Zawartość składników mineralnych w diecie mężczyzn w wieku lat zamieszkałych region białostocki

Transkrypt

1 Charkiewicz Probl Hig Epidemiol AE i wsp. 2013, Zawartość 94(4): składników mineralnych w diecie mężczyzn w wieku lat Zawartość składników mineralnych w diecie mężczyzn w wieku lat zamieszkałych region białostocki Average mineral content in the diet of men aged years living in the Bialystok region Angelika E. Charkiewicz 1/, Wioleta J. Omeljaniuk 2/, Magdalena Kanicka 1/, Anna Szpak 3/, Andrzej Szpak 1/ 1/ Zakład Zdrowia Publicznego, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku 2/ Wyższa Szkoła Medyczna w Białymstoku 3/ Zakład Stomatologii Zachowawczej, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku Wprowadzenie. Składniki mineralne są niezbędnymi dla organizmu elementami diety, a ich niedobór bądź nadmiar prowadzi do zaburzeń stanu zdrowia określanymi chorobami dietozależnymi. Składniki mineralne nie są syntetyzowane przez organizm, w związku z czym muszą być regularnie dostarczane z pożywieniem. Cel pracy. Ocena realizacji norm żywieniowych dotyczących składników mineralnych (Na, K, Ca, P, Mg, Fe, Zn, Cu i J) przez mężczyzn w wieku lat zamieszkujących region białostocki. Materiał i metody. W pracy dokonano oceny zawartości składników mineralnych w diecie 144 mężczyzn w wieku lat, wykorzystując metodę wywiadu ze spożycia produktów i potraw w czasie 24 godzin poprzedzających badanie. Wyniki. Ocena diet badanych mężczyzn wykazała, iż zawartość Ca, Mg i J w dietach występowała poniżej normy odpowiednio u 35% osób oraz u 14% osób w przypadku dwóch pozostałych pierwiastków. Zawartość Na i K w ich całodziennych racjach pokarmowych obserwowano powyżej normy. Wnioski. Aby poprawić bilans składników mineralnych w diecie badanych mężczyzn należy zachęcać zwłaszcza do zwiększenia spożycia mleka i produktów mlecznych, orzechów i nasion, produktów zbożowych. Istotne jest także zmniejszenie zawartości soli. Założone cele możliwe są do zrealizowania poprzez edukacje zdrowotną. Introduction. Minerals are essential dietary elements for the organism, and their deficiency results in many health problems described as dietdependent diseases. Minerals are not synthesized by the body and therefore must be regularly provided with food. Aim. To evaluate the implementation of nutritional norms for minerals (Na, K, Ca, P, Mg, Fe, Zn, Cu and J) for men aged years living in the Bialystok region. Materials & methods. This paper assesses the content of minerals in the diet of 144 men aged years. The study used the method of the 24-hour dietary recall. Results. The analysis of the men s diets showed that the content of Ca, Mg and J was below normal, respectively in 35% of the surveyed and in 14% in the last two minerals. The content of Na and K in their daily food rations exceeded the recommendations. Conclusions. To improve the balance of minerals in the diet the men should be invited to increase their consumption of milk and dairy products, nuts and seeds, cereal products and to reduce the salt content. Those aims can be realized through regular nutritional education. Key words: minerals, diets, men Słowa kluczowe: składniki mineralne, dieta, mężczyźni Probl Hig Epidemiol 2013, 94(4): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence dr n. med. Angelika E. Charkiewicz Zakład Zdrowia Publicznego, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku ul. Szpitalna 37, Białystok tel , fax angelika.charkiewicz@umb.edu.pl Wprowadzenie Nasilanie się wraz z wiekiem chorób układu krążenia, nowotworowych, osteoporozy i innych chorób nie może być rozpatrywane bez udziału w tym zjawisku sposobu, gdyż wszystkie te niekorzystne stany zdrowia zaliczane są do chorób dietozależnych [1, 2]. W patomechanizmie chorób dietozależnych odgrywają przede wszystkim główne składniki pokarmowe wchodzące w skład diety, a także mikro- i makroskładniki zwłaszcza decydujących o potencjale antyoksydacyjnym. Zgodnie z aktualnym stanem wiedzy, spośród składników mineralnych rozpatrywanych w kontekście chorób dietozależnych człowieka tylko niektóre z nich uznane są za niezbędne [2]. Składniki mineralne są niezbędnymi dla organizmu elementami w diecie, a ich niedobór bądź nadmiar prowadzi do szeregu zaburzeń stanu zdrowia [3-5]. Najczęstsze błędy, wynikające ze sposobu żywienia i stylu życia, dotyczą nieprawidłowej zawartości wapnia, jodu, żelaza i sodu w diecie [2, 6-8].

2 906 Probl Hig Epidemiol 2013, 94(4): Utrzymujące się przez długi okres czasu nieprawidłowości żywieniowe w następstwie ich kumulacji odpowiedzialne są za nasilanie się chorób dietozależnych, stąd wynika konieczność śledzenia stanu i zmian w sposobie żywienia poszczególnych grup ludności w czasie, w tym zwłaszcza wyróżnionych ze względu na ich wiek. Zatem ocena składu diety i jej dostosowanie do wymogów fizjologicznych, mając na uwadze przeciwdziałanie narastaniu chorób dietozależnych, wymagają wobec tego wyzwania aktywnej postawy poszczególnych osób w miarę upływu ich lat, a badaczy do jej monitorowania i oceny zjawisk zdrowotnych z nią związanych. Cel pracy Ocena realizacji norm żywieniowych 9 składników mineralnych (Na, K, Ca, P, Mg, Fe, Zn, Cu i J) przez mężczyzn w wieku lat zamieszkujących w regionie białostockim. Materiał i metody Przeprowadzone w 2010 roku badanie obejmowało 144 mężczyzn (średnia wieku 51,1±3,2 lat) zamieszkujących Białystok. Mężczyźni byli aktualnymi lub byłymi pracownikami jednego z zakładów pracy zaliczanego do przemysłu metalowego zlokalizowanego w Białymstoku. Średnia masa ciała wynosiła 85,8±14,4 kg, natomiast wskaźnik masy ciała (BMI) 28,3±5,8 kg/m 2. Do oceny sposobu żywienia wykorzystano metodę wywiadu dotyczącą spożycia produktów i potraw w czasie 24 godzin poprzedzających badanie. Wielkość spożywanych porcji określano posługując się Albumem fotografii produktów i potraw [9]. Zebrane informacje żywieniowe wprowadzano na bieżąco podczas rozmowy z respondentem do programu komputerowego Dieta 5.0, opracowanego przez Instytut Żywności i Żywienia w Warszawie. Algorytm programu liczącego uwzględnił współczynnik korekcyjny strat składników mineralnych w trakcie obróbki kulinarnej produktów i potraw. W celu interpretacji uzyskanych wyników w tej grupie wieku zawartość składników mineralnych w poszczególnych dietach porównano z najnowszymi normami żywienia, przyjmując poziom średniego zapotrzebowania dla grupy (EAR) lub w przypadku Na i K wystarczającego spożycia AI. Do oceny frakcji populacji z niedoborem zawartości analizowanych składników mineralnych w całodziennych racjach pokarmowych badanych mężczyzn posłużono się metodą prawdopodobieństwa, która określa grupę osób o niedostatecznym spożyciu w porównaniu do danego poziomu normy, za wyjątkiem żelaza. Ocenę niedoboru Fe w diecie dokonano na podstawie porównania z rozkładem empirycznym norm dla żelaza ze względu na silną asymetrię rozkładów. Zastosowano zatem ocenę zawartości żelaza w diecie względem przyjętych percentyli normy [4, 10]. Wyniki i omówienie Średnia zawartość analizowanych składników mineralnych w całodobowym żywieniu mężczyzn oraz odsetek osób z niedoborem lub nadmierną zawartością pierwiastka przedstawia tabela I. Sód należy do składników mineralnych, który wpływa na wartość ciśnienia tętniczego krwi. Zawartość sodu w diecie mężczyzn przekraczała u 98% badanych normę wystarczającego spożycia dla grupy AI ( mg), przy przeciętnej zawartości sodu w diecie przekraczającej tą normę 4-5-krotnie. Z oceny zawartości sodu w diecie mężczyzn wynika, iż dostarczała ona przeciętnie 5133,3 mg tego pierwiastka. Wyższe Tabela. I. Średnia zawartość składników mineralnych w dietach badanych mężczyzn oraz odsetek badanych, u których zawartość tych pierwiastków w dietach różniła się od przyjętych norm Table. I. Average content of minerals in the diets of men and percentage of men whose dietary content of those minerals deviated from recommendations Składniki mineralne Zawartość w diecie ±SD Norma Odsetek osób poniżej a lub powyżej b normy obliczony metodą prawdopodobieństwa Sód [mg] 5133,3±1696, b 98,3 b Potas [mg] 3707,3±1278, b 46,40 b Wapń [mg] 489,8±431,4 800 a 34,65 a Fosfor [mg] 1285,0±462,4 700 a 0,01 a Magnez [mg] 325,7±109,2 350 a 14,02 a Żelazo [mg] 13,1±7,8 6 a 6,00* Cynk [mg] 13,1±7,1 9,4 a 5,96 a Miedź [mg] 1,37±0,94 0,7 a 1,00 a Jod [µg] 204,4±110,5 95 a 13,8 a średnia arytmetyczna, SD odchylenie standardowe a odsetek osób poniżej poziomu średniego zapotrzebowania dla grupy (EAR) b odsetek osób powyżej poziomu wystarczającego spożycia dla grupy (AI) * zawartość żelaza w diecie względem przyjętych percentyli normy [4]

3 Charkiewicz AE i wsp. Zawartość składników mineralnych w diecie mężczyzn w wieku lat wyniki, w porównaniu do wyników badań własnych, zaobserwowano w populacji mężczyzn w badaniu gospodarstw domowych [11]. Populacyjne badanie przeprowadzone w Polsce w 2000 r. wykazało, iż spożycie sodu (mierzone wartością mediany) wynosiło 3734 mg. W kraju 38,5% sodu pochodzi z soli kuchennej, a następnie z produktów zbożowych oraz mięsa i jego przetworów [2]. Zatem jest słusznym stanowiskiem systematyczne i konsekwentne dążenie do ograniczenia stosowania soli podczas kulinarnego przygotowywania posiłków i potraw, czy też unikania bezpośredniego dosalania potraw już przy stole [12, 13]. Kolejnym istotnym pierwiastkiem mogącym wpływać na ciśnienie tętnicze krwi, częstość występowania udaru mózgu oraz arytmię jest potas. Uważa się, iż spożywanie produktów bogatych w potas (tj. warzywa, owoce, orzechy, jaja) chroni przed rozwojem nadciśnienia tętniczego krwi [13]. W badaniu własnym chociaż prawie połowa diet (46%) zawierała potas powyżej normy AI (4700 mg), to średnia zawartość tego pierwiastka w diecie była poniżej tej normy 3707,3 mg. Zdecydowanie wyższa jego zawartość występowała w dietach osób uczestniczących w badaniu losowo dobranych gospodarstw domowych [11]. Natomiast niższe ilości potasu, w porównaniu do wyników badań własnych, zaobserwowano w całodziennych racjach pokarmowych mężczyzn z Wrocławia [14, 15]. Podobnie mniejszą zawartość potasu wykazano w dietach u mężczyzn, pacjentów poradni Chorób Metabolicznych Instytutu Żywności i Żywienia w Warszawie [16]. Wapń pełni w organizmie szereg ważnych funkcji, a jego wchłanianie wraz z wiekiem obniża się. Z oceny zawartości wapnia w dietach badanych mężczyzn wynika, iż średnia jego zawartość wynosiła 489,8 mg, co należy uznać za ilości niezadowalające, przy wartości EAR 800 mg, zwłaszcza gdy okazało się, iż w dietach 35% badanych mężczyzn jego ilość była poniżej normy. W szeregu badaniach, na przestrzeni ostatnich 11 lat w kraju, również wykazano niedostateczną ilość wapnia w diecie, jakkolwiek jego ilości były wyższe w porównaniu do badań własnych [11, 14-20]. Niedobór wapnia w organizmie pogłębia przede wszystkim ryzyko nasilenia i rozwoju osteoporozy oraz zwiększa ryzyko wystąpienia nadciśnienia tętniczego krwi [12, 13]. Dłuższe śledzenie sposobu żywienia i dostarczania wapnia wydaje się istotne, gdyż wraz z wiekiem mogą występować zmiany w preferencjach produktów spożywczych będących jego głównym źródłem [13, 17, 21]. Fosfor należy do grupy pierwiastków, których niedobór w diecie występuje stosunkowo rzadko, natomiast jego nadmiar w pożywieniu nie jest szkodliwy, przy odpowiedniej podaży wapnia i witaminy D. Głównym źródłem fosforu są jaja, mięso, ryby, podroby i produkty zbożowe [3, 22]. Posiłki badanych mężczyzn spożywane w ciągu doby zawierały przeciętnie 1285,0 mg fosforu, co stanowiło przekroczenie wartości EAR o 83%, a jednocześnie u 0,01% badanych zawartość tego pierwiastka była poniżej normy. Porównywalne wartości fosforu w dietach, do wyników badań własnych, odnotowali w kraju inni badacze [14-16,]. Natomiast wyższa zawartość fosforu w diecie występowała wśród mężczyzn z losowo dobranych gospodarstw [11] oraz z rejonu Wielkopolski [17]. W badaniu własnym stwierdzono zawartość w diecie jodu poniżej średniego zapotrzebowania dla grupy jedynie u 14% mężczyzn. Średnia zawartość jodu w całodziennych racjach pokarmowych wynosiła 204,4 µg, przy wartości EAR wynoszącej 95,0 µg, przekraczając normę o 115%. Sytuacja zaopatrzenia ludności w jod zmieniła się w Polsce w wyniku działalności Polskiej Komisji ds. Kontroli Zaburzeń z Niedoboru Jodu, w wyniku której działalności od roku 1998 wprowadzono system profilaktyki jodowej w Polsce polegającej na obowiązkowym jodowaniu soli kuchennej [25]. Obecnie eksperci z WHO i Międzynarodowej Komisji ds. Niedoboru Jodu zakwalifikowali aktualnie Polskę do grupy krajów europejskich z prawidłową podażą jodu na poziomie populacyjnym [8]. Magnez pełni szereg istotnych funkcji w organizmie człowieka, ponieważ jest kofaktorem licznych reakcji enzymatycznych, niezbędnych przy przemianach energetycznych. Jego niedobory zwiększają ryzyko wystąpienia schorzeń ze strony układu sercowo-naczyniowego. Tylko u 14% badanych mężczyzn zawartość magnezu w ich dietach była poniżej średniego zapotrzebowania dla grupy, przy średniej zawartości tego pierwiastka w całodziennych racjach pokarmowych wynoszącej 325,7 mg różniącej się od normy jedynie o 7%. Taką samą zawartość magnezu w całodziennych racjach pokarmowych, w porównaniu do badań własnych, wykazano u mężczyzn z Wielkopolski [17]. Jednakże niższa zawartość magnezu w diecie występowała u mężczyzn w szeregu regionach Polski [11, 14 16, 20]. Niedobór magnezu u mieszkańców Polski powiązany jest z jego zmniejszoną zawartością w glebie (np. kwaśne deszcze), w pożywieniu (np. gotowanie, konserwowanie, oczyszczanie), zmiękczaniem wody, a także stylem życia: stresem, nadużywaniem alkoholu, nieracjonalną dietą odchudzającą, nadkonsumpcją niektórych leków [12, 13]. Żelazo jest jednym z ważniejszych czynników wpływających na procesy w organizmie. Oceniając skład diety mężczyzn wykazano, iż zawartość żelaza w racjach pokarmowych wynosiła 13,1 mg, przy wartości EAR wynoszącej 6,0 mg i odsetku badanych w których ilości żelaza były poniżej poziomu średniego zapotrzebowania dla grupy wynoszącym 6%. Porównywalne ilość żelaza w diecie wykazana w populacji mężczyzn uczestniczących w badaniu Pol-Monica

4 908 Probl Hig Epidemiol 2013, 94(4): Bis [19, 20]. Wyższa zawartość żelaza w diecie występowała u mężczyzn zamieszkałych w różnych regionach Polski [11, 14-16, 23]. Niedobory żelaza w diecie w warunkach krajowych są rzadko spotykane [11]. Niedobór żelaza w organizmie najczęściej spowodowany jest zaburzeniami w jego wchłanianiu, przewlekłymi stanami zapalnymi i infekcjami, chorobami nowotworowymi, niedoborem transferryny i najczęściej objawia się w postaci niedokrwistości. Przy znacznych i długotrwałych niedoborach żelaza w organizmie, następuje spadek sprawności fizycznej, obniżenie sprawności umysłowej i koncentracji, zaburzenie pamięci, zmniejszenie odporności czy zaburzenie rytmu serca [4, 12]. Zarówno cynk, jak i miedź należą do grupy mikroelementów niezbędnych do wzrostu i prawidłowego funkcjonowania organizmu, a jednocześnie zaliczane są do metali ciężkich zanieczyszczających środowisko, głównie glebę. Zagrożeniem dla środowiska naturalnego skażeniem metalami ciężkimi jest przede wszystkim spalanie węgla i odpadów, opadające pyły metalonośne, wykorzystywanie osadów ściekowych do nawożenia gleby itp. [2, 4, 24]. Średnia zawartość cynku w diecie badanych mężczyzn wynosiła 13,1 mg, przekraczając wartości EAR o 28%, przy czym niedobór tego pierwiastka występował u 6% badanych. Z oceny składu diet badanych mężczyzn wynika, iż spożywali oni w ciągu doby posiłki zawierające przeciętnie 1,37 mg miedzi, co stanowiło przekroczenie normy EAR o 96%, przy odsetku badanych u których zawartości miedzi w dietach była poniżej poziomu średniego zapotrzebowania dla grupy wynoszącym jedynie 1,0%. Wyższą zawartość cynku w całodziennych racjach pokarmowych w porównaniu do badań własnych odnotowano u mężczyzn uczestniczących w badaniu GUS [11]. Natomiast niższą zawartość cynku w dietach mężczyzn wykazano w nielicznych badaniach [14, 15]. W przypadku miedzi, w porównaniu do wyników badań własnych, niższą zawartość w dietach odnotowano u mężczyzn z Wrocławia [14, 15]. Wyższą zawartość miedzi w diecie mężczyzn wykazało badanie GUS [11]. Podsumowanie wyników badań i wnioski 1. Całodzienne racje pokarmowe mężczyzn w wieku lat powinny ulec zbilansowaniu w związku z zawartością przede wszystkim: a) wapnia w dietach poniżej poziomu średniego zapotrzebowania dla grupy aż u 35% mężczyzn, b) sodu w dietach przekraczającego u 98% badanych jego poziomu wystarczający spożycia dla grupy i dotyczący, przy jego średniej zawartości w diecie przekraczającej tą normę 4-5-krotnie, c) potasu w dietach o 30% poniżej od poziomu wystarczającego spożycia dla grupy występującego u 46% mężczyzn, d) magnezu, którego niedobory stwierdzono u 14% populacji, chociaż średnia wartość była o 7% poniżej normy. 2. Zawartość pozostałych pierwiastków (P, Fe, Zn, Cu i J) w diecie badanych mężczyzn należy uznać za wystarczającą, gdyż niedobory występowały w populacji w granicach 0,01-14%, ale średnia zawartość w diecie przekraczała normę w graniach %. 3. Aby poprawić bilans składników mineralnych w diecie powinno ulec zwiększeniu w badanej grupie mężczyzn spożycie mleka i produktów mlecznych, orzechów i nasion, produktów zbożowych oraz zmniejszeniu ilości soli w diecie. Osiągniecie tych celów można osiągnąć poprzez regularną edukację żywieniową. Piśmiennictwo / References 1. Highlights on health in Poland, WHO Regional Office for Europe, Copenhagen Jarosz M, Traczyk I i wsp. Normy żywienia dla populacji polskiej nowelizacja, Pol-Health. IŻŻ, Warszawa Ciborowska H, Rudnicka A i wsp. Dietetyka. Żywienie zdrowego i chorego człowieka. PZWL, Warszawa Jarosz M, Bułhak-Jachymczyk B. Normy żywienia człowieka. Podstawy prewencji otyłości i chorób niezakaźnych. PZWL, Warszawa Kafatos A, Codrington C. Nutrition and diet for healthy lifestyles in Europe. University of Create, Iraklion Białkowska M, Chabros E i wsp. Praktyczny podręcznik dietetyki, Pol-Health. IŻŻ, Warszawa Wądołowska L, Waluś A i wsp. Piramida zdrowego żywienia w profilaktyce żywieniowej chorób układu krążenia realizacja zaleceń w racjach pokarmowych osób w wieku podeszłym. Czynniki Ryzyka 2002/2003, 4/02-1/03: WHO Iodine deficiency in Europe: a continuing public health problem. WHO Szponar L, Wolnicka K i wsp. Album fotografii produktów i potraw. IŻŻ, Warszawa Barr SI, Murphy SP i wsp. Interpreting and using the Dietary References Intakes in dietary assessment of individuals and groups. J Am Diet Ass 2002, 102, 6: Szponar L, Sekuła W i wsp. Badania indywidualnego spożycia żywności i stanu odżywienia w gospodarstwach domowych. IŻŻ, Warszawa Jarosz M, Sekuła W i wsp. Impact of diet on long-term decline in gastric cancer incidence in Poland. World J Gastroenterol 2011, 7, 17, 1: Waśkiewicz A. Witaminy i składniki mineralne w profilaktyce chorób układu krążenia. Lekarz 2003, 4: Ilow R, Regulska-Ilow B i wsp. Ocena sposobu żywienia wybranych grup populacji dolnośląskiej 50-latkowie. Bromat Chem Toksykol 2007, XL, 3:

5 Charkiewicz AE i wsp. Zawartość składników mineralnych w diecie mężczyzn w wieku lat Ilow R, Regulska-Ilow B i wsp. Ocena sposobu żywienia 50-letnich mieszkańców Wrocławia w latach Bromat Chem Toksykol 2012, XLV, 4: Grzybek A, Klosiewicz-Latoszek L, et al. Changes in the intake of vitamins and minerals by men and women with hyperlipidemia and overweight during dietetic treatment. Eur J Clin Nutr 2002, 56,12: Bolesławska I, Grygiel-Górniak B i wsp. Żywieniowe aspekty rozwoju osteoporozy wśród kobiet i mężczyzn z regionu Wielkopolski. Now Lek 2006, 75, 1: Gilis-Januszewska A, Topór-Mądry R i wsp. Wykształcenie a jakość diety u kobiet i mężczyzn w wieku lat, mieszkańców Krakowa. Przeg Lek 2003, 60, 11: Waśkiewicz A. Jakość zdrowotna racji pokarmowej mieszkańców prawobrzeżnej Warszawy w latach Badanie Pol-MONICA BIS Warszawa. Rocz PZH 2003, 54, 2: Waśkiewicz A, Sygnowska E. Jakość żywienia dorosłych mieszkańców Polski w aspekcie ryzyka chorób układu krążenia wyniki badania WOBASZ. Bromat Chem Toksykol 2008, XLI, 3: Charkiewicz AE, Poniatowski B i wsp. Zawartość wapnia żelaza oraz ich główne źródła w diecie mężczyzn w okresie 21- letniej obserwacji. Bromat Chem Toksykol 2011, XLIV, 3: Kunachowicz H, Nadolna I i wsp. Wartość odżywcza wybranych produktów spożywczych i typowych potraw. PZWL, Warszawa Bolesławska I, Maruszewska M i wsp. Ocena poziomu spożycia wybranych mikropierwiastków występujących w całodziennych racjach pokarmowych kobiet i mężczyzn z regionu Wielkopolski. Now Lek 2005, 74, 4: Zaborowska M, Wyszkowska J i wsp. Rola cynku w organizmach roślinnych i zwierzęcych. J Elem. 2005, 10, 3, Recommendation of the Polish Council for Control of Iodine Deficiency Disorders and Polish Society of Endocrinology. Pol Endocrionol 1998, sup. I, 3, 39: