamiki krajowej populacji gatunku od 2014 roku wdrażany jest projekt o nazwie Krajowy Plan Ochrony Kulika Wielkiego (Lewtak, Trzciński, 2014). Występowanie i rozmieszczenie lęgowisk kulika wielkiego na Ziemi Łódzkiej Na Ziemi Łódzkiej pierwsze informacje o lęgach kulika wielkiego pochodzą z doliny Bzury, gdzie w latach gniazdowało co najmniej 13 par. Niestety, po przeprowadzonych melioracjach nastąpił spadek liczebności w roku 1984 do 11 par, a w roku 1989 do trzech par. Potem kulik wielki przestał tu gniazdować, choć nieregularnie obserwowano jeszcze pary w okresie lęgowym, np. w 1994 roku (Wojciechowski, Janiszewski 2003; Janiszewski i in. 2014). W połowie lat 80. XX wieku wykryto stanowiska lęgowe w sąsiedniej dolinie Neru, pomiędzy Zbylczycami a Nagórkami oraz w okolicach Łęki i Bronna, gdzie w latach 1984 i 1986 notowano cztery do pięciu par, a w latach Ryc. 1. Rozmieszczenie stanowisk lęgowych kulika wielkiego Numenius arquata w województwie łódzkim: a stanowiska: 1 Spicimierz, 2 Feliksów, 3 Sypin; b miejscowości, c cieki i zbiorniki wodne, d drogi, e lasy Fig. 1. Distribu on of breeding sites of Eurasian curlew Numenius arquata in Łódź province: a sites: 1 3 see above; b locali es, c watercouses and water bodies, d roads, e forests 394

75 K. Gach i in. Kulik wielki w dolinie Neru PIŚMIENNICTWO Bendorz J., Kupczyk M., Kuźniak S., Winiecki A Ptaki Wielkopolski. Monografia faunistyczna. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań. BirdLife International Species factsheet: Numenius arquata [http// dostęp: r. Chodakiewicz T., Kuczyński L., Sikora A., Chylarecki P., Neubauer G., Ławicki Ł., Stawarczyk T Ocena liczebności populacji ptaków lęgowych w Polsce w latach Ornis Polonica 56: Dyrcz A Numenius arquata (Linne, 1758) Kulik wielki. W: Głowaciński Z. (red.). Polska czerwona księga zwierząt. Kręgowce. PWRiL, Warszawa: Dyrcz A., Jermaczek A., Wójciak J Kulik wielki Numenius arquata. W: Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chylarecki P. (red.). Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań: Hagemeijer W., Blair M The EBCC Atlas of European Breeding Birds: Their Distribution and Abundance. Poyser, London. Janiszewski T., Podlaszczuk P., Wojciechowski Z. (red.) Ptaki lęgowe OSO Pradolina Warszawsko-Berlińska PLB Towarzystwo Przyrodników Ziemi Łódzkiej, Łódź. Jermaczek A Kulik wielki Numenius arquata. W: Gromadzki M. (red.). Ptaki. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny. Ministerstwo Środowiska, Warszawa: 314 (Tom 7, część I), 44 (Tom 8, część II). Lewtak J., Trzciński K Krajowy Plan Ochrony Kulika Wielkiego (projekt). Towarzystwo Przyrodnicze Bocian, Warszawa. Ławicki Ł., Wylegała P Spadek liczebności kulika wielkiego Numenius arquata w zachodniej Polsce w latach Ornis Polonica 52: Mielczarek S., Grzybek J., Janiszewski T., Michalak P., Włodarczyk R., Wojciechowski Z Awifauna doliny Neru w latach Notatki Ornitologiczne 47: Rozporządzenie Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6 października 2014 roku w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt. Dz. U. 2014, poz Taczanowski W Ptaki krajowe. Akademia Umiejętności w Krakowie, Kraków. Tomiałojć L., Stawarczyk T Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP pro Natura. Wrocław. Wilk T., Jujka M., Krogulec J., Chylarecki P. (red.) Ostoje ptaków o znaczeniu międzynarodowym w Polsce. Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków, Marki. Wojciechowski Z., Janiszewski T Zmiany awifauny lęgowej w pradolinie warszawsko-berlińskiej między Łęczycą a Łowiczem w latach Notatki Ornitologiczne 44: SUMMARY Chrońmy Przyrodę Ojczystą 72 (5): , 2016 Gach K., Kowalczyk K., Kowalczyk R. A new loca on of Eurasian curlew Numenius arquata in the Ner valley The paper describes a new locality of the Eurasian curlew Numenius arquata. The site is located near the village of Feliksów (Poddębice municipality). In April 2008, two Eurasian curlews were observed. The first observation did not confirm the breeding behaviours contrary to the next one. At the end of March 2009, five birds were observed in agricultural meadows, one pair showed territorial behaviour from April to July, and three nestlings were observed for the first time. In , Eurasian curlews also demonstrated breeding behaviour, which indicates long-term occurrence in the area. The current population size of the Eurasian curlew in the Łódź province does not exceed 15 breeding pairs. 395

76 NOTATKI Chrońmy Przyr. Ojcz. 72 (5): , 2016 Mroczek posrebrzany Vesper lio murinus nowy gatunek nietoperza w Ojcowskim Parku Narodowym Par -coloured bat Vesper lio murinus a new species of bat fauna in the Ojców Na onal Park WITOLD GRZYWIŃSKI 1, JAKUB NOWAK 2, KATARZYNA KOZAKIEWICZ 3, ANNA KLASA 4 1 Wydział Leśny, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Poznań, ul. Wojska Polskiego 28 witold.grzywinski@up.poznan.pl 2 Krakowski Klub Taternictwa Jaskiniowego Kraków, ul. Narzymskiego 5/2 3 Instytut Systematyki i Ewolucji Zwierząt Polskiej Akademii Nauk Kraków, ul. Sławkowska 17 4 Ojcowski Park Narodowy Sułoszowa, Ojców 9 Słowa kluczowe: mroczek posrebrzany, Ojcowski Park Narodowy, Wyżyna Krakowska. Praca przedstawia opis dwóch stwierdzeń mroczka posrebrzanego Vespertilio murinus Linnaeus, 1758 w Ojcowskim Parku Narodowym. W osadzie Iwiny roku został znaleziony martwy samiec, natomiast roku w Jaskini Krowiej w Dolinie Prądnika obserwowano jednego osobnika podczas hibernacji. Są to pierwsze stwierdzenia tego gatunku w Ojcowskim PN. 1 Przy opisie stanowisk nietoperzy podano oznaczenie pola atlasowego zgodnie z siatką Atlasu Ssaków Polski przygotowywanego przez Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk w Krakowie. Mroczek posrebrzany Vespertilio murinus Linnaeus, 1758 występuje w całej Polsce, jednak bardzo nierównomiernie. Najczęściej notowany jest poza okresem rozrodczym. W okresie godów i jesiennej migracji oraz zimą często stwierdzany jest w większych miastach (Sachanowicz, Ciechanowski 2008). Mroczek posrebrzany występuje zarówno na nizinach, jak i w wysokich górach. Zasiedla zróżnicowane środowiska, głównie leśne i skaliste, ale również zurbanizowane, rolnicze czy stepowe (Rydell, Baagøe 1994). Preferuje bliskość terenów otwartych, dużych zbiorników wodnych i dolin rzecznych, nad którymi żeruje (Dietz i in. 2009). Martwy osobnik mroczka posrebrzanego został znaleziony roku w Ojcowie w osadzie Iwiny (12Oe 1 ) przy budynku mieszkalnym (coll. A. Klasa, det. K. Kozakiewicz). Był to dorosły samiec w dobrej kondycji, bez widocznych uszkodzeń zewnętrznych. Kolejnego osobnika stwierdzono roku w Jaskini Krowiej (12Oe) w Dolinie Prądnika. Nietoperz hibernował w szczelinie stropu, na głębokości około 15 cm, 2 m od otworu wejściowego. Jaskinia Krowia jest położona w masywie Chełmowej Góry na prawym (orograficznie) zboczu doliny. Jest sucha i zacieniona. Długość jaskini wynosi 12 m, a obszerny otwór wejściowy ma 8,3 m szerokości i około 4 m wysokości (Gradziński i in. 1996). Jaskinia Krowia jest słabo izolowana od warunków zewnętrznych, dość regularnie zimują w niej mopki Barbastella barbastellus, obserwowano również hibernację jednego osobnika mroczka późnego Eptesicus serotinus (Grzywiński i in. 2015). W dniu stwierdzenia mroczka posrebrzanego średnia dobowa temperatura powietrza wynosiła 0,6 C, minimalna 3,5 C, natomiast śred- 396

77 W. Grzywiński i in. Mroczek posrebrzany w OPN nia temperatura pierwszej dekady lutego osiągnęła 2,7 C (dane ze stacji meteorologicznej w Ojcowie). Mroczek posrebrzany nie był dotąd wykazany z Ojcowskiego Parku Narodowego i jego okolic (Grzywiński i in. 2006, 2015; Kozakiewicz, Wołoszyn 2008; Nowak, Grzywiński 2012). Na Wyżynie Krakowskiej w czasie migracji i zimą notowany był w Krakowie: po raz pierwszy w 1952 roku, a regularne stwierdzenia datują się od końca lat 90. XX wieku (Harmata 1999, dane niepubl. autorów). Dwie obserwacje pojedynczych osobników z terenu Ojcowskiego PN należą do pierwszych stwierdzeń tego gatunku na Wyżynie Krakowskiej poza obszarem Krakowa. Pierwsze ze stwierdzeń mroczka posrebrzanego z terenu Ojcowskiego PN pochodzi z okresu godów i migracji, które u tego gatunku osiągają największe nasilenie w październiku listopadzie. Samce w tym czasie wykonują intensywne loty godowe w pobliżu ścian skalnych lub zewnętrznych ścian wysokich budynków. Jest to okres, w którym najłatwiej wykazać występowanie tego gatunku. Liczne odsłonięte ściany skalne (np. w Dolinie Prądnika) stwarzają doskonałe warunki do lotów godowych mroczków posrebrzanych, ponadto Dolina Prądnika prawdopodobnie stanowi drogę migracji dla części osobników. Na szczególną uwagę zasługuje drugie ze stwierdzeń obserwacja zimującego osobnika w Jaskini Krowiej. Mroczek posrebrzany hibernuje głównie w kryjówkach nadziemnych będących ekologicznym odpowiednikiem szczelin skalnych, takich jak zewnętrzne szczeliny ścian wysokich budynków oraz w szybach wentylacyjnych wewnątrz budynków, często w centrach dużych miast (Rydell, Baagøe 1994; Sachanowicz, Ciechanowski 2008). Nieliczne obserwacje mroczków posrebrzanych zimujących w jaskini pochodzą z Czech i Słowacji (Horáček i in. 2001; Reiter i in. 2001; Hanák i in. 2010) oraz Słowenii (Presetnik i in. 2013). W Polsce stwierdzenia tego gatunku w jaskini należą do wyjątkowych: jedna obserwacja z lata (Kepel 1995) oraz z okresu rojenia (Piksa i in. 2011). Obie pochodzą z jaskiń tatrzańskich. Stwierdzenie zimującego osobnika mroczka posrebrzanego w Jaskini Krowiej jest pierwszą tego typu obserwacją w Polsce. Dotychczasowy brak stwierdzeń mroczka posrebrzanego w Ojcowskim PN może mieć związek z prowadzeniem badań na tym terenie głównie w okresie hibernacji. Zimowym monitoringiem objęte są jedynie większe obiekty, natomiast duża liczba słabo izolowanych jaskiń i schronisk skalnych nie jest kontrolowana, dlatego też regularne kontrole zimowe w jaskiniach prowadzone od lat 80. ubiegłego wieku nie wykazały obecności tego gatunku (Grzywiński i in. 2015). Rozszerzenie badań o obserwacje z okresu godów i migracji powinno dostarczyć kolejnych informacji na temat występowania mroczka posrebrzanego na terenie Ojcowskiego PN. PIŚMIENNICTWO Dietz Ch., von Helversen O., Nill D Nietoperze Europy i Afryki północno-zachodniej. Biologia, rozpoznawanie, zagrożenia. Multico, Warszawa. Gradziński M., Michalska B., Wawryka M., Bisek K Jaskinie Ojcowskiego Parku Narodowego Chełmowa Góra. Ojcowski Park Narodowy. Muzeum im. prof. Władysława Szafera, Ojców (manuskrypt). Grzywiński W., Nowak J., Kozakiewicz K., Węgiel A Zimowy monitoring nietoperzy w jaskiniach Ojcowskiego Parku Narodowego. Prądnik. Prace i Materiały Muzeum im. prof. Władysława Szafera 25: Grzywiński W., Nowak J., Węgiel A Nietoperze Ojcowskiego Parku Narodowego stan poznania. Prądnik. Prace i Materiały Muzeum im. prof. Władysława Szafera 16: Harmata W Pojawy mroczków posrebrzanych, Vespertilio murinus L. w Krakowie. W: Materiały konferencyjne, XIII Ogólnopolska Konferencja Chiropterologiczna, Błażejewko, r. PTOP Salamandra, Poznań: 20. Hanák V., Anděra M., Uhrin M., Danko S., Horáček I Bats of the Czech Republic and Slovakia: distributional status of individual species. W: Horáček I., Uhrin M. (red.). A tribute to bats. Lesnicka Prace, Kostelec nad Černými lessy:

78 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 72, zeszyt 5, 2016 Horáček I., Hanák V., Benda P., Červený J., Hanzal V., Průcha M., Veselý J., Weinfurtová D., Zima J Nejvýznamnější zimoviště netopýrů ve středních Čechách. Vespertilio 5: Kepel. A Nietoperze zimujące w jaskiniach tatrzańskich wyniki spisów przeprowadzonych w sezonach 1992/93, 93/94 i 94/95. Przegląd Przyrodniczy 6 (2): Kozakiewicz K., Wołoszyn B.W Nietoperze Ojcowskiego Parku Narodowego. W: Klasa A., Partyka J. (red.). Monografia Ojcowskiego Parku Narodowego. Wydawnictwo OPN, Ojców: Nowak J., Grzywiński W Zimowe spisy nietoperzy na Wyżynie Krakowskiej w latach na tle historii badań. Prądnik. Prace i Materiały Muzeum im. prof. Wła dysława Szafera 22: Piksa K., Bogdanowicz W., Tereba A Swarming of bats at different elevations in the Carpathian Mountains. Acta Chiropterologica 13 (1): Presetnik P., Podgorelec M., Petrinjak A Is the parti-coloured bat Vespertilio murinus Linnaeus, 1758 a common bat species in Slovenia? Natura Sloveniae 15 (2): Reiter A., Hanák V., Benda P., Barčiová L Bat hibernacula in south-western Moravia. Vespertilio 5: Rydell J., Baagøe H.J Vespertilio murinus. Mammalian Species 467: 1 6. Sachanowicz K., Ciechanowski M Nietoperze Polski. Multico, Warszawa. SUMMARY Chrońmy Przyrodę Ojczystą 72 (5): , 2016 Grzywiński W., Nowak J., Kozakiewicz K., Klasa A. Par -coloured bat Vesper lio murinus a new species of bat fauna in the Ojców Na onal Park The parti-coloured bat Vespertilio murinus Linnaeus, 1758 occurs in whole area of Poland, but its distribution is very uneven. Individuals are usually observed outside the breeding season, most frequently in large cities during mating, autumn migration and winter season. The paper presents the description of the two first records of the parti-coloured bat in the Ojców National Park (southern Poland). On the 14 th November 2009, one dead individual was found in Ojców, in the village of Iwiny. The second bat was spotted on the 6 th February 2016 in the Krowia Cave in the Prądnik Valley. This individual was hibernating in the ceiling crevice at a depth of about 15 cm, ca 2 m from the entrance. The parti-coloured bat prefers to hibernate in rock crevices, high above the ground, and only sporadically in underground shelters. This is the first observation of the species hibernating in a cave in Poland. The two observations from the Ojców NP are also the first records of the parti-coloured bat in the Kraków Upland, outside the city of Kraków. 398

79 RECENZJE Bartłomiej Najbar, Ewa Szuszkiewicz, Anna Najbar Żmija zygzakowata Chrońmy Przyr. Ojcz. 72 (5): , 2016 Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra 2015, 188 stron, miękka oprawa, format cm, ISBN Spośród krajowych gatunków węży do tej pory ukazały się opracowania dotyczące gniewosza plamistego Coronella austriaca (Najbar 2000), węża eskulapa Zamenis longissimus (Najbar 2004a, b) i zaskrońca zwyczajnego Natrix natrix (Najbar, Borczyk 2012). Żmija zygzakowata Vipera berus to ostatni z krajowych gatunków węży*, który długo czekał na pojawienie się odrębnej monografii w języku polskim. Prowadzący skryty tryb życia i żyjący często w dużym rozproszeniu gad nie jest łatwym obiektem badań terenowych * Nie biorąc pod uwagę zaskrońca rybołowa Natrix tessellata, który został stwierdzony na pograniczu polsko-czeskim w maju 2009 roku i którego status występowania jest niepewny (Vlček i in. 2010). i jako wąż jadowity nie cieszy się zapewne wśród krajowych zoologów dużą popularnością, stanowiąc dla badaczy potencjalne zagrożenie. Wokół żmij nadal niestety funkcjonuje wiele mitów, jak choćby powiedzenie przytaczane w opisywanej publikacji: Gdyby kto węża zabił i tym samym kijem krowę uderzył, to na niej skóra popęka (str. 133) i choć niektórych z nich nikt już nie traktuje poważnie, to inne nadal pozostają w umysłach wielu osób. Stąd też w wielu rejonach świata, a także w Polsce, populacje węży przez lata były i są nadal tępione. Wydane opracowanie dotyczące biologii gatunku bez wątpienia przyczyni się do obalenia wielu mitów związanych z tym gadem. Popularyzacja i przybliżenie sylwetki żmii jest niezbędne do realnej ochrony gatunku i zachowania jego populacji jako elementu różnorodności biologicznej. Monografia rozpoczyna się wstępem i zawiera 17 rozdziałów oraz zamieszczony na końcu słowniczek z objaśnieniem 36 pojęć i spis literatury. Kolejne tytuły rozdziałów są następujące: Systematyka i nazewnictwo, Zasięg geograficzny gatunku, Charakterystyka gatunku, Stan populacji, Środowisko występowania, Aktywność w cyklu rocznym, wzrost, Długość życia, Pokarm, Jadowite zagadnienia, Zachowania obronne, Zagrożenia dla gatunku, Wrogowie naturalni, Choroby i pasożyty, Status gatunku i jego ochrona, Żmija jako zwierzę pożądane, Hodowla, Rodzime gatunki węży i padalców. Rozdziały ułożone są w sposób logiczny, co ułatwia szybkie wyszukiwanie interesujących treści. Książka wzbogacona jest bardzo starannie wykonanymi rycinami autorów i grafikami pochodzących z innych prac, a także tabelami i wykresami. W całym opracowaniu odnajdujemy liczne fotografie stanowiące uzupełnienie tekstu. Wiodącym autorem książki jest dr hab. Bartłomiej Najbar, kierownik Zakładu Ekologii Stosowanej na Wydziale Inżynierii Lądowej i Środowiska w Instytucie Inżynierii Środowiska Uniwersytetu Zielonogórskiego. Zawodowo aktywnie działający w terenie herpetolog zajmujący się głównie biologią i ochroną krajowych 399