Wspó³czesne zbiorowiska wodne na u³awach Wiœlanych zasoby, rozmieszczenie i zagro enie

Transkrypt

1 Wspó³czesne zbiorowiska wodne na u³awach Wiœlanych zasoby, rozmieszczenie i zagro enie Contemporary aquatic plant communities in the u³awy Wiœlane region resources, distribution and threat RENATA AFRANOWICZ-CIEŒLAK*, ALEKSANDRA KOZIURA R. Afranowicz-Cieœlak, Katedra Taksonomii Roœlin i Ochrony Przyrody, Uniwersytet Gdañski, Al. Legionów 9, Gdañsk, *biora@univ.gda.pl (do korespondencji) A. Koziura, aleksandra.koziura@wp.pl ABSTRACT: 27 plant associations and 5 phytocoenons belonging to the classes Potametea and Lemnetea minoris were noted in the u³awy Wiœlane region during last 30 years. Aquatic plant communities occur within the whole analyzed area, although most of them are located in the eastern part, i. e. in the surroundings of the Druzno lake, Elbl¹g and Nowy Dwór Gdañski. Fewer localities were found in the central part and only several, scattered localities were noted close to the western border of the analyzed area. The most frequent water plant communities of the u³awy Wiœlane are: Hydrocharitetum morsus-ranae, Ceratophylletum demersi, Nupharo-Nymphaeetum albae, Hottonietum palustris and Elodeetum canadensis. Also the associations of pleustonic plants, such as: Lemnetum trisulcae, Spirodeletum polyrhizae, Lemnetum gibbae, Wolffietum arrhizae and Lemno minoris-salvinietum natantis occur commonly. The most valuable fragment of the region is the Druzno lake, where the highest number of water plant communities is concentrated, among others the large-area patches of Nymphoidetum peltatae. Distribution and commonness of plant communities is a result of the specific hydrographic network and human impact. Anthroporessure is mainly connected with watercourse regulations and maintenance of artificial watercources as well as agricultural use of the adjacent area. KEY WORDS: vegetation, aquatic plant communities, the u³awy Wiœlane region, northern Poland AFRANOWICZ-CIEŒLAK R., KOZIURA A Wspó³czesne zbiorowiska wodne na u³awach Wiœlanych zasoby, rozmieszczenie i zagro enie. Acta Bot. Cassub. 10: 7-34.

2 8 Renata Afranowicz-Cieœlak, Aleksandra Koziura Wprowadzenie u³awy Wiœlane s¹ jednym z najm³odszych regionów Polski. To obszar powsta³y ok. 6 tysiêcy lat temu, w wyniku akumulacyjnej dzia³alnoœci Wis³y (Augustowski 1976). Wystêpuj¹ tu rozleg³e obszary depresyjne, które zosta³y przystosowane g³ównie do rolniczego u ytkowania, poprzez zmiany stosunków wodnych. Wspó³czeœnie efektem tych przekszta³ceñ jest gêsta sieæ kana³ów i rowów melioracyjnych. Ponadto istotnym elementem sieci hydrograficznej s¹ równie naturalne cieki, a wœród nich zw³aszcza wiêksze rzeki, takie jak: Wis³a, Nogat i Szkarpawa oraz jezioro Druzno. Przekszta³cenia warunków wodnych zwi¹zane z ingerencj¹ cz³owieka zapocz¹tkowane zosta³y ju pod koniec XII wieku. Podejmowano wówczas pierwsze prace, umo liwiaj¹ce zagospodarowanie yznych gleb, które nastêpnie od XIV wieku wykorzystywano do celów rolniczych. Obszary osuszano i odwadniano, rzeki by³y regulowane, kanalizowane i obwa³owywane, a nastêpnie budowano kana³y i rowy oraz infrastrukturê melioracyjn¹ (Augustowski 1976; Cebulak 1976; Drwal, Go³êbiewski 2002). Wielowiekowe zmiany, naturalne i antropogeniczne, zachodz¹ce na terenie u³aw Wiœlanych, objê³y nie tylko sieæ wodn¹, ale tak e jego szatê roœlinn¹. Silnie rozwiniêta sieæ cieków naturalnych i sztucznych stworzy³a korzystne warunki dla wystêpowania flory i roœlinnoœci wodnej. Stosunkowo niewiele jest jednak danych dotycz¹cych flory i roœlinnoœci wodnej u³aw Wiœlanych. Najstarsze badania botaniczne obejmowa³y g³ównie jezioro Druzno. Pierwsze wzmianki o szacie roœlinnej tego akwenu pojawi³y siê w XVII wieku (por. Lenczewski 1955), a nastêpne by³y to badania niemieckich botaników, pochodz¹ce z XIX w. (por. Lenczewski 1955, 1957 i cytowana tam literatura) oraz monografia Schulza (1941) o roœlinnoœci tego jeziora. PóŸniejsze prace to: Mowszowicza (1954), Lenczewskiego (1955, 1957), Kluszczyñskiej i Szmei (1979), a tak e najnowsze: Buliñskiego (1998) oraz Markowskiego i in. (2002). Informacje o szacie roœlinnej wód u³aw znajduj¹ siê tak e w opracowaniach ogólnopolskich lub regionalnych, które poœwiêcone s¹ poszczególnym gatunkom i/lub zbiorowiskom: Celiñski (1954), Olaczek i Krzywañski (1970), K³osowski (2001), Œroda i in. (2002) oraz Afranowicz (2007). Dane o zbiorowiskach wodnych cieków ca³ego terenu u³aw Wiœlanych lub wybranych jego czêœci zawieraj¹ prace Œrody (1991a, b, c, 1995, 2000a, b) i Afranowicz (2004, 2009). Celem pracy jest zestawienie wspó³czesnych danych literaturowych o zbiorowiskach wodnych u³aw Wiœlanych oraz poznanie ich przestrzennego rozpowszechnienia na rozpatrywanym obszarze. 1. Teren badañ Teren badañ obejmuje aluwialn¹ równinê delty Wis³y o powierzchni oko³o 1700 km 2 (Augustowski 1976) (ryc. 1). W regionalizacji fizycznogeograficznej

3 Wspó³czesne zbiorowiska wodne na u³awach Wiœlanych zasoby... 9 Ryc. 1. Lokalizacja terenu badañ 1 granica u³aw Wiœlanych, 2 rzeki, 3 miejscowoœci Fig. 1. Location of the study area 1 the boundary of the u³awy Wiœlane region, 2 rivers, 3 localities Polski obszar ten wyodrêbniony jest jako mezoregion u³aw Wiœlanych (Kondracki 2001). Charakterystycznym elementem wyró niaj¹cym obszar u³aw od innych regionów Polski jest gêsta sieæ rowów i kana³ów melioracyjnych (por. Czarnecka i in. 1987). Tworz¹ one uk³ad sztuczny, który wraz z sieci¹ cieków naturalnych, kszta³tuje stosunki wodne w delcie Wis³y. Wœród cieków naturalnych najwa niejsz¹ rzek¹ jest Wis³a. Posiada³a ona w przesz³oœci dwa ramiona, które odprowadza³y wody do Zalewu Wiœlanego. Od momentu utworzenia sztucznego kana³u pod Œwibnem w 1895 roku, zwanego Przekopem Wis³y, wody Wis³y kierowane s¹ bezpoœrednio do Zatoki Gdañskiej. Inne wiêksze i œrednie rzeki u³aw to: Nogat, Szkarpawa, Tuga, Mot³awa, Radunia, Œwiêta, Elbl¹g i Fiszewka. S¹ one w przewa aj¹cej mierze skanalizowane, a ich odp³yw jest regulowany sztucznie (Szukalski 1975; Cyberski, Mikulski 1976).

4 10 Renata Afranowicz-Cieœlak, Aleksandra Koziura System melioracyjny tworz¹ kana³y i rowy melioracyjne wraz z budowlami i urz¹dzeniami wodnymi. Nie jest on jednolity ze wzglêdu na funkcje, gdy zale nie od potrzeb s³u y do nawadniania lub odwadniania terenu (Drwal, Go³êbiewski 2002). Sieæ melioracyjna spe³nia bardzo wa n¹ rolê w regulacji stosunków wodnych, st¹d jest silnie rozbudowana: suma d³ugoœci wszystkich kana³ów to km, a rowów bocznych km (Kondracki 2001). W sk³ad wód powierzchniowych badanego terenu wchodzi tak e jezioro Druzno. Pierwotnie by³a to p³ytka zatoka zalewu, a obecnie stanowi pozosta³oœæ po dawnym jej zasiêgu. G³êbokoœæ maksymalna jeziora wynosi 1,25 m, a mi¹ szoœæ osadów siêga kilkunastu metrów. Ponadto jest to zbiornik silnie zeutrofizowany (Domachowski 1997; Borowiak, Borowiak 2002). Gleby badanego terenu zwi¹zane s¹ z aluwiami rzecznymi nanoszonymi przez Wis³ê. Najwiêksz¹ powierzchniê zajmuj¹ tu mady rzeczne (tzw. mady u³awskie), które nale ¹ do najurodzajniejszych gleb w Polsce (Witek 1976). 2. Materia³ i metody W pracy wykorzystano wszystkie dostêpne wspó³czesne Ÿród³a publikowane i niepublikowane, zawieraj¹ce informacje o stanowiskach zespo³ów lub zbiorowisk na obszarze u³aw Wiœlanych. Za stanowisko przyjêto lokalizacjê geograficzn¹ wystêpowania danego zbiorowiska. Poszczególne notowania stanowisk zlokalizowano w sieci kwadratów ATPOL (por. Zaj¹c 1978). Stwierdzono wystêpowanie zbiorowisk w 23 kwadratach (10x10 km): DA81, DA91-DA95, DB01-DB05, DB11-DB16, DB21-26, które podzielone zosta³y na podkwadraty (5x5 km), zgodnie z metodyk¹ przyjêt¹ w pracy Markowskiego i Buliñskiego (2004). Stanowiska fitocenoz roœlinnoœci wodnej zanotowano w 59 podkwadratach. Stanowisko obejmuj¹ce kilka s¹siaduj¹cych podkwadratów zosta³o w wykazie stanowisk napisane z ukoœnikiem, a na mapach przedstawiaj¹cych rozmieszczenie stanowisk ka dy podkwadrat zosta³ oznaczony kropk¹. W przypadku nielicznych notowañ niemo liwa by³a dok³adna lokalizacja zbiorowisk, ze wzglêdu na zbyt ogólnikow¹ informacjê o miejscu ich wystêpowania. Wówczas dane te uwzglêdnione zosta³y na koñcu wykazu stanowisk danego zbiorowiska i poprzedzone s³owem: ogólnie. Okreœlony zosta³ tak e stopieñ rozpowszechnienia zbiorowisk odnotowanych na badanym terenie wg przedstawionej poni ej skali czêstoœci: zbiorowiska rzadkie notowane do 5 razy, zbiorowiska doœæ czêste notowane od 6 do 15 razy, zbiorowisko czêste podawane z 16 i wiêcej miejsc wystêpowania. Nomenklaturê poszczególnych jednostek syntaksonomicznych roœlinnoœci wodnej przyjêto g³ównie za Matuszkiewiczem (2005), a w przypadku Wolffietum arrhizae za Tomaszewiczem (1979). Ponadto pozosta³e zespo³y roœlinne nie uwzglêdnione w w/w pracy Matuszkiewicza oraz zbiorowiska roœlinne o nieokreœlonej pozycji syntaksonomicznej, podane zosta³y zgodnie z informacj¹ przedsta-

5 Wspó³czesne zbiorowiska wodne na u³awach Wiœlanych zasoby wion¹ przez autorów materia³ów Ÿród³owych, tj. Œrody (1991b, c, 2000b) oraz Markowskiego i in. (2002), jak równie wed³ug tych autorów przyporz¹dkowano zbiorowiska do wy szych syntaksonów. W wykazie stanowisk zbiorowisk roœlinnych zastosowano nastêpuj¹ce skróty: brz. brzeg, k. ko³o, m. miejscowoœæ, nat. naturalny, rz. rzeka i st. starorzecze. 3. Wyniki 3.1. Wykaz zbiorowisk roœlinnych Na badanym terenie stwierdzono wystêpowanie 27 zespo³ów i 5 zbiorowisk roœlinnoœci wodnej. Ich wykaz przedstwiono poni ej. Klasa: Lemnetea minoris R. Tx Rz¹d: Lemnetalia minoris R. Tx Zwi¹zek: Lemnion gibbae R. Tx. et A. Schwabe 1974 in R. Tx Zespó³: Lemnetum gibbae Miyaw. et J. Tx Spirodeletum polyrhizae (Kelhofer 1915) W. Koch 1954 em. R. Tx. Et A. Schwabe 1974 in R. Tx Zwi¹zek: Riccio fluitantis-lemnion trisulcae R. Tx. et A. Schwabe 1974 in R. Tx Zespó³: Lemnetum trisulcae (Kelhofer 1915) Knapp et Stoffers 1962 Zwi¹zek: Lemno minoris-salvinion natantis Slavniæ 1956 em. R. Tx. et A. Schwabe 1981 Zespó³: Lemno minoris-salvinietum natantis (Slavniæ 1956) Korneck 1959 Zwi¹zek: Lemnion minoris W. Koch et R. TX Zespó³: Wolffietum arrhizae Miyaw. et. J. Tx Klasa: Potametea R. Tx. et Prsg Rz¹d: Potametalia Koch 1926 Zwi¹zek: Potamion Koch 1926 em. Oberd Zespó³: Potametum nitentis Koch 1926 Potametum pectinati Carstensen 1955 Potametum trichoidis Freitag, Markus et Schwippl 1958 Parvopotamo-Zannichellietum Koch 1926 Ranunculetum circinati (Bennema et West. 1943) Segal 1965 Elodeetum canadensis (Pign. 1953) Pass Ceratophylletum demersi Hild Myriophylletum spicati Soe 1927 Potametum alpini Br.-Bl Potametum lucentis Hueck 1931 Potametum perfoliati Koch 1926 em. Pass Potametum crispi Soó 1927

6 12 Renata Afranowicz-Cieœlak, Aleksandra Koziura Potametum friesi Tomasz Zbiorowisko z Potamogeton pusillus Zbiorowisko z Ceratophyllum demersum i Utricularia vulgaris Zbiorowisko z Utricularia vulgaris Zbiorowisko z Zannichellia palustris Zwi¹zek: Nymphaeion Oberd Zespó³: Hydrocharitetum morsus-ranae Langendonck 1935 Potametum natantis Soó 1923 Myriophylletum verticillati Soó 1927 Nupharo-Nymphaeetum albae Tomasz Nymphoidetum peltatae (All. 1922) Bellot 1951 Polygonetum natantis Soó 1927 Potametum obtusifolii (Carst. 1954) Segal 1965 Zwi¹zek: Hottonion Segal 1964 Zespó³: Hottonietum palustris R. Tx Zbiorowisko z Batrachium aquatile Zwi¹zek: Ranunculion fluitantis Neuhäusl 1959 Zespó³: Ranunculetum fluitantis Allorge Charakterystyka i rozmieszczenie zbiorowisk wodnych Zespó³: Lemnetum gibbae Miyaw. et J. Tx Na u³awach Wiœlanych fitocenozy Lemnetum gibbae notowano czêsto, zw³aszcza w kana³ach i ciekach naturalnych, a na obszarze rezerwatu Jezioro Dru no jest zbiorowiskiem rzadkim (por. Œroda 1991a, 2000a; Markowski i in. 2002; Afranowicz 2004) (ryc. 2.I). Wykaz stanowisk: DA91b: 0,75 km na NE od PGR Koszwa³y, ciek nat. (Afranowicz 2004); DA91d: 1,25 na SE od Mirocina, ciek nat. (Afranowicz 2004); Woc³awy, kana³ (Afranowicz 2004); DA93c: 3 km na SE od u³awki, kana³ (Afranowicz 2004); DB01a: 0,5 na S od Grabiny-Zameczek, ciek nat. (Afranowicz 2004); DB04d/DB05c/DB15a: polder Fiszewka-F (czêœæ N) i Fiszewka-S, kana³y (Œroda 2000a); DB05c: polder Fiszewka-S Janowo, kana³ (Œroda 1991a); polder Fiszewka-S Bielnik, rowy (Œroda 1991a); DB14b: Nogatowo, kana³ (Œroda 1991a); DB15b: NE czêœæ rezerwatu Jezioro Dru no, kana³y (Markowski in. 2002); DB15d: Krzewsk, kana³ (Œroda 1991a); DB24b: 1,25 km na SE od Z³otowa, kana³ (Afranowicz 2004); 0,1 km na SE od Szaleñca, ciek nat. (Afranowicz 2004); DB25b: Nowe Dolno, kana³ (Œroda 1991a); DB25d: 0,5 km na NE od Brudzêd, ciek nat. (Afranowicz 2004). Zespó³: Spirodeletum polyrhizae (Kelhofer 1915) W. Koch 1954 em. R. Tx. et A. Schwabe 1974 in R. Tx Spirodeletum polyrhizae jest jedym z najbardziej rozpowszechnionych zbiorowisk roœlin pleustonowych w wodach u³awskich (ryc. 2.II). Wystêpuje g³ównie w sztucznych i naturalnych ciekach (por. Afranowicz 2004).

7 Wspó³czesne zbiorowiska wodne na u³awach Wiœlanych zasoby Ryc. 2. Rozmieszczenie stanowisk zbiorowisk roœlinnych na obszarze u³aw Wiœlanych: I Lemnetum gibbae, II Spirodeletum polyrhizae, III Lemnetum trisulcae, IV Lemno minoris- Salvinietum natantis Fig. 2. Distribution of localities of plant communities within the u³awy Wiœlane region: I Lemnetum gibbae, II Spirodeletum polyrhizae, III Lemnetum trisulcae, IV Lemno minoris- Salvinietum natantis Wykaz stanowisk: DA94c: 1,25 km na SW od PGR Che³mek, ciek nat. (Afranowicz 2004); DA94d: 2,75 km na N od Marzêcina, kana³ (Afranowicz 2004); 1 km na N od PGR Wê owiec, rów (Afranowicz 2004); 1,6 km na N od Marzêcina, kana³ (Afranowicz 2004); DB01a: 0,5 km na S od Grabiny-Zameczek, ciek nat. (Afranowicz 2004); DB01d: 0,5 km na N od Suchego Dêbu, ciek nat. (Afranowicz 2004); DB04a: Orliniec, ciek nat. (Afranowicz 2004); 1,5 km na N od Orlica, kana³ (Afranowicz 2004); DB13d: m. Janówka, ciek nat. (Afranowicz 2004); DB15b/d/DB16a/c/DB25b/DB26a: rezerwat Jezioro Dru no, zatoki jeziora oraz kana³y (Markowski i in. 2002); DB15c: 1,5 km na N od Zwierzeñskich Pól, ciek nat. (Afranowicz 2004); DB15d: 0,12 km na SW od Jurandowa, rów (Afranowicz 2004); DB24b: 0,3 km na W od Szaleñca, ciek nat. (Afranowicz 2004); DB25b: rz.

8 14 Renata Afranowicz-Cieœlak, Aleksandra Koziura Dzierzgonka (Afranowicz 2004). Ogólnie: u³awy Wiœlane, rowy, kana³y, stawy, rz. Nogat (Œroda 1991a). Zespó³: Lemnetum trisulcae (Kelhofer 1915) Knap et Stoffers 1962 Na u³awach fitocenozy zespo³u Lemnetum trisulcae wystêpuj¹ czêsto (ryc. 2.III), g³ównie w kana³ach i rowach melioracyjnych, rzadko w naturalnych ciekach. Liczne miejsca wystêpowania znajduj¹ siê rownie w wodach rezerwatu Jezioro Dru no (por. Markowski i in. 2002). Wykaz stanowisk: DA81d: Sobieszewo, kana³ (Afranowicz 2004); DA94b: 2,1 km na NE od Kobylej Kêpy, ciek nat. (Afranowicz 2004); DA94c: 2 km na NW od Marzêcina, kana³ (Afranowicz 2004); 1,25 km na SW od PGR Che³mek, ciek nat. (Afranowicz 2004); DA95c: 1 km na N od Cieplic I, rów (Afranowicz 2004); DB04a: Orliniec, rów (Afranowicz 2004); DB05c: 0,5 km na W od Kazimierzowa, kana³ (Afranowicz 2004); DB12c: 0,75 km na S od Lichnówki, rów (Afranowicz 2004); DB14d: 2,75 km na NE od Z¹browa, kana³ (Afranowicz 2004); DB15a: 0,7 km na N od Raczków Elbl¹skich, rów (Afranowicz 2004); 1,3 km na S od Karczowisk Górnych, rów (Afranowicz 2004); 0,6 km na S od Helenowa, ciek nat. (Afranowicz 2004); DB15b/d/DB16a/c/DB25b/DB26a: rezerwat Jezioro Dru no, zatoki jeziora oraz kana³y (Markowski i in. 2002); DB15c: 1,75 km na SW od m. Jezioro, rów (Afranowicz 2004); DB25a: 0,25 km na N od Zwierzna, kana³ (Afranowicz 2004); 0,25 km na SE od Ró an, kana³ (Afranowicz 2004); DB25b: 0,6 km na NE od Rachowa, rów (Afranowicz 2004); 0,5 km na SW od Rachowa, kana³ (Afranowicz 2004). Zespó³: Lemno minoris-salvinietum natantis (Slavniæ 1956) Korneck 1959 Na badanym terenie u³aw Wiœlanych stanowiska Lemno minoris-salvinietum natantis zlokalizowane s¹ g³ównie w ma³ych i du ych ciekach naturalnych, rzadziej w rowach melioracyjnych i kana³ach (por. Afranowicz 2004) (ryc. 2.IV). Wykaz stanowisk: DA93c: 1,6 km na SW od PGR Szkarpawa, rów (Afranowicz 2004); DA94c: Os³onka, ciek nat. (Afranowicz 2004); 1 km na NW od Stobca, rów (Afranowicz 2004); DA95c: 1 km na SE od Nowotek, ciek nat. (Afranowicz 2004); DB03a: Stare Babki, kana³ (Afranowicz 2004); DB03b: Nowy Dwór Gdañski, ciek nat. (Afranowicz 2004); DB04a: 1,5 km na N od Orlica, kana³ (Afranowicz 2004); DB13d: m. Janówka, ciek nat. (Afranowicz 2004); DB14d: 1,5 km na N od Gronowa Elbl¹skiego, ciek nat. (Afranowicz 2004); DB15b/d/DB16a/c/DB25b/ DB26a: rezerwat Jezioro Dru no, N czêœæ jeziora oraz kana³y (Markowski i in. 2002); DB15c: 1,5 km na NW od m. Jezioro, ciek nat. (Afranowicz 2004); DB25a: 0,3 km na S od m. Zdroje, ciek nat. (Afranowicz 2004); DB25b: 0,75 km na SW od m. Nowe Dolno, rów (Afranowicz 2004). Zespó³: Wolffietum arrhizae Miyaw. et. Tx Na terenie u³aw opisano dotychczas nieliczne stanowiska tego zespo³u. Jego wystêpowanie zwi¹zane jest g³ównie z kana³ami i rowami melioracyjnymi (por. Œroda 1991a; Afranowicz 2004) (ryc. 3.I).

9 Wspó³czesne zbiorowiska wodne na u³awach Wiœlanych zasoby Ryc. 3. Rozmieszczenie stanowisk zbiorowisk roœlinnych na obszarze u³aw Wiœlanych: I Wolffietum arrhizae, II Potametum nitentis, III Potametum pectinati, IV Potametum trichoidis Fig. 3. Distribution of localities of plant communities within the u³awy Wiœlane region: I Wolffietum arrhizae, II Potametum nitentis, III Potametum pectinati, IV Potametum trichoidis Wykaz stanowisk: DA93b: 1 km na SE od Stegna, ciek nat. (Afranowicz 2004); DB04d/DB05c: polder Fiszewka-S, kana³ oraz rowy (Œroda 2000a); DB05c: polder Fiszewka-S, k. Bielnika, kana³ oraz sadzawka przy Kanale Jagielloñskim (Œroda 1991a); DB14c: 0,8 km na N od PGR Kaczynos I, kana³ (Afranowicz 2004); DB14d: Oleœno, rów (Afranowicz 2004); DB15c: 1,6 km na NE od Gronowa Elbl¹skiego, kana³ (Afranowicz 2004); 1,75 km na SW od m. Jezioro, rów (Afranowicz 2004); 1,8 km na SW od m. Jezioro, kana³ (Afranowicz 2004); DB16c: k. Wêziny, kana³ (Œroda 1991a). Zespó³: Potametum nitentis Koch 1926 Na u³awach zespó³ ten notowany jest doœæ czêsto (ryc. 3.II), g³ównie w stawach i kana³ach, rzadziej w ciekach naturalnych i starorzeczach (por. Œroda 1991b, 1995, 2000b).

10 16 Renata Afranowicz-Cieœlak, Aleksandra Koziura Wykaz stanowisk: DA93d/DA94c: k. Stobca, kana³y (Œroda 1991b); DB04a: k. Orliñca, kana³y (Œroda 1991b); DB04d, DB05c: polder Fiszewka-S, kana³y (Œroda 2000b); DB14a: Rakowo, stawy (Œroda 1991b); DB14b: Nogatowo, stawy (Œroda 1991b); DB22a/c: M¹towy Wielkie, stawy (Œroda 1991b); DB22c/d: k. Pogorza³ej Wsi, stawy (Œroda 1991b). Ogólnie: u³awy Wiœlane, stawy, st., nat. i sztuczne cieki (Œroda 1995). Zespó³: Potametum pectinati Carstensen 1955 Z obszaru u³aw fitocenozy tego zespo³u podawane by³y czêsto (ryc. 3.III), gdzie tworz¹ stabilne fitocenozy przede wszystkim w kana³ach, rzadziej w ciekach naturalnych (por. Œroda 1991b, 2000b; Afranowicz 2004). Wykaz stanowisk: DA81c: 0,25 km na N od Przejazdowa, ciek nat. (Afranowicz 2004); DB04d/DB05c: polder Fiszewka-S, kana³y (Œroda 2000b); DB12b, d: Tropiszewo, rz. Œwiêta (Œroda 1991b); DB12c: 1,5 km na NE od Szymankowa, kana³ (Afranowicz 2004); DB12d: 1 km na NE od Staryni, ciek nat. (Afranowicz 2004); DB15b/d/DB16a/c/DB25b/DB26a: rezerwat Jezioro Dru no (Markowski i in. 2002); DB22a/c: M¹towy Wielkie, stawy (Œroda 1991b). Zespó³: Potametum trichoidis Freitag, Markus et Schwippl 1958 Potametum trichoides na badanym terenie wystêpuje doœæ czêsto (ryc. 3.IV), przewa nie w kana³ach, a pojedyncze stanowiska notowano tak e w zbiornikach naturalnych (por. Œroda 1991b, 1995, 2000b). Wykaz stanowisk: DA94a: Grochowo III, kana³y (Œroda 1991b); DB04d/ DB05c/DB15a: polder Fiszewka-F (czêœæ N) i Fiszewka-S, kana³y (Œroda 2000b); DB05a: Kêpiny Ma³e, st. Nogatu (Œroda 1991b); DB13c/d: Lasowice Wielkie, kana³y (Œroda 1991b); DB15d: Krzewsk, kana³y (Œroda 1991b); DB16c: D³u yna, kana³y (Œroda 1991b); DB22c/d: k. Pogorza³ej Wsi, rz. Œwiêta (Œroda 1991b); DB25a/b/c: Kêpniewo, kana³y (Œroda 1991b). Ogólnie: u³awy Wiœlane, kana³y (Œroda 1995). Zespó³: Parvopotamo-Zannichellietum Koch 1926 Jedyne stanowisko Parvopotamo-Zannichellietum na u³awach Wiœlanych zanotowano na terenie rezerwatu Jezioro Dru no (por. Markowski i in. 2002) (ryc. 4.I). Wykaz stanowisk: DB16c: rezerwat Jezioro Dru no, k. ó³wiñca, zatoka k. ujœcia rz. Dzierzgoñ (Markowski i in. 2002). Zespó³: Ranunculetum circinati (Bennema et. West. 1943) Segal 1965 Na badanym obszarze fitocenozy Ranunculetum circinati wystêpuj¹ przede wszystkim w naturalnych ciekach i kana³ach, rzadziej w stawach (por. Œroda 1991b, 2000b; Afranowicz 2004) (ryc. 4.II). Wykaz stanowisk: DA92a: 0,3 km na SE od Sobieszewka, ciek nat. (Afranowicz 2004); DA92b: 0,75 km na E od Przemys³awowa, ciek nat. (Afranowicz 2004); DA94c: PGR Che³mek, ciek nat. (Afranowicz 2004); DB05c: polder Fisze-

11 Wspó³czesne zbiorowiska wodne na u³awach Wiœlanych zasoby Ryc. 4. Rozmieszczenie stanowisk zbiorowisk roœlinnych na obszarze u³aw Wiœlanych: I Parvopotamo-Zannichellietum, II Ranunculetum circinati, III Elodeetum canadensis, IV Ceratophylletum demersi Fig. 4. Distribution of localities of plant communities within the u³awy Wiœlane region: I Parvopotamo-Zannichellietum, II Ranunculetum circinati, III Elodeetum canadensis, IV Ceratophylletum demersi wka-s Bielnik, kana³y (Œroda 1991b); Bielnik II, kana³ (Œroda 2000b); 0,75 km na W od PGR Nowakowo I, ciek nat. (Afranowicz 2004); DB14a: Rakowo, stawy (Œroda 1991b); DB15b/d/DB16a/c/DB25b/DB26a: rezerwat Jezioro Dru no, p³ytkie miejsca w jeziorze (Markowski i in. 2002); DB22c/d: k. Pogorza³ej Wsi, stawy (Œroda 1991b); DB25b: m. Krzy k. Nowego Dolna, kana³y (Œroda 1991b). Zespó³: Elodeetum canadensis (Pign. 1953) Pass Na terenie u³aw Wiœlanych fitocenozy Elodeetum canadensis wystêpuj¹ pospolicie (ryc. 4.III), g³ównie w ma³ych kana³ach i naturalnych ciekach, rzadziej w rowach melioracyjnych (por. Œroda 1991b, 2000b; Afranowicz 2004). Wykaz stanowisk: DA91c: 1,25 km na SW od Woc³aw, ciek nat. (Afranowicz 2004); DA93d: 1,25 km na S od Rybiny, kana³ (Afranowicz 2004); DA94d: 1,5 km

12 18 Renata Afranowicz-Cieœlak, Aleksandra Koziura na NE od Dublewa, rów (Afranowicz 2004); DB02c: 0,5 km na NE od Pordenowa, kana³ (Afranowicz 2004); DB04a: 1,5 km na NE od Solnicy, rów (Afranowicz 2004); DB04b: 0,8 km na SW od Kêpin Ma³ych, ciek nat. (Afranowicz 2004); DB04d: 0,4 km na S od Józefowa, kana³ (Afranowicz 2004); DB04d/DB05c/DB15a: polder Fiszewka-F (czêœæ N) i Fiszewka-S, kana³y i rowy, (Œroda 2000b); DB05c: 2 km na N od Kazimierzowa, ciek nat. (Afranowicz 2004); 0,5 km na S od PGR Adamowo, kana³ (Afranowicz 2004); DB13c: 0,25 km na E od Tragamina, kana³ (Afranowicz 2004); DB14c: 1,5 km na N od Kaczynosu, kana³ (Afranowicz 2004); DB15a: 2 km na N od Raczków Elbl¹skich, kana³ (Afranowicz 2004); DB15b/d/DB16a/c/ DB25b/DB26a: rezerwat Jezioro Dru no (Markowski i in. 2002); DB24a: 1,5 km na SW od Krzy anowa, ciek nat. (Afranowicz 2004); 0,6 na SE od Z³otowa, kana³ (Afranowicz 2004); DB25a: 0,25 km na SE od Ró an, kana³ (Afranowicz 2004). Ogólnie: u³awy Wiœlane, kana³y, rz., st., stawy i rowy (Œroda 1991b). Zespó³: Ceratophylletum demersi Hild Jest to bardzo pospolite zbiorowisko na obszarze u³aw Wiœlanych (ryc. 4.IV). Fitocenozy rozwijaj¹ siê tu przewa nie w kana³ach, ma³ych ciekach naturalnych i rowach melioracyjnych (por. Œroda 1991b, 2000b; Afranowicz 2004). Wykaz stanowisk: DA92b: 1,25 km na NE od u³awek, rów (Afranowicz 2004); DA93c: 1,6 km na SW od PGR Szkarpawa, rów (Afranowicz 2004); DA93d: 1 km na W od PGR Nowotna, rów (Afranowicz 2004); DB01a: 0,5 km od m. Grabiny-Zameczek, ciek nat. (Afranowicz 2004); 0,5 km na S od Suchego Dêbu, ciek nat. (Afranowicz 2004); DB04d/DB05c/DB15a: polder Fiszewka-F (czêœæ N) i Fiszewka-S, kana³y (Œroda 2000b); DB13d: 0,75 km na SE od Lasowic Ma³ych, kana³ (Afranowicz 2004); 2 km na S od Lasowic Ma³ych, ciek nat. (Afranowicz 2004); DB14b: 0,8 km na N od Jeg³ownika, rów (Afranowicz 2004); DB14c: 1,3 km na NW od Fiszewa, 1,4 km na NW od Z¹browa, ciek nat. (Afranowicz 2004); 1,5 km na N od Kaczynosu, kana³ (Afranowicz 2004); DB14d: 1,5 km od Gronowa Elbl¹skiego, ciek nat. (Afranowicz 2004); DB15b/d/DB16a/c/DB25b/ DB26a: rezerwat Jezioro Dru no i kana³y (Markowski i in. 2002); DB15c: 1,25 km na N od Gronowa Elbl¹skiego, rów (Afranowicz 2004); 1,6 km na NE od Gronowa Elbl¹skiego, kana³ (Afranowicz 2004); DB24a: 0,6 km na SE od Z³otowa, kana³ (Afranowicz 2004); 1,5 km na SW od Krzy anowa, ciek nat. (Afranowicz 2004); DB25a: 0,25 km na N od Zwierzna, kana³ (Afranowicz 2004); 0,25 km na SE od Ró an, kana³ (Afranowicz 2004); DB25b: Markusy, rów (Afranowicz 2004); DB25d: 0,5 km na NW od Brudzêd, kana³ (Afranowicz 2004); DB25d: 0,5 km na NE od Brudzêd, ciek nat. (Afranowicz 2004). Ogólnie: u³awy Wiœlane, kana³y, stawy, st., rz. i ich œlepe odnogi (Œroda 1991b). Zespó³: Myriophylletum spicati Soe 1927 Nieliczne stanowiska Myriophylletum spicati na u³awach zanotowano w jeziorze Druzno oraz w kanale i cieku naturalnym (por. Markowski i in. 2002; Afranowicz 2004) (ryc. 5.I).

13 Wspó³czesne zbiorowiska wodne na u³awach Wiœlanych zasoby Ryc. 5. Rozmieszczenie stanowisk zbiorowisk roœlinnych na obszarze u³aw Wiœlanych: I Myriophylletum spicati, II Potametum alpini, III Potametum lucentis, IV Potametum perfoliati Fig. 5. Distribution of localities of plant communities within the u³awy Wiœlane region: I Myriophylletum spicati, II Potametum alpini, III Potametum lucentis, IV Potametum perfoliati Wykaz stanowisk: DA92b: 0,75 km na E od m. Przemys³aw, ciek nat. (Afranowicz 2004); DB14c: 0,8 km na N od PGR Kaczynos I, kana³ (Afranowicz 2004); DB15b/d/DB16a/c/DB25b/DB26a: rezerwat Jezioro Dru no (Markowski i in. 2002). Zespó³: Potametum alpini Br.-Bl Jedyne stanowisko tego zbiorowiska na u³awach zanotowano w Wiœle Królewieckiej (por. Œroda 1991b) (ryc. 5.II). Wykaz stanowisk: DA93d: Rybina, prawobrze ny odcinek Wis³y Królewieckiej (Œroda 1991b). Zespó³: Potametum lucentis Hueck 1931 Zbiorowisko Potametum lucentis na u³awach notowane jest doœæ czêsto (ryc. 5.III). Ma stanowiska zarówno w naturalnych rzekach, stawach i starorzeczach,

14 20 Renata Afranowicz-Cieœlak, Aleksandra Koziura jak równie sztucznych kana³ach (por. Œroda 1991b; Markowski i in. 2002; Afranowicz 2004). Wykaz stanowisk: DA93d/DA94c: Stobiec, st. Tugi (Œroda 1991b); DA94a: k. Rybiny, rz. Wis³a Królewiecka (Œroda 1991b); DA95c: Cieplice, Kana³ Cieplicówka (Œroda 1991b); 0,75 km na NE od Cieplic II, kana³ (Afranowicz 2004); DB04b: Stobna, stawy (Œroda 1991b); DB05a: Kêpa Rybacka, rz. Nogat (Œroda 1991b); DB05c: 0,75 km na W od PGR Nowakowo I, ciek nat. (Afranowicz 2004); DB11b: k. Tczewa, stawy (Œroda 1991b); DB15b/d/DB16a/c/DB25b/DB26a: rezerwat Jezioro Dru no, jezioro oraz rz. i kana³y (Markowski i in. 2002); DB15d: 1,8 km na S od urawca, kana³ (Afranowicz 2004); DB25a: k. Zwierzna, rz. Balewka (Œroda 1991b). Zespó³: Potametum perfoliati Koch 1926 em. Pass Na u³awach fitocenozy Potametum perfoliati wystêpuj¹ stosunkowo rzadko (ryc. 5.IV), a nieliczne ich stanowiska zanotowano w kana³ach i stawach rybnych (por. Œroda 1991b). Wykaz stanowisk: DB05a: Kêpa Rybacka, rz. Nogat i Kana³ Cieplicówka (Œroda 1991b); DB22a/c: M¹towy Wielkie, stawy (Œroda 1991b); DB23a: k. Malborka, kana³ (Œroda 1991b). Zespó³: Potametum crispi Soó 1927 Na u³awach fitocenozy Potametum crispi rozwijaj¹ siê doœæ czêsto (ryc. 6.I), g³ównie w kana³ach i rowach melioracyjnych, a tak e stawach wiejskich (por. Œroda 2000b). Wykaz stanowisk: DA92d: Czerwone Budy, stawy (Œroda 1991b); DB04d/ DB05c: polder Fiszewka-F (czêœæ N) i Fiszewka-S, kana³y oraz rowy (Œroda 2000b); DB05c: polder Fiszewka-S Bielnik, polder Fiszewka-S Janowo, kana³y oraz rowy (Œroda 1991b); DB22a/c: M¹towy Wielkie, stawy (Œroda 1991b). Zespó³: Potametum friesi Tomasz Z obszaru u³aw Wiœlanych zespó³ Potametum friesi podawany jest z nielicznych stanowisk (ryc. 6.II), zlokalizowanych g³ównie w kana³ach (por. Œroda 1991b, 2000b; Afranowicz 2004). Wykaz stanowisk: DA91d: 1,5 km na SE od Mi³ocina, kana³ (Afranowicz 2004); DB05c: polder Fiszewka-S Bielnik Janowo, kana³ (Œroda 1991b; Œroda 2000b); DB15a: 1 km na N od Karczowisk Górnych, ciek nat. (Afranowicz 2004); DB15c: 1,8 km na SW od m. Jezioro, kana³ (Afranowicz 2004). Zbiorowisko z Potamogeton pusillus Zbiorowisko z Potamogeton pusillus opisywane by³o dotychczas jako fitocenozy z Potamogeton panormitanus ze wzglêdu na niejasn¹ pozycjê taksonomiczn¹ obu gatunków. Na u³awach jedyne odnotowane stanowisko wystêpuje w kanale o szybkim przep³ywie wody (por. Œroda 1991b) (ryc. 6.III). Wykaz stanowisk: DB16c: D³u yna, kana³ (Œroda 1991b).

15 Wspó³czesne zbiorowiska wodne na u³awach Wiœlanych zasoby Ryc. 6. Rozmieszczenie stanowisk zbiorowisk roœlinnych na obszarze u³aw Wiœlanych: I Potametum crispi, II Potametum friesi, III fitocenozy z Potamogeton pusillus, IV fitocenozy z Ceratophyllum demersum i Utricularia vulgaris Fig. 6. Distribution of localities of plant communities within the u³awy Wiœlane region: I Potametum crispi, II Potametum friesi, III phytocoenoses with Potamogeton pusillus, IV phytocoenoses with Ceratophyllum demersum and Utricularia vulgaris Zbiorowisko z Ceratophyllum demersum i Utricularia vulgaris Z obszaru u³aw Wiœlanych zbiorowisko to podawane by³o z jeziora Druzno (por. Markowski i in. 2001) (ryc. 6.IV). Wykaz stanowisk: DB16c: rezerwat Jezioro Dru no, ok. 1 km na E od przystani rybaków (Markowski i in. 2002). Zbiorowisko z Utricularia vulgaris Z obszaru u³aw Wiœlanych opisane zosta³y tylko dwa stanowiska tego zbiorowiska zlokalizowane w starorzeczu rzeki Nogat (por. Œroda 1991c) (ryc. 7.I). Wykaz stanowisk: DB04b/DB05a: Kêpiny Ma³e, st. Nogatu (Œroda 1991c).

16 22 Renata Afranowicz-Cieœlak, Aleksandra Koziura Ryc. 7. Rozmieszczenie stanowisk zbiorowisk roœlinnych na obszarze u³aw Wiœlanych: I fitocenozy z Utricularia vulgaris, II fitocenozy z Zannichellia palustris, III Hydrocharitetum morsus-ranae, IV - Potametum natantis Fig. 7. Distribution of localities of plant communities within the u³awy Wiœlane region: I phytocoenoses with Utricularia vulgaris, II phytocoenoses with Zannichellia palustris, III Hydrocharitetum morsus-ranae, IV Potametum natantis Zbiorowisko z Zannichellia palustris Na u³awach Wiœlanych zbiorowisko to odnotowano w stawach, gdzie na dwóch spoœród trzech stwierdzonych stanowisk wystêpuje Zannichellia palustris subsp. palustris (por. Œroda 1991b) (ryc. 7.II). Wykaz zbiorowisk: DA03a: Nogatowo, staw (Œroda 1991 b); DB03a: k. Mirówka, staw (Œroda 1991b); DB22a/c: M¹towy Wielkie, staw (Œroda 1991b). Zespó³: Hydrocharitetum morsus-ranae Langendonck 1935 Fitocenozy Hydrocharitetum morsus-ranae maj¹ bardzo liczne stanowiska na u³awach Wiœlanych (ryc. 7.III). Na badanym terenie zbiorowisko to notowano w ró nych typach cieków, rozpowszechnione jest ono tak e w rezerwacie Jezioro Dru no (por. Œroda 1991c, 2000b; Markowski i in. 2002; Afranowicz 2004).

17 Wspó³czesne zbiorowiska wodne na u³awach Wiœlanych zasoby Wykaz stanowisk: DA91d: Woc³awy, kana³ (Afranowicz 2004); DA93d/ DA94c: Stobiec, st. Tugi (Œroda 1991c); DA94c: 1 km na NW od Stobca, rów (Afranowicz 2004); DA94d: 1,2 km na N od PGR Wê owiec, ciek nat. (Afranowicz 2004); DA95c/DB05a: Kêpiny Wielkie, cieki (Œroda 1991c); DA95c/DB04b/ DB05a: Kêpiny Ma³e, cieki i st. (Œroda 1991c); DB02b: 1,25 km na NW od Marynowy, ciek nat. (Afranowicz 2004); DB03a: k. Mirówka, stawy (Œroda 1991c); DB03d: 1 km na NW od Myszewa, rów (Afranowicz 2004); DB04a: Orliniec, stawy (Œroda 1991c); DB04b: 1 km na SW od Stobna, ciek nat. (Afranowicz 2004); DB04d: 0,4 km na S od Józefowa, kana³ (Afranowicz 2004); DB04d/DB05c: Janowo, stawy (Œroda 1991c); DB04d/DB05c/DB15a: polder Fiszewka-F (czêœæ N) i Fiszewka-S, kana³y, rów (Œroda 2000b); DB05c: Bielnik, stawy (Œroda 1991c); DB13b: 0,75 km na S od PGR Myszewo oraz 0,8 km na S od PGR Myszewko, kana³ (Afranowicz 2004); DB14b: Nogatowo, stawy (Œroda 1991c); DB14d: 1,5 km na N od Gronowa Elbl¹skiego, ciek nat. (Afranowicz 2004); DB15a: 1 km na N od Karczowisk Górnych, ciek nat. (Afranowicz 2004); 0,7 km na N od Raczków Elbl¹skich, rów (Afranowicz 2004); 1,8 km na S od Karczowisk Górnych, kana³ (Afranowicz 2004); DB15b/d/DB16a/c/DB25b/DB26a: rezerwat Jezioro Dru no i okolice: wzd³u brz. rz. i kana³ów (Markowski i in. 2002); DB15d: Krzewsk, cieki (Œroda 1991c); 1,25 km na S od ukowa; 0,5 km na N od Wêgli, kana³ (Afranowicz 2004); DB16c: k. Wêziny, kana³y (Œroda 1991c); DB23a: Kamienica (Œroda 1991c); DB25a: 0,2 km na S od Ró an, rów (Afranowicz 2004); DB25b: 0,6 km na SE od Krzewska, kana³ (Afranowicz 2004); 0,75 km na SW od Nowego Dolna oraz 0,6 km na NE od Rachowa, rów (Afranowicz 2004); Balewo, ciek nat. (Afranowicz 2004). Ogólnie: Starza, st. Tugi (Œroda 1991c). Zespó³: Potametum natantis Soó 1923 Na badanym obszarze zbiorowisko Potametum natantis ma nieliczne stanowiska (ryc. 7.IV), przede wszystkim w kana³ach, stawach i w jeziorze Druzno, a rzadko w rowach melioracyjnych (por. Œroda 1991c, 2000b; Markowski i in. 2002; Afranowicz 2004). Wykaz stanowisk: DB02b: Leszkowy Wybudowania, kana³ (Afranowicz 2004); DB03d: 1 km na NW od Myszewa, rów (Afranowicz 2004); DB05c: polder Fiszewka-S Janowo, polder Fiszewka-S Adamowo, kana³y (Œroda 1991c, 2000b); DB15b/d/DB16a/c/DB25b/DB26a: rezerwat Jezioro Dru no (Markowski i in. 2002); DB15c: 1,25 km na N od Gronowa Elbl¹skiego, rów (Afranowicz 2004); DB21b: k. Mostu Knibawskiego, stawy (Œroda 1991c); DB22a/c: M¹towy Wielkie, stawy (Œroda 1991c); DB22c/d: k. Pogorza³ej Wsi, stawy (Œroda 1991c). Zespó³: Myriophylletum verticillati Soó 1927 Na u³awach Wiœlanych stanowiska zespo³u Myriophylletum verticillati stwierdzono g³ównie w rzekach i kana³ach, ponadto nieliczne notowania pochodz¹ z rezerwatu Jezioro Dru no (por. Œroda 1991c, 2000b; Markowski i in. 2002; Afranowicz 2004) (ryc. 8.I).

18 24 Renata Afranowicz-Cieœlak, Aleksandra Koziura Ryc. 8. Rozmieszczenie stanowisk zbiorowisk roœlinnych na obszarze u³aw Wiœlanych: I Myriophylletum verticillati, II Nupharo-Nymphaeetum albae, III Nymphoidetum peltatae, IV Polygonetum natantis Fig. 8. Distribution of localities of plant communities within the u³awy Wiœlane region: I Myriophylletum verticillati, II Nupharo-Nymphaeetum albae, III Nymphoidetum peltatae, IV Polygonetum natantis Wykaz stanowisk: DB02b: 1,6 km na NW od PGR Stawiec, kana³ (Afranowicz 2004); DB04d/DB05c: polder Fiszewka-S Janowo, kana³ (Œroda 1991c, 2000b); DB05a: Kêpiny Ma³e, st. Nogatu (Œroda 1991c); DB14c: Kaczynos, kana³y (Œroda 1991c); 1,5 km na N od Kaczynosu, kana³ (Afranowicz 2004); 0,8 km na N od PGR Kaczynos I, kana³ (Afranowicz 2004); 1,4 km na NW od Z¹browa, ciek nat. (Afranowicz 2004); DB15b/d/DB16a/c/DB25b/DB26a: rezerwat Jezioro Dru no, jezioro i wiêksze cieki uchodz¹ce do niego (Markowski i in. 2002); DB22c/d: k. Pogorza³ej Wsi, rz. Œwiêta (Œroda 1991c); DB25a: k. Zwierzna, rz. Balewka (Œroda 1991c). Zespó³: Nupharo-Nymphaeetum albae Tomasz P³aty Nupharo-Nymphaeetum albae na u³awach Wiœlanych stwierdzono g³ównie w ciekach naturalnych, a tak e w jeziorze Druzno, ponadto nieliczne stano-

19 Wspó³czesne zbiorowiska wodne na u³awach Wiœlanych zasoby wiska odnotowano w rzekach i starorzeczach (por. Kluszczyñska, Szmeja 1979; Œroda 1991c; Markowski i in. 2002; Afranowicz 2004) (ryc. 8.II). Wykaz stanowisk: DA92b: 1,1 km na NE od u³awek, ciek nat. (Afranowicz 2004); DA93d: Œwierznica, rz. Linawa (Œroda 1991c); 0,75 km na SE od Tujska, ciek nat. (Afranowicz 2004); DA94c: Os³onka, ciek nat. (Afranowicz 2004); DA95c: Cieplice, Kana³ Cieplicówka (Œroda 1991c); 0,75 km na NE od Cieplic II, ciek nat. (Afranowicz 2004); DB04a: 1,5 km na N od Orliñca, ciek nat. (Afranowicz 2004); DB04b: 1 km na SW od Stobca, ciek nat. (Afranowicz 2004); DB05a: 0,8 km na NW od Kêpy Rybackiej, ciek nat. (Afranowicz 2004); DB13d: Janówka, ciek nat. (Afranowicz 2004); DB15b/d/DB16a/c/DB25b: jezioro Druzno oraz kana³y wokó³ akwenu (Kluszczyñska, Szmeja 1979); DB15b/d/DB16a/c/DB25b/ DB26a: rezerwat Jezioro Dru no (Markowski i in. 2002); DB15c: 1,5 km na NW od m. Jezioro, ciek nat. (Afranowicz 2004); DB23b: 0,5 km na SW od Kamienicy, kana³ (Afranowicz 2004). Ogólnie: Starza, rz. Tuga (Œroda 1991c); u³awy Wiœlane, rz., stawy, st. (Œroda 1991c). Zespó³: Nymphoidetum peltatae (All. 1922) Bellot 1951 Na badanym obszarze du e p³aty zespo³u Nymphoidetum peltatae wystêpuj¹ w rezerwacie Jezioro Dru no (por. Kluszyñska, Szmeja 1979; Markowski i in. 2002). Ponadto fitocenozy z grzybieñczykiem notowano w ciekach znajduj¹cych siê w pó³nocno-wschodniej czêœci u³aw (ryc. 8.III). Wykaz stanowisk: DA94b: 2,3 km na SE od Kobylej Kêpy, ciek nat. (Afranowicz 2004); DA94c: Stobiec, st. Tugi (Œroda 1991c); DB04a: Orliniec, odnoga Kana³u Panieñskiego (Œroda 1991c); DB15b/d/DB16a/c/DB25b: jezioro Druzno (Kluszczyñska, Szmeja 1979; K³osowski 2001); DB15b/d/DB16a/c/DB25b/DB26a: rezerwat Jezioro Dru no (Markowski i in. 2002). Zespó³: Polygonetum natantis Soó 1927 Polygonetum natantis nie jest pospolitym zbiorowiskiem na u³awach Wiœlanych (ryc. 8.IV). Jego stanowiska podawano z jeziora Druzno, stawu rybnego oraz naturalnych i sztucznych cieków (por. Œroda 1991c, 2000b; Markowski i in. 2002; Afranowicz 2004). Wykaz stanowisk: DB02b: 1,6 km na NW od PGR Stawiec, kana³ (Afranowicz 2004); 1,18 km na S od Kiezmarku, rów (Afranowicz 2004); DB05c: polder Fiszewka-S; kana³ (Œroda 2000b); DB14a: Rakowo, staw (Œroda 1991c); DB25b: rezerwat Jezioro Dru no, zalew Stankowo (Markowski i in. 2002); DB25d: 0,5 km na NE od Brudzêd, ciek nat. (Afranowicz 2004). Zespó³: Potametum obtusifolii (Carst. 1954) Segal 1965 Na u³awach zbiorowisko Potametum obtusifolii jest s³abo rozpowszechnione, a jego stanowiska podawane s¹ z Kana³u Cieplicówka i z rezerwatu Jezioro Dru no (por. Œroda 1991c; Markowski i in. 2002) (ryc. 9.I). Wykaz stanowisk: DB05a: Kêpa Rybacka, Kana³ Cieplicówka (Œroda 1991c); DB15b/d/DB16a/c/DB25b/DB26a: rezerwat Jezioro Dru no (Markowski i in. 2002).

20 26 Renata Afranowicz-Cieœlak, Aleksandra Koziura Ryc. 9. Rozmieszczenie stanowisk zbiorowisk roœlinnych na obszarze u³aw Wiœlanych: I Potametum obtusifolii, II Hottonietum palustris, III fitocenozy z Batrachium aquatile, IV Ranunculetum fluitantis Fig. 9. Distribution of localities of plant communities within the u³awy Wiœlane region: I Potametum obtusifolii, II Hottonietum palustris, III phytocoenoses with Batrachium aquatile, IV Ranunculetum fluitantis Zespó³: Hottonietum palustris R. Tx.1937 Zbiorowisko Hottonietum palustris na u³awach wykszta³ca siê bardzo czêsto (ryc. 9.II). Najczêœciej podawane jest z kana³ów i rowów melioracyjnych, a tak e z jeziora Druzno, rzadziej notowano je w starorzeczach (por. Œroda 1991c, 2000b; Afranowicz 2004). Wykaz stanowisk: DA91d: 0,75 km na NW od Cedrów Wielkich, rów (Afranowicz 2004); DA92d: Dworek, kana³y (Œroda 1991c); DA93c: Wiœniewka Gdañska, kana³y (Œroda 1991c); DA94a: Grochowo II i III, kana³y (Œroda 1991c); DA95c/DB05a: Kêpiny Wielkie (Œroda 1991c); DB03a: Mirówko, kana³y (Œroda 1991c); DB04b/DB05a: Kêpiny Ma³e, st. (Œroda 1991c); DB04d/DB05c/DB15a: polder Fiszewka-F (czêœæ N) i Fiszewka-S; kana³y, rowy (Œroda 2000b); DB05c: Bielnik (Œroda 1991c); DB12c: 0,75 km na S od Lichnówki, rów (Afranowicz

21 Wspó³czesne zbiorowiska wodne na u³awach Wiœlanych zasoby ); DB13c/d: Lasowice Wielkie, kana³y (Œroda 1991c); DB14a: Rakowo, st. (Œroda 1991c); DB14c: 0,7 km na NE od PGR Kaczynos I, rów (Afranowicz 2004); DB15b/d/DB16a/c/DB25b/DB26a: rezerwat Jezioro Dru no, jezioro, rowy i kana³y (Markowski i in. 2002); DB15d: 0,15 km na SW od Jurandowa, rów (Afranowicz 2004); DB24a: Stare Pole, kana³y (Œroda 1991c); DB25b: Nowe Dolno, kana³y (Œroda 1991c). Zbiorowisko z Batrachium aquatile Na terenie u³aw fitocenozê z jaskrem wodnym odnotowano tylko na jednym stanowisku (por. Œroda 1991c) (ryc. 9.III). Wykaz stanowisk: DB04a: Orliniec, staw (Œroda 1991c). Zespó³: Ranunculetum fluitantis Allorge 1922 Na u³awach Wiœlanych Ranunculetum fluitantis jest zbiorowiskiem rzadkim (Œroda 1991c) (ryc. 9.IV). Wykaz stanowisk: DB25a: k. Zwierzna, rz. Balewka (Œroda 1991c) Rozpowszechnienie i specyfika zbiorowisk Zbiorowiska roœlinne odnotowane na u³awach Wiœlanych wykazuj¹ zró nicowany stopieñ rozpowszechnienia oraz czêstoœæ wystêpowania. Do zespo³ów najczêœciej wystêpuj¹cych, tj. na 16 i wiêcej stanowiskach, nale ¹: Ceratophylletum demersi, Elodeetum canadensis, Hottonietum palustris, Hydrocharitetum morsusranae, Lemnetum gibbae, Lemnetum trisulcae, Nupharo-Nymphaeetum albae i Spirodeletum polyrhizae. Zbiorowiska doœæ czêste, które stwierdzone zosta³y na 6 do 15 stanowiskach to: Lemno minoris-salvinietum natantis, Myriophylletum verticillati, Polygonetum natantis, Potametum crispi, Potametum lucentis, Potametum natantis, Potametum nitentis, Potametum pectinati, Potametum trichoidis, Ranunculetum circinati i Wolffietum arrhizae. Do fitocenoz rzadkich, odnotowanych na 1 do 5 stanowiskach, zaliczono 8 zespo³ów, tj. Nymphoidetum peltatae, Myriophylletum spicati, Parvopotamo-Zannichellietum, Potametum alpini, Potametum friesi, Potametum obtusifolii, Potametum perfoliati i Ranunculetum fluitantis oraz 5 fitocenonów: zbiorowisko z Batrachium aquatile, zbiorowisko z Utricularia vulgaris, zbiorowisko z Ceratophyllum demersum i Utricularia vulgaris, zbiorowisko z Potamogeton pusillus oraz zbiorowisko z Zannichellia palustris. Zebrane dane o zbiorowiskach wodnych pozwoli³y na zlokalizowanie ich stanowisk w kwadratach siatki ATPOL, daj¹c ogólny obraz rozmieszczenia na badanym obszarze, wzbogacony o informacje dotycz¹ce czêstoœci notowania zbiorowisk (ryc. 10). Stanowiska zbiorowisk rzadkich koncentruj¹ siê g³ównie na obszarze u³aw Elbl¹skich, zw³aszcza w rezerwacie Jezioro Dru no i jego s¹siedztwie oraz pojedynczo rozlokowane s¹ w pó³nocnej i pó³nocno-wschodniej czêœci u³aw Wielkich i w okolicach Malborka. Fitocenozy doœæ czêste i czêste maj¹ natomiast stanowiska zlokalizowane na prawie ca³ym obszarze u³aw Wiœlanych. Szczegó³owa analiza wskazuje, e najwiêksze zagêszczenie ich stanowisk wystêpuje w rezerwacie Jezioro Dru no oraz w okolicach Nowego Dworu Gdañskiego i Elbl¹ga.

22 28 Renata Afranowicz-Cieœlak, Aleksandra Koziura Ryc. 10. Rozpowszechnienie zbiorowisk na u³awach Wiœlanych z uwzglêdnieniem skali czêstoœci 1 granica u³aw Wiœlanych, 2 zbiorowiska rzadkie, 3 zbiorowiska doœæ czêste, 4 zbiorowiska czêste Fig. 10. Commonness of plant communities in the u³awy Wiœlane region with reference to the frequency scale 1 the boundary of the u³awy Wiœlane region, 2 rare communities, 3 relatively common communities, 4 common communities Porównanie zbiorowisk wodnych naturalnych i sztucznych cieków oraz pozosta³ych zbiorników, tj. jezior, stawów, starorzeczy i sadzawek, wykazuje znaczne ró nice iloœciowe i niewielkie jakoœciowe (tab. 1). Najczêœciej zbiorowiska podawane by³y z sztucznych cieków (35% z ogó³u notowañ), gdzie notowane by³y dwukrotnie razy wiêcej ni w ciekach naturalnych (17%). W mniejszym stopniu zbiorowiska rozpowszechnione s¹ w zbiornikach naturalnych: jeziorach, stawach, sadzawkach i starorzeczach, gdzie stwierdzono ponad 12% z ogó³u wszystkich notowañ zbiorowisk wodnych na tym terenie. Wiêkszoœæ fitocenoz wystêpuje we wszystkich typach akwenów. Jedynie zbiorowisko z Potamogeton pusillus odnotowano w kanale melioracyjnym. Najwiêksz¹ odrêbnoœæ wykazuje jezioro Druzno, gdy wy³¹cznie w nim wystêpuj¹

23 Wspó³czesne zbiorowiska wodne na u³awach Wiœlanych zasoby fitocenozy takie jak: Parvopotamo-Zannichellietum, zbiorowisko z Batrachium aquatile, zbiorowisko z Ceratophyllum demersum i Utricularia vulgaris, zbiorowisko z Utricularia vulgaris i zbiorowisko z Zannichellia palustris. Tabela. 1. Czêstoœæ notowania poszczególnych zbiorowisk roœlinnych w ró nych typach wód stoj¹cych i p³yn¹cych Table 1. Frequency of particular plant communities in different types of standing and flowing waters Cieki/Watercourses sztuczne Zbiorowisko/ Inne* Razem Community naturalne artificial Others* Sum natural rowy kana³y ditches canals Ceratophylletum demersi Elodeetum canadensis Hottonietum palustris Hydrocharitetum morsus-ranae Lemnetum gibbae Lemnetum trisulcae Lemno minoris-salvinietum natantis Myriophylletum spicati Myriophylletum verticillati Nupharo-Nymphaeetum albae Nymphoidetum peltatae Parvopotamo-Zannichellietum 1 1 Polygonetum natantis Potametum alpini 1 1 Potametum crispi Potametum friesi Potametum lucentis Potametum natantis Potametum nitentis Potametum obtusifolii Potametum pectinati Potametum perfoliati Potametum trichoidis Ranunculetum circinati Ranunculetum fluitantis 1 1 Spirodeletum polyrhizae Wolffietum arrhize Zbiorowisko z Batrachium aquatile 1 1 Zbiorwisko z Ceratophyllum demersum i Utricularia vulgaris 1 1 Zbiorowisko z Potamogeton pusillus 1 1 Zbiorowisko z Utricularia vulgaris 1 1 Zbiorowisko z Zannichellia palustris 3 3 RAZEM/SUM Objaœnienia/Explanations: * jeziora, stawy, starorzecza i sadzawki/there are: lakes, ponds, oxbow lakes and pools

24 30 Renata Afranowicz-Cieœlak, Aleksandra Koziura Ponadto, w naturalnych ciekach nie odnotowano nastêpuj¹cych zbiorowisk: Hottonietum palustris, Potametum crispi, Potametum obtusifolii i Potametum natantis. Niektóre zbiorowiska posiadaj¹ wiêksz¹ liczbê stanowisk w kana³ach ni w rowach melioracyjnych. Wœród nich s¹, m.in.: Elodeetum canadensis, Lemnetum gibbae i Wolffietum arrhizae (por. tab. 1). 4. Dyskusja Bogata sieæ wodna oraz ochrona siedlisk i gatunków sprzyja wystêpowaniu i rozpowszechnianiu siê zbiorowisk wodnych. W przypadku niektórych zbiorowisk, np. Wolffietum arrhizae czy Lemno minoris-salvinietum natantis, liczba ich stanowisk mo e byæ wiêksza, poniewa tworz¹ce je gatunki wykazuj¹ wspó³czeœnie coraz szersze rozpowszechnienie. T³umaczone to jest zmian¹ klimatu, w kierunku ³agodniejszego i cieplejszego, co sprzyja rozwojowi, np. Wolffia arrhiza i Salvinia natans (Samosiej, Kucharski 1986; Markowski i in. 2004; Czerpak, Piotrowska 2005). W odniesieniu do salwinii p³ywaj¹cej, obserwowano w ostatnich latach znaczny wzrost notowañ, zw³aszcza na u³awach Elbl¹skich oraz w pó³nocnej czêœci u³aw Malborskich i Gdañskich (Markowski i in. 2004). Na podstawie zestawionych danych literaturowych o zbiorowiskach wodnych u³aw mo na wnioskowaæ o wzroœcie liczby notowañ niektórych z nich, tj.: Ceratophylletum demersi, Lemnetum gibbae, Lemnetum trisulcae, Nupharo-Nymphaeetum albae i Spirodeletum polyrhizae. Ponadto stwierdzono nowe zespo³y, których stanowiska po raz pierwszy zosta³y podane z tego terenu dopiero w pocz¹tkach XXI wieku. S¹ to: Lemno minoris-salvinietum natantis, Myriophylletum spicati (Markowski i in. 2002; Afranowicz 2004) i Parvopotamo-Zannichellietum (Markowski i in. 2002). Zwi¹zane jest to jednak z faktem, i gatunki charakterystyczne dla tych zbiorowisk we wczeœniejszych badaniach posiada³y inn¹ pozycjê syntaksonomiczn¹ i czêsto by³y gatunkami diagnostycznymi dla innych jednostek roœlinnoœci. Na badanym terenie stwierdzono równie wystêpowanie fitocenoz przejœciowych, których status syntaksonomiczny nie jest jednoznacznie okreœlony. Nale ¹ do nich fitocenony, odnotowane i okreœlane jako zbiorowiska z dominacj¹ poszczególnych gatunków: Batrachium aquatile, Ceratophyllum demersum, Potamogeton pusillus, Utricularia vulgaris czy Zannichellia palustris (por. Œroda 1991b, c; Markowski i in. 2002). Zbiorowiska roœlin wodnych opanowa³y wszystkie typy akwenów wystêpuj¹ce na u³awach Wiœlanych, przy czym wiêkszoœæ z nich odnotowana zosta³a w sztucznych ciekach. Wynikaæ to mo e z faktu, i sieæ melioracyjna jest dogodnym miejscem do rozwoju zbiorowisk wodnych w równym stopniu co naturalne cieki. Ponadto zdecydowana wiêkszoœæ fitocenoz wystêpuje w kana³ach. Odwadnianie i nawadnianie terenu powoduje znaczne wahania poziomu wody, co zaznacza siê zw³aszcza w rowach melioracyjnych. Okresowe niedobory wody powoduj¹ niekiedy ca³kowite wysychanie rowów, dlatego kana³y melioracyjne jako œrodowiska bardziej stabilne tworz¹ lepsze warunki dla trwania

25 Wspó³czesne zbiorowiska wodne na u³awach Wiœlanych zasoby fitocenoz. Przystosowaniem roœlin do niekorzystnych warunków wodnych, zw³aszcza niedoborów wody, jest przechodzenie z formy wodnej w l¹dow¹, co obserwowane jest, np. u Myriophyllum verticillatum, czy taksonów charakterystycznych dla zespo³u Hottonietum palustris (por. Œroda 2000b). Ze wzglêdu na nierównomierny stopieñ zbadania ca³ego terenu, obecnie mo na jedynie w przybli eniu okreœliæ rzeczywisty stan rozpowszechnienia roœlinnoœci wodnej na u³awach. Dostêpne publikacje obejmuj¹ przede wszystkim wschodni¹ czêœæ, tj. jezioro Druzno i obszary z nim granicz¹ce, a niewiele dotyczy zachodniej i centralnej czêœci u³aw. Ponadto liczne s¹ materia³y florystyczne, jednak podaj¹ one czêsto tylko informacje o wystêpowaniu gatunku, a nie zbiorowisk, jakie tworzone s¹ przez te taksony. S¹ to miêdzy innymi prace: Celiñskiego (1954), Mowszowicza (1954), Olaczka i Krzywañskiego (1970), Kluszyñskiej i Szmei (1979), Samosieja i Kucharskiego (1986), Œrody i in. (2002), K³osowskiego (2001), Markowskiego i in. (2004) i Afranowicz (2007). Gêsta sieæ melioracyjna, jaka pokrywa badany teren, tworzy korzystne warunki dla rozwoju i rozprzestrzeniania siê zbiorowisk roœlinnoœci wodnej. Z drugiej strony specyfika obszaru zmusza cz³owieka do sta³ej ingerencji, st¹d pojawia siê szereg zagro eñ, których skutkiem jest zanik notowanych dotychczas fitocenoz. Podstawowym zagro eniem jest zanieczyszczenie wody, m.in. poprzez dop³yw zwi¹zków organicznych. u³awy Wiœlane ze wzglêdu na bardzo yzne gleby s¹ obszarem przede wszystkim rolniczym, st¹d wprowadzane do gleb substancje dostaj¹ siê do rowów i kana³ów powoduj¹c nadmiern¹ kumulacjê biogenów w ich wodach. Bezpoœrednim Ÿród³em zanieczyszczeñ wód s¹ nawozy mineralne, a zw³aszcza obecne w nich azotany i fosforany (Balcerska, Taylor 1987a, b). Przy czym wzrost zawartoœci azotu mo e sprzyjaæ rozwojowi np. fitocenoz z udzia³em wolffii bezkorzeniowej (Podbielkowski, Tomaszewicz 1996), czy rzês (Wo³ek 2006). Zagro eniem dla wystêpowania roœlinnoœci wodnej jest te ingerencja cz³owieka w ukszta³towanie sieci wód powierzchniowych. S¹ to czynnoœci, które s¹ konieczne dla sprawnego funkcjonowania ca³ego systemu sztucznych cieków na u³awach Wiœlanych. Nale y do nich konserwacja rowów i kana³ów przez pog³êbianie ich dna odmulanie, czy te usuwanie roœlinnoœci poprzez hakowanie (Œroda 2000a). Zabiegi te powoduj¹ niszczenie przydennych zbiorowisk oraz naruszaj¹ uk³ad fitocenoz wystêpuj¹cych w toni i na powierzchni wody (por. Dajdok, Proækow 2003). Dla ochrony przeciwpowodziowej przeprowadza siê regulacje biegu rzek, kanalizowanie, obudowê brzegów, niszcz¹c tym samym istniej¹c¹ roœlinnoœæ oraz jej potencjalne siedliska, co obserwowane jest równie w innych czêœciach kraju (por. Olaczek 2000; Dajdok, Proækow 2003). Zagro one s¹ nie tylko siedliska, ale równie ca³e zbiorniki, jak np. starorzecza. Obwa³owanie i regulacja ich brzegów powoduje brak dop³ywu wody i spadek jej poziomu, a dodatkowo silny proces eutrofizacji sprzyja l¹dowaceniu zbiornika (Ratyñska, Szwed 1999; Go³dyñ i in. 2005). Dzia³alnoœæ cz³owieka wi¹ e siê te z renowacj¹ zbiorników, np. stawów, g³ównie ich pog³êbianiem i poszerzaniem, w wyniku czego nastêpuje niszczenie lub usuwanie roœlinnoœci wodnej.