Suaeda maritima (L.) Dumort. na Pomorzu Gdañskim

Transkrypt

1 Suaeda maritima (L.) Dumort. na Pomorzu Gdañskim Suaeda maritima (L.) Dumort. in the Pomorze Gdañskie region TOMASZ S. OLSZEWSKI, RENATA AFRANOWICZ-CIEŒLAK, RYSZARD MARKOWSKI T. S. Olszewski*, R. Afranowicz- Cieœlak, R. Markowski, Katedra Taksonomii Roœlin i Ochrony Przyrody, Uniwersytet Gdañski, Al. Legionów 9, Gdañsk, *tso@univ.gda.pl (do korespondencji), biora@univ.gda.pl, biorm@univ.gda.pl ABSTRACT: The distribution of Suaeda maritima in the Pomorze Gdañskie region is described. 4 localities of the species in the region were noted: 3 near Gdañsk and one in Krynica Morska. None of them have been confirmed nowadays. The species was evaluated as regionally extinct (RE). KEY WORDS: Suaeda maritima, regionally extinct species, Pomorze Gdañskie Wprowadzenie Sodówka nadmorska Suaeda maritima (L.) Dumort. (Chenopodiaceae) to niepozorna roœlina jednoroczna zaliczana do obligatoryjnych halofitów. Roœnie na zasolonym, wilgotnym i zasobnym w azot pod³o u. Jest ona sk³adnikiem zbiorowisk halofilnych z klasy Thero-Salicornietea (Chapman 1947; Piotrowska 1988, 2001; Ellenberg 1992; Matuszkiewicz 2005). Gatunek ten wystêpuje na obrze ach mórz Europy oraz w g³êbi l¹du na miejscach zasolonych w Europie Œrodkowej i Azji; spotykany jest tak e w po³udniowej i po³udniowo-wschodniej Azji, œrodkowej i po³udniowej Afryce, w Australii oraz we wschodniej czêœci Ameryki Pó³nocnej (Hultén, Fries 1986a, b). W Polsce wiêkszoœæ jego stanowisk zlokalizowana jest na wybrze u Ba³tyku, tylko jedno ma charakter œródl¹dowy (Zaj¹c, Zaj¹c 2001). OLSZEWSKI T. S., AFRANOWICZ-CIEŒLAK R., MARKOWSKI R Suaeda maritima (L.) Dumort. na Pomorzu Gdañskim. Acta Bot. Cassub. 10:

2 90 Tomasz S. Olszewski, Renata Afranowicz-Cieœlak, Ryszard Markowski Sodówka nadmorska jest zaliczana do roœlin wymar³ych zarówno na Pomorzu Zachodnim (Ex) ( ukowski, Jackowiak 1995), gdzie znajdowa³y siê niemal wszystkie jej stanowiska, jak równie w skali Polski (Ex) (Zarzycki, Szel¹g 2006). Celem pracy by³o poznanie rozmieszczenia Suaeda maritima w aspekcie historycznym na Pomorzu Gdañskim, w ramach prac nad nowym wydaniem Polskiej czerwonej ksiêgi roœlin oraz krytycznym wykazem roœlin naczyniowych Pomorza Gdañskiego i now¹ wersj¹ czerwonej listy regionu. 1. Materia³ i metody Materia³ do badañ stanowi³y dane literaturowe z okresu oraz wyniki w³asnych prac terenowych przeprowadzonych w latach Objê³y one zarówno sprawdzenie obecnoœci gatunku na stanowiskach znanych z literatury, jak równie poszukiwania ewentualnych nowych miejsc wystêpowania sodówki na siedliskach solniskowych w regionie. Granice terenu badañ przyjêto za Markowskim i Buliñskim (2004). Na podstawie zebranych danych sporz¹dzono wykaz stanowisk, z lokalizacj¹ w sieci kwadratów ATPOL (por. Zaj¹c 1978), w postaci uszczegó³owionej, tj. w kwadratach ni szego rzêdu o boku 5 km (por. Markowski, Buliñski 2004). O ile by³o to mo liwe, przy opisie stanowisk podano datê odnotowania gatunku w terenie. W przypadku dawnych, niemieckich nazw geograficznych, dla których nie uda³o siê ustaliæ obecnego polskiego odpowiednika, podano ich oryginaln¹ pisowniê. Jednoczeœnie w nawiasie kwadratowym zamieszczono dodatkow¹ informacje o po³o eniu takiego stanowiska. Zebrane informacje pos³u y³y do sporz¹dzenia mapy rozmieszczenia sodówki nadmorskiej na terenie badañ w siatce kwadratów ATPOL. 2. Wyniki Wykaz stanowisk DA80b Gdañsk-BrzeŸno, na brzegu morskim (Weiss 1825, jako Chenopodium maritimum); w latach nie odnaleziono (T. S. Olszewski 2010, mat. niepubl.) (ryc. 1); DA80b Gdañsk-Nowy Port, plac balastowy (Klatt 1863 za Abromeitem i in. 1926; Lützow 1884 za Abromeitem i in. 1926; okazy zielnikowe: Klatt 1863, Bail 1880, Lützow 1895 za Schwarz 1967); w 2010 r. nie odnaleziono (T. S. Olszewski, R. Afranowicz, R. Markowski 2010, mat. niepubl.); DA80b Westerplatte, plac balastowy, 1875 (Conwentz 1876, jako Schoberia maritima); Gdañsk-Westerplatte, ci¹gle (Klinggraeff 1880, 1881, jako Sch. maritima); Riffsee [Gdañsk-Westerplatte] (Lützow 1884 za Abromeitem i in. 1926; Lützow 1886); Westerplatte, ca³kowicie zadomowiony (Klatt za Preussem

3 Suaeda maritima (L.) Dumort. na Pomorzu Gdañskim a); Gdañsk- Westerplatte, plac balastowy (okazy zielnikowe: Conwentz 1876 i Helm 1881 za Schwarz 1967); w latach nie odnaleziono (T. S. Olszewski, R. Afranowicz, R. Markowski 2010, mat. niepubl., T. S. Olszewski 2011, mat. niepubl.); DA85b Krynica Morska, nad Zalewem Wiœlanym (Funk za Patzem i in. 1850); Preuss (1906) nie podaje tego gatunku z Mierzei Wiœlanej; stanowisko historyczne (Abromeit i in. 1926); w latach nie odnaleziono (Michel 1978); nie odnotowali jej równie Lenartowicz i in. (2001); w latach nie odnaleziono (T. S. Olszewski 2010, mat. niepubl.; T. S. Olszewski, R. Markowski 2011, mat. niepubl.); stanowiska brak w ATPOL-u (por. Zaj¹c, Zaj¹c 2001). Ryc. 1. Rozmieszczenie Suaeda maritima na Pomorzu Gdañskim. Fig. 1. Distribution of Suaeda maritima in the Pomorze Gdañskie region. 3. Podsumowanie wyników i dyskusja Na Pomorzu Gdañskim odnotowano 4 stanowiska sodówki nadmorskiej, wszystkie zlokalizowane w strefie przymorskiej. Trzy z nich umiejscowione by³y w s¹siedztwie ujœcia Wis³y Martwej, w strefie wp³ywu wód morskich tzw. cofki (por. Markowski, Olszewski 2009). Czwarte stanowisko podawano znad Zalewu Wiœlanego, z okolic Krynicy Morskiej.

4 92 Tomasz S. Olszewski, Renata Afranowicz-Cieœlak, Ryszard Markowski Wszystkie stanowiska maj¹ obecnie charakter historyczny. Stanowisko z Krynicy Morskiej zanik³o w drugiej po³owie XIX w. lub na prze³omie XIX i XX w. (por. Preuss 1906; Abromeit i in. 1926). Prawdopodobnie w podobnym okresie zanik³y równie gdañskie populacje Suaeda maritima. Schwarz (1967) nie odnalaz³a adnej z nich podaje gatunek tylko na podstawie dawnych materia³ów zielnikowych i literatury z okresu Równie Misiewicz (1976) nie odnalaz³ S. maritima podczas badañ florystycznych przeprowadzonych w polskich portach morskich. Tak e wed³ug Piotrowskiej (1976) gatunek ust¹pi³ z polskiego wybrze a. Roœliny tej nie stwierdzono na adnym ze znanych stanowisk tak e w 2010 r. Brak jest równie doniesieñ o wystêpowaniu tego gatunku z innych stanowisk roœlin halofilnych w regionie (por. np. Piotrowska 1974; Szmeja 1977; Kuœmirek 1998; Wsza³ek-Ro ek, Markowski 2010; T. S. Olszewski, R. Afranowicz, R. Markowski 2010, mat. niepubl.). Zanik stanowisk sodówki nadmorskiej spowodowany by³ prawdopodobnie przekszta³ceniem i niszczeniem jej specyficznych (b³otnistych i zasolonych) siedlisk, ze skrajnie ubogimi pod wzglêdem florystycznym fitocenozami z klasy Thero-Salicornietea. By³o to zapewne zwi¹zane z zabudow¹ i umacnianiem brzegów m.in. obszaru ujœciowego Martwej Wis³y, a tak e likwidacj¹ lub zmian¹ charakteru dawnych placów balastowych. Przypuszczalnie znaczenie mia³y tu tak e procesy sukcesyjne roœlinnoœci, w wyniku których Suaeda maritima jako gatunek s³aby konkurencyjnie (Piotrowska 1988) mog³a byæ wypierana z tak przekszta³canych siedlisk przez inne, bardziej ekspansywne roœliny (por. Ungar 1998). Piotrowska (1988, 2001) opisuje stanowiska sodówki nadmorskiej z Pomorza Gdañskiego jako wy³¹cznie antropogeniczne, ograniczone do placów balastowych. Jednak przynajmniej na czêœci z nich roœlina ta wystêpowa³a na innych siedliskach w BrzeŸnie i w Krynicy Morskiej. W obu tych miejscach Suaeda maritima by³a odnotowana wczeœniej (1825, 1850) ni na placach balastowych ( ). St¹d przynajmniej czêœæ stanowisk nale a³oby uwa aæ za naturalne, tym bardziej e po³o one s¹ one w obrêbie zasiêgu gatunku, rozci¹gaj¹cego siê nad Morzem Ba³tyckim a do Estonii (por. Hultén, Fries 1986a, b). Suaeda maritima nie zosta³a do tej pory uwzglêdniona na czerwonej liœcie roœlin naczyniowych regionu (por. Markowski, Buliñski 2004), gdy potraktowano j¹ jako efemeryczny sk³adnik flory. Bardziej uzasadnione wydaje siê uznanie jej za rzadki sk³adnik gin¹cej grupy roœlin halofilnych i powinna zostaæ na niej umieszczona jako gatunek regionalnie wymar³y (RE). adne z jej znanych miejsc wystêpowania nie zosta³o potwierdzone, jak równie nie odnotowano jej na innych stanowiskach halofitów w regionie. Wskazane s¹ dalsze okresowe poszukiwania tej roœliny na siedliskach zasolonych w zwi¹zku z mo liwoœci¹ jej ponownego pojawu, przynajmniej efemerycznego. Podziêkowania Autorzy sk³adaj¹ serdeczne podziêkowania kole ance dr Joannie Bloch- -Or³owskiej za pomoc w wykonaniu mapy.

5 Suaeda maritima (L.) Dumort. na Pomorzu Gdañskim 93 Literatura ABROMEIT J., NEUHOFF W., STEFFEN H Flora von Ost- und Westpreussen. 3/ Kommissionsverlag Gräfe und Unzer, Berlin, Königsberg, s CHAPMAN V. J Biological Flora of the British Isles No. 20. Suaeda maritima (L.) Dum. J. Ecol. 35(1/2): CONWENTZ H. 1876(1877). Bez tytu³u. W: Bericht über die vierzehnte Versammlung des preussischen botanischen Vereins zu Rastenburg den 4. October Schrift. Physik.-ökon. Ges. Königsberg 17: ELLENBERG H Zeigerwerte von Gefäßpflanzen (ohne Rubus). W: ELLENBERG H., WEBER H. E., DULL R., WIRTH V., WERNER W., PAULISEN D., Zeigerwerte von Pflanzen in Mitteleuropa. Scripta Geobot. 18: HULTÉN E., FRIES M. 1986a. Atlas of North European vascular plants North of the Tropic of Cancer I. Intoduction, taxonomic index to the maps 1 996, maps Koeltz Scientific Books, Königstein, xvi ss. HULTÉN E., FRIES M. 1986b. Atlas of North European vascular plants North of the Tropic of Cancer III. Commentary to the Maps. Total Index. Koeltz Scientific Books, Königstein, s KLINGGRAEFF H. VON Versuch einer topographischen Flora der Provinz Westpreussen. Druck von A. W. Kafemann, Danzig, 151 ss. KLINGGRAEFF H. VON Versuch einer topographischen Flora der Provinz Westpreussen. Schrift. Naturf. Ges. Danzig N. F. 5(1-2): KUŒMIREK M (mscr.). Halofity nad Zatok¹ Puck¹. Praca magisterska wykonana w Katedrze Ekologii Roœlin i Ochrony Przyrody UG, Gdañsk. LENARTOWICZ Z., MACHNIKOWSKI M., WOJTYNIAK J Szata roœlinna Mierzei Wiœlanej i terenów przyleg³ych. W: Materia³y do monografii przyrodniczej regionu gdañskiego. 7. Park Krajobrazowy Mierzeja Wiœlana. Wydawnictwo Gdañskie, Gdañsk, s LÜTZOW C Bericht. W: Bericht über die achtel Versammlung des westpreussischen botanisch-zoologischen Vereins zu Dirschau, am 26. und 27. Mai Schrift. Naturf. Ges. Danzig N. F. 16(3): MARKOWSKI R., BULIÑSKI M Gin¹ce i zagro one roœliny naczyniowe Pomorza Gdañskiego. Endangered and threatened vascular plants of Gdañskie Pomerania. Acta Bot. Cassub., Monogr. 1: MATUSZKIEWICZ W Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roœlinnych Polski. PWN, Warszawa, 537 ss. MICHEL M (mscr.). Flora po³udniowych obrze y Mierzei Wiœlanej. Praca magisterska wykonana w Zak³adzie Ekologii Roœlin Instytutu Biologii UG, Gdynia. MISIEWICZ J Flora synantropijna i zbiorowiska ruderalne polskich portoìw morskich. Wy sza Szko³a Pedagogiczna w S³upsku, S³upsk, 321 ss. MARKOWSKI R., OLSZEWSKI T. S Endangered and threatened halophytes of the Pomorze Gdañskie region (N Poland). W: MIREK Z., NIKEL A. (red.), Rare, relict and endangered plants and fungi in Poland. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków, s PATZE C., MEYER E., ELKAN L Flora der Provinz Preussen. Verlag der Gebrüder Bornträger, Königsberg, xl ss. PIOTROWSKA H Nadmorskie zespo³y solniskowe w Polsce i problemy ich ochrony. Ochr. Przyr. 39: 7-63.

6 94 Tomasz S. Olszewski, Renata Afranowicz-Cieœlak, Ryszard Markowski PIOTROWSKA H Przyczyny i skutki regresywnych zmian w nadmorskiej florze halofitów. W: FALIÑSKI J. B. (red.), Synantropizacja szaty roœlinnej. VI. Wymieranie sk³adników flory polskiej i jego przyczyny. Materia³y sympozjum w Krakowie, 8-10.VI.1976 r. Phytocoenosis 5(3-4): PIOTROWSKA H [Ex] Suaeda maritima (L.) Dum. W: JASIEWICZ A. (red.), Materia³y do poznania gatunków rzadkich i zagro onych Polski. Cz. I. Fragm. Flor. Geobot. 33(3-4): PIOTROWSKA H EX Suaeda maritima (L.) Dumort. Sodówka nadmorska. W: KA - MIERCZAKOWA R., ZARZYCKI K. (red.), Polska czerwona ksiêga roœlin. Paprotniki i roœliny kwiatowe. Polska Akademia Nauk, Instytut Botaniki im. W. Szafera, Instytut Ochrony Przyrody, Kraków, s PREUSS H Die Vegetationsverhältnisse der Frischen Nehrung westpreuischen Anteils. A. W. Kafemann, Danzig, viii + 58 ss. PREUSS H. 1911a. Die Vegetationsverhältnisse der westpreußischen Ostseeküste. Ber. Westpreuss. Bot.-Zool. Ver. 33: mapa. PREUSS H. 1911b. Die Vegetationsverhältnisse der deutschen Ostseeküste. Ein Beitrag zur genetischen und ökologischen Pflanzengeographie Norddeutschlands. Schrift. Naturf. Ges. Danzig N. F. 13(1): mapa. SCHWARZ Z Badania nad flor¹ synantropijn¹ Gdañska i okolicy. Acta. Biol. Med. Soc. Sci. Gedan. 11: SZMEJA K (mscr.). Rozmieszczenie halofitów nad Zatok¹ Puck¹. Praca magisterska wykonana w Zak³adzie Ekologii Roœlin Instytutu Biologii UG, Gdynia. UNGAR I. A Are biotic factors in influencing the distribution of halophytes in saline habitats? Bot. Rev. 64(2): WEISS J. G Die um Danzig wildwachsenden Pflanzen nach ihren Geschlechtstheilen geordnet und beschrieben von Gottfried Reyger. Neue ganz umgearbeitete und vermehrte Auflage. Erster Theil. Im Verlag in der S. Anhuthschen Buchhandlung, Danzig, vii ss. WSZA EK-RO EK K., MARKOWSKI R Zró nicowanie florystyczne zachodniego obrze a Zatoki Puckiej (pó³nocna Polska). Acta Bot. Cassub. 7-9: ZAJ C A Za³o enia metodyczne Atlasu rozmieszczenia roœlin naczyniowych w Polsce. Wiad. Bot. 22(3): ZAJ C A., ZAJ C M. (red.) Atlas rozmieszczenia roœlin naczyniowych w Polsce. Nak³. Prac. Chorologii Komputerowej Inst. Botaniki UJ, Kraków, xii ss. ZARZYCKI K., SZEL G Z Red list of the vascular plants in Poland. Czerwona lista roœlin naczyniowych w Polsce. W: MIREK Z., ZARZYCKI K., WOJEWODA W., SZEL G Z. (red.), Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roœlin i grzybów Polski. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków, s UKOWSKI W., JACKOWIAK B Lista roœlin naczyniowych gin¹cych i zagro onych na Pomorzu Zachodnim i w Wielkopolsce. W: UKOWSKI W., JACKOWIAK B. (red), Gin¹ce i zagro one roœliny naczyniowe Pomorza Zachodniego i Wielkopolski. Pr. Zak³. Taks. Roœl. UAM w Poznaniu 3: 9-96.