Wpływ systematycznej aktywności ruchowej. na podstawie trójpłaszczyznowego pomiaru zakresu gibkości

Transkrypt

1 Ann. Acad. Med. Siles. 2005, 59, 6 PRACA ORYGINALNA Andrzej Knapik 1, Edward Saulicz 2, Ryszard Plinta 1, Ewa Miętkiewicz-Ciepły 3 1 Studium Wychowania Fizycznego i Sportu Wydziału Opieki i Oświaty Zdrowotnej Śląskiej Akademii Medycznej w Katowicach 2 Zakład Kinezyterapii Katedry Podstaw Fizjoterapii Akademii Wychowania Fizycznego w Katowicach 3 Zespół Szkół Medycznych w Bytomiu Wpływ systematycznej aktywności ruchowej na sprawność funkcjonalną kręgosłupa na podstawie trójpłaszczyznowego pomiaru zakresu gibkości The influence of systematic physical activity on spine functional efficiency based on triplaned flexibility test ABSTRACT Background: Flexibility, defined as a range of movements of a joint or a group of joints, is an important prophylactic factor of physical fitness according to HR-F theory. It is one of determinants of widely understood health and individual independence. Material and methods: The level of flexibility was examined in three planes in 181 men, inhabitants of big cities of Silesia aged Sixty-nine patients performed regular physical activity, at least one hour a week. The following tests were carried out: flexibility test of the bend forward in the upright position (fingers-ground test), flexibility test of the bend forward in the sitting position (sit and reach test), in frontal plane side bends, in transverse plane in the bend of the trunk at the right angle measured with the use of Saunders inclinometer (own proposal). Results: Important statistical differences in the level of flexibility between active and inactive patients were noticed (Anova- Manova test). The observed differences were in favour of the active in all the tests except for left rotational motion (the difference within statistical significance limit) Conclusions: Patients performing regular physical activity have greater (more optimal) global spine mobility. Physical activity plays a compensational and prophylactic role for the locomotor system taking into account a prevalent sedentary lifestyle. KEY WORDS: physical activity, flexibility STRESZCZENIE Wstęp: Gibkość, definiowana jako zakres ruchu w stawie lub grupie stawów, według koncepcji HR-F stanowi istotny czynnik profilaktycznego ujęcia sprawności fizycznej. Jest jednym z determinantów szeroko pojmowanego zdrowia i niezależności jednostki (well-being). Materiał i metody: Zbadano poziom gibkości w 3 płaszczyznach 181 mężczyzn, mieszkańców kilku dużych miast Górnego Śląska w wieku lat. Wśród badanych 69 osób systematycznie podejmowało aktywność ruchową, w wymiarze co najmniej 1 godziny raz w tygodniu. Wykonano następujące testy: gibkości skłonu w przód stojąc (test palce podłoga ), gibkości skłonu w przód w siadzie (sit and reach test), w płaszczyźnie czołowej (skłony boczne), w płaszczyźnie poprzecznej (w opadzie tułowia pod kątem prostym) oraz skręty (pomiar z użyciem inklinometru Saundersa; propozycja własna). Adres do korespondencji: (tytuł?) Andrzej Knapik Studium Wychowania Fizycznego i Sportu, Wydział Opieki i Oświaty Zdrowotnej Śl. AM ul. Żeromskiego 46, Bytom Tel.: (+48 32) , (+48) aknapik@tlen.pl Annnales Academiae Medicae Silesiensis 2005, 59, 6, Copyright Śląska Akademia Medyczna ISSN

2 Ann. Acad. Med. Siles. 2005, 59, 6 Wyniki: Stwierdzono różnice istotne statystycznie (test Anova-Manova) w poziomie gibkości między aktywnymi ruchowo i nieaktywnymi. Wyniki wskazywały na korzyść aktywnych we wszystkich próbach, z wyjątkiem ruchu rotacji w lewo (różnica na granicy istotności statystycznej). Wnioski: Osoby systematycznie podejmujące aktywność ruchową mają większą (bardziej optymalną) ruchomość globalną kręgosłupa. Aktywność ruchowa spełnia funkcję kompensacyjną i profilaktyczną w odniesieniu do układu ruchowego, uwzględniając dominujący współcześnie siedzący tryb życia. SŁOWA KLUCZOWE: aktywność fizyczna, gibkość Wstęp Dominujący współcześnie siedzący tryb życia jest konsekwencją postępu technicznego i powoduje liczne, niekorzystne z punktu widzenia zdrowia konsekwencje. W coraz liczniejszych doniesieniach naukowych potwierdza się wpływ hipokinezji na rozwój chorób cywilizacyjnych układu krążenia, cukrzycy typu 2, nadciśnienia czy otyłości [1, 2]. Deficyt aktywności ruchowej coraz częściej wpływa też na spotykane dysfunkcje układu ruchu, zarówno czynnego, jak i biernego, przede wszystkim dotyczące kręgosłupa [3]. Według definicji zdrowia podawanej przez Światową Organizację Zdrowia (WHO, World Health Organization) jest to nie tylko nieobecność choroby i niedołęstwa, ale stan dobrego fizycznego, psychicznego i społecznego samopoczucia; na tej podstawie wypracowano w latach 90. XX wieku koncepcję sprawności fizycznej związanej ze zdrowiem (H-RF, health-related fitness) [2, 4]. Ideą tak pojmowanej sprawności fizycznej jest ujęcie jej w kategoriach profilaktyki zdrowotnej. Celem sprawności fizycznej jest pozytywne zdrowie fizyczne, minimalizujące ryzyko wystąpienia problemów zdrowotnych, wysoką funkcjonalność i dobrostan (well-being). Nierozerwalnie łączy się to pojęcie z pojęciem zdrowia optymalnego (wellness), obejmującego wszystkie aspekty życia [1]. Optymalna gibkość (przede wszystkim kręgosłupa), stanowiąc jeden z bazowych komponentów koncepcji HR-F, jest więc elementem współtworzącym pozytywne zdrowie czy też dobrostan. W naukach o kulturze fizycznej i medycznych gibkość (flexibility) definiuje się jako dostępny (maksymalny) zakres ruchu w stawie lub w grupie stawów [1, 5, 6]. Cecha ta, lokowana na pograniczu cech strukturalnych i czynnościowych, jest właściwością bardziej specyficzną dla danego stawu czy też grupy stawów niż ogólną [5]. Zakres ruchu w poszczególnych stawach jest zdeterminowany stanem anatomicznym i czynnościowym poszczególnych struktur tworzących staw oraz elementów okołostawowych (kości, kąty ich ustawienia, możliwości funkcjonalne aparatu mięśniowo-więzadłowego). Na poziom gibkości wpływa również wiele innych czynników, m.in.: wiek, temperatura otoczenia, pora dnia, przebyte choroby czy urazy. Wymienione uwarunkowania gibkości dotyczą również kręgosłupa. Systematyczną diagnostyką globalnej ruchomości kręgosłupa, prowadzoną za pomocą trafnych, prostych w użyciu testów gibkości, powinny się interesować wszystkie osoby zajmujące się profilaktyką zdrowotną (nauczyciele, fizjoterapeuci, lekarze). Materiał i metody Badaniem ojęto 181 mężczyzn, ochotników, mieszkańców kilku dużych miast aglomeracji górnośląskiej, w wieku lat (śr. 44 lata; SD = 7,82). Do celów badań opracowano ankietę własnej konstrukcji, która zawierała pytania dotyczące m.in. aktywności ruchowej o charakterze rekreacyjnym (sportowym). Za minimalne kryterium systematycznej aktywności ruchowej przyjęto arbitralnie uczestniczenie w zajęciach ruchowych w wymiarze co najmniej raz w tygodniu przez godzinę. Według przyjętego kryterium systematyczną aktywność ruchową o charakterze sportowym przejawiało 69 mężczyzn (38,1%), a nieaktywnych było 112 osób (61,9%). Badani po uprzedniej dowolnej 5-minutowej rozgrzewce wykonywali kolejno testy globalnej gibkości kręgosłupa: w płaszczyźnie strzałkowej test gibkości skłonu w przód stojąc (test palce podłoga ) [7] oraz test gibkości skłonu w przód w siadzie (sit and reach test) [8]; w płaszczyźnie czołowej skłony boczne [9]; w płaszczyźnie poprzecznej w opadzie tułowia pod kątem prostym: skręty propozycja własna. Pomiary gibkości w płaszczyźnie strzałkowej odnosiły się do odległości: końce palców środkowych płaszczyzna podparcia stóp (wartości dodatnie lub ujemne w cm) (ryc. 1, 2). W płaszczyźnie czołowej stanowiły różnicę odległości od podłoża końca palca środkowego, w pozycji stojącej w rozkroku (nogi na szerokość barków) i w skłonie bocznym (pomiar wzdłuż kończyny dolnej w cm) (ryc. 3). W płaszczyźnie poprzecznej wartości kątowe w stopniach mierzono w stosunku do prostopadłej do osi długiej ciała. Pomiar wykonywano elektronicznym inklinometrem Saundersa (digital Saunders inclinometr) z dokładnością do 1. Możliwość pomiaru uzyskano w ten sposób, że badany przyjmował pozycję opadu tułowia w przód pod kątem prostym, a kończyny dolne pozostawały w rozkroku. W celu uzyskania stabilizacji miednicy stawy kolanowe były wyprostowane. Badany trzymał laskę gimnastyczną opartą o łopatki oraz inklinometr oparty o laskę (ryc. 4). Każdą z wymienionych prób gibkości badany wykonywał 3-krotnie, a w skłonach bocznych i skrętach 3-krotnie na każdą stronę. W opracowaniach statystycznych uwzględniono średnie z 3 pomiarów każdej próby. Opracowując wyniki, najpierw wykonano statystyki opisowe. Obliczono średnie (x), odchylenia standardowe (SD, standard deviation) i wskaźniki zmienności (V). Następnie poszukiwano różnic między grupami metodą wariancji wielokrotnej (Anova-Manova). Jako zmienną niezależną przyjęto aktywność ruchową. Różnice w od- 140

3 Andrzej Knapik i wsp., Aktywność ruchowa a sprawność kręgosłupa Rycina 1. Test gibkości skłonu w przód stojąc; palce podłoga Figure 1. Fingers-ground test Rycina 3. Test gibkości w płaszczyźnie czołowej; skłony boczne Rycina 3. In frontal plane; side bends Rycina 2. Test gibkości skłonu w przód w siadzie Figure 2. Sit and reach test Rycina 4. Test gibkości kręgosłupa w płaszczyźnie poprzecznej; w opadzie tułowia pod kątem prostym: skręty propozycja własna Figure 4. In transverse plane; in the bend of the trunk at the right angle; measured with the use of Saunders inclinometer (own proposal) niesieniu do poszczególnych prób określono testem posthoc Tuckeya (test Spjotvolla-Stoline a: wersja dla nierównych liczebności). Wyniki Statystyki opisowe poszczególnych prób i różnice międzygrupowe przedstawiono w tabelach I i II. W analizie wariancji wielokrotnej wykazano istotne statystycznie zróżnicowanie między grupami w poziomie gibkości. Poziom istotności różnic wynosił 0, W teście post-hoc Tukeya wykazano, z wyjątkiem jednej próby (rotacji w lewą stronę), istotne zróżnicowanie w poziomie gibkości między aktywnymi i nieaktywnymi ruchowo mężczyznami (na korzyść aktywnych) (tab. II). Dyskusja Przedstawione wyniki badań jednoznacznie dowodzą, że osoby systematycznie podejmując aktywność 141

4 Ann. Acad. Med. Siles. 2005, 59, 6 Tabela I. Statystyki opisowe poszczególnych prób Table I. Descriptive statistics for individul tests Próba Liczba ważnych Średnia Minimum Maksimum Odchylenie Wskaźnik prób (x) [cm/ ] [cm/ ] [cm/ ] standardowe zmienności Palce stopy 181 3,85 21,67 19,67 8,16 211,94 Siad średnie 181 6,92 18,33 24,33 8,27 119,68 Płaszczyzna czołowa lewa strona ,48 15,33 63,00 6,86 23,82 Płaszczyzna czołowa prawa strona ,53 11,17 60,50 6,99 24,50 Płaszczyzna poprzeczna lewa strona ,77 41,33 117,00 11,72 17,04 Płaszczyzna poprzeczna prawa strona ,78 32,33 122,00 12,81 18,36 Tabela II. Różnice międzygrupowe dla poszczególnych prób gibkości Table II. Intergroup differences for individual flexibility tests Próba gibkości Aktywni (wariancje) Nieaktywni (wariancje) p Płaszczyzna strzałkowa ( palce stopy ) 4, , ,036194* Płaszczyzna strzałkowa (skłon w siadzie) 8, , ,031623* Płaszczyzna czołowa lewa strona 29, , ,001762* Płaszczyzna czołowa prawa strona 29, , ,003263* Płaszczyzna poprzeczna lewa strona 71, , , Płaszczyzna poprzeczna prawa strona 71, , ,000786* *Różnice istotne statystycznie ruchową mają większy (korzystniejszy) poziom ruchomości kręgosłupa w płaszczyźnie strzałkowej i czołowej oraz w płaszczyźnie poprzecznej (prawa strona; różnice bardzo istotne statystycznie). W próbie gibkości w płaszczyźnie poprzecznej po stronie lewej stwierdzone różnice między aktywnymi a nieaktywnymi ruchowo były na granicy istotności statystycznej na korzyść osób aktywnych ruchowo. Te stosunkowo najmniejsze różnice można tłumaczyć lateralizacją. Ponieważ w populacji przeważają osoby praworęczne, dominującym kierunkiem ruchów skrętnych przy codziennych czynnościach jest lewa strona. Aktywność ruchowa o charakterze sportowym zaznacza w tym przypadku swoją funkcję adaptacyjną w najmniejszym wymiarze. Ogólnie przyjmuje się pogląd, że pożądana jest gibkość optymalna [1, 2, 5]. W odniesieniu do poszczególnych osób deficyt gibkości globalnej kręgosłupa mierzonej za pomocą testów sprawnościowych może świadczyć o zaburzeniach funkcjonalnych bądź strukturalnych nie tylko w obrębie segmentów ruchowych kręgosłupa (tarcza międzykręgowa, stawy międzykręgowe, układ stabilizujący mięśnie-więzadła), ale i o skróceniu mięśni kulszowo-goleniowych, zmniejszonej ruchomości stawów biodrowych, a nawet zmniejszonej ruchomości stawów skokowych [7, 10]. Z kolei nadmierna ruchomość (hypermobility), dotycząca według różnych badań 4 7% populacji, wiąże się z osłabieniem wrażliwości proprioreceptywnej, co zwiększa ryzyko uszkodzeń stawów [5]. Ponieważ systematyczna aktywność ruchowa oddziałuje na organizm człowieka wielokierunkowo, wzmacniając m.in. aparat mięśniowo-więzadłowy i zwiększając czucie proprioreceptywne, ryzyko uszkodzeń stawów przy relatywnie dużym zakresie ruchów jest minimalizowane. W tym przypadku możliwie duży poziom gibkości jest wartością pożądaną jako czynnik sprawności zdrowotnej według koncepcji HR-F. Wnioski 1. Osoby systematycznie podejmujące aktywność ruchową mają większy poziom gibkości kręgosłupa. 2. Uwzględniając obecnie dominujący siedzący tryb życia, aktywność ruchowa spełnia funkcję kompensacyjną i profilaktyczną w odniesieniu do układu ruchowego. 142

5 Andrzej Knapik i wsp., Aktywność ruchowa a sprawność kręgosłupa PIŚMIENNICTWO 1. Nowotny J., Nowotny-Czupryna O., Czupryna K., Plinta R. Edukacja i reedukacja ruchowa. Wydawnictwo KASPER, Kraków Osiński W. Antropomotoryka. AWF, Poznań Zembaty A. Pomiary zakresów ruchów w stawach człowieka. Wychowanie Fizyczne i Sport 1986; 4: Bouchard C., Shepard R.J. Physical activity, fitness and health: the model and key concepts. W: Bouchard C., Shepard R.J., Stephens T. (red.). Physical activity, fitness and health. Human Kinetics Publishers, Champaign Alter M.J. Science of flexibility. Second edition. Human Kinetics, Champaign Borms J., Van Roy P. Flexibility. W: Eston R., Reilly. T.E., Spon F.N. (red.). Kinanthropometry and exercise physiology. Laboratory manual, Londyn 1996: Kuszewski M., Saulicz E., Gnat R., Knapik A., Knapik H. Wpływ aktywności fizycznej na gibkość ciała mierzoną testem palce podłoga. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Lublin 2005; 273: Wells K.F., Dillon E.K. The sit and reach, a test of back and leg flexibility. Res. Quart. 1952; 23: Oja P., Tuxworth B. Eurofit for adults. Assessment of health-related fitness. Council of Europe, Strasbourg Neumann H.D. Medycyna manualna. Wprowadzenie do teorii, rozpoznania i leczenia. PZWL, Warszawa