ZMIANY W PRZETWÓRSTWIE OWOCÓW I WARZYW ORAZ ICH PRZYCZYNY I NASTÊPSTWA THE CHANGES IN FRUIT AND VEGETABLES PROCESSING, THEIR CAUSES AND SEQUENCES

Transkrypt

1 STOWARZYSZENIE Zmiany w przetwórstwie EKONOMISTÓW owoców i warzyw ROLNICTWA oraz ich przyczyny I AGROBIZNESU i nastêpstwa Roczniki Naukowe l tom VII l zeszyt Stanis³aw Urban Akademia Ekonomiczna we Wroc³awiu ZMIANY W PRZETWÓRSTWIE OWOCÓW I WARZYW ORAZ ICH PRZYCZYNY I NASTÊPSTWA THE CHANGES IN FRUIT AND VEGETABLES PROCESSING, THEIR CAUSES AND SEQUENCES S³owa kluczowe: przemys³ spo ywczy, przemys³ owocowo-warzywny, owoce, warzywa, przetwory owocowe, przetwory warzywne, eksport Key words: food industry, fruit and vegetable industry, fruit, vegetables, processed fruit, processed vegetables, export Synopsis. Przeanalizowano zmiany w przetwórstwie owoców i warzyw w Polsce w latach - oraz ich przyczyny i nastêpstwa. Wstêp Okres ostatnich kilkunastu lat w Polsce zaznaczy³ siê jako czas przyspieszonych przemian w przemyœle spo ywczym. Do bran przemys³u, w których zmiany te s¹ szczególnie zaawansowane, mo na zaliczyæ przemys³ owocowo-warzywny. Zmiany jakie zasz³y s¹ bardzo g³êbokie i wielokierunkowe. Na szczególne podkreœlenie zas³uguje rozwój iloœciowy przedsiêbiorstw przemys³u owocowo-warzywnego i poszerzenie jego asortymentu produkcji. Zmiany te wi¹ ¹ siê z zachodz¹cymi przemianami modelu konsumpcji Polaków, w tym spo ycia ywnoœci [Kowrygo ]. Rozwój przemys³u owocowo-warzywnego to nie tylko problem zaspokojenia potrzeb konsumpcyjnych ludnoœci kraju, ale te problem zagospodarowania owoców i warzyw i zapewnienia ekwiwalentnej zap³aty ich producentom. Równie przemys³ spo ywczy eksportuje coraz wiêksze iloœci swoich produktów. Sprzyja to poprawie bilansu handlu zagranicznego Polski oraz rozwojowi rolnictwa i ca³ej gospodarki. Celem pracy jest analiza zmian w polskim przemyœle owocowo-warzywnym w latach -. Produkcja przetworów owocowych i warzywnych W ubieg³ym dziesiêcioleciu nast¹pi³ znaczny wzrost przetwórstwa owoców i warzyw. W latach - produkcja przetworów owocowych wzros³a z 681,3 do 196 tys.ton, tj. 3 razy (tab. 1). Istotnej zmianie uleg³a te struktura przetworów. Wystêpuje tylko niewielki wzrost produkcji pó³przetworów, natomiast a 4,5 razy wzros³a produkcja przetworów owocowych. Produkty, których produkcja zmniejszy³a siê to: moszcze, pulpy, pasty i przeciery (spadek niewielki), kompoty i susze. Natomiast produkcja pozosta³ych przetworów wzros³a, przy czym

2 230 S. Urban najwiêkszy wzrost dotyczy³ soków pitnych i napojów wzrost 11 razy oraz pozosta³ych przetworów wzrost 5 razy. Jeszcze wiêksze zmiany ani eli w przetwórstwie owoców zasz³y w przetwórstwie warzyw. W latach - produkcja przemys³owa przetworów warzywnych wzros³a z 250,9 do 983,0 tys. ton, tj. prawie 4 razy (tab. 2). Wzbogaceniu te uleg³ asortyment wytwarzanych przetworów warzywnych o susze warzywne oraz pasty, sosy i przetwory, w tym keczupy. W poprzednim okresie produkowano je w niewielkich iloœciach. Ale najbardziej bo a 18 razy wzros³a produkcja soków pitnych z warzyw. Wzros³a te produkcja wszystkich innych grup przetworów warzywnych, w tym mro onek ponad 3 razy, koncentratu pomidorowego 2,5 raza, marynat te 2,5 raza, konserw 3 razy, kwaszonek 1,8 raza, pozosta³e przetwory 1,4 raza. Analizowany okres charakteryzuje siê niezwykle dynamicznym tempem rozwoju przetwórstwa owoców i warzyw. Wynik³o to g³ównie z potrzeb konsumentów, którzy chc¹ konsumowaæ produkty o wy szym stopniu przetwarzania, ³atwe do przyrz¹dzania w celu spo ycia. Szczególnie du e znaczenie ma wzrost konsumpcji soków owocowych i warzywnych, które dostarczaj¹ ³atwo przyswajalnych sk³adników od ywczych w formie wygodnej do spo ycia i przyjemnej dla konsumentów. Tabela 1. Produkcja przetworów owocowych [tys. ton] Soki zagêszczane Moszcze Pulpy, pastyi przeciery Pozosta³e pó³przetwory Razem pó³przetwory Marmolady, powid³a i d emy Kompoty Soki pitne i napoje Susze Pozosta³e przetwory Razem przetwory Razem pó³przetworyi przetwory 144,3 148,0 27,9 320,2 46,6 9,7 188,9 97,6 3,6 14,7 361,1 681,3 85,4 95,0 43,1 223,5 57,2 7,0 180,5 312,9 2,1 32,6 592,3 815,8 brak danych ,4 70,0 23,2 297,6 64,9 5,7 294,4 710,4 4,3 75, , ,3 194,6 70,0 20,0 288,6 81,2 3,5 292,2 871,9 6,8 70, , ,2 199,7 65,0 21,0 289,7 83,8 3,1 299,7 889,4 2,0 75, , ,7 246,5 65,0 25,1 340,6 94,2 6,6 309, ,0 0,8 75, , ,8 255,0 60,0 25, ,0 7,0 340, ,0 1,0 76, , Tabela 2. Produkcja przetworów warzywnych [tys.ton] szacunek Konserwy Marynaty Kwaszonki Susze warzywne Koncentrat pomidorowy Pasty, sosyi przetwory w tym keczup Soki pitne Pozosta³e przetwory Razem przetwory 38,6 32,3 7,5 13,0 123,9 11, ,9 27,3 30,3 6,0 31,4 137,7 25,7 39,2 297,6 74,1 65,6 11,9 17,7 28,0 264,9 63,2 57,0 111,8 27,1 664,3 brak danych ,0 85,6 11,3 22, ,7 75,2 65,3 194,8 38,3 870,2 112,4 91,8 22,8 26,6 30,0 299,1 61,5 52,2 215,3 32,5 892,0 118,7 90,0 12,7 27,7 35,0 371,1 63,8 55,5 208,1 32,5 959,6 120,0 80,0 13,0 30,0 32,0 400,0 65,0 56,0 210,0 33,0 983,0

3 Zmiany w przetwórstwie owoców i warzyw oraz ich przyczyny i nastêpstwa 231 Równie konsumpcja przetworów z warzyw i owoców sta³a siê modna, gdy w Polsce rozpowszechnia siê zwyczaj konsumowania sa³atek oraz soków. Jest to istotny element zmieniaj¹cego siê wzorca konsumpcji Polaków. Rozwój przetwórstwa owoców i warzyw umacnia korzystne tendencje w diecie Polaków. Podkreœliæ nale y, e wzrost rozmiaru produkcji przetworów z owoców i warzyw by³ mo liwy dziêki inwestycjom, jakie w ostatnich 15 latach zrealizowano w tej bran y przemys³u spo ywczego. W rozwój przemys³u owocowo-warzywnego zaanga owa³ siê kapita³ krajowy, dziêki któremu powsta³y nowe przedsiêbiorstwa, np. firma braci Urbanek w owiczu. W rozwój polskiego przemys³u owocowo-warzywnego wnosi te du y wk³ad kapita³ zagraniczny. Obok takich bran, jak: przemys³ cukierniczy, piwowarski, napojów bezalkoholowych i tytoniowy, przemys³ owocowowarzywny nale a³ do bran gospodarki o najwy szych nak³adach inwestycyjnych kapita³u zagranicznego. Zainteresowanie tym kierunkiem inwestowania ze strony kapita³u zagranicznego wskazuje na przewidywan¹ wysok¹ efektywnoœæ inwestycji oraz niski poziom ryzyka i trwa³e perspektywy rozwoju przetwórstwa owocowo-warzywnego. Dziêki wysokim inwestycjom polski przemys³ owocowo-warzywny sta³ siê nowoczesny i konkurencyjny. Szybki rozwój przemys³u owocowo-warzywnego w du ym stopniu wynika z faktu, e posiada on rozwiniêt¹ bazê surowcow¹, jak¹ zapewnia rolnictwo. Polska jest znanym i cenionym w œwiecie producentem owoców i warzyw o du ych mo liwoœciach rozwoju produkcji. Polskie produkty ogrodnicze cechuje wysoka jakoœæ, co daje mo liwoœæ wytwarzania z nich przetworów wysokiej jakoœci. Eksport przetworów z owoców i warzyw Wzrost przetwórstwa owoców i warzyw w Polsce to nie tylko lepsze zaopatrzenie polskich konsumentów w wysoko przetworzone produkty, ale równie wzrost eksportu, w tym na bardzo wymagaj¹ce rynki pañstw Unii Europejskiej oraz na rynek amerykañski. W latach - eksport przetworów owocowych wzrós³ z 318,2 do 593 tys.ton, tj. prawie 2 razy (tab. 3). G³ównymi grupami przetworów eksportowych by³y soki zagêszczane i pitne, w tym g³ównie sok jab³kowy oraz mro onki, g³ównie z owoców jagodowych. W analizowanym okresie wzrós³ eksport wszystkich grup przetworów owocowych za wyj¹tkiem suszy, w przypadku których polscy producenci z trudem odzyskuj¹ utracon¹ pozycjê na rynkach zagranicznych w latach Najwiêkszy wzrost eksportu nast¹pi³ w grupie soków zagêszczonych i pitnych, ale nasilaj¹ca siê na ich rynku konkurencja ze strony pañstw basenu Morza Œródziemnego mo e ograniczyæ dalszy jego rozwój. Natomiast bardzo interesuj¹cy jest wzrost eksportu d emów, marmolad i przecierów owocowych, co oznacza odzyskiwanie rynków utraco- Tabela 3. Eksport przetworów owocowych [tys.t] Soki zagêszczane i pitne w tym sok jab³kowy Susze D emy, marmolady, przeciery Przetworyw puszkach Owoce tymczasowo zakonserwowane Pozosta³e przetwory Razem przetwory 120,8 109,8 164,7 6,2 26,5 318,2 107,5 85,2 158,9 0,3 18,3 281,7 180,3 152,5 228,7 1,5 14,7 8,7 1,7 435,6 brak danych ,6 191,6 242,4 1,4 17,1 7,7 2,1 503,3 261,6 212,8 252,5 1,8 23,7 11,4 1,8 552,8 297,4 232,2 219,0 2,2 25,7 11,8 1,2 557,3 315,0 235,0 230,0 2,5 28,5 15,0 2,0 593,0

4 232 S. Urban nych w latach 80-ych, a szczególnie przetworów w puszkach. Wydaje siê, e w tych dwóch grupach przetworów owocowych tkwi¹ najwiêksze szanse wysokiej dynamiki wzrost eksportu. W latach - eksport przetworów warzywnych wzrós³ z 97,5 do 407,0 tys.ton, czyli ponad 4 razy (tab. 4). Wzrost eksportu dotyczy³ wszystkich grup przetworów warzywnych. Najwiêkszy udzia³ w eksporcie mia³y mro onki i w tej grupie produktów wyst¹pi³ najwiêkszy wzrost. Najwy sze tempo wzrostu osi¹gniêto w grupie przecierów i pasty (³¹cznie z keczupem). Interesuj¹cy jest wysoki wzrost eksportu kwaszonej kapusty. Wskazuje to na du e szanse rozwoju eksportu tradycyjnych polskich przetworów warzywnych, które ze wzglêdu na swoje walory znajduj¹ licznych konsumentów w Europie Zachodniej. Tabela 4. Eksport przetworów warzywnych [tys.t] szacunek Mro one przetworygotowe Susze Marynaty, w tym: Ogórki konserwowe Kwaszona kapusta Konserwy Warzywa tymczasowo konserwowane Przecieryi pasty(³¹cznie zkeczupem) Razem przetworyzwarzyw Przetworyzpieczarek 70,9 4,4 9,0 8,9 6,8 92,2 4,1 18,8 15, ,3 1,7 8,8 12,2 7,3 8,8 224,4 2,3 10,3 14,9 8,9 10,5 216,0 1,3 12,4 18,5 10,7 9,8 279,8 1,9 11,4 23,4 13,9 19,2 315,0 13,0 26,0 1 19,0 5,5 13, 3 14, 2 15, 3 19, 0 6,1 9, 1 3, 4 2, 3 1, 9 3, 6 4, 0 0,2 97,5 0,3 139,1 brak danych ,1 211,8 4,2 282,2 33,8 3,6 277,7 32,8 4,7 359,3 34,6 7,0 407,0 35,0 Poza przetworami warzywnymi Polska jest znacz¹cym eksporterem przetworów z grzybów, g³ównie z pieczarek. Iloœæ eksportowanych przetworów z grzybów stopniowo roœnie, chocia wystêpuje w tym wzglêdzie nasilona konkurencja, g³ównie ze strony producentów holenderskich. St¹d szybki wzrost rozmiaru eksportu pieczarek jest raczej niemo liwy. W tabeli 5 przedstawiono wartoœæ obrotów handlu zagranicznego owocami i warzywami oraz ich przetworami w latach -. Wartoœæ tego eksportu by³a wysoka i wzros³a w analizowanym okresie z 467,2 do 61 mln euro. Tempo wzrostu eksportu przetworów owocowych i warzywnych by³o jednak ni sze ani eli tempo wzrostu ich produkcji. Udzia³ eksportu w produkcji przetwórczej bran y uleg³ wiêc zmniejszeniu, co wskazuje na celowoœæ postawienia pytania: czy wykorzystano wszystkie szanse zwiêkszenia eksportu przetworów owocowowarzywnych i dlaczego ich nie wykorzystano. Pytanie to wymaga szczegó³owych badañ. Pozytywnym zjawiskiem jest szybsze tempo wzrostu eksportu przetworów ani eli owoców i warzyw œwie ych. Mo na wiêc postawiæ tezê, e bez rozwoju przetwórstwa nie by³oby mo liwe zwiêkszenie eksportu owoców i warzyw oraz ich przetworów do poziomu obecnie osi¹ganego. Znaczenie przetworów w eksporcie roœnie i bêdzie zapewne ros³o nadal. Wysoki te jest import owoców i warzyw oraz ich przetworów. G³ównie dotyczy to owoców z ciep³ych krajów, przede wszystkim cytrusów. Import warzyw œwie ych w du ej czêœci dotyczy importu m³odych ziemniaków w okresie wiosny, z krajów Morza Œródziemnego, a tak e nowalijek. Wydaje siê, e mo naby zwiêkszyæ w Polsce produkcjê pod os³onami tych warzyw pod

5 Zmiany w przetwórstwie owoców i warzyw oraz ich przyczyny i nastêpstwa 233 Tabela 5. Wartoœæ [mln euro] obrotów handlu zagranicznego owocami i warzywami oraz ich przetworami Eksport ogó³em Owoce œwie e Przetworyowocowe Import ogó³em Owoce œwie e Przetworyowocowe Saldo obrotów ogó³em Owoce œwie e Przetworyowocowe Eksport ogó³em Warzywa œwie e Przetworywarzywne Import ogó³em Warzywa œwie e Przetworywarzywne Saldo obrotów ogó³em Wtym: warzywa œwie e przetworywarzywne 467,2 136,8 330,4 292,8 230,6 62,2 174,4 93,8 268,2 117,0 36,9 81,0 79,5 43,3 36,2 38,4 6,4 44,8 485,7 100,6 385,1 537,7 412,2 125,5 52,0 311,6 259,6 125,7 33,0 92,7 125,6 70,6 55,0 0,1 37,6 37,7 458,9 79,1 379,8 606,4 482,9 123,5 147,5 403,8 256,3 166,4 38,6 127,8 158,4 95,1 63,3 8,0 56,5 64, , ,0 506,5 134,5 23,0 392,5 369,5 203,1 52,5 150,6 169,3 102,8 66,5 33,8 50,3 84,1 694,4 133,9 560,5 619,7 488,9 130,8 74,7 355,0 429,7 257,8 85,1 172,7 148,1 87,3 60,8 109,7 2,2 11, ,0 492,0 628,0 495,0 133, ,0 359,0 282,0 95,0 187,0 160,0 96, ,0 1,0 123,0 warunkiem wykorzystania niekonwencjonalnych Ÿróde³ energii, np. wód geotermalnych, biogazu czy energii cieplnej wód zwrotnych w elektrociep³owniach miejskich i tym samym zmniejszyæ deficyt warzyw przyspieszonych. Saldo obrotów owocami i ich przetworami w handlu zagranicznym by³o w wiêkszoœci lat w analizowanym okresie ujemne. Natomiast saldo handlu zagranicznego warzyw i ich przetworów by³o dodatnie. ¹czne saldo na rynku owoców i warzyw by³o dodatnie za wyj¹tkiem lat i, kiedy wartoœæ eksportu nie zrównowa y³a importu. Szczególnie wysoki deficyt wyst¹pi³ w r. Analizuj¹c problemy eksportu polskich przetworów owocowych i warzywnych nale y zwróciæ uwagê na kierunki geograficzne eksportu. G³ównymi importerami przetworów owoców i warzyw z Polski s¹: Niemcy, Wielka Brytania, Francja, Holandia i Belgia oraz W³ochy, czyli najbardziej przemys³owo rozwiniête pañstwa Unii Europejskiej, natomiast g³ównymi pañstwami eksportuj¹cymi te przetwory s¹: Hiszpania, Holandia, W³ochy i Francja. Wydaje siê, e du a szansa rozwoju eksportu przetworów z owoców i warzyw wi¹ e siê z rynkiem wschodnim, w tym z Ukrain¹, Rosj¹ i Kazachstanem. St¹d nie zaniedbuj¹c rynku Unii Europejskiej nale y zwiêkszyæ zainteresowanie eksportem do pañstw by³ego Zwi¹zku Radzieckiego, gdzie mo na widzieæ mo liwoœæ trwa³ego uczestnictwa w rynku. Sytuacja ekonomiczna przemys³u owocowo-warzywnego Polski przemys³ warzywno-owocowy w latach przeszed³ trzy ró ne okresy pod wzglêdem sytuacji ekonomicznej (tab. 6). Do 1991 r. uzyskiwa³ wysok¹ rentownoœæ i by³ w stosunkowo dobrej sytuacji ekonomicznej, mimo trudnoœci finansowych niektórych przedsiêbiorstw, g³ównie zwi¹zanych ze sp³at¹ kredytów i brakiem p³ynnoœci finansowej. Od r. by³ to okres niekorzystny, w którym wystêpowa³a wysoka ujemna rentownoœæ, przy czym najgorszy by³ rok. W nastêpnych latach wystêpowa³y pewne symptomy poprawy sytuacji ekonomicznej przedsiêbiorstw. Istotna poprawa nast¹pi³a w r., mimo e rentownoœæ w skali ca³ej bran y przemys³u owocowo-warzywnego by³a jeszcze ujemna. Jeszcze lepsze wyniki

6 234 S. Urban Tabela 6. Wyniki finansowe przemys³u owocowo-warzywnego 1990 I-VI Rentownoœæ brutto [%] Rentownoœæ netto [%] Nadwy ka operacyjna [%] przychodów netto Akumulacja kapita³u[%] przychodów netto Wspó³czynnik p³ynnoœci Stopa inwestowania 8,50 4,40 12,28 13,81 0,85 brak danych ekonomiczne uzyskano w skali bran y w roku, a tak e w latach nastêpnych. Szczególnie wa ny jest wzrost akumulacji, wspó³czynnika p³ynnoœci finansowej i stopy inwestowania. Stwarza to podstawy trwa³ego rozwoju bran y. Wnioski Polski przemys³ owocowo-warzywny intensywnie rozwija siê, co umo liwi³o wzrost jego produkcji i poszerzenie wytwarzanego asortymentu. Zmieni³a siê struktura produkcji, zw³aszcza wzros³a produkcja soków. Zwiêkszona produkcja przetworów z owoców i warzyw skierowana g³ównie na rynek krajowy umo liwi³a wzrost ich konsumpcji, co korzystnie wp³ynê³o na jakoœæ od ywiania siê Polaków. W rozwoju przemys³u owocowo-warzywnego i jego modernizacji znacz¹cy udzia³ mia³ kapita³ zagraniczny. Rozwój przetwórstwa owoców i warzyw umo liwi³ wzrost eksportu przetworów na bardzo wymagaj¹cy rynek Unii Europejskiej. Obecnie nale y zwróciæ uwagê na wzrost eksportu owoców i warzyw na rynek wschodni. WyraŸna poprawa sytuacji ekonomicznej przedsiêbiorstw przemys³u owocowo-warzywnego i wzrost inwestycji w tej bran y przemys³u spo ywczego stwarzaj¹ podstawy do pozytywnych prognoz wzrostu przetwórstwa owoców i warzyw a tym samym ogrodnictwa w Polsce. Literatura Kowrygo B. : Studium wp³ywu gospodarki rynkowej na sferê ywnoœci i ywienia w Polsce. Wydawnictwo SGGW Warszawa. Rynek owoców i warzyw. Raporty Rynkowe Summary 4,23 2,89 1,16 4,30 4,76 3,30 1,83 1,12 1,37 0,51 0,58 9,77 3,39 1,11 0,97 2,47 1,51 9,10 4,70 1,17 1,08 2,09 1,17 8,62 4,28 1,23 1,52 2,77 1,96 9,31 5,87 1,31 2,03 The article analyses changes in Polish fruit and vegetable industry in -. There has been significant increase in the production of fruit and vegetable as well as in the product assortment, which also has extended. In addition, particularly high increase in juice production has occurred. Furthermore, increase in production has a bearing on the increase in consumption of processed fruit, vegetables and their export. At present thought should be given to increasing export on the eastern market. Adres do korespondencji prof. zw. dr hab. Stanis³aw Urban Akademia Ekonomiczna we Wroc³awiu Katedra Ekonomiki i Organizacji Gospodarki ywnoœciowej ul. Komandorska 118/ Wroc³aw tel. (0 71) stanislaw.urban@ae.wroc.pl