Rafał Ilow, Bożena Regulska-Ilow, Jadwiga Biernat, Alicja Kowalisko 1)

Transkrypt

1 BROMAT. CHEM. TOKSYKOL. XL, 2007, 3, str Rafał Ilow, Bożena Regulska-Ilow, Jadwiga Biernat, Alicja Kowalisko 1) OCENA SPOSOBU ŻYWIENIA WYBRANYCH GRUP POPULACJI DOLNOŚLA SKIEJ 50-LATKOWIE Katedra i Zakład Bromatologii Akademii Medycznej we Wrocławiu Kierownik: prof. dr hab. J. Biernat 1) Kierownik merytoryczny Programu Profilaktyki Chorób Sercowo-Naczyniowych, z upoważnienia Wydziału Zdrowia Urzędu Miejskiego Wrocławia Oceniono sposób żywienia 50-letnich mieszkańców Wrocławia. Ogółem przebadano 850 osób, w tym 502 kobiety i 348 mężczyzn. Średnie całodzienne racje pokarmowe zarówno kobiet jak i mężczyzn charakteryzowały się zbyt wysoka wartościa współczynnika aterogenności Keysa. Stwierdzono niewystarczaja ca podaż błonnika, jedno- i wielonienasyconych kwasów tłuszczowych oraz nadmierne spożycie nasyconych kwasów tłuszczowych i zbyt duży udział energii z tłuszczów w dietach obu badanych płci. Hasła kluczowe: ocena sposobu żywienia, choroby układu krążenia, wywiad żywieniowy, 50-latkowie. Key words: assessment of dietary intake, cardiovascular diseases, dietary recall, 50-years-old people. Choroby układu krążenia (ChUK) są najczęstszą przyczyną przedwczesnych zgonów w większości populacji europejskich. Pomimo malejących trendów umieralności z powodu ChUK, które są obserwowane w Polsce od początku lat 90. XX wieku, standaryzowane na wiek wskaźniki umieralności na ChUK w Polsce w 2002 r. były prawie dwukrotnie wyższe niż w innych krajach Unii Europejskiej (1). Zdrowa dieta wpływa na zmniejszenie ryzyka występowania ChUK poprzez: redukcję masy ciała, obniżenie ciśnienia tętniczego, wpływ na stężenie lipidów i kontrolę glikemii oraz zmniejszenie skłonności do powikłań zakrzepowych (2). Celem pracy była ocena sposobu żywienia 50-letnich mieszkańców Wrocławia w aspekcie profilaktyki przeciwmiażdżycowej. MATERIAŁ I METODY Od 1999 r. Wydział Zdrowia Urzędu Miejskiego Wrocławia realizuje Program Profilaktyki Chorób Sercowo-Naczyniowych skierowany do 50-letnich mieszkańców Wrocławia. Celem programu jest obniżenie umieralności na ChUK wśród mieszkańców Wrocławia. Co roku do programu zapraszana jest wybrana losowo z systemu PESEL reprezentatywna grupa 50-latków. Grupę badaną stanowili 50- latkowie uczestniczący w w/w programie, którzy wyrazili zgodę na rozszerzone badanie oceniające sposób żywienia. Badanie prowadzono w latach Ogółem zbadano 850 osób, w tym 502 kobiety i 348 mężczyzn. Charakterystykę badanych osób przedstawiono w tab. I. Sposób żywienia badanych osób oceniano metodą wywiadu żywieniowego z ostatnich 24 godz. poprzedzających badanie.

2 294 R. Ilow i inni Nr 3 Tabela I Charakterystyka antropometryczna badanych 50-latków Table I The antropometric characteristic of the 50-year-old women and men Kobiety n = 502 Mężczyźni n = 348 średnia SD mediana P10 P90 średnia SD mediana P10 P90 Wzrost (cm) 161,0 5,6 160,0 154,0 168,0 174,9 6,3 175,0 167,0 182,3 Masa ciała (kg) 69,1 12,5 67,0 55,0 86,0 83,5 13,5 82,0 68,7 99,0 BMI (kg/m 2 ) 26,6 4,6 25,9 21,5 32,9 27,3 4,0 26,9 22,9 31,4 Talia (cm) 84,3 11,8 82,0 70,0 101,0 96,6 9,6 96,0 86,0 108,3 Biodra (cm) 104,3 9,2 103,0 94,0 116,0 103,1 6,7 103,0 95,0 111,0 WHR 0,8 0,1 0,8 0,7 0,9 0,9 0,1 0,9 0,9 1,0 SD odchylenie standardowe; P10, P90 percentyle; BMI body mass index wskaźnik masy ciała; WHR waist/ hip ratio stosunek obwodu talii do obwodu bioder. Wywiady żywieniowe były zbierane przez przeszkolone do tego celu pielęgniarki, które korzystały z Albumu fotografii produktów i potraw, opracowanego w Instytucie Żywności i Żywienia (IŻŻ) w Warszawie (3). Zebrane wywiady żywieniowe poddano analizie przy pomocy programu komputerowego Nutritionist IV amerykańskiej firmy First DataBank, z polską bazą danych, opracowaną na podstawie aktualnych publikacji, monografii i tablic żywieniowych (4, 5). Obliczono wartość energetyczną średniej całodziennej racji pokarmowej (CaRP) oraz zawartość takich składników odżywczych jak: białko ogółem, węglowodany ogółem, błonnik, tłuszcze ogółem, nasycone kwasy tłuszczowe (NKT), jednonienasycone kwasy tłuszczowe (JNKT), wielonienasycone kwasy tłuszczowe (WNKT), cholesterol oraz zawartość wybranych składników mineralnych i witamin. Obliczono procentowy udział energii z: białka, tłuszczów, węglowodanów i alkoholu. Wyniki porównano ze średnimi normami na bezpiecznym poziomie spożycia (6), obliczonymi jako średnia ważona. W obliczeniach uwzględniono: wiek, płeć, masę ciała i aktywność fizyczną badanych osób. Odstępstwa od zaleceń ± 10% nie były kwestionowane. W pracy przyjęto, że zawartość błonnika w diecie powinna wynosić 30 g/dzień, a NKT; JNKT i WNKT powinny dostarczać odpowiednio 8%; 15%; 7% dziennego zapotrzebowania energetycznego. Do oceny aterogenności diety zastosowano współczynnik P/S, czyli stosunek WNKT/NKT oraz współczynnik Keysa (7), którego wartość obliczano z następującego wzoru: Współczynnik Keysa = 1,35 (2 %NKT %WNKT) + 1,5 (Chol/1000 kcal) %NKT procent energii z NKT, %WNKT procent energii z WNKT, Chol cholesterol pokarmowy (mg). Do statystycznej analizy wyników użyto programu Statistica 6.0 PL firmy StatSoft. Inc., USA. Poziom istotności statystycznej ustalono przy p < 0,05. WYNIKI I ICH OMÓWIENIE W tab. II i III przedstawiono średnią zawartość energii i składników odżywczych w CaRP badanych kobiet i mężczyzn w porównaniu z normami. Średnia CaRP kobiet miała zbyt niską wartość energetyczną. Występował niedobór takich składników pokarmowych jak: węglowodany ogółem, błonnik pokarmowy, jedno- i wielonienasycone kwasy tłuszczowe, tiamina, niacyna, pirydoksyna, a także była niedostateczna podaż takich składników mineralnych jak: K, Ca, Fe, Zn i Cu. Średnia CaRP mężczyzn nie wypełniała zapotrzebowania na energię oraz na następujące składniki odżywcze: węglowodany ogółem, błonnik pokarmowy, jedno- i wielonienasycone kwasy tłuszczowe, Ca, Mg, Zn, Cu oraz tiaminę i ryboflawinę. Średnia CaRP zarówno kobiet jak i mężczyzn miała nieprawidłową strukturę energetyczną, ponieważ procentowy udział energii z tłuszczów był zbyt wysoki (odpowiednio 35,4% i 37,3%). Średnia wartość P/S wynosiła zarówno w grupie kobiet jak i mężczyzn 0,6 i była niższa od zalecanej. Porównując zawartość energii i składników odżywczych w średniej CaRP mężczyzn

3 Nr 3 Ocena sposobu żywienia populacji dolnośląskiej 50-latków 295 i kobiet, stwierdzono, że większość składników występowała statystycznie istotnie (p < 0,05) w większej ilości w dietach mężczyzn niż kobiet za wyjątkiem procentu energii z węglowodanów. Nie stwierdzono różnicy statystycznie istotnej w zawartości witaminy A, odsetku energii z białka oraz wartości współczynników: P/S i Keysa. Średnia zawartość energii i składników odżywczych w CaRP badanych kobiet była zbliżona do wyników uzyskanych w grupie kobiet w wieku lat w badaniu Pol-MONICA BIS Warszawa (8) Tabela II Średnia wartość energetyczna oraz zawartość składników odżywczych w całodziennych racjach pokarmowych badanych kobiet (n = 502) Table II The average energy value and content of selected nutrients in daily food rations of studied women (n = 502) L.p. Energia i składniki odżywcze Jedn. Średnia ± SD Mediana Norma % Normy 1 Masa g 2205,2 ± 657,3 2100,0 2 Energia kcal 1677,2 ± 594,1 1536,5 2139,7 78,4 2a Energia MJ 7,0 ± 2,5 6,4 9,0 78,4 3 Białko ogółem g 60,2 ± 22,6 56,7 54,0 111,5 4 Węglowodany ogółem g 223,9 ± 81,7 209,9 320,1 70,0 5 Błonnik pokarmowy g 18,5 ± 7,5 17,5 30,0 62,7 6 Tłuszcze ogółem g 67,2 ± 32,3 59,8 71,5 94,0 7 Nasycone kwasy tłuszczowe g 23,6 ± 12,4 21,0 19,0 124,2 8 Jednonienasycone kwasy tłuszczowe g 26,3 ± 14,1 23,1 35,7 73,7 9 Wielonienasycone kwasy tłuszczowe g 11,8 ± 8,0 9,7 16,6 71,1 10 P/S 0,6 ± 0,5 0,5 11 Współczynnik Keysa 43,3 ± 14,8 42,3 12 Cholesterol mg 270,7 ± 206,6 194,5 < 300,0 90,2 13 Potas mg 3051,6 ± 1090,3 2958,5 3500,0 87,2 14 Fosfor mg 981,5 ± 392,7 903,2 650,0 151,0 15 Wapń mg 603,5 ± 364,9 530,0 800,0 75,4 16 Magnez mg 250,9 ± 97,5 233,3 280,0 89,6 17 Żelazo mg 10,9 ± 5,2 9,7 14,0 77,9 18 Cynk mg 8,5 ± 3,3 7,9 10,0 85,0 19 Miedź mg 1,1 ± 0,5 5551,0 2,0 2,5 55,0 44,0 20 Witamina A μg 1006,6 ± 870,6 751,5 600,0 167,8 21 Witamina E mg 10,0 ± 5,9 8,3 8,0 125,0 22 Witamina B1 tiamina mg 1,0 ± 0,4 0,9 1,6 62,5 23 Witamina B2 ryboflawina mg 1,4 ± 0,8 1,2 1,5 93,3 24 Niacyna mg 14,7 ± 7,3 12,9 17,8 82,6 25 Witamina B6 pirydoksyna mg 1,5 ± 0,6 1,4 1,7 88,2 26 Witamina C mg 102,8 ± 82,6 74,1 60,0 171,3 27 % energii z białka % 14,6 ± 3,6 14,3 28 % energii z tłuszczów % 35,4 ± 8,7 34,9 29 % energii z węglowodanów % 49,4 ± 9,3 50,0 30 % energii z alkoholu % 0,5 ± 2,1 0,0 SD odchylenie standardowe; P/S stosunek kwasów tłuszczowych wielonienasyconych do nasyconych.

4 296 R. Ilow i inni Nr 3 T a b e l a III Średnia wartość energetyczna oraz zawartość składników odżywczych w całodziennych racjach pokarmowych badanych mężczyzn (n = 348) T a b l e III The average energy value and content of selected nutrients in daily food rations of studied men (n = 348) L.p. Energia i składniki odżywcze Jedn. Średnia ± SD Mediana Norma % Normy 1 Masa g 2631,0 ± 759,7 2509,5 2 Energia kcal 2341,3 ± 851,7 2158,0 2754,5 85,0 2a Energia MJ 9,8 ± 3,6 9,0 11,5 85,0 3 Białko ogółem g 83,9 ± 32,7 78,9 63,5 132,1 4 Węglowodany ogółem g 288,9 ± 99,2 271,2 419,3 68,9 5 Błonnik pokarmowy g 22,6 ± 9,4 21,0 30,0 75,3 6 Tłuszcze ogółem g 100,4 ± 53,2 87,8 91,5 109,7 7 Nasycone kwasy tłuszczowe g 35,2 ± 21,4 29,9 24,5 143,7 8 Jednonienasycone kwasy tłuszczowe g 40,4 ± 23,0 34,7 45,9 88,0 9 Wielonienasycone kwasy tłuszczowe g 17,1 ± 10,3 14,5 21,4 79,9 10 P/S 0,6 ± 0,4 0,5 11 Współczynnik Keysa 44,5 ± 14,4 43,7 12 Cholesterol mg 374,8 ± 273,3 289,4 < 300,0 124,9 13 Potas mg 3745,7 ± 1336,3 3640,5 3500,0 107,0 14 Fosfor mg 1284,1 ± 496,8 1212,5 650,0 197,6 15 Wapń mg 701,4 ± 423,2 562,7 800,0 87,7 16 Magnez mg 308,9 ± 113,1 287,7 350,0 88,3 17 Żelazo mg 14,0 ± 6,4 12,7 11,0 127,3 18 Cynk mg 12,0 ± 4,9 11,0 14,0 85,7 19 Miedź mg 1,3 ± 0,5 5551,2 2,0 2,5 65,0 52,0 20 Witamina A μg 1022,1 ± 901,8 827,7 700,0 146,0 21 Witamina E mg 12,5 ± 7,1 10,8 8,0 156,3 22 Witamina B1 tiamina mg 1,5 ± 0,7 1,3 1,7 88,2 23 Witamina B2 ryboflawina mg 1,7 ± 1,0 1,5 2,3 73,9 24 Niacyna mg 20,8 ± 9,7 19,9 19,9 104,5 25 Witamina B6 pirydoksyna mg 2,0 ± 0,8 1,9 2,1 95,2 26 Witamina C mg 101,1 ± 88,9 66,6 60,0 168,5 27 % energii z białka % 14,6 ± 3,8 14,1 28 % energii z tłuszczów % 37,3 ± 8,9 37,2 29 % energii z węglowodanów % 46,6 ± 9,3 46,8 30 % energii z alkoholu % 1,5 ± 4,0 0,0 SD odchylenie standardowe; P/S stosunek kwasów tłuszczowych wielonienasyconych do nasyconych. i badaniu WOBASZ (1), szczególnie dużą zbieżność odnotowano w zawartości składników energetycznych. Stwierdzono dużą różnicę między badaniem własnym a badaniem Pol-MONICA BIS Warszawa (8) i WOBASZ (1) w zawartości wapnia (603,5 g vs 456,0 g vs 437,3 g). Średnia zawartość żelaza w CaRP wrocławianek była wyższa o ok. 18% od zawartości tego pierwiastka w dietach kobiet w badaniu Pol-MONICA Warszawa (8) i WOBASZ (1). Porównując średnią zawartość składników pokarmowych w CaRP badanych mężczyzn z wynikami badania POL-MONICA BIS Warszawa (8)

5 Nr 3 Ocena sposobu żywienia populacji dolnośląskiej 50-latków 297 (mężczyźni w wieku lata) stwierdzono zbieżność w zawartości: energii, białka, węglowodanów, błonnika, tłuszczów, cholesterolu, Fe, Mg, tiaminy, ryboflawiny. CaRP warszawian (8) dostarczały średnio 59% więcej witaminy A niż CaRP wrocławian, natomiast wapnia ok. 31% mniej. Średnia CaRP mężczyzn w wieku lata uczestniczących w ogólnopolskim badaniu WOBASZ (1) dostarczała 1629 kcal, natomiast średnia CaRP wrocławian 2341,3 kcal, spowodowało to, że zawartość wielu składników pokarmowych była wyższa w badaniu wrocławskim niż ogólnopolskim. Porównując strukturę energetyczną średniej CaRP badanych mieszkańców Wrocławia z wynikami badania Pol- MONICA BIS Warszawa (8) i WOBASZ (1) stwierdzono, że średni odsetek energii z tłuszczów w/w badaniach był prawie identyczny. Zalecenia żywieniowe polskie jak i europejskie mówią, że spożycie tłuszczów powinno pokrywać nie więcej niż 30% dziennego zapotrzebowania energetycznego. Zalecenia żywieniowe dla Amerykanów z 2005 r. (9) mówią, że tłuszcze powinny dostarczać od 20 do 35% energii. Ważne jest, aby spożywane tłuszcze zawierały głównie jedno- i wielonienasycone kwasy tłuszczowe. Konsensus dotyczący diety śródziemnomorskiej (10) stwierdza, że w diecie tej spożywa się nieduże ilości tłuszczów nasyconych (< 7 8% zapotrzebowania energetycznego), przy nieokreślonej całkowitej podaży tłuszczów (zależnie od regionu od < 25% do > 35% zapotrzebowania energetycznego). Średnia wartość współczynnika aterogenności diety Keysa wynosiła w grupie kobiet 43,3, a w grupie mężczyzn 44,5. Porównując uzyskane wyniki do wartości pożądanych współczynnika (odpowiednio: 30 i 28), stwierdzono, że tylko ok. 17% CaRP kobiet i ok. 12% CaRP mężczyzn można uznać za prawidłowe. Gdyby zmienić założenia i do wzoru Keysa wprowadzić 10% energii z NKT zamiast 8% to odsetek prawidłowych CaRP kobiet wzrósłby do 30,2%, a mężczyzn do 23,6%. W badaniu WOBASZ (1) stwierdzono, że średnia wartość współczynnika Keysa w grupie kobiet i mężczyzn wieku lat wynosiła odpowiednio 45,3 i 46,6. W badaniu oceniającym sposób żywienia 40-letnich mieszkańców Wrocławia (11) średnia wartość współczynnika aterogenności diety wynosiła w grupie kobiet 40,0, a w grupie mężczyzn 42,2. WNIOSKI Sposób żywienia 50-letnich mieszkańców Wrocławia w aspekcie profilaktyki przeciwmiażdżycowej jest nieprawidłowy ze względu na wysoką aterogenność diety ocenioną współczynnikiem Keysa i współistniejący deficyt błonnika pokarmowego. Niewystarczająca podaż jedno- i wielonienasyconych kwasów tłuszczowych oraz nadmierne spożycie nasyconych kwasów tłuszczowych i zbyt duży udział energii z tłuszczów w dietach obu badanych płci, mogą wpłynąć na rozwój chorób układu krążenia w ocenianej populacji. R. I l o w, B. R e g u l s k a-i l o w, J. B i e r n a t, A. K o w a l i s k o THE ASSESSMENT OF DIETARY INTAKE OFTHE SELECTED GROUPS FROM LOWER SILESIA POPULATION 50-YEAR-OLD Summary The dietary intake of 50-year-old inhabitants of Wroclaw were assessed. The study was conducted in Dietary intake was assessed in the group of 850 people (502 women and 348 men) by using 24-hour recall method. An average daily food ration (DFR) for women had an inadequate energy value as well as insufficient total content of carbohydrates, dietary fibre, mono- and polyunsaturated fatty acids, K, Ca, Fe, Zn, Cu, vitamins B 1,B 6 and niacin. The average DFR for men had an inadequate amounts of: energy, total carbohydrates, dietary fibre, mono- and polyunsaturated fatty acids, Ca, Mg, Zn, Cu and vitamins: B 1,B 2. Average DFRs, both for women and men, were characterised by excessive atherogenic key scores. The inadequate contents of dietary fibre, mono- and polyunsaturated fatty acids as well as excessive intake of saturated fatty acids and too high energy value provided by fats in DFRs of both investigated groups can result in elevated incidence of cardiovascular diseases among the studied population.

6 298 R. Ilow i inni Nr 3 PIŚMIENNICTWO 1. Praca zespołowa: Wieloośrodkowe Ogólnopolskie Badanie Stanu Zdrowia Ludności Program WOBASZ. Stan zdrowia populacji polskiej w wieku lata w okresie Instytut Kardiologii, Warszawa De Backer G. i współpr.: European guidelines on cardiovascular disease prevention in clinical practice: third joint task force of European and other societies on cardiovascular disease prevention in clinical practice. Eur. J. Cardiovasc. Prevention Rehab., 2003; 10 (Suppl 1): S1-S Szponar L., Wolnicka K., Rychlik E.: Album fotografii produktów i potraw. Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa Kunachowicz H., Nadolna I., Przygoda B., Iwanow K.: Tabele wartości odżywczej produktów spożywczych. Prace IŻŻ 85, Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa Nadolna I., Kunachowicz K., Iwanow K.: Potrawy, skład i wartośćodżywcza. Prace IŻŻ 65, Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa Ziemlański Ś.: Normy żywienia człowieka. Podstawy fizjologiczne. Wyd. Lek. PZWL, Warszawa Waśkiewicz A., Sygnowska E., Jasiński B., Kozakiewicz K., Biela U., Kwaśniewska M., Głuszek J., Zdrojewski T.: Wartość energetyczna i odżywcza diety dorosłych mieszkańców Polski. Wyniki programu WOBASZ. Kardiol. Pol., 2005; 63 (supl. 4): S1-S7. 8. Praca zespołowa: Program Pol-MONICA Bis Warszawa. Stan zdrowia ludności Warszawy w roku Cz. II. Podstawowe wyniki sposobu żywienia. Biblioteka Kardiologiczna No 80, Instytut Kardiologii, Warszawa, Department of Health and Human Services and the Department of Agriculture, Dietary Guidelines for Americans, strona internetowa: Barringer T.A.: Diety śródziemnomorskie a choroby układu sercowo-naczyniowego. Medycyna po Dyplomie, 2002; 1: Ilow R., Regulska-Ilow B., Biernat J., Kowalsko A.: Ocena sposobu żywienia wybranych grup populacji dolnośląskiej 40-latkowie. Żyw. Człow. Metab., 2007; 34: Adres: Wrocław, pl. Nankiera 1.