Występowanie różanki Rhodeus sericeus (Pallas, 1776) i piskorza Misgurnus fossilis (Linné, 1758) w Puszczy Kampinoskiej

Transkrypt

1 ARTYKUŁY Chrońmy Przyr. Ojcz. 65 (4): , Występowanie różanki Rhodeus sericeus (Pallas, 1776) i piskorza Misgurnus fossilis (Linné, 1758) w Puszczy Kampinoskiej The occurrence of the bi erling Rhodeus sericeus (Pallas, 1776) and weatherfish Misgurnus fossilis (Linné, 1758) in the Kampinos Forest (Central Poland) ADAM OLSZEWSKI 1, MICHAŁ GŁÓWKA 2 1 Kampinoski Park Narodowy Izabelin, ul. Tetmajera 38 ad.ol@wp.pl Sochaczew, ul. Żeromskiego 41 m michalglowka@op.pl Słowa kluczowe: ryby, różanka, piskorz, Kampinoski Park Narodowy. Kampinoski Park Narodowy położony jest w województwie mazowieckim w bezpośrednim sąsiedztwie Warszawy. Lasy zajmują ponad 73%, a wody powierzchniowe tylko 0,23% całkowitej powierzchni parku. Stwierdzono w nich występowanie 23 gatunków ryb, z tego 3 tylko w stawach hodowlanych. Ryby były najsłabiej zbadaną gromadą kręgowców w ciągu 50 lat istnienia KPN. Na ich temat zebrano informacje z publikacji oraz przeprowadzono badania w 2008 roku, w wyniku których stwierdzono występowanie różanki i piskorza na terenie KPN. Celem pracy jest opis występowania gatunków ryb KPN wymienionych w II załączniku Dyrektywy Siedliskowej UE oraz w Polskiej czerwonej księdze zwierząt ze statusem bliskie zagrożenia a. Stwierdzono jedno stanowisko różanki w Kanale Łasica w miejscowości Karolinów, natomiast piskorz występował w kanałach: Łasica, Zaborowskim i Wilcza Struga, w stawie parafialnym w Górkach oraz w torfiankach w Nartach. W ostatnim ćwierćwieczu XX wieku notowany był także w Jeziorze Tomczyn oraz w stawie w Sadykierzu. Porównanie składu pokarmowego piskląt bociana czarnego z lat i wskazuje na spadek liczebności piskorza w KPN w ciągu ostatnich 20 lat. Kampinoski Park Narodowy (KPN) został utworzony w 1959 r., wraz z otuliną obejmuje całą Puszczę Kampinoską. Położony jest w centralnej części województwa mazowieckiego w bezpośrednim sąsiedztwie Warszawy. Obszar parku zajmuje powierzchnię 38,5 tys. ha, a jego otulina (z fragmentem koryta Wisły) 37,8 tys. ha. Puszcza Kampinoska w całości położona jest w pradolinie Wisły, która zajmuje centralną część Kotliny Warszawskiej mezoregionu wchodzącego w skład Niziny Środkowomazowieckiej (Kondracki 2000). Kompleks przyrodniczy KPN składa się z tarasu zalewowego (Powiśle), dwóch pasów wysokich i zalesionych wydm (północny i południowy), dwóch pasów obniżeń bagiennych: północnego (Łasicy) i dwudzielnego południowego (kanału Olszowieckiego i Zaborowskiego), które 287

2 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 4, Tabela 1. Wykaz gatunków ryb stwierdzonych w Kampinoskim Parku Narodowym w latach (wg Główka, Olszewski 2008) Table 1. Fish species recorded in the Kampinos Na onal Park in (a er Główka, Olszewski 2008) Gatunek Species Wody płynące Flowing waters Rodzaj stanowiska Type of site Wody stojące Standing waters Stawy hodowlane Fish ponds Rodzina Jesiotrowate Acipenseridae Gatunek nie oznaczony / Not determined species Rodzina Szczupakowate Esocidae Szczupak Esox lucius Rodzina Karpiowate Cyprinidae Płoć Ru lus ru lus Słonecznica Leucaspius delineatus Kleń Leuciscus cephalus Jaź Leuciscus idus Wzdręga Scardinius erythrophthalmus Lin Tinca nca Kiełb Gobio gobio Ukleja Alburnus alburnus Krąp Blicca bjoerkna Różanka Rhodeus sericeus Karaś Carassius carassius Karaś srebrzysty Carassius auratus gibelio Karp Cyprinus carpio Amur biały Ctenopharyngodon idella Tołpyga biała Hypophthalmichthys molitrix Rodzina Piskorzowate Cobi dae Piskorz Misgurnus fossilis Rodzina Sumowate Siluridae Sum Silurus glanis Rodzina Dorszowate Gadidae Miętus Lota lota Rodzina Ciernikowate Gasterosteidae Cierniczek Pungi us pungi us Ciernik Gasterosteus aculeatus Rodzina Okoniowate Percidae Okoń Perca fluvia lis są ułożone równoleżnikowo (Zgorzelski, Pawłowska 2003). Lesistość Kampinoskiego Parku Narodowego wynosi 73% (Operat 2002), a otwarte wody zajmują 0,23% powierzchni parku (Kazimierski i in. 2003). Obszar KPN zaklasyfikowano do grupy terenów i parków narodowych ubogich w wody powierzchniowe (Kazimierski i in. 2003). W 2000 r. teren KPN wraz z otuliną został uznany przez UNESCO-MaB Rezerwatem Biosfery Puszcza Kampinoska, a w 2004 r. włączony do Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 pod nazwą Puszcza Kampinoska (PLC ). Ryby stanowią najsłabiej zbadaną gromadę kręgowców w Kampinoskim Parku Narodowym i jego otulinie. Być może przyczyną małego zainteresowania rybami Puszczy Kampinoskiej 288

3 A. Olszewski i M. Główka Występowanie różanki i piskorza w Puszczy Kampinoskiej Ryc. 1. Różanka Rhodeus sericeus w Kampinoskim Parku Narodowym (Kanał Łasica w Karolinowie, r.; fot. Michał Główka) Fig. 1. Bi erling Rhodeus sericeus in Kampinos Na onal Park (Łasica Channel in Karolinów, 10 June 2008; photo by Michał Główka) Ryc. 1. Siedlisko różanki Rhodeus sericeus w Kampinoskim Parku Narodowym (Kanał Łasica w Karolinowie, r.; fot. Michał Główka) Fig. 1. Habitat of bi erling Rhodeus sericeus in Kampinos Na onal Park (Łasica Channel in Karolinów, 24 July 2008; photo by Michał Główka) 289

4 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 4, jest niewielka liczba odpowiednich dla nich środowisk. Na ich temat zebrano informacje z publikacji oraz przeprowadzono badania w 2008 roku (Główka, Olszewski 2008). W latach w KPN wykazano 23 gatunki ryb (tab. 1), z których 3 to taksony nie występujące poza stawami hodowlanymi. W badaniach wykonanych w 2008 r. zastosowano kilka metod inwentaryzacji: połowy wędką na przynęty sztuczne (błystki wahadłowe i obrotowe) i naturalne (ciasto, kukurydza, pęczak, robak biały i czerwony), połowy przy użyciu przerobionej siatki do przechowywania ryb (rozpięta na kręgach plastikowych z przywiązanym do niej sznurem o długości ok. 15 m i kłódką w celu obciążenia), którą zarzucano i odczekiwano aż opadnie na dno, a następnie przeciągano ją do brzegu na dystansie ok m, połowy podbierakiem wędkarskim, wabienie ryb na powierzchnię wody: podczas połowów wędką na przynętę naturalną i podbierakiem często nęcono łowisko ciastem (chleb) w małych kawałkach i skórkami chleba, które w wyniku długiego zatapiania powodowały podpływanie ryb blisko powierzchni, obserwacja z wysokiego brzegu oraz z mostów (także w trakcie nęcenia), lustracja brzegów i przeszkód wodnych w poszukiwaniu śniętych ryb lub ich części, np. łuski, rozmowy z okolicznymi mieszkańcami i wędkarzami (wiadomości przez nich przekazywane były weryfikowane poprzez dopytywanie się o szczegóły). Szczegółowe dane o występowaniu i liczebności ryb KPN będą podane w osobnej publikacji (Olszewski, Główka, w przygotowaniu). Występujące w KPN różanka i piskorz są wymienione w II załączniku Dyrektywy Siedliskowej UE jako gatunki, których ochrona wymaga tworzenia specjalnych obszarów ochrony (SOO), oraz są omówione w Polskiej czerwonej księdze zwierząt jako bliskie zagro- żenia (Głowaciński 2001). Pierwsza, lecz niepewna informacja o różance z terenu Puszczy 290 Kampinoskiej pochodzi z pracy magisterskiej dotyczącej diety piskląt bociana czarnego Ciconia nigra (Owczarek 2007). Wprawdzie w 2007 r. znaleziono jedną różankę w wolu młodego ptaka hajstry (w gnieździe znajdującym się w oddz. 32 Obwodu Ochronnego Wilków w środkowej części parku; Z. Owczarek inf. ustna), jednak nie było wiadomo czy została ona złowiona na terenie KPN, czy w wodach otuliny parku. W dniu r. w zachodniej części parku, w Kanale Łasica w miejscowości Karolinów (52 19 N, E; lokalizacja wg Czerwonej Księgi : 13/Ic) obserwowano kilka (5 7) osobników tego gatunku, z których jednego udało się schwytać siatką (Główka, Olszewski 2008). Odnotowane stanowisko różanki w Puszczy Kampinoskiej jest jednym z zaledwie kilku znanych na Mazowszu na zachód od Wisły (Głowaciński 2001, Adamski i in. 2004). W związku z licznym występowaniem skójki zaostrzonej Unio tumidus w tym samym kanale w Nowej Dąbrowie (12 km dalej na wschód) istnieje duże prawdopodobieństwo, że różanka może występować także w tym miejscu. Ponadto ze skójkowatych (Unionidae) w KPN stwierdzono jeszcze jeden gatunek skójkę malarzy Unio pictorum, także w Kanale Łasica (Zejer 1998). Występowanie piskorza w KPN jest znane od co najmniej kilkudziesięciu lat (Zawadzka i in. 1990, Andrzejewski i in. 1995, Owadowska 1999, Olech, Owadowska 2001, Chudzicka i in. 2003, Owczarek 2007, Główka, Olszewski 2008; dane z Kartoteki Przyrodniczej KPN, inf. niepubl. pracowników KPN), jednak brakuje o tym informacji w publikacjach Głowacińskiego (2001) oraz Adamskiego i in. (2004). Obecnie piskorz występuje w kanałach: Łasica, Zaborowskim i Wilcza Struga, w stawie parafialnym w Górkach oraz w torfiankach w Nartach (skrajne koordynaty: N, E; N, E, N, E; N, E; Czerwona Księga : 13/Ib c, 14/Hj k, 14/Ia b) (Andrzejewski i in. 1995, Owadowska 1999, Olech, Owadowska 2001, Chudzicka i in. 2003, Główka, Olszewski 2008, Główka, dane niepubl.). Główka i Olszewski (2008)

5 A. Olszewski i M. Główka Występowanie różanki i piskorza w Puszczy Kampinoskiej obserwowali piskorze w Nartach w czerwcu 2006 r. oraz w kanale Łasica i w Nartach pomiędzy a r. Poza tym r. stwierdzono jego występowanie w Wilczej Strudze (M. Główka, inf. niepubl.). W latach wykazano go w Jeziorze Tomczyn (52 16 N, E; Czerwona Księga : 14/Ia); był tam obserwowany przez członków Wojskowego Koła Wędkarskiego w Warszawie (Główka, Olszewski 2008). Andrzejewski i in. (1995) podawali go (bez dat obserwacji) ze stawu w Sadykierzu (52 18 N, E; Czerwona Księga : 14/Ib), który od co najmniej kilkunastu lat w okresie letnim wysycha. Informacji o występowaniu piskorza w Puszczy Kampinoskiej dostarczają również badania nad pokarmem bociana czarnego, u którego ryby stanowią podstawową część diety piskląt nawet do 75% biomasy (Zawadzka i in. 1990). Wyniki z lat na terenie KPN i jego otuliny wykazały, iż 28% łowionych ryb przez bociana czarnego stanowiły piskorze, co plasowało je na drugim miejscu po szczupaku. W związku z tym, iż bociany czarne żerowały do 8 km od gniazda sugeruje to, że piskorz należał do najliczniejszych gatunków ryb w Puszczy Kampinoskiej (Zawadzka i in. 1990). Później w latach piskorz stanowił średnio tylko 1,9% (0,8 3,5%) ryb w diecie piskląt hajstry (Owczarek 2007), a wykazany był w gniazdach znajdujących się w Sowiej Woli (środek KPN) i w oddz. 130 Obwodu Ochronnego Kromnów (zachodni kraniec KPN) (Z. Owczarek inf. ustna). Powyższe dane wskazują na zdecydowany spadek liczebności tej ryby w Puszczy Kampinoskiej w ciągu ostatnich 20 lat. PIŚMIENNICTWO Adamski P., Bartel R., Bereszyński A., Kepel A., Witkowski Z. (red.) Gatunki zwierząt (z wyjątkiem ptaków). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny. y. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. Andrzejewski R., Chudzicka E., Skibińska E., Pilipiuk I., Kowalski M., Nowicki A Diagnoza stanu walorów faunistycznych Kampinoskiego Parku Narodowego i jego otuliny. W: Plan Ochrony KPN. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, Warszawa. Chudzicka E., Skibińska E., Pilipiuk I Stopień poznania fauny Puszczy Kampinoskiej. W: Andrzejewski R. (red.). Kampinoski Park Narodowy. Tom 1: KPN, Izabelin. Głowaciński Z. (red.) Polska czerwona księga zwierząt Kręgowce. PWRiL, Warszawa. Główka M., Olszewski A Wyniki pierwszej inwentaryzacji ryb w Kampinoskim Parku Narodowym. Biblioteka KPN (msc.). Kazimierski B., Sikorska-Maykowska M., Pilichowska-Kazimierska E Wody. y. y W: Andrzejewski R. (red.). Kampinoski Park Narodowy. Tom 1: KPN, Izabelin. Kondracki J Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. Olech B., Owadowska E Ochrona fauny w Kampinoskim Parku Narodowym. W: Kot H., Dombrowski A. (red.). Strategia ochrony fauny na Nizinie Mazowieckiej. Mazowieckie Towarzystwo Ochrony Fauny, Siedlce. Operat Operat Ochrony Ekosystemów Leśnych na lata Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej, Warszawa. Owadowska E Fauna. W: Praca zbiorowa. Zintegrowany Monitoring Środowiska Przyrodniczego. Stacja Bazowa Pożary a w Kampinoskim Parku Narodowym. Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, Warszawa. Owczarek Z Pokarm piskląt bociana czarnego Ciconia nigra w Kampinoskim Parku Narodowym. Uniwersytet Warszawski (praca magisterska). Zawadzka D., Olech B., Zawadzki J Zagęszczenie, rozród i pokarm bociana czarnego (Ciconia nigra) w Kampinoskim Parku Narodowym w latach Not. Orn. 31(1 4): Zejer E Mięczaki (Mollusca) kanałów zachodniej części Kampinoskiego Parku Narodowego. Wydział Biologii i Nauk o Ziemi Uniwersytetu Łódzkiego (praca magisterska). Zgorzelski M., Pawłowska T Geomorfologia. W: Andrzejewski R. (red.). Kampinoski Park Narodowy. Tom 1: KPN, Izabelin. 291

6 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 4, SUMMARY Olszewski A., Główka M. The occurrence of the bi erling Rhodeus sericeus (Pallas, 1776) and weatherfish Misgurnus fossilis (Linné, 1758) in the Kampinos Forest (Central Poland) Chrońmy Przyrodę Ojczystą 65 (4): , Kampinos National Park (KNP), together with its buffer zone, protects the Kampinos Forest located in the central part of the Mazovian voivodship in the direct vicinity of Warsaw. The park covers an area of 38.5 thousand hectares, while its buffer zone (which includes a fragment of the Vistula River valley) 37.8 thousand ha. In 2004 KNP was included in the European Ecological Network Natura 2000 (PLC ). Waters cover 0.23% of the park s whole area. Twenty-three species of fish have been recorded in KNP in the years Two of them, the bitterling Rhodeus sericeus and weatherfish Misgurnus fossilis, are included in Anex II of the EU Habitats Directive and in the Polish Red Data Book of Animals (as near threatened). The first record of the bitterling in KNP comes from the year 2007, from the food of black stork Ciconia nigra nestlings (central KNP). On 10 June 2008 several individuals were observed in the western part of the park, in the Łasica Channel in Karolinów (52 19 N E; according to the Polish Red Data Book of Animals: 13/Ic). The presence of mussels Unio tumidus and U. pictorum at some sites of the park lets us hope that the bitterling may occur in at least a few other localities in the Kampinos Forest. The occurrence of the weatherfish in KNP has been previously known. From June 2006 to April 2009 the weatherfish was observed in most of the park s water courses and in a few water bodies: Łasica Channel, Zaborowski Channel, Wilcza Struga Channel, ponds in Górki and in Narty villages (all of them located within N E, N E, N E and N E; Polish Red Data Book of Animals: 13/Ib c, 14/Hj k, 14/Ia b). In the years the weatherfish comprised 28% of fish captured by the black stork, and in the years only 1.9%. This indicates a decrease of the numbers of the weatherfish in the Kampinos Forest in the last 20 years. 292