Kulon 12 (2007) 3. Henryk Kot

Transkrypt

1 Kulon 12 (2007) 3 Kulon 12 (2007), 3-18 PL ISSN Henryk Kot PTAKI LĘGOWE PÓL UPRAWNYCH NIZINY SZCZECIŃSKIEJ Henryk Kot. Breeding birds of farmland in the Szczecin Lowland. Abstract. Breeding avifauna of farmland was surveyed near the town of Stargard Szczeciński in the Szczecin Lowland (north-west Poland) in 1980 on six plots (4 plots with a fine-grained structure of crop fields, one lupine field and one maize field). A total of 12 breeding species was recorded, ranging from 4 to 8 on individual plots. The density of birds was pairs/10 ha in the fine-grained crops, 2.2 in maize and 3.8 pairs/10 ha in lupine. The most abundant species was the skylark Alauda arvensis, accounting for 54 to 80% of the community, with densities of (lupine and maize) to pairs/10 ha in the finegrained crops. The second most abundant species was the yellow wagtail Motacilla flava. This species did not occur in lupine, was scarce in maize (0.2 pair/10 ha), and its average density in fine-grained fields was 1.2 pairs/10 ha (14.1% of the community). The dominant species also included the marsh warbler Acrocephalus palustris (0.7 pair/10 ha and 7.8% of the community), inhabiting only rape fields, and the corn bunting Emberiza calandra (0.6 pair/10 ha and 6.5% of the community). Densities of the partridge Perdix perdix and the quail Coturnix coturnix were very low (0.1 pair/10 ha). Abstrakt. Badania awifauny lęgowej pól uprawnych przeprowadzono koło Stargardu Szczecińskiego na Nizinie Szczecińskiej (północno-zachodnia Polska) w roku 1980 na 6 powierzchniach (4 powierzchnie o drobnołanowej strukturze upraw oraz pole łubinu i kukurydzy). Stwierdzono łącznie 12 gatunków lęgowych od 4 do 8 na poszczególnych powierzchniach. Na polach drobnołanowych zagęszczenia ptaków wynosiły 8,3-8,9 pary/10 ha, w uprawie kukurydzy 2,2, a łubinu 3,8 pary/10 ha. Najliczniejszym gatunkiem był skowronek Alauda arvensis stanowiący od 54 do 80% całego zgrupowania i występujący w zagęszczeniach od 1,7-3,0 (łubin i kukurydza) do 4,6-6,1 pary/10 ha na polach drobnołanowych. Drugim pod względem liczebności gatunkiem była pliszka żółta Motacilla flava. Gatunek ten nie zasiedlał łubinu, na polu kukurydzy występował bardzo nielicznie (0,2 pary/10 ha), a na polach rozdrobnionych w średnim zagęszczeniu 1,2 pary/10 ha (udział w zgrupowaniu 14,1%). Do dominantów należały ponadto łozówka Acrocephalus palustris (0,7 pary/10 ha i 7,8% udziału w zgrupowaniu) zasiedlająca wyłącznie pola z rzepakiem oraz potrzeszcz Emberiza calandra (0,6 pary/10 ha i 6,5% udziału). Zagęszczenia kuropatwy Perdix perdix i przepiórki Coturnix coturnix były bardzo niskie (0,1 pary/10 ha). Badania awifauny lęgowej pól uprawnych kombinowaną odmianą metody kartograficznej (Tomiałojć 1968, 1980) rozpoczęto w Polsce w latach w rejonie Leszna (Kuźniak 1978). W połowie lat 70. XX w. na podmiejskich polach Wrześni badania przeprowadził Lewartowski (1976), na Wysoczyźnie Siedleckiej w latach Kot (2005), na Dolnym Śląsku w latach Ranoszek i Grobelny (1988)

2 4 Kulon 12 (2007) oraz Ławniczak (1980), a na Kielecczyźnie w rejonie Przedborza Osicki (1979). Na początku lat 80. XX w. materiałów ilościowych o awifaunie lęgowej pól dostarczyły badania prowadzone na Nizinie Szczecińskiej (niniejsza praca), w Kotlinie Warszawskiej (Kot 1988 oraz in litt.), na Wysoczyźnie Siedleckiej (M. Szymkiewicz in litt.), na Pomorzu Środkowym (Górski 1988), w okolicach Torunia (E. Kartanas in litt.). W dekadzie lat 80. i 90. badania zgrupowań ptaków na polach uprawnych prowadzili m.in. Jermaczek i Tryjanowski (1990), Kujawa (1994) oraz Tryjanowski (1996) na obszarze Wielkopolski, Hordowski (1998) na Podkarpaciu, a Pugacewicz (2000) na Równinie Bielskiej. W latach Kot (2005) powtórzył cenzusy ptaków na polach badanych w latach 70. XX w. na Wysoczyźnie Siedleckiej, a w roku 2007 liczenia na dwóch powierzchniach badanych w latach 80. przez M. Szymkiewicza (H. Kot in litt.). Badania awifauny lęgowej pól pod Siedlcami przeprowadził także w roku 2007 A. Dombrowski (in litt.), a pod Otwockiem w latach M. Jobda. W ostatnich latach zainteresowanie ornitologów wzbudziły zmiany w krajobrazie rolniczym polegające na odłogowaniu dużych połaci pól, szczególnie w północnej i zachodniej części kraju. W Wielkopolsce problem ten był badany przez Tryjanowskiego (1990, 1996), na Pojezierzu Mazurskim przez R. Rzepkowskiego (in litt.), a na Nizinie Szczecińskiej przez M. Jasińskiego i D. Wysockiego oraz G. Michońskiego i D. Wysockiego (in litt.). Ostatnie z wymienionych badań były prowadzone w bliskim sąsiedztwie terenu, którego dotyczy niniejsza praca. Przeprowadzone w roku 1980 badania kombinowaną metodą kartograficzną dostarczyły pierwszych danych ilościowych o zgrupowaniach ptaków lęgowych pól uprawnych Niziny Szczecińskiej. Prace terenowe były prowadzone przez Henryka Kota i Danutę Horoszkiewicz, a zebrane materiały posłużyły do napisania pracy magisterskiej (Horoszkiewicz 1981). Teren Liczenia ptaków lęgowych przeprowadzono na 6 powierzchniach (223,9 ha) położonych na Nizinie Szczecińskiej, w odległości 15 km na północ od Stargardu Szczecińskiego (gm. Stara Dąbrowa, woj. zachodniopomorskie). Trzy z nich znajdują się na gruntach wsi Parlino, trzy dalsze na gruntach wsi Łęczyca (ryc. 1). Na czterech powierzchniach występowały uprawy drobnołanowe rolników indywidualnych, na dwóch uprawianych przez Państwowe Gospodarstwo Rolne, monokultury uprawa łubinu i kukurydzy. W granicach powierzchni nie występowały kępy zadrzewień, pojedyncze drzewa, krzewy lub oczka wodne. Jedynie wzdłuż niektórych dróg granicznych rosły szpalery drzew lub pojedyncze drzewa i krzewy. Do dwóch powierzchni (z uprawami monokultur) przylegały niewielkie zadrzewienia. Poszczególne uprawy były najczęściej oddzielone wąskimi miedzami lub drogami porośniętymi trawami i innymi gatunkami roślin zielnych. Drogi graniczne nie były wliczane do powierzchni. Na powierzchniach mozaikowych uprawiano zboża ozime (średnio zajmowały one 31,9% areału), okopowe (29,6%), zboża jare (22,5%) oraz rzepak (14,0%), który był uprawiany na 3 powierzchniach. Niewielkie fragmenty zajmowały pastwiska (średni

3

4 6 Kulon 12 (2007) Tab. 1. Struktura upraw w roku 1980 na powierzchniach polnych o strukturze drobnołanowej Parlino I (P I), Parlino II (P-II), Łęczyca I (Ł-I) i Łęczyca II (Ł-II) Table 1. Structure of crops in 1980 on the study plots located in the fine-grained farmland: Parlino I (P I), Parlino II (P-II), Łęczyca I (Ł-I), and Łęczyca II (Ł-II), (1) - Crop plant, (2) - Crop area in ha, (3) - Per cent, (4) - Total ha, (5) - Average % Rodzaj uprawy (1) Zboża ozime Powierzchnia upraw w ha (2) Udział procentowy (3) P-I P-II Ł-I Ł-II P-I P-II Ł-I Ł-II Razem ha (4) Średnio % (5) 8,55 16,92 9,73 11,76 22,1 43,4 45,0 24,6 46,96 31,9 Okopowe 12,81 10,54 3,06 17,16 33,1 27,0 14,2 35,9 43,57 29,6 Zboża jare 8,75 4,20 8,81 11,36 22,6 10,8 40,8 23,8 33,12 22,5 Rzepak 8,06 6,53-6,06 20,8 16,7-12,7 20,65 14,0 Pastwisko 0,53 0,81-1,46 1,4 2,1-3,0 2,80 1,9 Razem (4) 38,70 39,00 21,60 47,80 100,0 100,0 100,0 100,0 147,10 99,9 Okopowe (ziemniaki i buraki cukrowe) były uprawiane na 1/3 powierzchni. Zboża jare, zboża ozime oraz rzepak zajmowały po 21-22% powierzchni. Występowały także dwa niewielkie pastwiska (1,4%). Gleby klas IVa i IVb stanowiły 96,4%, a gleby klasy IIIb 3,6%. Powierzchnia Parlino II zajmowała 39,00 ha (600 x 650 m) i była położona w krajobrazie otwartych pól. Z trzech stron granicami powierzchni były drogi polne, od wschodu miedza. Wzdłuż drogi stanowiącej północną granicę rosły wierzby i brzozy. Pozostałe drogi nie były obsadzone. Szerokość zagonów wynosiła średnio 55 m, a średnia powierzchnia jednej uprawy 1,95 ha. Wewnątrz powierzchni były dwie drogi dojazdowe do pól. Zboża ozime zajmowały 43,4% powierzchni, okopowe 27%, rzepak 16,7%, zboża jare 10,8%, a pastwiska 2,1%. Gleby klasy IVa stanowiły 90,5% areału, IIIb 8,6%, a V 0,9%. Powierzchnia Parlino III to uprawa łubinu o powierzchni 28,5 ha (400x700 m). Od południa granicą była pozbawiona drzew i krzewów droga polna, a od wschodu inna uprawa. Od strony zachodniej do drogi granicznej przylegało zadrzewienie na długości 250 m, od strony północnej uprawa łubinu sąsiadowała z pasmem łąk, na których występowały dwa niewielkie zadrzewienia olchowe o długości 150 i 250 m. Dominowały gleby klas IVa i IVb zajmujące 90% areału, na pozostałej części występowały gleby klasy V. W dniu 22 V wysokość łubinu wynosiła 5 cm, 13 VI 25 cm, a 3 VII około 60 cm.

5 Kulon 12 (2007) 7 Powierzchnia Łęczyca I stanowiła nieregularny prostokąt (400 x 550 m) i zajmowała 21,6 ha. Granicami były drogi polne. Od strony południowo-zachodniej do powierzchni przylegał niewielki sad. Z pozostałych stron znajdowały się pola uprawne o rozdrobnionej strukturze upraw. Na powierzchni występował nieregularny podział pól, a szerokość zagonów wynosiła średnio 50 m, z wyjątkiem dwóch o szerokości 75 i 100 m. Średnia wielkość uprawy 1,8 ha. Na powierzchni występowały tylko trzy rodzaje upraw: zboża ozime (45,0% areału), zboża jare (40,8%) oraz okopowe (14,2%). Gleby dobre: 69% klasy IIIb, 25% IVa i 6% V. Powierzchnia Łęczyca II wielkości 47,8 ha miała kształt zbliżony do trójkąta. Południowo-zachodni skraj dochodził do zabudowań wsi Łęczyca. Od strony zachodniej i południowo-wschodniej granicami były drogi polne obsadzone wierzbami, topolami i gruszami polnymi. Od strony północnej na odcinku 300 m powierzchnia graniczyła z sadem, na pozostałym fragmencie z innymi polami, podobnie jak od strony wschodniej. Powierzchnia otoczona była polami o podobnej strukturze. Szerokość zagonów wynosiła średnio 60 m, a średnia wielkość uprawy 1,3 ha. Największy areał (35,9%) zajmowały okopowe. Zboża ozime i jare zajmowały po około 24%, a rzepak 12,7%. Pastwiska występowały w 2 małych płatach (3% powierzchni). Gleby klasy IIIb zajmowały 40% areału, IVa - 59% i klasy V - 1%. Powierzchnia Łęczyca III to uprawa kukurydzy o powierzchni 51,0 ha (500 x 1000 m). Granicami powierzchni były drogi polne. Drogi północna i południowa w połowie długości były obsadzone drzewami z domieszką krzewów tworzącymi luźny szpaler. Od strony wschodniej do powierzchni przylegało (na odcinku 130 m) niewielkie zadrzewienie. Przez powierzchnię przechodziła linia energetyczna. W otoczeniu powierzchni występowały pola uprawne. Gleby klasy IIIb zajmowały 11% areału, a klas IVa i IVb 89%. Kukurydza została zasiana późno, a jej wzrost był powolny. W połowie czerwca wysokość roślin wynosiła 15 cm, a na początku lipca 30 cm. Metoda Badania przeprowadzono w roku 1980 kombinowaną odmianą metody kartograficznej wg założeń podanych przez Tomiałojcia (1968, 1980), stosując jednak mniejszą liczbę liczeń niż zalecana w środowiskach leśnych i w zabudowie. Było to uzasadnione względnie prostą strukturą upraw polnych oraz niskim zagęszczeniem gniazdujących tu ptaków. Przed liczeniami sporządzono plany powierzchni w skali 1:1000 nanosząc wszystkie drogi wewnętrzne i zewnętrzne, miedze, granice poszczególnych upraw, drzewa i krzewy na drogach granicznych oraz inne elementy ułatwiające poruszanie się po powierzchni i lokalizację obserwowanych ptaków. Zwracano szczególną uwagę na notowanie równocześnie śpiewających samców. Było to bardzo ważne do późniejszego ustalenia liczby terytoriów poszczególnych gatunków, a szczególnie skowronka Alauda arvensis, który w tym środowisku był gatunkiem najliczniejszym. Badania terenowe prowadzano w godzinach od około 5.30 do 9.30, kontrolując w ciągu jednego poranka 1-2 powierzchnie. Na powierzchniach o rozdrobnionej

6 8 Kulon 12 (2007) strukturze upraw przeprowadzono po 6-7 kontroli, na monokulturach po 4. Kontrole na powierzchniach Parlino I i Parlino II przeprowadzono w dniach 1 V, 16 V, 24 V, 7 VI, 13 VI i 21 VI Przeciętny czas trwania kontroli na jednej powierzchni wynosił 2 godz. Na powierzchniach Łęczyca I i Łęczyca II kontrole prowadzono w dniach: 10 V, 13 V, 18 V, 25 V, 8 VI, 14 VI, 22 VI Średni czas kontroli na powierzchni Łęczyca I wynosił 1 godz., a na powierzchni Łęczyca II - 2,5 godz. W czasie jednej godziny sprawdzano średnio ha pola. Na powierzchni Parlino III (łubin) kontrole prowadzono w dniach 1 V, 22 V, 13 VI i 3 VII (czas jednej kontroli około 1 godz.), a na powierzchni Łęczyca III (kukurydza) w dniach 11 V, 22 V, 14 VI, 3 VII 1980 (czas jednej kontroli około 1,5 godz.). Nie prowadzono kontroli wieczornych. Na powierzchniach, na których przeprowadzono 6-7 liczeń, za zajęte terytorium uznawano co najmniej trzykrotne stwierdzenie śpiewającego samca, jedynie w przypadku łozówki Acrocephalus palustris, która przylatuje późno, za wystarczające uznawano dwa stwierdzenia. Na powierzchniach na których przeprowadzono tylko 4 liczenia, dwa stwierdzenia uznawano za zajęte terytorium. W przypadku skowronka były to najczęściej 3-4 stwierdzenia. Terytorialne samce śpiewające na drogach granicznych lub których terytoria były położone na granicy powierzchni, uznawano za pół pary. Dotyczyło to takich gatunków jak cierniówka Sylvia communis, pokląskwa Saxicola rubetra, makolągwa Carduelis cannabina, trznadel Emberiza citrinella, ale także niektórych terytoriów skowronka czy potrzeszcza Emberiza calandra. Wyniki Na 6 powierzchniach stwierdzono od 4 do 8 gatunków ptaków lęgowych (łącznie 12 - tab. 2, 3). Z ptaków typowych dla otwartych agrocenoz występowały: skowronek, pliszka żółta Motacilla flava, potrzeszcz, pokląskwa, przepiórka Coturnix coturnix, kuropatwa Perdix perdix, łozówka i świergotek łąkowy Anthus pratensis. Pozostałe gatunki (cierniówka, makolągwa, sroka Pica pica i trznadel) zasiedlały skraje zadrzewień przylegających do badanych powierzchni lub drogi obsadzone drzewami i krzewami stanowiące granice powierzchni. Oprócz wyżej wymienionych gatunków uznanych za lęgowe, na badane powierzchnie zalatywały: bogatka Parus major, potrzos Emberiza schoeniclus, czajka Vanellus vanellus, mazurek Passer montanus, wróbel Passer domesticus, szpak Sturnus vulgaris, myszołów Buteo buteo, błotniak stawowy Circus aeruginosus. Powierzchnie o drobnołanowej strukturze upraw zasiedlało od 4 do 8 gatunków ( = 6,2). Z wyjątkiem makolągwy, były to gatunki typowe dla otwartych pól i łąk. Zagęszczenie całego zgrupowania wykazywało bardzo małą zmienność i wynosiło od 8,3 do 8,9 pary/10 ha. Gatunki dominujące (>5% udziału w zgrupowaniu) to skowronek, pliszka żółta, łozówka i potrzeszcz. Na polu z łubinem stwierdzono 5 gatunków, z czego 4 były związane z siedliskami występującymi na obrzeżach uprawy - łąką i zadrzewieniem. W zasadzie tylko

7 Table 2. Breeding birds of the fine-grained cropland in Symbols of the study plots as in Table 1, (1) - Density (pairs/10 ha), (4) - %, (5) - Total number of pairs, (6) - Mean pair/10 ha, (7) - Mean %, (8) - Total Tab. 2. Ptaki lęgowe powierzchni polnych o drobnołanowej strukturze upraw w roku Oznaczenia powierzchni jak w tab. 1 Kulon 12 (2007) 9

8 10 Kulon 12 (2007) skowronek zasiedlał całą powierzchnię (z wyłączeniem fragmentów przylegających do zadrzewień) w zagęszczeniu 3,0 pary/10 ha, a więc dwukrotnie niższym od zagęszczenia na polach drobnołanowych. Na polu kukurydzy stwierdzono tylko skowronka i pliszkę żółtą. Oba gatunki występowały w bardzo niskich zagęszczeniach - odpowiednio 1,7 i 0,2 pary/10 ha. Obecność pozostałych gatunków wykazanych na tej powierzchni (cierniówki i sroki) była związana z drzewami i krzewami rosnącymi przy drogach stanowiących granice powierzchni. Uprawy jednogatunkowe - w porównaniu z polami drobnołanowymi - cechował uboższy skład gatunkowy awifauny lęgowej oraz niskie zagęszczenie zgrupowania wynoszące 2,2-3,8 pary/10 ha. Tab. 3. Ptaki lęgowe monokultur polnych: Parlino III (łubin - 28,5 ha) i Łęczyca III (kukurydza - 51,0 ha) w roku 1980 Table 3. Breeding birds of monocultures: Parlino III (lupine ha) and Łęczyca III (maize ha) in 1980, (1) - Species, (2) - Number of pairs, (3) - Density (pairs/10 ha), (4) - %, (5) - Total Gatunek (1) Liczba par (2) Zagęszczenie (par/10 ha) (3) Udział (%) (4) Parlino III Łęczyca III Parlino III Łęczyca III Parlino III Łęczyca III Alauda arvensis 8,5 9,0 3,0 1,7 80,0 78,3 Motacilla flava - 1,0-0,2-8,7 Sylvia communis - 1,0-0,2-8,7 Emberiza calandra 0,5-0,2-5,0 - Anthus pratensis 0,5-0,2-5,0 - Saxicola rubetra 0,5-0,2-5,0 - Pica pica - 0,5-0,1-4,3 Emberiz citrinella 0,5-0,2-5,0 - Razem (5) 10,5 11,5 3,8 2,2 100,0 100,0 Skowronek zasiedlał w przybliżeniu równomiernie badane fragmenty pól uprawnych. Wyjątkiem była uprawa łubinu, do której z dwóch stron przylegały zadrzewienia. Pas terenu szerokości m od granicy terenu zadrzewionego nie był zasiedlony przez ten gatunek. Zagęszczenie skowronka na 3 powierzchniach o drobnołanowej strukturze pól wynosiło około 6,0 pary/10 ha, na jednej było nieco niższe - 4,6 pary/10 ha.

9 Kulon 12 (2007) 11 Gatunek ten nie unikał sąsiedztwa dróg z pojedynczymi drzewami lub niskimi krzewami. Ze względu na znaczne rozdrobnienie pól, nie stwierdzono zależności między rozmieszczeniem poszczególnych upraw a rozmieszczeniem terytoriów skowronka. W uprawach monokultur zagęszczenia były 2,5-4 krotnie niższe od zagęszczeń na polach drobnołanowych. Udział skowronka w zgrupowaniu ptaków lęgowych na polach drobnołanowych wynosił w granicach 54-70%, w uprawach jednogatunkowych z powodu ubóstwa awifauny był jeszcze wyższy (78-80%). Drugi pod względem liczebności gatunek - pliszka żółta - występował na powierzchniach o strukturze drobnołanowej w średnim zagęszczeniu 1,2 pary/10 ha (1,0-1,4), a udział w zgrupowaniu wynosił średnio 14,1%. Podobnie jak skowronek, pliszka żółta zasiedlała niemal cały areał badanych pól drobnołanowych, nie wykazując wyraźnych preferencji do określonych upraw. Nie występowała natomiast w uprawie łubinu, a na polu kukurydzy stwierdzono tylko jedną parę lęgową. Łozówka zasiedlała wyłącznie pola drobnołanowe, na których uprawiano rzepak, występując w zagęszczeniu 0,5-1,0 pary/10 ha, z udziałem w zgrupowaniu średnio 7,8%. Śpiewające samce notowano zazwyczaj na skrajach uprawy rzepaku. Potrzeszcz zasiedlał pola drobnołanowe w zagęszczeniu 0,4-0,9 ( = 0,6) pary/ 10 ha, a średni udział w zgrupowaniu wynosił 6,6%. Śpiewające samce notowano zarówno wewnątrz powierzchni jak i na obrzeżach, kiedy do śpiewu wykorzystywały rosnące przy drogach drzewa i krzewy. Nie występował na polu z kukurydzą, a na polu z łubinem zasiedlał skraj uprawy. Cierniówka zasiedlała wyłącznie drogi stanowiące granice powierzchni z drzewami i krzewami. Ze względu na otwarty charakter pól, nie notowano śpiewających samców wewnątrz powierzchni. Występowanie cierniówki nie zależało od struktury upraw, ale od ilości drzew i krzewów rosnących przy drogach. Nie była notowana wzdłuż dróg nie obsadzonych drzewami i krzewami. Średnie zagęszczenie na polach drobnołanowych wynosiło 0,3 pary/10 ha, a udział w zgrupowaniu 3,1%. Przepiórka była stwierdzona tylko na 2 powierzchniach (2 odzywające się samce) o drobnołanowej strukturze upraw, co daje średnie zagęszczenie 0,2 pary/10 ha i udział w zgrupowaniu 1,5%. W takiej samej liczebności (na jednej powierzchni) występowała kuropatwa. Pokląskwa była bardzo nieliczna (po 0,5 pary na 4 powierzchniach) i zasiedlała głównie trwałą roślinność zielną na obrzeżach dróg. Pozostałe gatunki (trznadel, sroka i makolągwa), podobnie jak cierniówka, występowały na skrajach zadrzewień przylegających do powierzchni polnych lub na drogach z drzewami i krzewami, natomiast świergotek łąkowy zasiedlał przylegającą do pola łubinu łąkę, chociaż śpiewający samiec był obserwowany na skraju uprawy. Wskaźnik podobieństwa składu gatunkowego ptaków lęgowych (PG) między poszczególnymi powierzchniami był bardzo zróżnicowany i wynosił od 92,3 (między powierzchniami Parlino I i Parlino II) do 22,2 między polem z łubinem a polem z kukurydzą. Najbardziej zbliżone pod tym względem były powierzchnie o drobnołanowej strukturze upraw (z wyjątkiem powierzchni Łęczyca I i Łęczyca II, dla których wskaźnik ten wynosił tylko 50,0). Podobnieństwo składu gatunkowego upraw

10 12 Kulon 12 (2007) monokulturowych w porównaniu z polami drobnołanowymi było małe (wskaźnik PG od 30,7 do 66,7 - tab. 4). Tab. 4. Podobieństwo składu gatunkowego (PG) oraz podobieństwo zagęszczeń (PZ) zgrupowań ptaków lęgowych na badanych powierzchniach Table 4. Similarity of species composition (PG) and similarity of density (PZ) between breeding bird communities on the study plots PZ X P-I P-II Ł-I Ł-II P-III Ł-III P-I X 95,5 89,6 82,6 52,0 37,8 P-II 92,3 X 89,6 82,6 52,0 37,8 PG Ł-I 80,0 72,7 X 73,8 55,3 35,5 Ł-II 71,4 80,0 50,0 X 52,9 40,0 P-III 54,5 50,0 66,7 30,7 X 56,7 Ł-III 60,0 54,5 50,0 50,0 22,2 X Wskaźnik podobieństwa zagęszczeń (PZ) był wysoki w obrębie powierzchni drobnołanowych i wynosił od 73,8 do 95,5 (tab. 4). Znacznie mniejsze podobieństwo zagęszczeń wykazywały pozostałe powierzchnie: uprawa łubinu - od 52,0 do 55,3, uprawa kukurydzy - od 35,5 do 56,7. Podobieństwo dominacji (wskaźnik RE) dla wszystkich powierzchni było wysokie i wynosiło od 59,3 do 95,6 (tab. 5). Wynikało to głównie z wysokich wartości procentowego udziału skowronka w zgrupowaniu lęgowym pól uprawnych. Dyskusja Awifauna lęgowa otwartych pól uprawnych była uboga. Gatunki typowo polne to skowronek, pliszka żółta, kuropatwa, przepiórka i pokląskwa. Otwarte pola zasiedlały także potrzeszcz i cierniówka, ale chętnie wykorzystując pojedyncze drzewa i krzewy występujące na miedzach lub przy drogach. Specyficzne wymagania środowiskowe miała łozówka, która zasiedlała pola z uprawą rzepaku. Inne gatunki, stwierdzone na badanych powierzchniach takie jak makolągwa, sroka i mazurek, wykorzystywały do zakładania gniazd przydrożne drzewa i krzewy. Ubogi zestaw gatunków na polach uprawnych wynikał z prostej struktury tego środowiska. Na badanych

11 Kulon 12 (2007) 13 metodą kartograficzną powierzchniach polnych w Polsce występowało od kilku do kilkunastu gatunków (np. Kuźniak 1978, Ławniczak 1980, Górski 1988, Ranoszek i Grobelny 1988, Jermaczek i Tryjanowski 1990, Tryjanowski 1996, Kot 2005). Tab. 5. Podobieństwo dominacji (RE) zgrupowań ptaków lęgowych na badanych powierzchniach Table 5. Similarity of dominance (RE) between breeding bird communities in the study plots P-I P-II Ł-I Ł-II P-III Ł-III P-I X 95,6 88,3 82,5 73,8 79,7 P-II X 88,4 83,6 73,1 78,3 Ł-I X 74,0 78,0 79,0 Ł-II X 59,3 67,9 P-III X 78,3 Międzyregionalne porównania składu gatunkowego lęgowych zespołów ptaków na polach uprawnych należy przeprowadzać ostrożnie, uwzględniając strukturę badanych fragmentów krajobrazu. Wyznaczane do badań awifauny lęgowej powierzchnie próbne często zawierają w swoich granicach takie elementy krajobrazu jak pojedyncze drzewa i krzewy, niewielkie zadrzewienia, oczka wodne i bagienka, rowy melioracyjne, a czasami sady czy zagrody wiejskie. Ilość tych elementów oraz ich zróżnicowanie, w sposób bardzo istotny wpływają zarówno na skład gatunkowy jak i zagęszczenia ptaków badanego fragmentu pól uprawnych. Zagęszczenia zespołu ptaków lęgowych na polach uprawnych - w porównaniu z innymi środowiskami - są niskie. Średnie zagęszczenie na polach drobnołanowych koło Stargardu Szczecińskiego wynosiło 8,7 pary/10 ha, a w uprawach wielkołanowych 2,2-3,8 pary/10 ha. Na polach środkowego Pomorza były także niskie i wynosiły od 3,9 do 5,0 pary/10 ha (Górski 1988). Podobne zagęszczenia wykazano na przełomie lat 70. i 80. XX w. na polach drobnołanowych Kotliny Warszawskiej (średnio 6,4 pary/10 ha - Kot 1988) oraz Wysoczyzny Siedleckiej (średnio 7,1 par/10 ha - Kot 2005). Zagęszczenia z południowej Wielkopolski podawane przez Kuźniaka (1978) oraz E. Kartanasa (in litt.) z okolic Torunia na polach drobnołanowych były wyższe i wynosiły odpowiednia 14,6 i 12,1 pary/10 ha. Badania prowadzone w Meklemburgii (Krägenow 1970) wykazały na polach drobnołanowych zagęszczenie ptaków lęgowych w przedziale 4,4-11,5 pary/10 ha. W uprawach wielkołanowych zagęszczenia były bardzo zróżnicowane i wynosiły od 1,6 do 3,0 pary/10 ha w uprawach roślin

12 14 Kulon 12 (2007) okopowych (ziemniaki, buraki, brukiew), 6,0 pary/10 ha w uprawie seradeli, do par/10 ha w uprawach żyta, lucerny i jęczmienia, a na jednej powierzchni (jęczmień jary) nawet do 25 par/10 ha (Krägenow 1970). Badania prowadzone w latach w rejonie Nowogardu (M. Jasiński, D. Wysocki, in litt.) wykazały ogólne zagęszczenie na poziomie par/10 ha, a na ugorowanych polach koło Ińska w latach na poziomie 10 par/10 ha (G. Michoński, D. Wysocki, in litt.). Były zatem nieco wyższe od zagęszczeń na drobnołanowych polach koło Stargardu Szczecińskiego, należy jednak pamiętać, że badania te dzieli ponad 20 letni dystans czasowy. Skowronek, pierwotny mieszkaniec stepów, znajduje dobre warunki do egzystencji na polach uprawnych. Najbardziej odpowiednie dla tego gatunku są suche łąki i pastwiska z niską trawą oraz uprawy zbóż zbliżone pod względem wyglądu i warunków do roślinności stepowej. Wydaje się, że bardzo korzystnym wynalazkiem dla skowronka są pola drobnołanowe o szerokości zagonów najczęściej kilkanaście-kilkadziesiąt metrów, a w skrajnych przypadkach nawet kilka metrów. Przy takim rozdrobnieniu pól, obok siebie znajdują się uprawy preferowane przez skowronka (np. zboża), jak też mniej chętnie zasiedlane, np. okopowe. Dodatkowym atutem takiego krajobrazu jest duża liczba trwałych miedz z roślinnością zielną oraz dróg dojazdowych do pól. Roślinność na miedzach, a często także na drogach, nie jest wykaszana, co stwarza sprzyjające warunki do zakładania gniazd, rozwoju chwastów polnych oraz zwiększania zwierzęcej bazy pokarmowej, co jest istotne dla skowronka i innych gatunków ptaków w czasie karmienia młodych. Nie wykaszanie miedz i poboczy dróg, powoduje ich naturalne zasiedlanie przez grusze, dęby i inne gatunki drzew, które nie usuwane przez rolników zmieniają warunki siedliskowe skowronka i innych gatunków ptaków zasiedlających otwarte pola. Przy dużej liczbie drzew siedzących na miedzach, krajobraz staje się na tyle zamknięty, że skowronki unikają takich fragmentów pól (H. Kot, in litt.), podobnie jak unikają zwartej ściany lasu i terenów zabudowanych nie zasiedlając przylegających do nich pól w pasie szerokości średnio 160 m (Oelke 1968). Porównywanie zagęszczeń skowronka na różnych powierzchniach badanych metodą kartograficzną należy przeprowadzać w obrębie powierzchni o w miarę jednorodnej strukturze krajobrazu, t.j. takich, na których nie występują zadrzewienia, pojedyncze zabudowania, przydrożne zwarte aleje i szpalery (szczególnie wewnątrz powierzchni) czy nawet duża liczba pojedynczych drzew. Istotne jest także otoczenie powierzchni. Zabudowa lub lasy czy większe zadrzewienia przylegające bezpośrednio do granic powierzchni wpływają na liczebność skowronka, który unika takiego sąsiedztwa. Wszystkie te czynniki mogą wpływać na liczebność skowronka powodując zmniejszenie populacji lęgowej na badanej powierzchni. Jeżeli zatem celem pracy jest zbadanie awifauny lęgowej na polach, należy to uwzględnić już podczas wybierania powierzchni próbnych. Mozaika pól drobnołanowych jest chętnie zasiedlana przez skowronka. Na 4 powierzchniach na Nizinie Szczecińskiej zagęszczenie wynosiło średnio 5,5 pary/10 ha. Na polach w rejonie Leszna (południowa Wielkopolska) skowronek występował

13 Kulon 12 (2007) 15 w zagęszczeniach 7,7 pary/10 ha (Kuźniak 1978), na Śląsku 2,3-6,6 pary/10 ha (Ławniczak 1980), koło Torunia 6,8 pary/10 ha (E. Kartanas in litt.), a w rejonie Przedborza 6,0 pary/10 ha (Osicki 1979). Na polach Wysoczyzny Siedleckiej skowronek zasiedlał pola drobnołanowe w latach w zagęszczeniach 2,9-4,3 pary/10 ha (średnio 3,3) (Kot 2005). Na polach pod Warszawą w roku 1982 występował w zagęszczeniu 2,9-4,9 pary/10 ha (średnio 4,0 - Kot 1988, in litt.). Prowadzone w latach badania na polach Niziny Szczecińskiej wykazały występowanie skowronka w zagęszczeniach 4,7-5,5 pary/10 ha (M. Jasiński, D. Wysocki, in litt.), a na polach odłogowanych 5,1 pary/10 ha (G. Michoński, D. Wysocki in litt.), zatem na zbliżonym poziomie jak w roku Odłogowane pola w pierwszych latach są podobne do naturalnego stepu i chętnie zasiedlane przez skowronka. W tym środowisku gatunek ten występował na obrzeżach Poznania w zagęszczeniach od 6,1 (pow. NN) do 9,5 (pow. SN - Tryjanowski 1996), ale na młodych ugorach na Pojezierzu Mazurskim zagęszczenie skowronka było niskie (około 3,0 pary/10 ha - R. Rzepkowski in litt.). Preferencje środowiskowe skowronka na polach można prześledzić analizując zagęszczenia w uprawach monokulturowych. Krägenow (1970) na polach w Meklemburgii nie stwierdził gniazdowania skowronka w uprawach ziemniaków, buraków i seradeli. W niskich zagęszczeniach (1-2 pary/10 ha) gatunek ten występował w uprawach brukwi i rzepy. Podobnie niskie zagęszczenia stwierdzono na Nizinie Szczecińskiej w kukurydzy (1,6 pary/10 ha) oraz w łubinie (3,1 pary/10 ha). W uprawie pszenicy koło Torunia zagęszczenie wynosiło 4,3 pary/10 ha (E. Kartanas, in litt.), a w uprawach żyta koło Poznania 3,2-3,9 pary/10 ha (Tryjanowski 1996). Jeszcze niższe zagęszczenia (0,9-1,3 pary/10 ha) stwierdzono w monokulturach zbożowych na słabych glebach w rejonie Żernik koło Wrocławia (Ławniczak 1980). W wyjątkowo wysokich zagęszczeniach (13-20 par/10 ha) skowronek występował w uprawach jęczmienia w Meklemburgii (Krägenow 1970). Ponowne badania ptaków lęgowych przeprowadzone na polach drobnołanowych w latach na wysoczyźnie Siedleckiej (Kot 2005), wykazały duże zmiany zarówno w strukturze otwartego krajobrazu rolniczego jak też w zagęszczeniach całego zespołu, w porównaniu z dekadą lat 70. XX w. Na większości powierzchni zanotowano dwukrotny wzrost zagęszczenia całego zespołu (w tym skowronka i pliszki żółtej), ale wyraźny spadek par lęgowych czajki i kuropatwy. Należy pamiętać, że w ostatniej dekadzie XX w. i pierwszej dekadzie wieku XXI, w polskim rolnictwie zaszły duże zmiany, co m.in. miało wpływ na ptaki lęgowe otwartego krajobrazu rolniczego (np. Tryjanowski 1996, Kot 2005, R. Rzepkowski in litt.). W związku z tym, bezpośrednie porównywanie wyników cenzusów ptaków lęgowych na polach z różnych regionów kraju z lat 70. i 80. XX w. należy przeprowadzać uwzględniając zmiany jakie zaszły w tych dwóch okresach w polskim rolnictwie. Zagęszczenie pliszki żółtej - gatunku typowego dla wilgotnych łąk - wynoszące na Nizinie Szczecińskiej na powierzchniach polnych o mozaikowej strukturze upraw średnio 1,2 pary/10 ha, jest zbliżone do zagęszczeń podawanych przez innych autorów. Np. na polach koło Milicza wynosiło 0,3-0,7 pary/10 ha (Ranoszek i Grobelny

14 16 Kulon 12 (2007) 1988), w rejonie Wrocławia 0,4-1,1 pary/10 ha (Ławniczak 1980). Na polach Wysoczyzny Siedleckiej w latach 70. XX w. zagęszczenia pliszki żółtej wynosiły od 0,5 do 1,5 (Kot 2005), a w rejonie Warszawy 1,7 pary/10 ha (H. Kot in litt.). Większe zróżnicowanie wykazano na polach Wielkopolski, gdzie zagęszczenie pliszki żółtej wynosiło w latach 70. XX w. 0,3 pary/10 ha (Lewartowski 1976), a dwie dekady później 0,8-4,1 par/10 ha (Jermaczek i Tryjanowski 1990). Łozówka zasiedlająca pola Niziny Szczecińskiej w zagęszczeniu 0,7 pary/10 ha występowała wyłącznie w uprawach rzepaku lub na jego obrzeżach. Gatunek ten był wykazywany także na powierzchniach polnych w Wielkopolsce w zagęszczeniach do 1,0 pary/10 ha (Jermaczek i Tryjanowski, 1990), na Śląsku (0,3-2,2 pary/10 ha - Ławniczak 1980; 0,4 pary/10 ha - Ranoszek i Grobelny 1988). Łozówki nie stwierdzono na odłogowanych polach pod Poznaniem (Tryjanowski 1996), na powierzchniach polnych na Wysoczyźnie Siedleckiej oraz w rejonie Warszawy (H. Kot in litt.), na których nie uprawiano seradeli oraz rzepaku, ale występowała w uprawach rzepaku pod Mińskiem Mazowieckim (A. Dombrowski - inf. ustna). Niskie zagęszczenie kuropatwy wynikało z ogólnego trendu spadkowego tego gatunku odnotowanego w latach 70. XX w. (Tomiałojć i Stawarczyk 2003). Wieloletnie badania prowadzone od roku 1966 w rejonie Czempinia w Wielkopolsce (Panek 2006), wykazały drastyczny spadek populacji po roku 1976, który utrzymywał się do roku 2005 z przejściowym wzrostem na początku lat 90. Prawdopodobnie taka tendencja utrzymywała się w całej zachodniej Polsce, o czym świadczą niskie liczebności tego gatunku na polach w roku 1980 koło Stargardu Szczecińskiego i na środkowym Pomorzu w roku 1981 (Górski 1988). Zmiany liczebności przepiórki na dużych obszarach mają charakter cykliczny (Tomiałojć i Stawarczyk 2003). Gatunek ten występował nielicznie, szczególnie w zachodniej części Polski, w kilku dekadach powojennych. Badania prowadzone w latach na Nizinie Szczecińskiej wykazały zagęszczenia przepiórki na poziomie od 0,5 pary/10 ha (G. Michoński, D. Wysocki in litt.) do 0,8-1,7 pary/10 ha (M. Jasiński, D. Wysocki in litt.), co wskazuje na wyraźny wzrost liczebności w porównaniu z dekadą lat 80. XX w., kiedy jej zagęszczenie oceniano na 0,1 pary/10 ha. Podobną tendencję wzrostową wykazano na polach Wysoczyzny Siedleckiej (Kot 2005). Literatura Górski W Ptaki gniazdujące w krajobrazie rolniczym Wysoczyzny Damnickiej (NW Polska). Acta Orn. 24: Hordowski J Zespoły ptaków gniazdujących na polach i łąkach okolic Przemyśla. Bad. orn. Ziemi Przem. 6: Horoszkiewicz D msc. Awifauna lęgowa pól uprawnych na Nizinie Szczecińskiej. Praca magisterska. Akademia Rolnicza. Szczecin. Jasiński M., Wysocki D. msc. Awifauna krajobrazu rolniczego okolic Nowogardu (woj. zachodniopomorskie). Katedra Anatomii i Zoologii Kręgowców. Uniwersytet Szczeciński.

15 Kulon 12 (2007) 17 Jermaczek D., Tryjanowski P Ugrupowania ptaków lęgowych krajobrazu rolniczego Ziemi Lubuskiej z zachodniej Wielkopolski ze szczególnym uwzględnieniem pól uprawnych. Prz. Przyr. 1: Kartanas E. msc. Ilościowe badania awifauny lęgowej pól upranych prowadzone w roku Zakład Ekologii Zwierząt. Uniwersytet Mikołaja Kopernika. Kot H The effect of suburban landscape structure on communities of breeding birds. Pol. Ecol. Stud. 14: Kot H Zmiany w strukturze siedliskowej pól uprawnych oraz ich wpływ na ptaki lęgowe. Ornitologia polska na progu XXI stulecia dokonania i perspektywy. Zjazd Sekcji Ornitologicznej PTZool. Olsztyn. Krägenow P Zur Siedlungsdichte der Vögel auf Feldflächen im Kreis Röbel. Mitt. IG Avifauna DDR, 3: Kujawa K Awifauna lęgowa Agroekologicznego Parku Krajobrazowego im. gen. Dezyderego Chłapowskiego. Biul. Parków Krajobraz. Agroekologicznego PK i Przemęckiego PK. 1: Kuźniak S Badania ilościowe awifauny lęgowej w rolniczym krajobrazie kulturowym Wielkopolski. Acta orn., 16: Lewartowski Z msc. Awifauna okresu lęgowego miasta Wrześni. Praca magisterska. Zakład Zoologii Systematycznej UAM w Poznaniu. Ławniczak D msc. Zespoły ptaków lęgowych różnych typów krajobrazu rolniczego. Rozprawa doktorska. Zakład Ekologii Ptaków Uniwersytetu Wrocławskiego. Michoński G., Wysocki D. msc. Awifauna krajobrazu rolniczego Ińskiego Parku Krajobrazowego. Katedra Anatomii i Zoologii Kręgowców. Uniwersytet Szczeciński. Oelke H Wo beginnt bzw. wo endet der biotop der Feldlerche? Journal für Ornithologie. 109: Osicki T msc. Awifauna okolic Przedborza nad Pilicą ze szczególnym uwzględnieniem torfowiska Piskorzeniec. Praca magisterska. WSP Kielce. Panek M Demograficzne i środowiskowe przyczyny zmniejszania się liczebności kuropatw Perdix perdix w Polsce - przegląd badań. Ornitologia polska na progu XXI stulecia - dokonania i perspektywy. Zjazd Sekcji Ornitologicznej PTZool. Olsztyn. Pugacewicz E Awifauna lęgowa krajobrazu rolniczego Równiny Bielskiej. Not. Orn. 41, 1: Ranoszek E., Grobelny M Awifauna lęgowa parków i środowisk polnych okolic Milicza (Dolny Śląsk). Ochr. Przyr. 46: Rzepkowski R. msc. Ptaki ugorowanych pól na Pojezierzu Mazurskim. Katedra Zoologii. Uniwersytet Warszawski. Tomiałojć L Podstawowe metody badań ilościowych awifauny lęgowej terenów zadrzewionych i osiedli ludzkich. Not. orn. 9, 10: Tomiałojć. L Kombinowana odmiana metody kartograficznej do liczenia ptaków lęgowych. Not. orn. 21:

16 18 Kulon 12 (2007) Tomiałojć. L., Stawarczyk T Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP pro Natura. Wrocław. Tryjanowski P Znaczenie nieużytków w agroekosystemach okolic Wolsztyna. Chrońmy Przyr. Ojcz., 46, 4-5: Tryjanowski P Ugrupowania ptaków lęgowych odłogowanych pól uprawnych w okolicy Poznania. Bad. Fizjogr. nad Pol. zach. Ser. C, 43: Adres autora: Zakład Planowania Przestrzennego i Badań Ekologicznych EKOS, ul. Traugutta 8, Siedlce, ekos@siedlce.cc