Antropogeniczne stanowisko babki pierzastej Plantago coronopus L. w Gdañsku

Transkrypt

1 Antropogeniczne stanowisko babki pierzastej Plantago coronopus L. w Gdañsku Anthropogenic locality of buck s horn plantain Plantago coronopus L. in Gdañsk AGNIESZKA SADOWSKA*, KATARZYNA Ó KOŒ A. Sadowska, K. ó³koœ, Katedra Taksonomii Roœlin i Ochrony Przyrody, Uniwersytet Gdañski, Al. Legionów 9, Gdañsk, *bioabud@ug.edu.pl (do korespondencji), biokz@univ.gda.pl ABSTRACT: In year 2009 in Gdañsk (N Poland) a new locality of Plantago coronopus was found. The paper deals with some features of the habitat and characteristics of the plantain population in this stand. This taxon in Poland was noted in seven localities but only one of them (near Karsibór in the Uznam island) is existing nowadays. The locality in Gdañsk is of anthropic origin the species grows at the roadside within a lawn. In Poland Plantago coronopus has never been reported from such a habitat before. This stand, just like other Polish synanthropic localities, may be only ephemeral and needs to be monitored. KEY WORDS: halophytes, critically endangered species, anthropogenic locality, roadside species Wstêp Na polskim wybrze u naturalne stanowiska s³onoroœli s¹ nieliczne i rozproszone. Wiêkszoœæ stanowisk podawana by³a z okolic Wolina i Uznamu, co zwi¹zane jest z mieszaniem siê w tym rejonie wód Ba³tyku o niewielkim zasoleniu ze s³onymi wodami Morza Pó³nocnego i Oceanu Atlantyckiego. Drugim miejscem koncentracji gatunków halofilnych s¹ zalewowe fragmenty wybrze a Zatoki Gdañskiej, gdzie dziêki okresowym wlewom wód morskich wytworzy³y siê solniska (Piotrowska 1976). SADOWSKA A., Ó KOŒ K Antropogeniczne stanowisko babki pierzastej Plantago coronopus L. w Gdañsku. Acta Bot. Cassub. 10:

2 108 Agnieszka Sadowska, Katarzyna ó³koœ Oprócz czynników naturalnych na rozmieszczenie halofitów na polskim wybrze u wp³yw mia³a równie dzia³alnoœæ cz³owieka. Czêœæ dogodnych dla tych gatunków siedlisk zosta³a zniszczona przez rolnictwo lub urbanizacjê, b¹dÿ uleg³y one przekszta³ceniom na skutek zaniechania wypasu i koszenia (Piotrowska 1976). Czynnikiem sprzyjaj¹cym obecnoœci halofitów by³a natomiast dawna gospodarka w portach morskich, polegaj¹ca na zrzucie silnie zasolonych wód balastowych. W miejscach tych zrzutów notowane by³y stanowiska s³onoroœli, z regu³y o efemerycznym charakterze (Schwarz 1967; Piotrowska 1976). Plantago coronopus jest halofitem fakultatywnym zwi¹zanym z siedliskami s³onaw, g³ównie nadmorskich, choæ podawana bywa równie z obrze y dróg, wa³ów przeciwpowodziowych czy kamiennych umocnieñ brzegowych (Succow 1966; Hegi 1974; Piotrowska 1988). Zwarty zasiêg babki pierzastej w Europie ograniczony jest do obszaru œródziemnomorsko-atlantyckiego, a jej pojedyncze naturalne stanowiska wystêpuj¹ w Azji i na wyspach atlantyckich. W po³udniowej Europie, pó³nocnej Afryce i w Azji Mniejszej gatunek ten wystêpuje zarówno na brzegu morskim, jak i na stanowiskach œródl¹dowych, natomiast na pó³noc i wschód od Kana³u La Manche jego wystêpowanie jest ograniczone tylko do wybrze a (Meusel i in. 1978). Synantropijne stanowiska Plantago coronopus stwierdzono w Europie Œrodkowej, na Pó³wyspie Skandynawskim, w Ameryce, Australii i Nowej Zelandii (Hultén, Fries 1986). W Polsce babka pierzasta notowana by³a na siedmiu stanowiskach (ryc. 1). Cztery z nich (Karsiborska Kêpa, Œwinoujœcie, Dziwnów i Ko³obrzeg) zosta³y uznane za naturalne, zaœ trzy pozosta³e (Dar³owo, Gdañsk-Westerplatte i Gdañsk- Nowy Port) by³y antropogeniczne. Obecnie gatunek ten wystêpuje wy³¹cznie na solnisku ko³o Karsiboru, natomiast reszta stanowisk ma charakter historyczny (Piotrowska 1988, 2001). W Polskiej Czerwonej Ksiêdze Roœlin Plantago coronopus jest uwa ana za takson krytycznie zagro ony (CR) (Piotrowska 2001). Wed³ug Czerwonej listy roœlin naczyniowych (Zarzycki, Szel¹g 2006) gatunek ten ma w Polsce status wymieraj¹cego (E), podobnie jak w regionie Pomorza Zachodniego i Wielkopolski ( ukowski, Jackowiak 1995). Na Pomorzu Gdañskim babka pierzasta zosta³a uznana za wymar³¹ w regionie (RE) (Markowski, Buliñski 2004). Od 2004 roku takson ten podlega œcis³ej ochronie prawnej (Rozporzadzenie ). W 2009 roku na terenie miasta Gdañska stwierdzono wystêpowanie Plantago coronopus na nowym stanowisku o charakterze antropogenicznym. Celem pracy jest charakterystyka stanowiska i cech populacji babki. 1. Materia³ i metody Populacja babki pierzastej by³a obserwowana w latach W ka dym z sezonów zmierzono area³ zajêty przez populacjê, oszacowano ³¹czn¹ liczbê osobników babki i dokonano spisu gatunków towarzysz¹cych. Zanotowano

3 Antropogeniczne stanowisko babki pierzastej Plantago coronopus L. w Gdañsku 109 Ryc. 1. Stanowiska Plantago coronopus w Polsce (wg. Piotrowskiej 1988, zmienione): A Karsibór, B Œwinoujœcie, C Dziwnów, D Ko³obrzeg, E Dar³owo, F Gdañsk-Nowy Port, G Gdañsk-Westerplatte, H Gdañsk-Przymorze 1 g³ówne rzeki, 2 granica pañstwa, 3 wspó³czeœnie istniej¹ce stanowisko naturalne, 4 historyczne stanowisko naturalne, 5 nowe stanowisko antropogeniczne, 6 historyczne stanowisko antropogeniczne Fig. 1. Localities of Plantago coronopus in Poland (after Piotrowska 1988, changed): A Karsibór, B Œwinoujœcie, C Dziwnów, D Ko³obrzeg, E Dar³owo, F Gdañsk-Nowy Port, G Gdañsk-Westerplatte, H Gdañsk-Przymorze 1 main rivers, 2 country border, 3 contemporary existing, natural locality, 4 historical, natural locality, 5 new anthropogenic locality, 6 historical, anthropogenic locality równie liczbê rozetek i pokrywanie gatunku na poletku o wielkoœci 1 m 2, reprezentatywnym dla zwartej czêœci populacji. Nazewnictwo gatunków przyjêto za Mirkiem i in. (2002). Okazy babki zebrane w trakcie badañ zosta³y zdeponowane w zielniku UGDA. 2. Wyniki Nowe stanowisko Plantago coronopus zlokalizowane jest w granicach Gdañska (kwadrat ATPOL DA80), w dzielnicy Gdañsk-Przymorze, przy skrzy owaniu ul. Ko³obrzeskiej z ul. Ch³opsk¹ (ryc. 2). Babka zosta³a stwierdzona na trawniku oddzielaj¹cym chodnik od jezdni. Populacja babki zasiedla³a spiaszczone miejsca bez pokrywy roœlinnej lub o jej niewielkim zwarciu. ¹czna powierzchnia zajmowana przez rozetki Plantago coronopus w sierpniu 2009 roku wynosi³a 24 m 2 (pas o d³ugoœci 20 m i szerokoœci 1,2 m), natomiast w roku 2010 zwiêkszy³a siê do 42 m 2 (14 m x 3 m). Zwarta czêœæ populacji babki skupia³a siê na powierzchni o wielkoœci 12 m 2. Liczba osobników oszacowana

4 110 Agnieszka Sadowska, Katarzyna ó³koœ Ryc. 2. Lokalizacja nowego stanowiska Plantago coronopus w Gdañsku. 1 g³ówne ulice, 2 linia kolejowa, 3 zbiorniki i cieki wodne, 4 teren zabudowany, 5 stanowisko Fig. 2. The new locality of Plantago coronopus in Gdañsk. 1 main streets, 2 railway, 3 ponds and watercourses, 4 built up area, 5 locality zosta³a na ok egzemplarzy. W obrêbie zwartej czêœci populacji na 1 metrze kwadratowym odnotowano 50 rozet, co stanowi³o 65% pokrycia powierzchni. Wiêkszoœæ osobników mia³a wykszta³cone kwiatostany. Murawa tworz¹ca trawnik na stanowisku babki sk³ada³a siê w wiêkszoœci z gatunków, które pojawi³y siê spontanicznie na mineralnym pod³o u pozostawionym po pracach remontowych jezdni i jej pobocza. Wœród gatunków towarzysz¹cych Plantago coronopus odnotowano m.in. Achillea millefolium, Artemisia campestris, Conyza canadensis, Digitaria ischaemum, Erodium cicutarium, Lolium perenne, Medicago lupulina, Plantago lanceolata, P. media, Potentilla argentea, Sedum acre, Senecio vulgaris, Setaria viridis, Taraxacum officinale i Trifolium arvense. Populacja babki czêœciowo znajdowa³a siê pod okapem koron lip, nasadzonych wzd³u ulicy. Drzewa o s³abo rozbudowanej koronie posadzone s¹ rzadko i tym samym nie zacieniaj¹ œwiat³o ¹dnych gatunków tworz¹cych murawê.

5 Antropogeniczne stanowisko babki pierzastej Plantago coronopus L. w Gdañsku Dyskusja Babka pierzasta jest przyk³adem gatunku halofilnego, który na polskim wybrze u wystêpowa³ zarówno na stanowiskach naturalnych, jak i antropogenicznych. Jedyne potwierdzone obecnie stanowisko tego gatunku (Kêpa Karsiborska) jest stanowiskiem naturalnym, a populacja w tym miejscu trwa nieprzerwanie co najmniej od kilku dziesiêcioleci i aktualnie nie jest zagro ona wyginiêciem (Piotrowska 2001; Sotek 2002). Kolejne naturalne stanowisko babki, zlokalizowane w Ko³obrzegu (Preuss ), przesta³o istnieæ na skutek zniszczenia siedliska (Piotrowska 1961), natomiast na dwóch pozosta³ych (Dziwnów i Œwinoujœcie) (Lucas 1860) populacja Plantago coronopus wymar³a z nierozpoznanych przyczyn (Piotrowska 1966). Zanik tych stanowisk móg³ byæ zwi¹zany ze szczególn¹ wra liwoœci¹ lokalnych populacji babki na wszelkie zmiany siedliskowe i topoklimatyczne, co jest typowe dla populacji znajduj¹cych siê w strefie wygasania zasiêgu (Piotrowska 1974; Hengeveld 1990). Pozosta³e trzy stanowiska babki znajduj¹ce siê na wschodnim odcinku Wybrze a uznano za antropogeniczne. W rejonie Gdañska gatunek ten by³ wielokrotnie notowany pod koniec XIX w. na placach balastowych na Westerplatte i w Nowym Porcie (Abromeit i in. 1926; Preuss 1911, ), lecz ju w 1892 roku lokalizacje te nie zosta³y potwierdzone (Lützow 1892 za Schwarz 1967). Stanowisko w Dar³owie podawane przez Müllera w 1904 roku nie istnia³o ju na pocz¹tku XX wieku (Preuss ). Stanowisko babki pierzastej odnalezione w 2009 roku jest zlokalizowane w Gdañsku, lecz poza stref¹ brzegow¹ morza, mo e byæ wiêc zaliczone do antropogenicznych stanowisk œródl¹dowych. W Polsce siedliska dogodne dla halofitów, po³o one w g³êbi kraju, w znacznej mierze powsta³y na skutek gospodarki cz³owieka, a w szczególnoœci takich jej form jak wydobycie i przetwórstwo soli, górnictwo, przemys³ sodowy, rolnictwo (Piernik 2003; Jakubiak 2010). Od kilkudziesiêciu lat obserwowane jest tworzenie siê siedlisk zasolonych wzd³u szlaków komunikacyjnych, zwi¹zane z powszechnym u ywaniem mieszanek piaskowo-solnych i solanek w celu zapobiegania oblodzeniu dróg. Rozprzestrzenianie siê s³onoroœli na tak powsta³ych siedliskach jest na tyle intensywne, e niektóre z tych taksonów (np. Puccinelia distans) zosta³y uznane za inwazyjne zarówno w Polsce, jak i w innych krajach Europy (Mirek, Trzciñska-Tacik 1981; Jackowiak 1984; Scott, Davison 1985). W Polsce babka pierzasta nie by³a wczeœniej podawana z poboczy dróg, jednak w Europie Zachodniej gatunek ten by³ spotykany na analogicznych stanowiskach (Matthews, Davison 1976; Scott, Davison 1982). Pojaw babki pierzastej na terenie aglomeracji gdañskiej oraz perspektywy przetrwania gatunku na tym antropogenicznym stanowisku s¹ spraw¹ dyskusyjn¹. Diaspory Plantago coronopus mog³y zostaæ zawleczone na ten teren z materia³em ziemnym, u ytym do umacniania pobocza drogi, lub te z piaskiem, który wraz z sol¹ stanowi mieszankê s³u ¹c¹ do posypywania nawierzchni drogi w okresie zimowym. Pochodzenie substratu stanowi¹cego pod³o e, na którym

6 112 Agnieszka Sadowska, Katarzyna ó³koœ roœnie murawa, nie jest znane. Prawdopodobne jest pozyskiwanie piaszczystego materia³u u ytego do remontu lub zimowego utrzymania dróg z terenu pobliskiego Portu Gdañsk. Ten fragment wybrze a, który ze wzglêdu na swoj¹ niedostêpnoœæ, nie jest obecnie rozpoznany pod wzglêdem botanicznym, teoretycznie mo e byæ miejscem wystêpowania gatunków halofilnych. Transport diaspor babki pierzastej z jedynego wspó³czeœnie istniej¹cego stanowiska ko³o Karsiboru jest bardzo ma³o prawdopodobny, ze wzglêdu m. in. na zbyt du ¹ odleg³oœæ dziel¹c¹ te dwie lokalizacje. We wrzeœniu 2010 roku wzd³u ulicy Ko³obrzeskiej przeprowadzone zosta³y prace zwi¹zane z budow¹ œcie ki dla rowerów. Objê³y one tak e teren zasiedlony przez populacjê babki pierzastej. Murawa z babk¹ zosta³a niemal w ca³oœci przysypana substratem glebowym o ró nej gruboœci. Straty w populacji, spowodowane tym dzia³aniem, bêd¹ oszacowane w najbli szym sezonie wegetacyjnym. Gdañska populacja Plantago coronopus bêdzie nadal regularnie monitorowana. Opisane stanowisko, podobnie jak inne stanowiska antropogeniczne tego gatunku, mo e okazaæ siê efemeryczne. Maj¹c na wzglêdzie zarówno niepewne dalsze losy populacji, jak i antropogeniczny charakter stanowiska, status gatunku na liœcie gin¹cych i zagro onych roœlin Pomorza Gdañskiego (RE wymar³y w regionie) nie powinien ulec zmianie. Literatura ABROMEIT J., JANTZSCH A., VOGEL G Flora von Ost- und Westpreussen. 2(3): Kommissionsverlag Gräfe und Unzer, Berlin-Königsberg. HENGEVELD R Dynamic biogeography. Cambridge University Press, Cambridge, xiv ss. HEGI G Illustrierte Flora von Mittel-Europa. 4(1): Carl Hanser Verlag, München. HULTÉN E., FRIES M Atlas of North European vascular plants North of the Tropic of Cancer. Koeltz Scientific Books, Königstein. xi ss. JACKOWIAK B Chorologiczne i synekologiczne aspekty ekspansji Puccinellia distans (L.) Parl. w Polsce. Bad. Fizjogr. Pol. Zach. 35: JAKUBIAK M (mscr.). Zastosowanie stymulacji laserowej wybranych gatunków roœlin w celu zwiêkszenia ich przydatnoœci dla rekultywacji terenów zasolonych. Rozprawa doktorska wykonana w Katedrze Geoinformacji, Fotogrametrii i Teledetekcji Œrodowiska Akademii Górniczo-Hutniczej im. Stanis³awa Staszica w Krakowie, Kraków. LUCAS C Flora der Insel Wolin. Verh. Bot. Ver. Prov. Brandenburg, 2: MARKOWSKI R., BULIÑSKI M Gin¹ce i zagro one roœliny naczyniowe Pomorza Gdañskiego. Endangered and threatened vascular plants of Gdañskie Pomerania. Acta Bot. Cassub., Monogr. 1: MATTHEWS P., DAVISON, A. W Maritime species on roadside verges. Watsonia 11: 164.

7 Antropogeniczne stanowisko babki pierzastej Plantago coronopus L. w Gdañsku 113 MEUSEL H., JÄGER E., RAUSCHERT S., WEINERT E Vergleichende Chorologie der Zentraleuropäischen Flora. Karten. Band II. VEB Gustav Fischer Verlag, Jena, s MIREK Z., TRZCIÑSKA-TACIK H Spreading of Puccinellia distans (L.) Parl. along the roads in outhern Poland. Ekol. pol. 29(3): MIREK Z., PIÊKOŒ-MIRKOWA H., ZAJ C A., ZAJ C M Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roœlin naczyniowych Polski W: MIREK Z. (red.), Biodiversity of Poland. Ró norodnoœæ biologiczna Polski. 1: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków. MÜLLER W Flora von Pommern. 2 Aufl., Johs. Burmeister s Buchhandlung, Stettin. 308 ss. PIERNIK A Inland halophilous vegetation as indicator of soil salinity. Basic Appl. Ecol. 4: PIOTROWSKA H Roœlinnoœæ solniskowa pod Ko³obrzegiem. Chroñmy Przyr. Ojcz. 17(4): PIOTROWSKA H Roœliny naczyniowe wysp Wolina i po³udniowo wschodniego Uznamu. Prace Komis. Biol. PTPN. 30(4): PIOTROWSKA H Nadmorskie zespo³y solniskowe w Polsce i problemy ich ochrony. Ochr. Przyr. 39: PIOTROWSKA H Przyczyny i skutki regresywnych zmian w nadmorskiej florze halofitów. Phytocoenosis 5(3-4): PIOTROWSKA H Plantago coronopus L. W: JASIEWICZ A. (red.), Materia³y do poznania gatunków rzadkich i zagro onych Polski. Fragm. Flor. Geobot. 33: PIOTROWSKA H CR Plantago coronopus L. Babka pierzasta. W: KA MIERCZAKOWA R., ZARZYCKI K. (red.), Polska czerwona ksiêga roœlin. Paprotniki i roœliny kwiatowe. Polska Akademia Nauk, Instytut Botaniki im. W. Szafera, Instytut Ochrony Przyrody, Kraków, s PREUSS H Die Vegetationsverhältnisse der wespreussischen Ostseeküste. Ber. Westpr. Bot.-Zool. Ver. 33: PREUSS H Die Vegetationsverhältnisse der deutschen Ostseeküste. Schr. Naturf. Ges. Danzing, N.F. 13(2): Rozporz¹dzenie Ministra Œrodowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko wystêpuj¹cych roœlin objêtych ochron¹. Dz. U. Nr 168, poz. 1764: SCHWARZ Z Badania nad flora synatropijn¹ Gdañska i okolic. Acta Biol. Med. Soc. Sc. Gedan. 11: SCOTT N. E., DAVISON A. W De-icing salt and the invasion of road verges by maritime plants. Watsonia 14: SCOTT N. E., DAVISON A. W The distribution and ecology of costal species on roadsides Vegetatio 62: SOTEK Z Charakterystyka morfologiczno-rozwojowa oraz warunki ekologicznego wystêpowania Plantago coronopus na wyspie Karsiborska Kêpa. Bad. Fizjogr. Pol. Zach. 51: SUCCOW M Plantago coronopus L. Krähenfusswegerich. Karten zur Pflanzengeographie Mecklenburgs. 3 Reihe, Salz- und Strandpflanzen (1 Teil). Wiss. Zeitschr. E.-M.-Arndt-Univ. Greifswald 15: ZARZYCKI K., SZEL G Z Red list of the vascular plants in Poland. Czerwona lista roœlin naczyniowych w Polsce. W: MIREK Z., ZARZYCKI K., WOJEWODA W., SZEL G Z. (red.), Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roœlin i grzybów Polski. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków, s

8 114 Agnieszka Sadowska, Katarzyna ó³koœ UKOWSKI W., JACKOWIAK B Lista roœlin naczyniowych gin¹cych i zagro onych na Pomorzu Zachodnim i w Wielkopolsce. W: UKOWSKI W., JACKOWIAK B. (red.), Gin¹ce i zagro one roœliny naczyniowe Pomorza Zachodniego i Wielkopolski. Pr. Zak³. Taks. Roœl. UAM w Poznaniu 3: 9-96.