Praca zbiorowa pod redakcją Anny Królikowskiej. Finansowanie zwrotne instytucji ekonomii społecznej w Polsce Raport otwarcia Bank BISE

Transkrypt

1 E K O N O M I A S P O Ł E C Z N A T E K S T Y Praca zbiorowa pod redakcją Anny Królikowskiej Finansowanie zwrotne instytucji ekonomii społecznej w Polsce Raport otwarcia Bank BISE 19/2006

2 19/2006 Finansowanie zwrotne instytucji ekonomii społecznej w Polsce Streszczenie Czy ekonomia społeczna jest bankowalna? Dlaczego tak niewiele organizacji korzysta z kredytów? Czy pomiar zysków społecznych może stać się elementem ich przewagi konkurencyjnej? To wybrane pytania, na które próbują odpowiedzieć autorzy raportu Finansowanie zwrotne instytucji ekonomii społecznej w Polsce. Ich celem było opisanie obecnego i zaproponowanie optymalnego systemu finansowania zwrotnego instytucji ekonomii społecznej. W raporcie przeanalizowano źródła finansowania pod kątem dostępności i wpływu na możliwość uzyskania finansowania zwrotnego. Zaprezentowano wachlarz instrumentów finansowych, z jakich mogą korzystać organizacje oraz instytucje finansowe, które decydują się na współpracę z tym sektorem. Dużo uwagi poświęcono opisaniu optyki banku w szczególności analizie ryzyka kredytowego, w nadziei, że pozwoli to organizacjom zrozumieć przyczyny wielu pytań i wątpliwości bankowców, a w konsekwencji ułatwi dialog pomiędzy bankiem a instytucją ekonomii społecznej. Zaproponowano również instrumenty i działania, które pozwolą ograniczyć ryzyko (zarówno ze strony organizacji, jak i banku). Na zakończenie przedstawiono obecną sytuację w zakresie zwrotnego finansowania instytucji ekonomii społecznej, a także postulaty w zakresie modelu finansowania oraz działań, prowadzących do zwiększenia skali i dostępności bankowego finansowania zwrotnego dla tego segmentu rynku. Raport został opracowany przez Bank BISE pod redakcją Anny Królikowskiej. Współautorami raportu są: Piotr Kazimierczyk rozdziały 6. i 7. Magdalena Kawecka opracowanie ekspertyzy o niebankowych instrumentach zwrotnych, Załącznik 1., Załącznik 3. Oda Woskowicz redakcja techniczna, opracowanie danych. Dziękujemy Pani Dorocie Pieńkowskiej, Prezes Polsko-Amerykańskiego Fundusz Pożyczkowego Inicjatyw Obywatelskich PAFPIO za zgodę na opublikowanie danych i doświadczeń Funduszu. Opis potrzeb i ofert sektora wzbogacono analizą przypadku współpracy Banku BISE z organizacjami pozarządowymi. Anna Królikowska prawnik., pracuje w Banku Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych, specjalizuje się w problematyce ekonomii społecznej. Ekspert Krajowej Sieci Tematycznej D, członek Krajowego Komitetu Przygotowawczego II Konferencji Ekonomii Społecznej w Krakowie. W projekcie W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej pełni funkcję koordynatora projektu w Banku BISE, który jest partnerem odpowiedzialnym za model finansowy. Piotr Kazimierczyk doktor nauk technicznych, specjalista w dziedzinie zarządzania ryzykiem, zarządzania strategicznego i finansów. Był dyrektorem Biura Badań Strategicznych w Polskim Banku Rozwoju S.A., obecnie sprawuje funkcję dyrektora Departamentu Zarządzania Ryzykiem w Banku Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych. Od lat jest przewodniczącym Rady Fundacji Poszanowania Energii. O autorze Bank Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych (BISE SA) jest polsko-francuską spółką akcyjną, utworzoną w 1990 roku z inicjatywy Ministerstwa Pracy i Polityki Socjalnej oraz francuskiego banku Crédit Cooperatif. Bank ten, obok Agencji Rozwoju Przemysłu S.A., jest największym akcjonariuszem BISE obie instytucje posiadają razem ponad 70% kapitału BISE. Misją BISE jest świadczeniem wysokiej jakości usług finansowych i doradczych sprzyjających rozwojowi przedsiębiorczości i inicjatyw lokalnych wspierających rozwój społeczeństwa obywatelskiego. Klienci Banku to przede wszystkim małe i średnie przedsiębiorstwa, jednostki samorządu terytorialnego, fundacje i stowarzyszenia, wspólnoty i spółdzielnie mieszkaniowe oraz klienci indywidualni. BISE jest bankowym partnerem wielu fundacji i stowarzyszeń. Tworząc rozwiązania i instrumenty dostosowane do ich potrzeb, niezbędne do realizacji ich programów i osiągania celów statutowych, korzysta z doświadczeń własnych oraz francuskiego akcjonariusza banku Crédit Coopératif, który od ponad 70 lat działa we Francji w dziedzinie ekonomii społecznej. II

3 Raport otwarcia Bank BISE 19/2006 Spis treści List Joanny Wardzińskiej I zastępcy Prezesa Zarządu Banku BISE 6 Streszczenie 7 Wnioski Cel raportu otwarcia części Finansowanie ekonomii społecznej w Polsce Uwagi metodologiczne Terminologia Dane 9 1. Wstęp 9 2. W poszukiwaniu systemu finansowania organizacji pozarządowych (trzeciego sektora) w Polsce Źródła finansowania NGO Zakres działalności NGO i mobilizacja zasobów Źródła finansowania organizacji w badaniach KLON/JAWOR Źródła finansowania według sprawozdań finansowych przedstawianych przez organizacje pozarządowe Różne organizacje, różne sprawozdania Typologia źródeł finansowania pod kątem finansowania zwrotnego Dostęp do finansowania zwrotnego Zapotrzebowanie na finansowanie zwrotne Wnioski Zarządzanie finansami w NGO Dlaczego zarządzanie finansami jest ważne Czy strategia jest potrzebna do zarządzania finansami? Czy finansowanie zwrotne to instrument dla organizacji pozarządowych? W stronę samowystarczalności finansowej Podsumowanie Oferta finansowania zwrotnego Istota finansowania zwrotnego Panorama instrumentów zwrotnych Inwestycje kapitałowe Dłużne papiery wartościowe Kredyty, pożyczki i mikropożyczki Poręczenia i gwarancje Leasing, faktoring i franczyza Podsumowanie Finansowanie zwrotne z perspektywy relacji bank klient Założenia dotyczące celu relacji bank klient w finansowaniu zwrotnym Cele NGO Cele banku Sprzeczność interesów? Ocena ryzyka z punktu widzenia banku uwarunkowania systemowo-prawne Ochrona wartości depozytów Ochrona wartości aktywów netto Ochrona pożyczkobiorcy Szczególne znaczenie profesjonalnej oceny ryzyka dla NGO jako Klienta banku 38 3

4 19/2006 Finansowanie zwrotne instytucji ekonomii społecznej w Polsce 6.3. Rodzaje ryzyka brane pod uwagę Ryzyko rynkowe Ryzyko prawne Ryzyko płynności Sposób oceny badane cechy i ich wpływ na możliwości i warunki finansowania Przedmiot działalności Jakość zarządzania i wiarygodność płatnicza Sytuacja finansowa Potencjał Ocena projektu Zabezpieczenia Ocena łączna Współpraca po udzieleniu finansowania Co to jest monitoring Restrukturyzacja Windykacja Podsumowanie i pytania Czynniki ograniczające zainteresowanie banków finansowaniem NGO Rozwiązania strukturalne potencjalnie zwiększające możliwości współpracy Ograniczenie ryzyka dla NGO Ryzyko kredytowe i kontrahenta Sprzedaż wierzytelności bez regresu Przyjęcie prefinansowania pod płatność kontrahenta Gwarancja wykonania płatności akredytywa Montaże finansowe zapewnienie finansowania kontrahentów przez Bank Ryzyko finansowe Ryzyko płynności Ryzyko stopy procentowej Ryzyko walutowe Ryzyko operacyjne Ograniczenie ryzyka dla banku Problemy w finansowaniu organizacji pozarządowych Jak ograniczyć ryzyko dla banku? Nawiązanie kontaktu Wzmocnienie wiarygodności kredytowej organizacji i pomoc przy ocenie zdolności kredytowej Wsparcie procesu monitorowania kredytu Podsumowanie Bibliografia Spis Tabel 61 Załącznik 1. Charakterystyka instytucji ekonomii społecznej w Polsce Definicja instytucji ekonomii społecznej Charakterystyka instytucji ekonomii społecznej w Polsce Spółdzielnie pracy i organizacje spółdzielcze Towarzystwa Ubezpieczeń Wzajemnych (TUW-y) Organizacje pozarządowe 64 4

5 Raport otwarcia Bank BISE 19/2006 Załącznik 2. CASE STUDY organizacje pozarządowe jako klienci banku na przykładzie Banku BISE Wstęp Hipotezy Definicja organizacji pozarządowej i produkty dla organizacji Gwarancje Organizacje korzystające z usług więcej niż jednego banku Podsumowanie 68 Załącznik 3. Zestawienie wybranych ofert kredytów inwestycyjnych 69 Załącznik 4. Zestawienie ofert kredytów na dotacje wybranych banków komercyjnych 70 Załącznik 5. Zestawienie ofert funduszy pożyczkowych województwa mazowieckiego 71 5

6 19/2006 Finansowanie zwrotne instytucji ekonomii społecznej w Polsce List Joanny Wardzińskiej I zastępcy Prezesa Zarządu Banku BISE Warszawa, wrzesień 2006 Szanowni Państwo, Przedstawiam Państwu Raport otwarcia projektu»w poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej«część przygotowaną przez bank BISE, dotyczącą zwrotnego finansowania instytucji ekonomii społecznej w Polsce. Od lat w krajach Unii Europejskiej powstają instytucje finansowe, które oprócz celów ekonomicznych realizują zadania społeczne. Działalność tych instytucji wpisuje się w szerszy ruch zwany ekonomią społeczną i opiera się na takich wartościach, jak odpowiedzialność obywatelska, solidaryzm i dążenie do wspólnego dobra. Te wartości tylko pozornie i głównie w warstwie językowej łączą się z dawnym systemem powszechnej sprawiedliwości społecznej. Ekonomia społeczna jest bowiem ważnym ruchem obywatelskim, elementem budowy społeczeństwa otwartego i demokracji, który nie ma nic wspólnego z subwencjonowaniem czy upaństwawianiem gospodarki rynkowej. Rozwój instytucji ekonomii społecznej w największym stopniu zależy od nich samych. Bez dobrego planu przedsięwzięcia społecznoekonomicznego i bez perfekcyjnego nim zarządzania nie może być mowy o sukcesie. Nie można jednak zapominać o tzw. otoczeniu biznesowym, a więc np. o instrumentach finansowych, koniecznych do realizacji zadań przez instytucję ekonomii społecznej. Polski system bankowy nie może sobie pozwolić na niezauważenie tego rodzaju potrzeb. Coraz więcej ludzi na świecie, również w Polsce, oczekuje od firm, żeby zachowywały się jak odpowiedzialny społecznie obywatel. Bank komercyjny powinien troszczyć się o zysk, ale jako instytucja zaufania publicznego powinien na to zagadnienie patrzeć w szerszej perspektywie przyglądać się temu, na czym zarabia i jak zysk jest dzielony. Jak pokazuje praktyka (np. członków Federacji Europejskich Banków Etycznych i Alternatywnych, do której, jako jedyny w Polsce, należy Bank BISE), można wspierać działania obywatelskie i na nich zarabiać, można udostępniać takie instrumenty, które nie odnoszą się tylko do stricte komercyjnej strony działalności przedsiębiorstw i banków, ale stymulują również rozwój lokalny. Tworzenie rozwiązań finansowych, które pomogą instytucjom ekonomii społecznej w realizacji celów, jest w moim przekonaniu jednym z wyznaczników społecznej odpowiedzialności komercyjnej instytucji finansowej. Jestem pewna, że efekt pracy wielu partnerów projektu Equal S przyczyni się do rozwoju tego jakże ważnego nurtu ekonomii. Joanna Wardzińska 6

7 Raport otwarcia Bank BISE 19/2006 Streszczenie Cele i zawartość raportu Czy ekonomia społeczna jest bankowalna? Dlaczego tak niewiele organizacji korzysta z kredytów? Czy pomiar zysków społecznych może stać się elementem ich przewagi konkurencyjnej? To wybrane pytania, na które próbują odpowiedzieć autorzy raportu Finansowanie zwrotne instytucji ekonomii społecznej w Polsce. Ich celem było opisanie obecnego i zaproponowanie optymalnego systemu finansowania zwrotnego instytucji ekonomii społecznej. W raporcie przeanalizowano źródła finansowania pod kątem dostępności i wpływu na możliwość uzyskania finansowania zwrotnego. Zaprezentowano wachlarz instrumentów finansowych, z jakich mogą korzystać organizacje oraz instytucje finansowe, które decydują się na współpracę z tym sektorem. Dużo uwagi poświęcono opisaniu optyki banku w szczególności analizie ryzyka kredytowego, w nadziei, że pozwoli to organizacjom zrozumieć przyczyny wielu pytań i wątpliwości bankowców, a w konsekwencji ułatwi dialog pomiędzy bankiem a instytucją ekonomii społecznej. Zaproponowano również instrumenty i działania, które pozwolą ograniczyć ryzyko (zarówno organizacji, jak i banku). Na zakończenie przedstawiono obecną sytuację w zakresie zwrotnego finansowania instytucji ekonomii społecznej oraz postulaty w zakresie modelu finansowania oraz działań prowadzących do zwiększenia skali i dostępności bankowego finansowania zwrotnego dla tego segmentu rynku. Opis potrzeb i ofert sektora wzbogacono przedstawioną analizą przypadku współpracy Banku BISE z organizacjami pozarządowymi. 7

8 19/2006 Finansowanie zwrotne instytucji ekonomii społecznej w Polsce Wnioski Nie ma przeszkód formalnych, które uniemożliwiałyby organizacjom korzystanie ze zwrotnych instrumentów finansowych. Praktyka pokazuje jednak, że organizacje niechętnie i w ostateczności sięgają po kredyty i pożyczki najczęściej w sytuacjach zagrożenia płynności finansowej. Powody tej niechęci wynikają z utrwalonych przekonań o ryzyku związanym z takimi przedsięwzięciami, z nieznajomości zalet i wad instrumentów zwrotnych oraz z faktu generowania zbyt małego zysku, by można było pokryć koszty finansowania kredytu. Ponadto niewiele instytucji finansowych skłonnych jest podjąć współpracę kredytową z sektorem NGO. Wpływają na to m.in. nieznajomość jego specyfiki, nieumiejętność oceny ryzyka i potencjału oraz stały popyt na usługi bankowe podmiotów komercyjnych, które operują w znanych segmentach rynku, a ryzyko ich działalności daje się zmierzyć przy zastosowaniu standardowych procedur. Doświadczenia wybranych instytucji finansujących pokazują, że rynek NGO jest bardzo zróżnicowany, podlega dynamicznym zmianom każde przedsięwzięcie należy oceniać indywidualnie. Współpraca kredytowa jest czasochłonna, wymaga wzajemnej edukacji, a także wsparcia i doradztwa ze strony banku. Instytucje finansowe, które decydują się na współpracę z organizacjami, robią to przeważnie w związku z obraną misją społeczną. Napływ środków z Unii Europejskiej na finansowanie obszarów działań instytucji ekonomii społecznej (bezrobocie, walka z wykluczeniem, biedą, ochrona środowiska, edukacja) zwiększa potencjał finansowy sektora oraz zapotrzebowanie na finansowanie pomostowe i inwestycyjne. Jest to więc znakomity okres do wypracowania wspólnych rozwiązań, korzystnych zarówno dla organizacji (zgodnych z ich specyfiką, dopasowanych do ich potrzeb i możliwości), jak i instytucji finansowych (rentownych i w granicach określonego ryzyka). Bardzo ważną rolę powinna przy tym odegrać infrastruktura sektora non-profit. 8

9 Raport otwarcia Bank BISE 19/ Wstęp Celem raportu jest określenie warunków finansowania zwrotnego organizacji ekonomii społecznej. Przedmiotem analizy są przede wszystkim organizacje non-profit Cel raportu otwarcia części Finansowanie ekonomii społecznej w Polsce W latach Bank BISE uczestniczy w realizacji projektu W stronę polskiego modelu ekonomii społecznej (projekt es), którego celem jest ocena istniejącego w naszym kraju modelu oraz zaproponowanie wizji i narzędzi 1 rozwoju sektora. W ramach tego projektu bank jest zainteresowany analizą następujących zagadnień: 2 y potrzeb organizacji ekonomii społecznej w zakresie finansowania zwrotnego 3, ryzyka związanego z finansowaniem podmiotów ekonomii społecznej, przygotowania organizacji ekonomii społecznej do wykorzystania finansowania zwrotnego dla swojego rozwoju, przygotowania instytucji finansowych, w szczególności banków, do zwrotnego finansowania organizacji pozarządowych, możliwości wykorzystania doświadczeń innych krajów i instytucji na gruncie polskim. Celem raportu otwarcia jest przedstawienie obecnego stanu wiedzy w zakresie wyżej przedstawionym, podstawienie pytań i sformułowanie hipotez, które będą weryfikowane w trakcie realizacji projektu. Podsumowanie badań zostanie przedstawione w raporcie zamknięcia. Podstawowe pytania, na które poszukujemy odpowiedzi, to: czy, do czego i jakie organizacje ekonomii społecznej poszukują finansowania zwrotnego? kto ze strony instytucji finansowych jest przygotowany do współpracy z tymi organizacjami? jakie narzędzia są i jakie mogą być wykorzystane do finansowania potrzeb sektora? jakie są bariery i możliwości rozwoju instrumentów zwrotnych dla IES? 1.2. Uwagi metodologiczne Terminologia Partnerstwo na rzecz Rozwoju Projektu es przyjęło, że analiza podmiotów ekonomii społecznej będzie możliwie szeroka, ze szczególnym uwzględnieniem organizacji pozarządowych. Poprzez organizacje pozarządowe w niniejszym raporcie rozumiemy stowarzyszenia, fundacje i ich zrzeszenia oraz inne podmioty, w których te pierwsze są podmiotem dominującym. W tekście zamiennie posługujemy się terminami organizacje ekonomii społecznej, trzeci sektor, organizacje pozarządowe. Przeważająca część analizy dotyczy jednak organizacji pozarządowych Dane 1 Por. 2 W sprawie definicji podmiotów ekonomii społecznej patrz [6]. Charakterystyka instytucji ekonomii społecznej w Polsce patrz Załącznik 1. 3 Poprzez finansowanie zwrotne rozumiemy taki przepływ finansowy (w postaci kredytu, pożyczki, leasingu, emisji papierów wartościowych, etc.), który wymaga od pozyskującego finansowanie (instytucji ekonomii społecznej) zwrotu kapitału wraz z opłatą za jego wykorzystanie (np. odsetki, dyskonto) inwestorowi w określonym czasie i na określonych warunkach. Powszechnie spotykanym problemem przy analizie finansowania zwrotnego dla NGO, a tym bardziej dla całego sektora ekonomii społecznej, jest brak wiarygodnych i porównywalnych danych. Podstawowymi źródłami, z jakich korzystano przy tworzeniu niniejszego raportu, były: opracowania własne, dane Stowarzyszenia KLON/JAWOR, 9

10 19/2006 Finansowanie zwrotne instytucji ekonomii społecznej w Polsce dane pochodzące lub publikowane przez administrację publiczną, dane własne SKES. Należy przy tym zaznaczyć, że w ramach projektu zostało przygotowane duże badanie ankietowe, wykonane przez KLON/JAWOR. Niestety jego wyniki w trakcie opracowania niniejszego raportu były dostępne tylko fragmentarycznie. Ich pełna analiza będzie możliwa już po zamknięciu Raportu otwarcia. W związku z powyższym opierano się przede wszystkim na starszych badaniach Stowarzyszenia KLON/ JAWOR 4. Analizując zagadnienia, dla których brak dokładnych danych statystycznych, często powoływano się na dane lub doświadczenia zagraniczne, własne doświadczenia i intuicję autorów lub dane dotyczące wybranych instytucji sektora. 4 Badanie Kondycja sektora organizacji pozarządowych w Polsce, realizowane między 21 czerwca a 13 września 2004 roku na losowej, reprezentatywnej próbie 950 organizacji pozarządowych. 10

11 Raport otwarcia Bank BISE 19/ W poszukiwaniu systemu finansowania organizacji pozarządowych (trzeciego sektora) w Polsce Celem projektu, którego dotyczy niniejszy raport, jest opisanie obecnego i zaproponowanie optymalnego systemu finansowania zwrotnego instytucji ekonomii społecznej. Na tym etapie określono możliwości i potrzeby organizacji w zakresie finansowania zwrotnego oraz ofertę instytucji zainteresowanych finansowaniem NGO. Poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, jaki system finansowania NGO istnieje w Polsce? należy zacząć od kilku uwag terminologicznych. O podejściu systemowym mówimy najczęściej wtedy, kiedy wiele różnych instrumentów (prawnych czy faktycznych), instytucji, działań tworzy razem zestaw rozwiązań dla danego problemu, zbiór propozycji, które regulują w sposób kompleksowy dane zagadnienie. Termin system kojarzymyz takimi przymiotnikami, jak (nie) spójny, (nie)kompleksowy, wielopłaszczyznowy, (nie)stabilny, które mają informować o wystarczalności rozwiązań. Przez system finansowania dla organizacji pozarządowych możemy więc rozumieć zbiór reguł prawnych, instytucji finansowych i wspierających, orzecznictwa, literatury, zwyczajów, praktyk i innych elementów, które w sposób pełny określają finansowanie tego sektora. Na obecnym etapie projektu dysponujemy pierwszymi elementami, które pozwalają nam opisać ten system. Są to: informacje o dostępnych źródłach bezzwrotnego i zwrotnego finansowania NGO (patrz rozdziały 3. i 5. ), wybrane dane w zakresie potrzeb i praktyki organizacji w kwestii zarządzania finansami (patrz rozdział 4. ), informacje o podejściu banków, na przykładzie Banku BISE, do finansowania tego sektora (patrz Załącznik 2.), krytyka istniejących rozwiązań. Jest to pierwszy krok do sformułowania otwierających hipotez i pierwszych rekomendacji. W toku projektu chcemy pogłębić badania w powyższych dziedzinach, po to, żeby w raporcie zamykającym prace projektowe przedstawić krytyczną analizę istniejącego systemu oraz kierunki postulowanych zmian. 11

12 19/2006 Finansowanie zwrotne instytucji ekonomii społecznej w Polsce 3. Źródła finansowania NGO Organizacje non-profit działają na styku sektora publicznego i prywatnego, działając w niemal każdej dziedzinie. Wyróżniają się wśród innych podmiotów umiejętnością wykorzystania zasobów pieniężnych oraz niepieniężnych. Podstawowymi źródłami ich finansowania są różne bezzwrotne środki publiczne, darowizny osób prywatnych oraz składki członkowskie. W mniejszym stopniu wykorzystują przychody z własnej działalności gospodarczej oraz majątku. Analiza wpływu źródła finansowania na dostęp do finansowania zwrotnego pokazuje, że istotne jest takie finansowanie, które jest stabilne, pozwala na dysponowanie środkami i generuje zysk. Zapotrzebowanie na takie środki wzrasta, jeżeli organizacja jest refinansowana głównie ze środków publicznych, planuje inwestycje lub posiada cykl wydatków niedopasowany do cyklu przychodów Zakres działalności NGO i mobilizacja zasobów Odpowiedź na pytanie, skąd NGO mają pieniądze?, to odpowiedź na pytanie, co robią te podmioty? Jeżeli przyjmiemy zaproponowane przez E. Lloyda w [33] miejsce trzeciego sektora jako: between declining public service provision and private sector which will supply services strictly where their activities can offer a reasonable return on investment, wówczas jego zadania to wciąż zmieniająca się mozaika aktywności, w tych obszarach, w których rynek oraz sektor publiczny poniosły porażkę. W zależności od poziomu rozwoju poczucia odpowiedzialności każdego z tych sektorów za niewykonane zadania różne będą w różnych krajach źródła finansowania trzeciego sektora. Tabela 1. Pola działań Pola działań organizacji w 2004 roku Procent wskazań Sport, turystyka, rekreacja, hobby 38,6 Kultura, sztuka 11,6 Edukacja i wychowanie 10,3 Usługi socjalne 10,0 Ochrona zdrowia 8,2 Rozwój lokalny w wymiarze społecznym i materialnym 6,5 Ochrona środowiska 3,6 Sprawy zawodowe, pracownicze, branżowe 2,9 Prawo i jego ochrona, prawa człowieka, działalność polityczna 2,6 Badania naukowe 1,8 Wsparcie dla instytucji, organizacji pozarządowych i inicjatyw obywatelskich Działalność międzynarodowa 0,7 Religia 0,3 Pozostała działalność 1,6 1,4 Pola działań, w których ten sektor jest obecny zestawiono w tabeli 1. 5 Badacze często wyróżniają stare (tradycyjne) i nowe zadania trzeciego sektora 6. Nowe zadania 7 pokazują, jak sektor automatycznie wypełnia lukę, o której była mowa powyżej, pomiędzy sektorem publicznym i prywatnym (komercyjnym). W pewnym uproszczeniu można powiedzieć, że trzeci sektor często podejmuje pionierskie wyzwania w obszarach społecznie użytecznych, w których ryzyko jest bardzo wysokie ponieważ niezbadane. Oswojenie problemu, wypracowanie wskaźników i stworzenie kryteriów osiągnięcia sukcesu powoduje, że na tym polu pojawiają się obok organiza- cji inni gracze: firmy komercyjne jeśli próg rentowności okaże się dostatecznie wysoki, administracja publiczna jeżeli możliwe jest postępowanie w rutynowy (powtarzalny) sposób. Organizacje podejmują walkę z konkurencją (jeśli wygrywają to poprzez jakość świadczonych usług, zaufanie klientów), ale część kolonizuje nowe obszary przesuwając raz jeszcze barierę tego, co określamy jako działalność użyteczności publicznej, działalność społeczną czy ekologiczną. Organizacje trzeciego sektora wykazują również ogromną umiejętność wykorzystywania i łączenia w celu realizacji swoich zadań wielu różnych zasobów. 5 [13] 6 [33] 7 w szczególności w takich obszarach jak: przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu na rynku pracy, usługi promujące zrównoważony rozwój obszarów wiejskich i miejskich, rozwój sprawiedliwego handlu. 12

13 Raport otwarcia Bank BISE 19/2006 Tabela 2. Zasoby pieniężne Zasoby rynkowe Zasoby nierynkowe Darowizny Typy zasobów, jakie wykorzystują organizacje pozarządowe 8 Zasoby niepieniężne Wolontariat Kapitał społeczny W niniejszym opracowaniu analizie zostaną poddane głównie źródła pieniężne, ale umiejętność oceny potencjału organizacji to sztuka oceny jej możliwości również w zakresie mobilizacji niepieniężnych (materialnych i niematerialnych) zasobów Źródła finansowania organizacji w badaniach KLON/JAWOR Stowarzyszenie KLON/JAWOR wyróżnia na potrzeby swoich badań 14 kategorii źródeł finansowania NGO. W poniższej tabeli pokazano udział każdego z nich w całości zasobów sektora oraz popularność każdej z form finansowania wśród organizacji. Tabela 3. Źródła finansowania organizacji pozarządowych 9 Źródła finansowania % w całości zasobów sektora % organizacji, które korzystały z danego źródła 1 Dochody z działalności gospodarczej 20,7 10,5 2 Źródła samorządowe (środki od gminy, powiatu lub 3 Źródła rządowe (środki od ministerstw, agencji rządowych, 16,5 45,2 13,1 19,3 4 Inne źródła 12,1 12,3 5 Składki członkowskie 8,1 59,9 6 Darowizny od instytucji i firm 7,0 38,8 7 Opłaty w ramach odpłatnej działalności statutowej (nie będące działalnością gospodarczą) 4,8 8,2 8 Darowizny od osób prywatnych 4,7 40,9 9 Wsparcie od zagranicznych organizacji pozarządowych 10 Zagraniczne źródła publiczne programy pomocowe (w tym środki UE np. Phare, Sapard, Access) 11 Odsetki bankowe, zyski z kapitału żelaznego, udziały i akcje, dochody z majątku 12 Przychody z kampanii, zbiórek publicznych, akcji charytatywnych 13 Wsparcie z innych krajowych organizacji pozarządowych 14 Dotacje od oddziału tej samej organizacji 4,1 4,6 3,5 4,0 2,7 15,3 1,2 6,5 1,1 9,2 0,3 3,1 Zaproponowany podział kładzie nacisk na: pochodzenie finansowania (publiczne: samorządowe, rządowe, zagraniczne; prywatne: firmy, osoby fizyczne (tu: prywatne); pozarządowe: obce, własna działalność) formę finansowania (działalność gospodarcza, statutowa, składki członkowskie, darowizny, majątek). W przypadku niektórych źródeł akcentuje się pochodzenie (źródła rządowe), formę (składki członkowskie), dla innych zastosowano podwójny podział (darowizny firm i instytucji, a osobno osób prywatnych). W niektórych przypadkach pod uwagę brany jest dochód (np. z działalności gospodarczej), w innych suma przychodów (ze zbiórek publicznych, z działalności statutowej). Dzięki temu można uzyskać orientacyjny obraz podziału źródeł finansowania organizacji. Nie jest natomiast możliwe przyporządkowanie wielkości przychodów sektora do kategorii zaproponowanych w rozdziale poniższym Źródła finansowania według sprawozdań finansowych przedstawianych przez organizacje pozarządowe Typologia zaproponowana przez KLON/JAWOR służy przede wszystkim pokazaniu pochodzenia źródeł finansowania oraz ich charakteru, uwzględniając charakterystyczne dla organizacji formy finansowania, takie jak 1%, zbiórki publiczne, składki członkowskie. Dużą wartością takiego podziału jest poszukiwanie informacji o źródłach szczególnie interesujących dla organizacji. Dane te dostarczają odpowiedzi na pytania, kto jest szczególnie zaangażowany w finansowanie sektora pozarządowego? czy rozmawiać należy z samorządowcami, czy z rządem, a może z przedstawicielami darczyńców zagranicznych? Ponieważ banki oceniając wiarygodność i zdolność kredytową organizacji będą posługiwać się sporządzanymi przez organizację sprawozdaniami finansowymi, warto zobaczyć, jakie dane zawarte są w tych dokumentach Różne organizacje, różne sprawozdania Zakres informacji o źródłach finansowania, które powinny się znaleźć w w sprawozdaniach finansowych organizacji pozarządowych, zależy przede wszystkim od: posiadania statutu organizacji pożytku publicznego, prowadzenia działalności gospodarczej. 8 por s.14 w [6] 9 za: [13] 13

14 19/2006 Finansowanie zwrotne instytucji ekonomii społecznej w Polsce W tabeli 4. zestawiono zakres informacji, jaki powinny publikować organizacje pożytku publicznego prowadzące Tabela 4. Źródła przychodów organizacji pozarządowych i nieprowadzące działalności gospodarczej 10. Organizacje pożytku publicznego typy przychodów Prowadzące działalność gospodarczą* Nieprowadzące działalności gospodarczej** Przykłady, uwagi I. Przychody netto ze sprzedaży produktów, Dla towarów organizacji i materiałów, pozarządowych, w tym które nie są organizacjami pożytku 1. Przychody publicznego, netto ze sprzedaży sprawozdania produk-nitów będą zawierać wyszczególnienia na działalność odpłatną i odpłatną pożytku 2. Przychody netto ze sprzedaży towarów publicznego. i materiałów 2. Dotacje 3. Inne przychody operacyjne I.2. Przychody z działalności statutowej nieodpłatnej pożytku publicznego 3.1. Przychody z działalności statutowej odpłatnej pożytku publicznego 3.2. Pozostałe przychody określone statutem 3.3. Pozostałe inne przychody operacyjne I.3. Przychody z działalności statutowej odpłatnej pożytku publicznego I.4. Pozostałe przychody określone statutem II. Pozostałe przychody Przychody z tytułu 1% odpisu podatku, zbiórki publiczne z wyłączeniem sprzedaży przedmiotów darowizn, dotacje, subwencje, darowizny pieniężne, darowizny rzeczowe, spadki, zapisy, nawiązki, inne przychody określone statutem, niepowiązane z pobieraniem wynagrodzenia oraz działalnością gospodarczą. Jw., jeżeli nie jest związane z działalnością pożytku publicznego, ale służy realizacji celów statutowych. III. Przychody finansowe III. Przychody finansowe Cena sprzedaży akcji i udziałów, odsetki od lokat, wkładów bankowych, odsetki od pożyczek, odsetki od posiadanych papierów 1. Dywidendy i udziały w zyskach (w tym od jednostek powiązanych) wartościowych, inne przychody finansowe. 2. Odsetki (w tym od jednostek powiązanych) 3. Zysk ze zbycia inwestycji 4. Aktualizacja wartości inwestycji 5. Inne IV. Wyniki wydarzeń nadzwyczajnych IV. Zyski (straty) nadzwyczajne * załącznik 1 RachU ** [RMF ], w związku z UOPiW II. Pozostałe przychody operacyjne I. Przychody z działalności statutowej Warto 1. zwrócić Zysk ze zbycia uwagę niefinansowych na fakt, że aktywów przedstawione I.1 Składki sprawozda- brutto określone statutem trwałych nia, które są podstawowym źródłem informacji o finansach organizacji, niewiele mówią o pochodzeniu środków, ich stabilności i swobodzie dysponowania nimi przez organizację Typologia źródeł finansowania pod kątem finansowania zwrotnego Bez dodatkowych informacji i wyjaśnień ze strony organizacji nie jest możliwe określenie wiarygodności oraz stabilności podmiotu, który ubiega się o finansowanie. Warte zastanowienia byłoby opracowanie takich sprawozdań, które mogłyby pokazać rzeczywisty potencjał i mocne (lub słabe) strony organizacji Dostęp do finansowania zwrotnego Dla banku i innych instytucji finansowych analiza sprawozdania finansowego czyli charakterystyki źródeł finansowania organizacji oraz przeznaczania otrzymanych środków jest kluczowym elementem oceny zdolności do spłaty zobowiązań. Pochodzenie środków, podstawa ich przekazania, okres na jaki zostały udzielone to cechy, które wpływają na dostęp do finansowania zwrotnego. Analiza źródeł z punktu widzenia instytucji finansującej pokazuje, że istotne są podziały ze względu na: stabilność finansowania (pochodzenie, okres, pewność, ryzyko), swobodę w dysponowaniu środkami, generowanie zysku. 10 opierano się na kategoriach zaproponowanych w [26], z zastrzeżeniem, że za wszelkie zbiorcze zestawienia i wynikające z tego uproszenia jest odpowiedzialny redaktor niniejszego raportu. 14

15 Raport otwarcia Bank BISE 19/ Stabilność finansowania Stabilne źródła finansowania to jeden z elementów, które są podstawą budowania organizacji, którą można określić jako sustainable. Szersza analiza tego zagadnienia znajduje się w rozdziale Stabilne źródła finansowania mają charakter regularny, wystarczający na pokrycie potrzeb organizacji, są pewne (nie zależą od kaprysów i samowoli ich dysponentów lub też okazało się w przeszłości, że organizacja może na nie liczyć). Do takich instrumentów możemy zaliczyć np.: długoterminowe umowy o dofinansowanie, które oparte są na jasno określonych warunkach, regularne przychody z majątku własnego, regularne i przewidywalne przychody z działalności gospodarczej, wieloletnie umowy na dostawę usług z administracją publiczną, inne regularne i wieloletnie przychody wynikające z umów darowizn (np. umowy pay-rollingowe z firmami). Stabilność finansowania pozwala organizacji planować swoje działania w dłuższym okresie, ponieważ koszty i inwestycje można dostosować do przewidywanych wpływów. Dla banku stanowi to gwarancję, że kapitał (zadłużenie) będzie spłacany. Nie zawsze jednak stabilność źródeł finansowania otwiera drogę dla instrumentów finansowych. Można sobie wyobrazić organizację, która regularnie korzysta z jednego typu finansowania dotacji ze środków publicznych, które nie przewidują jako kosztów kwalifikowanych kosztów odsetek od kredytów. Niewątpliwie powiemy, że taka organizacja ma zapewnione stabilne finansowanie, ale każde pogorszenie jego jakości (opóźnienie, zwiększenie formalności w rozliczeniach, etc.) spowoduje, że organizacja może potrzebować finansowania pomostowego, po które nie będzie mogła aplikować, ponieważ nie posiada środków na pokrycie związanych z nim kosztów Swoboda w dysponowaniu środkami Niektóre źródła finansowania raz zdobyte przez organizacje mogą zostać przeznaczone na dowolny, niezakazany przez przepisy prawa i dopuszczalny przez statut organizacji, cel. Inne muszą być wydatkowane zgodnie z procedurą i na cele określone przez inne podmioty. W pierwszym przypadku organizacja może swobodnie dysponować przychodami oraz zyskiem. W drugim swoboda dysponowania środkami jest ograniczona.. Do swobodnych instrumentów możemy zaliczyć np.: przychody z działalności gospodarczej, darowizny. Źródła związane to m.in.: dotacje, przychody ze zbiórek publicznych na określony, szczególny cel. Środki do swobodnej dyspozycji pozwalają organizacji, podobnie jak stabilne przychody, planować swoje działania. Dla banku natomiast mogą być źródłem spłaty kapitału oraz kosztów zadłużenia, pod warunkiem, że organizacja generuje zysk Generowanie zysku Umiejętność wypracowania zysku przez organizację jest kluczowym czynnikiem decydującym o dostępie do finansowania zwrotnego. Zysk pozwala, z jednej strony, pokryć koszty zadłużenia, a z drugiej jest dla banku przejawem zaradności, niezależności organizacji i umiejętności zarządzania finansami. Organizacja, która posiada stabilne finansowanie i dodatkowo generuje zysk, ma szansę zaciągnąć długoterminowy kredyt. Koszt i warunki takiego finansowania są na ogół korzystniejsze niż finansowania pomostowego i obrotowego. To, co dla finansisty jest zaletą, dla organizacji może być przejawem komercjalizacji, odchodzenia od misji, utratą statusu non-profit. W Polsce przy okazji wprowadzenia UOPiW (ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie) rozpoczęła się trwająca do dziś debata na temat definicji zysku w organizacjach. W innych krajach również był to ważny temat dzielący sektor. Pokłosiem tej dyskusji są koncepcje zysku społecznego (patrz rozdział ), pojawienie się nowego terminu określającego organizacje pozarządowe: not-for-profit (nie dla zysku) lub dobitniej: not-only-for-profit (nie tylko dla zysku) w odróżnieniu od używanego wcześniej określenia organizacja non-profit. Również w samej UOPiW widać wyraźną tendencję do zawężania możliwości generowania zysku przez organizacje pożytku publicznego: ograniczenie w zakresie działalności gospodarczej sugerowany brak działalności lub działalność w rozmiarze służącym do realizacji celów statutowych (art. 20 pkt.4 in fine), ograniczenie wynagrodzenia, jakie organizacja może pobierać z tytułu odpłatnej działalności pożytku publicznego, do kosztów bezpośrednich działalności (art. 9 pkt.1). Wśród źródeł finansowania, które mogą generować zysk (rozumiany jako nadwyżka przychodów nad kosztami, którą można przeznaczyć na spłatę kredytu) można wymienić: przychody ze sprzedaży towarów i usług, przychody finansowe, przychody ze składek, niektóre przychody operacyjne (lub z działalności nieodpłatnej pożytku publicznego). 15

16 19/2006 Finansowanie zwrotne instytucji ekonomii społecznej w Polsce Do pełnej analizy, określenia poziomu i uwarunkowań wielkości zysku konieczna byłaby analiza kosztów działalności, ale nie jest to konieczne na potrzeby określenia zapotrzebowania na finansowanie zwrotne, co jest głównym przedmiotem rozważań Zapotrzebowanie na finansowanie zwrotne Powyżej określono czynniki, które sprzyjają podjęciu pozytywnej decyzji o finansowaniu podmiotu na podstawie analizy jego przychodów. W niniejszym rozdziale zajmiemy się czynnikami, które wpływają na pojawienie się zapotrzebowania na finansowanie zwrotne w organizacji. Z doświadczeń banku wynika, że z wnioskiem o finansowanie zwracają się organizacje, które: otrzymują znaczne dotacje publiczne, w szczególności z funduszy strukturalnych (niekiedy znacznie przekraczające ich dotychczasowe przychody), prowadzą działalność gospodarczą, w szczególności w stadium rozwoju, pozyskują finansowanie niedopasowane do cyklu działalności organizacji (cyklu wydatkowania), oznacza to przede wszystkim nieregularne wpływy. Dodatkowo takiego finansowania szukają organizacje większe (o budżetach rocznych powyżej 100 tys. zł). Doświadczenie funduszu pożyczkowego PAFPIO 11 (patrz opis w rozdziale ) pokazują, że zapotrzebowanie wynika z: systemu częściowego, a nawet całkowitego refinansowania projektów (głównie z funduszy unijnych), nieterminowej wypłaty zaliczek przez grantodawców, późnej dystrybucji środków przez administrację publiczną (głównie samorządową), zachwiania płynności finansowej,, małych inwestycji potrzebnych do bieżącej działalności statutowej (np. komputer, remont lokalu, samochód). publiczne (wypłacane w systemie refundacji lub z opóźnieniem) i przychody ze sprzedaży towarów i usług, a także inne (jeżeli nie są dopasowane do cyklu wydatków organizacji). Natomiast do źródeł finansowania ułatwiających sięganie po finansowanie zwrotne można zaliczyć: przychody z działalności gospodarczej (ze sprzedaży towarów i usług), darowizny (inne przychody operacyjne), przychody finansowe, składki członkowskie. Dodatkową zaletą są stabilne i regularne wpływy oraz zróżnicowana kompozycja budżetu. Jak wspominano w rozdziale dotychczas obowiązujące wzory sprawozdań nie pozwalają na ocenę rzeczywistego potencjału i mocnych stron organizacji. By ta ocena była możliwa, konieczne są wiedza i dodatkowy czas, którego często nie mają ani organizacje, ani podmiot finansujący. Warto byłoby zatem w przyszłości opracować wzór przedstawiania sytuacji finansowej organizacji, który pozwoliłby wydobyć te elementy. W następnym rozdziale rozważone zostanie podejście organizacji do zarządzania finansami po to, żeby w kolejnych rozdziałach omówić istotę oraz ofertę finansowania zwrotnego dla tego sektora (rozdziały 4. i 5. ) i czynniki, jakie są brane pod uwagę przy finansowaniu zwrotnym (rozdział 6.) Wnioski Przedstawione powyżej problemy spotykają najprawdopodobniej większość organizacji. To, czy uda im się zaspokoić swoje potrzeby finansowe za pomocą pożyczki lub kredytu, będzie m.in. zależeć od sposobu, w jaki są finansowane. Zapotrzebowanie organizacji na finansowanie zwrotne jest związane z takimi źródłami finansowania jak dotacje 11 [12] 16

17 Raport otwarcia Bank BISE 19/ Zarządzanie finansami w NGO Finanse to jeden z filarów pozwalających organizacji na realizowanie założonych celów. Świadome zarządzanie finansami pozwala budować stabilność organizacji. Konieczne jest przy tym uwzględnienie nie tylko misji i strategii, ale również stosunku do finansowania zwrotnego oraz budowania majątku organizacji. Sposób zarządzania finansami to jeden z podstawowych elementów, na które zwraca uwagę bank Dlaczego zarządzanie finansami jest ważne Umiejętne zarządzanie finansami to poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, jakie finansowe środki dobierać, aby najefektywniej realizować wytyczoną przez organizację strategię, realizować wyznaczone zadania, osiągać określone cele. To wymaga umiejętności analizy kiedy warto się zadłużyć, aby w przyszłości zapewnić sobie zysk, sukces, renomę, kiedy należy poczynić inwestycje, a kiedy ciąć koszty, żeby w możliwie jak największym stopniu zrealizować cele. Zarządzanie finansami to element planowania. Doświadczenie pokazuje, że organizacje, które wytyczają sobie długofalowe cele, dążą do osiągnięcia stabilności i niezależności finansowej po to, żeby problemy finansowe nie dominowały nad celami społecznymi. Zaciąganie długu jest dla takich organizacji jednym z elementów zarządzania finansami, obok budowania funduszy żelaznych, gromadzenia majątku i zdobywania stabilnych źródeł finansowania. W niniejszym raporcie wiele uwagi poświęcamy zagadnieniu zarządzania finansami. Zadaniem niniejszego rozdziału jest przedstawienie głównych osi dyskusji w tym zakresie Czy strategia jest potrzebna do zarządzania finansami? Zarządzanie finansami to jeden z koniecznych elementów wdrażania planu działania organizacji. Po odpowiedzi na pytania: dokąd zmierzamy?, dlaczego chcemy działać?, w jakim obszarze?, czym różnimy się od pozostałych podmiotów wokół nas? przychodzi pytanie prozaiczne jak będziemy finansować nasze działania? Bardzo ważna jest kolejność zadawania tych pytań. Niektóre organizacje na przykład rezygnują z określonych źródeł finansowania, ponieważ ich zdaniem stwarzają one zbyt duże zagrożenie dla tożsamości organizacji i zachowania jej misji. Zakres ingerencji przyszłego sponsora lub grantodawcy oceniają jako zbyt duży. W rozdziale podkreślamy, że nadanie zarządzaniu finansami wysokiego priorytetu w organizacji jest elementem ważnym dla jej oceny. Należy pamiętać, że jedną z ról instytucji takich jak bank jest pomoc w lokowaniu nadwyżek i znalezienie najlepiej dopasowanego do cyklu działań organizacji finansowania. Badania pokazują, że organizacje nie wykorzystują dostępnych usług doradczych w tym zakresie (mniej niż 1% wskazań por [14]), chociaż aż 10% kieruje się ofertą doradczą w wyborze banku Czy finansowanie zwrotne to instrument dla organizacji pozarządowych? Wiele organizacji w Polsce zakłada, że pożyczka lub kredyt to instrumenty, z których trzeba korzystać wyłącznie w ostateczności. Skutkuje to dość nerwowym poszukiwaniem finansowania w sytuacjach kryzysowych lub bliskich kryzysowym oraz brakiem czasu na przegląd ofert i rozsądne negocjacje. Nie jest przypadkiem, że sukces na rynku pożyczek dla NGO osiągnął fundusz PAFPIO, który szybko i bez zbędnych formalności uruchamia pożyczki, ale pobiera za nie bardzo wysokie opłaty. Takie podejście do pożyczania pieniędzy nie pozwala na kształtowanie się normalnego rynku tego typu usług dla organizacji. Pozytywnie na wzrost zainteresowania finansowaniem zwrotnym wpływa wzrost wielkości funduszy publicznych dla sektora a właściwie opóźnienia związane z przekazywaniem środków. Coraz więcej organizacji, chcąc zabezpieczyć się przed negatywnymi skutkami tych opóźnień, zaczyna myśleć o zapewnieniu sobie linii kredytowej często jeszcze zanim pojawi się rzeczywista potrzeba jej wykorzystania. 17

18 19/2006 Finansowanie zwrotne instytucji ekonomii społecznej w Polsce Można w związku z tym powiedzieć, że wzrasta świadomość roli kredytu w zwiększaniu płynności organizacji. Nadal daleko jest do zrozumienia roli, jaką odgrywa kredyt w zwiększaniu przyszłych przychodów, poprzez umożliwienie realizacji inwestycji oraz zmianę cyklu płatności. W następnym rozdziale pokazano, jakie instrumenty i jakich partnerów ze strony instytucji finansowych mogą napotkać przedstawiciele organizacji społecznych W stronę samowystarczalności finansowej Z tegorocznych badań Stowarzyszenia KLON/JAWOR wynika, że bardzo niewiele organizacji posiada rezerwy finansowe (18,7% badanych). Wysokość posiadanych rezerw nie pozwoliłaby większości organizacji na prowadzenie działalności bez dodatkowych środków nawet przez okres 1 miesiąca (87,8% badanych posiada rezerwy do 3 miesięcy, w tym 81% wcale lub poniżej 1 miesiąca). To bardzo niepokojąca informacja, oznacza ona bowiem, że organizacje, które chcą przetrwać, są pod dużą presją znalezienia środków skądkolwiek. A to nie zawsze pozwala na podejmowanie działań w wyznaczonych kierunkach często zmusza do wielu kompromisów. Niewielka jest też skłonność organizacji do budowania kapitałów żelaznych (5% badanych posiada kapitał rezerwowy lub znaczny fundusz statutowy). Wiele organizacji nadal nieufnie podchodzi do inwestowania, a nawet generowania nadwyżek. Panuje przekonanie, że organizacja powinna wydać (na swoje cele statutowe) wszystko, co otrzymała. W Polsce pojawiły się pierwsze programy, które mają na celu przekonanie organizacji, że warto budować swoją samowystarczalność. Do takich inicjatyw można zaliczyć program Rozwój Instytucjonalny Organizacji Pozarządowych Fundacji Batorego w ramach programu Trzeci Sektor 12. Realizowane w jego ramach programy, Fundusz Probonus, Fundusz Opera, to ważne kroki na drodze do stabilizacji sektora. Jest to również okazja do współpracy z instytucjami komercyjnymi, do zrozumienia ich specyfiki, ograniczeń oraz wartości dodanej, jaką mogą zaoferować organizacjom Podsumowanie Powyżej zarysowane zostały wyłącznie podstawowe problemy, z jakimi spotykają się banki i inne instytucje finansowe analizujące finanse organizacji. Programy dotyczące zarządzania finansami stworzone przez same organizacje pokazują, że te problemy są dostrzegane również przez przedstawicieli sektora. Tworzenie strategii, korzystanie z finansowania zwrotnego z otwartymi oczyma oraz budowanie stabilności finansowej to niewątpliwie czynniki zwiększające bankowalność sektora. 12 więcej; 18

19 Raport otwarcia Bank BISE 19/ Oferta finansowania zwrotnego Po finansowanie zwrotne mogą sięgać wyłącznie organizacje, które będą mogły zwrócić kapitał oraz ponieść koszty takiego finansowania. Dlatego służy ono realizacji przedsięwzięć generujących zysk. Dla organizacji dostępne są m.in. kredyty, pożyczki (i mikropożyczki), gwarancje i poręczenia, a w szczególnych przypadkach leasing, faktoring, franczyza czy emisja obligacji. Instytucje specjalizujące się w finansowaniu podmiotów ekonomii społecznej są nieliczne i drogie. Finansiści głównego nurtu decydują się na współpracę jedynie w wybranych przypadkach, często motywowani ideologicznie lub w związku ze znajomością sektora lub organizacji przez swoich pracowników. Intensywniejsza współpraca jest zauważalna w przypadku montaży finansowych dla projektów refinansowanych ze środków funduszy strukturalnych Istota finansowania zwrotnego Finansowanie zwrotne nigdy nie jest pierwotnym elementem finansowania żadnego podmiotu. Ponieważ otrzymane pieniądze trzeba oddać, i to na dodatek powiększone o odsetki, rozsądek podpowiada, że każdy podmiot bez względu na to czy jest spółką, Kowalskim czy organizacją pozarządową przez zadłużeniem się musi znaleźć odpowiedzi na następujące pytania: jakie są alternatywne bezzwrotne źródła finansowania? na jaki okres i w jakiej wysokości są potrzebne środki? z jakich źródeł zostaną zwrócone (kapitał i odsetki)? jakie jest ryzyko, że nie pojawią się przychody pozwalające na zwrot długu, i jaki w takim przypadku jest plan awaryjny? Po podjęciu decyzji o zaciągnięciu długu powinna nastąpić analiza dostępnych instrumentów oraz ofert i warunków instytucji finansowych. Tabela 5 Instrumenty Akcje, udziały Parakapitał (pożyczki podporządkowane) Obligacje Kredyty Pożyczki Mikropożyczki Leasing Factoring Franchising Poręczenia, gwarancje Instrumenty finansowania zwrotnego Dla kogo? Spółka akcyjna, z o.o., komandytowo-akcyjna, spółdzielnia (ksh) Osoba prawna prowadząca działalnośćgospodarczą, spółka komandytowo-akcyjna Osoba posiadająca zdolnośćkredytową Zdolnośćdo zawierania czynności prawnych W poprzednich rozdziałach omówiono pewne aspekty finansowania organizacji ze źródeł bezzwrotnych oraz analizowano podejście do zarządzania finansami. Obecny rozdział pokazuje, jakie instrumenty finansowania zwrotnego są dostępne na rynku dla organizacji. Każdy podmiot finansujący w tym bank zada ewentualnemu dłużnikowi te same pytania. Będzie analizować jego wiarygodność, zdolność do spłaty (por. rozdział 6. ) itp., po to, by ograniczyć ryzyko niezwrócenia środków. Organizacje pozarządowe, z racji że ich źródła finansowania bardzo rzadko pozwalają na wypracowanie nadwyżek, które mogłyby zostać przeznaczone na spłatę kosztów zadłużenia, powinny szczególnie ostrożnie zaciągać długi. Mimo niewątpliwych zalet 13 finansowania zwrotnego wcześniejsza analiza dostępności bezzwrotnych źródeł finansowania jest bardzo ważna zwłaszcza dla podmiotów, które nie prowadzą działalności gospodarczej Panorama instrumentów zwrotnych Teoretycznie wachlarz zwrotnych instrumentów finansowania jest szeroki (patrz tabela 5.). W praktyce, co schematycznie pokazano w drugiej kolumnie tabeli, możliwość skorzystania z niektórych instrumentów jest uwarunkowana spełnieniem dodatkowych warunków, takich jak określona forma prawna, zdolność kredytowa czy prowadzenie działalności gospodarczej. 13 [21] 19

20 19/2006 Finansowanie zwrotne instytucji ekonomii społecznej w Polsce Inwestycje kapitałowe Organizacje pozarządowe działające w formie stowarzyszeń i fundacji nie mogą pozyskać finansowania od inwestorów kapitałowych. Prawo do emisji akcji i udziałów mają jedynie spółki kapitałowe (akcyjna i z ograniczoną odpowiedzialnością) oraz spółdzielnie. Wyjątek został zrobiony dla spółki komandytowo-akcyjnej 14. Praktycznie nie możemy również mówić o venture capital dla trzeciego sektora. Pierwszą przeszkodą jest, jak wyżej podkreślono, wymóg określonej formy prawnej, co eliminuje fundacje i stowarzyszenia. Natomiast na drodze organizacji, które zdecydują się powołać do życia spółkę lub spółdzielnię, pojawią się kolejne przeszkody 15 : zapewnienie inwestorowi strategii wyjścia oraz satysfakcjonującego poziomu zwrotu z inwestycji. Ponieważ zwrot ekonomiczny jest przeważnie niesatysfakcjonujący dla potencjalnych inwestorów, to ewentualny venture capital dla tego sektora ogranicza się do posiadaczy tzw. cierpliwego kapitału (patient capital) 16, który charakteryzuje się: długim okresem zaangażowania środków, długim okresem karencji w spłacie lub/i niskim kosztem, niskim poziomem przekazania kontroli zarządzania instytucją, wysokim poziomem zaangażowania społecznego. Źródłem takiego kapitału mogłyby być przeważnie podmioty, które są zainteresowane skutkami działalności organizacji. Powstaje w związku z tym pytanie, czy darowizna zasilająca fundusz żelazny organizacji lub zakup usług a w ostateczności pożyczka nie są preferowanymi przez organizację i społecznego inwestora metodami finansowania potrzeb organizacji. Dotychczasowa praktyka w Polsce pokazuje, że tak Dłużne papiery wartościowe Polskie prawo nie wyklucza możliwości emitowania przez organizacje pozarządowe obligacji. Podstawowy wymóg dotyczy prowadzenia działalności gospodarczej. Dla organizacji z dużym zapleczem członków i sympatyków, którzy gotowi są wesprzeć swoją organizacje w prowadzonej przez nią działalności gospodarczej, emisja obligacji mogłaby być pomysłem wartym rozważenia. Obligacje mają ogromną zaletę w porównaniu z akcjami określony termin i wielkość zwrotu środków. W odróżnieniu od darowizny obligacja zakłada co najmniej zwrot zainwestowanych środków. 14 W niektórych krajach wprowadzano specyficzne formy udziału kapitałowego (np. prêt participatif (dosłownie: pożyczka uczestnicząca) we Francji), ale w dłuższej perspektywie nie stały się one alternatywnym instrumentem dokapitalizowania instytucji ekonomii społecznej. 15 Por: [21] 16 [2] Oprocentowanie, które przeważnie występuje w obligacjach o charakterze komercyjnym, mogłoby być w takim przypadku ograniczone do minimum lub opcjonalnie przekazywane jako darowizna na zakończenie programu emisji. Obecnie nie ma polskich przykładów wykorzystania obligacji przez organizacje non-for-profit. Może być kilka przyczyn tego zjawiska: takich jak nieznajomość instrumentu, wysokie koszty stałe oraz obawa organizacji przez zadłużaniem się wśród swoich sympatyków i działaczy. Emisja obligacji jest jednak warta rozważenia jako instrument, który mógłby być wykorzystany do mobilizacji środków osób skupionych wokół organizacji (patrz 3.1. ). Zwłaszcza w sytuacji, w której zwrot z inwestycji ma charakter społeczny, a jej efekty są dobrze rozpoznawalne (oczywiste) dla bezpośredniego otoczenia organizacji, znacznie łatwiej byłoby pozyskać środki tą drogą niż poprzez kredyt lub pożyczkę Kredyty, pożyczki i mikropożyczki Banki Podstawową usługą, która daje możliwość pozyskania zasobów finansowych, jest kredyt bankowy. Teoretycznie organizacja może korzystać z kredytu nie tylko w przypadku braku zasobów, ale również wtedy, gdy kapitał własny jest zainwestowany np. w lokatach długoterminowych i koszt naruszenia inwestycji jest większy od kosztu związanego z zaciągnięciem pożyczki. Aby dostosować ofertę do potrzeb klientów, banki wprowadziły wiele rodzajów kredytów. Najważniejszymi kryteriami podziału są okres kredytowania (krótko-, średnio- lub długoterminowe), metoda udzielania (w rachunku bieżącym, w rachunku kredytowym), przeznaczenie kredytu (obrotowy, inwestycyjny), sposób jego wykorzystania, sposób spłat (odnawialny, nieodnawialny), bank kredytujący, preferencyjność i zasady oprocentowania. W przypadku organizacji pozarządowych bardzo trudno określić, w jakim zakresie korzystają one z kredytów bankowych takimi danymi nie dysponują ani NGO, ani instytucje bankowe. Coroczne raporty, przygotowywane przez Stowarzyszenie Klon/Jawor, wśród źródeł finansowania organizacji nie wyodrębniają kredytów czy pożyczek (zapewne znajdują się one w kategorii inne 12,3%). Ponadto badanie prowadzone jest tylko na wybranej próbie organizacji (ok. 9% całego sektora), co teoretycznie może oznaczać, że pominięto organizacje o większym potencjale, korzystające z kredytów bankowych. Po stronie banków trudność w pozyskaniu danych o udzielonych NGO kredytach czy poręczeniach wynika z przyję- 20