Anacamptis pyramidalis (L.) Rich. na Pomorzu Gdañskim

Transkrypt

1 Anacamptis pyramidalis (L.) Rich. na Pomorzu Gdañskim Anacamptis pyramidalis (L.) Rich. in the Pomorze Gdañskie region TOMASZ S. OLSZEWSKI T. S. Olszewski, Katedra Taksonomii Roœlin i Ochrony Przyrody, Uniwersytet Gdañski, Al. Legionów 9, Gdañsk, tso@univ.gda.pl ABSTRACT: The distribution of Anacamptis pyramidalis in the Pomorze Gdañskie region is described. The only locality noted in the region can be evaluated as historical and the species as regionally extinct (RE). KEY WORDS: Anacamptis pyramidalis, regionally extinct species, the Pomorze Gdañskie region Koœlaczek sto kowaty Anacamptis pyramidalis (L.) Rich. (Orchidaceae) jest storczykiem o lancetowatych liœciach, wytwarzaj¹cym krwistoczerwone kwiaty o d³ugiej ostrodze, zebrane w charakterystyczny, sto kowaty kwiatostan. Gatunek ten wystêpuje na ³¹kach, murawach, a tak e w widnych lasach i zaroœlach, czêsto na s³onecznych zboczach, zwykle na glebach zasadowych, nawapiennych (Raciborski 1919; Szlachetko, Skakuj 1996; Buttler 2000; Zarzycki 2001). W œrodkowej Europie wykazuje on tendencje do wystêpowania w zbiorowiskach ³¹kowych, zajmuj¹cych wyniesione i s³oneczne miejsca, podczas gdy w po³udniowej czêœci kontynentu czêsto znaleÿæ go mo na w regionach nadmorskich, zw³aszcza w zbiorowiskach zaroœlowych (Kretschmar i in. 2007). Anacamptis pyramidalis jest gatunkiem o charakterze submediterañsko-subatlantyckim. W Europie jego zasiêg obejmuje po³udniow¹, zachodni¹ i œrodkow¹ czêœæ kontynentu; na pó³noc siêga po Estoniê oraz Olandiê i Gotlandiê, na wschód po Rumuniê i Ukrainê (Krym). Wystêpuje tak e w pó³nocno-zachodniej czêœci Afryki Pó³nocnej i na Bliskim Wschodzie od zachodniej Turcji po Kaukaz i po³udniowe wybrze a Morza Kaspijskiego (Meusel i in. 1965; Hultén, Fries 1986a, b; Kretschmar i in. 2007). W Polsce koœlaczek sto kowaty znany jest OLSZEWSKI T. S Anacamptis pyramidalis (L.) Rich. na Pomorzu Gdañskim. Acta Bot. Cassub. 7-9:

2 " Tomasz S. Olszewski zaledwie z 13 stanowisk (Zarzycki 2001). Wiêkszoœæ z nich odnotowano w zachodniej i pó³nocnej, pozosta³e w po³udniowej i œrodkowej czêœci kraju (por. Zaj¹c, Zaj¹c 2001). Anacamptis pyramidalis zosta³ uznany za takson wymar³y (EX) na terenie Polski (Zarzycki 2001; Zarzycki, Szel¹g 2006). Od kilkudziesiêciu lat nie zanotowano jego obecnoœci. Prawdopodobnie ostatni raz zbierano go w 1933 r. w okolicach Poznania (Zarzycki 2001). Na Pomorzu Zachodnim ma status gatunku wymar³ego (Ex) ( ukowski, Jackowiak 1995), a na Pomorzu Gdañskim regionalnie wymar³ego (RE) (Markowski, Buliñski 2004). Celem opracowania by³o poznanie rozmieszczenia i weryfikacja kategorii zagro enia Anacamptis pyramidalis na Pomorzu Gdañskim. Zosta³o ono wykonane w ramach prac nad krytyczn¹ list¹ roœlin naczyniowych Pomorza Gdañskiego i uaktualnion¹ wersj¹ czerwonej listy regionu. 1. Materia³ i metody Materia³ do badañ nad rozmieszczeniem na Pomorzu Gdañskim stanowi³y dane literaturowe, uzupe³nione wynikami w³asnych badañ terenowych prowadzonych w 2009 r. Granice Pomorza Gdañskiego przyjêto za Markowskim i Buliñskim (2004). W celach porównawczych zestawiono tak e (w oparciu o literaturê) stanowiska zlokalizowane w regionach s¹siaduj¹cych z terenem badañ. Na podstawie zebranych informacji sporz¹dzono wykaz stanowisk, z lokalizacj¹ w sieci kwadratów ATPOL (por. Zaj¹c 1978), w postaci uszczegó³owionej, tj. w kwadratach ni szego rzêdu o boku 5 km (por. Markowski, Buliñski 2004). W przypadku dawnych, niemieckich nazw geograficznych, dla których nie uda³o siê ustaliæ obecnego polskiego odpowiednika, w nawiasie podano ich oryginaln¹ pisowniê oraz zaproponowano nazwê polsk¹. U yte skróty: jez. jezioro niem. jêzyk niemiecki k. ko³o pow. powiat m. miejscowoœæ Na podstawie zebranych danych sporz¹dzono mapê rozmieszczenia stanowisk Anacamptis pyramidalis w siatce kwadratów ATPOL na Pomorzu Gdañskim i w jego bezpoœrednim s¹siedztwie. 2. Wyniki Wykaz stanowisk DB07a M³yñska Góra (niem. Mühlenberg) k. m. Kwietnik (Bogeng 1838 za Abromeitem i in. 1940); w 2009 r. nie odnaleziono i uznano za historyczne (T.

3 Anacamptis pyramidalis (L.) Rich. na Pomorzu Gdañskim 205 S. Olszewski 2009, mat. niepubl.); stanowiska brak w ATPOL-u (por. Zaj¹c, Zaj¹c 2001) (ryc. 1). Ryc. 1. Rozmieszczenie Anacamptis pyramidalis na Pomorzu Gdañskim i w jego bezpoœrednim s¹siedztwie. Fig. 1. Distribution of Anacamptis pyramidalis in the Pomorze Gdañskie region and in adjacent areas. 3. Podsumowanie wyników i dyskusja Na mapie rozmieszczenia Anacamptis pyramidalis w Polsce zamieszczonej w ATPOL-u (Zaj¹c, Zaj¹c 2001) nie odnotowano tego gatunku z terenu Pomorza Gdañskiego. Najbli sze temu regionowi s¹ stanowiska z Borów Tucholskich i doliny Wis³y, zlokalizowane przy po³udniowej granicy terenu badañ (por. Grütter 1887; Praetorius 1889, 1891; Zieliñski 1925; Zaj¹c, Zaj¹c 2001) (tab. 1). XIX-wieczne Ÿród³a niemieckie (por. Abromeit i in. 1940) podaj¹ ten gatunek z terenu ówczesnego powiatu pas³êckiego, z okolic miejscowoœci Kwietnik (Wysoczyzna Elbl¹ska). Stanowisko to (bez podania jego nazwy) przedstawi³ na mapie rozmieszczenia koœlaczka w Polsce ni owej ukowski (1976), powo³uj¹c siê na pracê Abromeita i in. (1940). Zosta³o ono zaklasyfikowane przez niego jako stanowisko niebadane (do odszukania). Uwzglêdni³ je tak e Zarzycki (2001) na mapie rozmieszczenia gatunku w Polsce w ramach polskiej czerwonej ksiêgi. Jest to jedyne odnotowane stanowisko w granicach Pomorza Gdañskiego.

4 206 Tomasz S. Olszewski Po³o one jest ono na pó³noc od wsi Nowe Monasterzysko, przy skrzy owaniu dróg S22 (Elbl¹g Kaliningrad) i drogi Elbl¹g Milejewo M³ynary, na wyniesieniu zwanym M³yñsk¹ Gór¹ (niem. Mühlenberg) (139 m n.p.m.). Tabela 1. Stanowiska Anacamptis pyramidalis po³o one w s¹siedztwie po³udniowej granicy Pomorza Gdañskiego Table 1. Localities of Anacamptis pyramidalis located near the southern border of the Pomorze Gdañskie region CB64c Ciechocin, na ³¹ce (Prätorius 1881 za Abromeitem i in ); na SE od Jez. Obrowskiego w kierunku Ciechocina, na ³¹ce (Praetorius &'); pow. Chojnice, ciechociñskie ³¹ki (Zieliñski 1925); stanowisko historyczne (Zaj¹c, Zaj¹c 2001) CB74a zatorfiona ³¹ka k. m. Kêsowo (Prätorius za Brickiem 1886); torfowisko obrowskie k. m. Kêsowo (Prätorius 1881 za Abromeitem i in. 1940); na suchszych fragmentach ³¹ki miêdzy m. Obrowo a m. Kêsowo (Praetorius 1889); pow. Tuchola, torfowisko obrowskie (Zieliñski 1925); stanowisko historyczne (Zaj¹c, Zaj¹c 2001) CB87a wzgórze nad jez. Ostrowitym, miêdzy m. D¹browa a m. Huta (Grütter 1886 za Abromeitem i in ); zagajnik nad jez. Ostrowitym, 1886 (Grütter 1887); pow. Œwiecie, jez. Ostrowite (Zieliñski 1925); stanowisko historyczne (Zaj¹c, Zaj¹c 2001) DB81 okolice Grudzi¹dza, stanowisko historyczne (Zaj¹c, Zaj¹c 2001). Lokalizacja podana przez autorów niemieckich (M³yñska Góra ko³o Kwietnika) jest nieco myl¹ca. Najbli sza stanowisku jest miejscowoœæ Nowe Monasterzysko, podczas gdy Kwietnik po³o ony jest o ok. 3 km na po³udniowy zachód od stanowiska. Taki sposób zapisu przez podanie wiêkszej, a nie zawsze najbli - szej miejscowoœci by³ jednak czêsto stosowany przez badaczy niemieckich (por. np. Abromeit i in. 1940). W przesz³oœci koœlaczek wystêpowa³ tu prawdopodobnie w zbiorowiskach ³¹kowych, na s³onecznych stokach wyniesienia, co jest zgodne z jego preferencjami siedliskowymi, które gatunek wykazuje w Europie Œrodkowej (por. Kretschmar i in. 2007). Obecnie ca³e wzniesienie, na którym w przesz³oœci zlokalizowano stanowisko koœlaczka jest zagospodarowane. Wiêkszoœæ jego powierzchni zajmuj¹ pola uprawne i intensywnie u ytkowane pastwiska. Podczas badañ terenowych prowadzonych w 2009 r. nie odnaleziono badanego gatunku na wspomnianym stanowisku (T. S. Olszewski 2009, mat. niepubl.). Brak jest danych o czasie zaniku populacji koœlaczka na Pomorzu Gdañskim. Na najbli szych stanowiskach w Borach Tucholskich Anacamptis pyramidalis wystêpowa³ w latach 80. XIX w. (por. tab. 1). PóŸniej odnotowuje go Zieliñski (1925) jednak nie precyzuje, w oparciu o jakie Ÿród³o. W Polsce po raz ostatni storczyk ten by³ zbierany w 1933 r. pod Poznaniem (Zarzycki 2001). Ust¹pienie gatunku ze stanowiska ko³o Kwietnika prawdopodobnie nast¹pi³o w podobnym okresie. Omawiane stanowisko jest najdalej na pó³noc wysuniêtym znanym stanowiskiem koœlaczka sto kowatego w Polsce. Oddalone jest ono o ok. 60 km na pó³noc od stanowisk uwzglêdnianych w ATPOL-u (por. Zaj¹c, Zaj¹c 2001, ryc. 1).

5 Anacamptis pyramidalis (L.) Rich. na Pomorzu Gdañskim 207 Koœlaczek sto kowaty nale y do gatunków zanikaj¹cych g³ównie wskutek zmian metod i intensyfikacji gospodarki ³¹kowo-pastwiskowej ( ukowski 1976). G³ównym powodem jego wyginiêcia w Polsce, jak i w innych krajach europejskich, jest zaorywanie ³¹k i zmiany tradycyjnych form gospodarowania, a po czêœci tak e zarastanie i zalesianie muraw (Zarzycki 2001). Tak e na omawianym stanowisku siedliska zajmowane przez koœlaczka zosta³y przekszta³cone i praktycznie zanik³y, co spowodowa³o prawdopodobnie regres jego populacji. Wobec braku siedlisk zajmowanych przez ten gatunek, jak i nie odnalezienia go podczas badañ terenowych, stanowisko na M³yñskiej Górze ko³o Nowego Monasterzyska mo na uznaæ za historyczne. Tym samym status Anacamptis pyramidalis na Pomorzu Gdañskim jako gatunku regionalnie wymar³ego (RE) zosta³ podtrzymany. Pomimo, e ponowne pojawienie siê koœlaczka jest ze wzglêdu na zmiany siedliskowe i brak aktualnych stanowisk gatunku w regionie bardzo ma³o prawdopodobne wskazana by³aby okresowa wizytacja stanowiska. Podziêkowania Autor sk³ada serdeczne podziêkowania kole ance dr Joannie Bloch- -Or³owskiej za pomoc w wykonaniu mapy. Literatura ABROMEIT J., NEUHOFF W., STEFFEN H Flora von Ost- und Westpreussen. 2(5), s Kommissionsverlag Gräfe und Unzer, Berlin-Königsberg. BRICK C Bericht über die vom 5. August bis 16. September 1882 im Kreise Tuchel ausgeführten Excursionen. W: Bericht über die achte Versammlung des westpreussischen botanisch-zoologischen Vereins zu Dirschau am 26/27. Mai Schrift. Naturf. Ges. Danzig N.F. 6(3): BUTTLER K. P Storczyki. Dziko rosn¹ce gatunki i podgatunki Europy, pó³nocnej Afryki i Bliskiego Wschodu. Œwiat Ksi¹ ki, Warszawa, 286 ss. GRÜTTER M. 1887(1888). Bericht des Herrn Lehrer Max Grütter über seine botanischen Exkursionen von W: Bericht über die 25. Versammlung des preussischen botanischen Vereins zu Insterburg am 5. October Schrift. Physik-Okon. Ges. Koenigsberg 28: HULTÉN E., FRIES M. 1986a. Atlas of North European vascular plants North of the Tropic of Cancer I. Intoduction, taxonomic index to the maps 1-996, maps Koeltz Scientific Books, Königstein. xvi ss. HULTÉN E., FRIES M. 1986b. Atlas of North European vascular plants North of the Tropic of Cancer III. Commentary to the Maps. Total Index. Koeltz Scientific Books, Königstein. s KRETSCHMAR H., ECCARIUS W., DIETRICH H The orchid genera Anacamptis, Orchis, Neotinea. Phylogeny, taxonomy, morphology, biology, distribution, ecology and hybridisation. EchinoMedia, Bürgel, 544 ss.

6 208 Tomasz S. Olszewski MARKOWSKI R., BULIÑSKI M Gin¹ce i zagro one roœliny naczyniowe Pomorza Gdañskiego. Endangered and threatened vascular plants of Gdañskie Pomerania. Acta Bot. Cassub., Monogr. 1: MEUSEL H., JÄGER E., RAUSCHERT S., WEINERT E Vergleichende Chorologie der zentraleuropäischen Flora Text. VEB Gustav Fischer Verlag, Jena, 583 ss. PRAETORIUS I Zur Flora von Conitz. Phanerogamen und Gefässkryptogamen. Jahresber. Königl. Gymnasium zu Conitz 68: PRAETORIUS I (Bez tytu³u). W: ABROMEIT J., Bericht über die wissenschaftlichen Verhandlungen der 29. Jahresversammlung des Preussischien Botanischien Vereins zu Elbing am 7. Oktober 1890, sowie über die Thätigkeit desselben für 1889/90. Schrift. Physik-Ökon. Ges. Königsberg 32: 74. RACIBORSKI M Rz¹d: Gynandrae, Prêtos³upowe. Rodzina: Orchidaceae, Storczykowate. W: RACIBORSKI M., SZAFER W. (red.), Flora Polska. Roœliny naczyniowe Polski i ziem oœciennych. Tom I. Paprotniki, iglaste i jednoliœcienne (z tablic¹ i 41 rycinami). Nak³adem Akademji Umiejêtnoœci, Kraków, s SZLACHETKO D. L., SKAKUJ M Storczyki Polski. Wyd. Sorus, Poznañ, 248 ss. ZAJ C A Za³o enia metodyczne Atlasu rozmieszczenia roœlin naczyniowych w Polsce. Wiad. Bot. 22(3): ZAJ C A., ZAJ C M. (red.) Atlas rozmieszczenia roœlin naczyniowych w Polsce. Nak³. Prac. Chorologii Komputerowej Inst. Botaniki UJ, Kraków, xii ss. ZARZYCKI K EX Anacamptis pyramidalis (L.) L. C. M. Richard Koœlaczek sto kowaty. W: KA MIERCZAKOWA R., ZARZYCKI K. (red.), Polska czerwona ksiêga roœlin. Paprotniki i roœliny kwiatowe. Polska Akademia Nauk, Instytut Botaniki im. W. Szafera, Instytut Ochrony Przyrody, Kraków, s ZARZYCKI K., SZEL G Z Red list of the vascular plants in Poland. Czerwona lista roœlin naczyniowych w Polsce. W: MIREK Z., ZARZYCKI K., WOJEWODA W., SZEL G Z. (red.), Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roœlin i grzybów Polski. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków, s ZIELIÑSKI S Bory Tucholskie pod wzglêdem rozwojowo-ekologicznym. Przyrodnik 2(9/10): UKOWSKI W Zanikanie storczyków w Polsce ni owej w œwietle analizy obecnego rozmieszczenia wybranych gatunków. Phytocoenosis 5(3-4): UKOWSKI W., JACKOWIAK B Lista roœlin naczyniowych gin¹cych i zagro onych na Pomorzu Zachodnim i w Wielkopolsce. ` W: UKOWSKI W., JACKOWIAK B. (red), Gin¹ce i zagro one roœliny naczyniowe Pomorza Zachodniego i Wielkopolski. Prace Zak³adu Taksonomii Roœlin UAM w Poznaniu 3: Summary The aim of the research was to verify distribution and threat category of Anacamptis pyramidalis (L.) Rich. (Orchidaceae) in the Pomorze Gdañskie region. The only locality noted in the region was situated near Nowe Monasterzyny village, 3 km NE of Kwietnik village in NE part of the Pomorze Gdañskie (ATPOL grid square DB07a). The species is regionally extinct (RE) in the region as it was hitherto evaluated by Markowski and Buliñski (2004).