Islamizacja Europy Zachodniej na początku XXI wieku w kontekście chrześcijaństwa

Transkrypt

1 Uniwersytet Łódzki Wydział Filologiczny Katedra Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej Anna Józwik Numer albumu Islamizacja Europy Zachodniej na początku XXI wieku w kontekście chrześcijaństwa Praca licencjacka napisana pod kierunkiem dr Emilii Zimnicy Kuzioły Łódź 2014

2 Spis treści Wstęp... 3 Rozdział 1. Islam geneza i aspekty aksjo normatywne Narodziny islamu Zasady i obrzędy specyfika islamu Ekspansja muzułmanów na tereny chrześcijańskiejeuropy Rozdział 2. Islam i chrześcijaństwo - wrogość czy przyjaźń? Wzajemne relacje wyznawców dwu religii na przestrzeni wieków Dialog międzyreligijny Rozdział 3. Muzułmanie w wybranych krajach Europy Zachodniej Wielka Brytania Francja Niemcy Rozdział 4. Islam, jako zagrożenie dla chrześcijańskiej Europy Wzrost demograficzny ludności muzułmańskiej Szariat prawo boskie i społeczne Fundamentalizm Zakończenie Bibliografia Wykaz innych źródeł

3 Wstęp Częsta w ostatnich latach obecność tematyki muzułmańskiej we wszystkich rodzajach mediów (prasa, radio, telewizja, Internet) wpływa na podjęcie próby zbadania i oceny różnych przejawów obecności muzułmanów w Europie Zachodniej. Negatywny wydźwięk informacji medialnych przyczynia się do nasilania się niepokojących postaw wśród znacznej liczby Europejczyków, a szczególnie chrześcijan, którzy w postępującym zjawisku islamizacji dostrzegają zagrożenie dla swej wolności i swobód religijnych. Wybór tematu niniejszej pracy: Islamizacja Europy Zachodniej na początku XXI wieku w kontekście chrześcijaństwa ma na celu przyjrzenie się zjawisku islamizacji rozumianej jako proces wprowadzania i popularyzacji islamu, a także poddawania kultury zachodniej wpływom islamu. Proces ten jest coraz bardziej dostrzegalny na obszarze Europy Zachodniej z uwagi na alarmujące informacje o wzroście demograficznym ludności muzułmańskiej, a w konsekwencji podejmowanie przez tę społeczność wysiłków w celu uzyskania tolerancji i oficjalnego uznania dla ich religii. Zabiegi te w dużej liczbie przypadków przybierają formę demonstracji ulicznych a nawet ataków z użyciem siły. Zgodnie z danymi rocznika papieskiego Annuario Potificio z marca 2008 roku, liczba wyznawców Allaha wynosi 1,32 mld (przekroczyła liczbę katolików, których jest 1,13 mld). Muzułmanie stanowią 19,2 % populacji świata, choć chrześcijaństwo nadal pozostaje najliczniejszą grupą wyznaniową 1. Odnotowano zwiększenie się liczby muzułmanów w Europie, których obecnie jest ok mln. Wśród ludności europejskiej wzmaga się niechętne i zarazem pełne obaw nastawienie wobec obecności muzułmanów na tym kontynencie. Islam postrzegany jest jako religia pełna nienawiści i przemocy. Takie opinie wpływają na wytworzenie się stanowiska że islam stanowi zagrożenie dla kontynentu europejskiego. Zgodnie z wynikami opublikowanymi przez Fundację Bertelsmanna zagrożenie ze strony islamu dostrzega ponad połowa Niemców. Obawy spowodowane wzrostem liczby muzułmanów w Europie Zachodniej wykazuje 60% Hiszpanów, natomiast ponad 50% Szwajcarów dostrzega sprzeczność między wartościami islamu a ideami Zachodu 2. 1 Muzułmanów jest więcej niż katolików. Dostępny w Internecie: J. Szwertner, Europejczycy boją się islamizacji. Dostępny w Internecie:

4 Na ukształtowanie się negatywnych stanowisk wobec społeczności muzułmańskiej wpływają m. in. wydarzenia zainicjowane na początku XXI wieku przez wyznawców islamu, a także ich stanowczość w dążeniu do poszanowania ich wyznania. Wymienić należy tu m. in. zamachy terrorystyczne: w Nowym Jorku (11 września 2001 r.), w Madrycie (11 marca 2004 r.) i w Londynie (7 i 21 lipca 2005 r.). Kolejnym wydarzeniem ukazującym agresję muzułmanów była publikacja dwunastu karykatur proroka Mahometa w dzienniku duńskim Jyllands Posten w dn. 30 września 2005 r. 3 Intencją publikacji było podjęcie debaty publicznej na temat krytyki islamu. W ramach solidarności karykatury Mahometa opublikowane zostały w prasie wielu krajów europejskich W rezultacie strona muzułmańska ujawniła swój sprzeciw wobec obrazy uczuć religijnych, grożąc zamachami bombowymi i przeprowadzając liczne demonstracje. W kolejnym roku miały miejsce protesty muzułmanów wobec nagłośnionych w mediach kilku słów z obszernego wykładu papieża Benedykta XVI, wygłoszonego 12 września 2006 w Regensburgu 4. Tych kilka przykładów ukazuje, że islam nie jest religią tolerancyjną, choć sami muzułmanie dążą do uzyskania akceptacji. Na wszelkie przejawy krytycyzmu muzułmanie reagują wrogością. Natomiast chrześcijanie w krajach muzułmańskich stanowią najbardziej prześladowaną grupę. Wobec tego ważne wydaje się podjęcie kwestii muzułmańskiej i próba odpowiedzi na pytanie jaki naprawdę jest islam? Celem niniejszej pracy jest scharakteryzowanie islamu poprzez przedstawienie rysu historycznego religii oraz jej zasad i praktyk. Dalsza część pracy zawiera analizę relacji między dwiema największymi religiami monoteistycznymi islamem a chrześcijaństwem zarówno w kontekście historycznym, jak i współczesnym. W kolejnym rozdziale przedstawiony został problem obecności muzułmanów w trzech krajach Europy Zachodniej. Wybór państw, tj. Wielkiej Brytanii, Francji i Niemiec, został podyktowany zamiarem ukazania społeczności muzułmańskich w krajach reprezentujących różne modele integracji imigrantów, a także odmienny charakter religijny tych państw i różne odniesienie ich władz do wyznawców islamu. Ostatni rozdział podejmuje problematykę zagrożeń związanych z masowym napływem do Europy ludności z krajów arabskich. Omówione zostały trzy główne czynniki mające wpływ na wzrost znaczenia obecności 3 R. Machnikowski, Muzułmanie w Europie Zachodniej między integracją a radykalizacją, Warszawa 2010, s K. Pędziwiatr, Od islamu imigrantów do islamu obywateli: muzułmanie w krajach Europy Zachodniej, Kraków 2007, s

5 muzułmanów na terenie Europy Zachodniej. Praca kończy się podsumowaniem podjętych w poszczególnych rozdziałach problemów oraz sformułowaniem wniosków. W niniejszej pracy na podstawie analizy licznych materiałów źródłowych, danych statystycznych oraz przeglądu treści medialnych próbowałam znaleźć odpowiedź na następujące pytania badawcze: jakie są przyczyny wzrostu demograficznego ludności muzułmańskiej w Europie Zachodniej? Jakie skutki niesie za sobą zjawisko migracji muzułmanów? Jak kształtują się relacje między islamem a chrześcijaństwem? Czy islam stanowi zagrożenie dla europejskiego chrześcijaństwa? 5

6 1. Islam geneza i aspekty aksjo normatywne Narodziny islamu Islam należy do trzech wielkich religii monoteistycznych. Jego początki sięgają VII wieku i są ściśle związane z działalnością arabskiego kupca Muhammada Ibn Abd Allaha, którego muzułmanie czczą jako wielkiego proroka i założyciela swej religii 1. Słowo islam oznacza podporządkowanie, poddanie się jedynemu Bogu (Allah) we wszystkim, a więc w każdej dziedzinie życia: religii, gospodarce, polityce, kulturze. Dodatkowo przypisywanym znaczeniem jest słowo salam (pokój) interpretowane jako żyć w pokoju z Bogiem, z ludźmi i naturą. Natomiast termin muzułmanin (arab. muslim) określający wyznawcę islamu odnosi się do tego, kto poddaje się objawieniu Bożemu 2. Należy pamiętać, iż powszechny na Zachodzie termin mahometanie stosowany wobec zwolenników proroka jest błędny, ponieważ muzułmanie nie czczą proroka Mahometa, jako Boga, a jedynie jako pośrednika między Bogiem i ludźmi 3. Urzeczywistnieniem islamu jest praktykowanie boskich nakazów, a także wyznanie wiary i świadectwo wyrażające się w zewnętrznych uczynkach 4. Ojczyzną islamu jest Półwysep Arabski. Obszar ten w większości zamieszkiwany był przez szczepy pasterskie, koczownicze plemiona Beduinów. Większe ośrodki powstawały na szlaku handlowym, który prowadził z Arabii Południowej na obszary w regionie Morza Śródziemnego. Były to tereny zróżnicowane etnicznie. Oprócz plemion pogańskich, obszary te zamieszkiwane były przez grupy chrześcijan i wspólnoty żydowskie. Religia Arabów opierała się na oddawaniu czci siłom przyrody. Jednak poprzez napływ wyznawców chrześcijaństwa i judaizmu zaczęły rozwijać się ruchy monoteistyczne 5. Jedno z ważniejszych miast stanowiła Mekka, gdzie wraz z handlem i rzemiosłem rozwijało się życie religijne plemion arabskich. Istniała tu pogańska świątynia Kaaba sanktuarium stanowiące cel dorocznych pielgrzymek Beduinów. 1 R. Armour, Islam, chrześcijaństwo i Zachód: burzliwe dzieje wzajemnych relacji, Kraków 2004, s S. Braun, Islam, powstanie dzieje historia, Warszawa 2003, s Tamże, s J. van Ess, Islam [w:] Pięć wielkich religii świata, red. E. Brunner Traut, Warszawa 1987, s S. Braun, op. cit., s

7 W Mekce w ok. 570 r. urodził się prorok Mahomet należący do wpływowego plemienia Kurajszytów 6. Jego imię oznacza: wychwalany, sławiony 7. Źródła niewiele informują o dzieciństwie Mahometa. Informacji na ten temat dostarcza jego biograf Muhammad Ibn Ishak (zm. ok. 776 r.) 8. Mahomet był kupcem. Dzięki podróżom do sąsiednich rejonów, miał możliwość zetknięcia się z innymi kulturami oraz religiami monoteistycznymi: judaizmem i chrześcijaństwem 9. Jak podaje A. Scarabel: Muhammad zyskał sobie sławę człowieka roztropnego i godnego zaufania, do którego w wielu przypadkach uciekano się o radę 10. Po zawarciu małżeństwa z bogatą wdową Chadidżą, Mahomet spędzał dużo czasu na modlitwie i przemyśleniach na górze Al Hira w pobliżu Mekki. Właśnie w tym miejscu (ok. 610 r.) w miesiącu ramadan rozpoczęły się objawienia, które otrzymywał od anioła Gabriela. Zgodnie z jego przekazami, Mahomet miał głosić objawienie jedynego Boga (Allaha) wszystkim Arabom w ich własnym języku 11. Należy zaznaczyć, iż mimo powszechnego poważania 12, Mahomet początkowo nie zyskał zwolenników głoszonego przez siebie orędzia. Zamożni kupcy widzieli w nowej nauce zagrożenie dla swoich struktur i przywilejów, dlatego wyznawcy nowej nauki wywodzili się z najniższych warstw społeczeństwa Mekki. Przedstawiciele zamożnych rodów uniemożliwiali dalszy rozwój religii. Skutkiem tych działań była tzw. hidżra 13 w 622 r. Wydarzenie to stanowi punkt zwrotny w życiu Mahometa. Rok ten uważany jest za początek ery muzułmańskiej. W Medynie, gdzie prorok osiedlił się po opuszczeniu Mekki, Mahomet organizował kult religijny. Tutaj powstał pierwszy meczet. Mahomet stając się przywódcą nowej społeczności zaczął umacniać swą pozycję i podjął walkę z arystokracją mekkańską. Ostatecznie Mekka została podbita w 630 roku, stając się jednym z najważniejszych ośrodków islamu. Mahomet zorganizował społeczność muzułmanów zgodnie z otrzymanymi objawieniami. Okazał się nie tylko przywódcą religijnym, ale i zręcznym politykiem. O 6 K. Kościelniak, Chrześcijaństwo w spotkaniu z innymi religiami, Kraków 2002, s R. Armour, op. cit., s E. Chat, Islam a chrześcijaństwo, Kielce 2005, s S. Braun, op. cit., s A. Scarabel, Islam, Kraków 2004, str S. Barun, op. cit., s Mahomet był kupcem, co oznaczało, że znał się na obliczeniach i odznaczał się talentem organizacyjnym oraz wiedzą. Zob. S. Braun, op. cit., s Słowo to jest błędnie tłumaczone jako ucieczka, tymczasem właściwe jest określenie przesiedlenie bądź zerwanie związków plemiennych, rodowych i nawiązanie nowych por. W. Baranowski, Świat islamu, Łódź 1987, s. 9. 7

8 jego umiejętnościach strategicznych i zdolnościach militarnych świadczy fakt, iż skutecznie podporządkowywał swej władzy zróżnicowane dotychczas ludy pogańskie. Wyznawcy islamu odnoszą się do niego z wielkim szacunkiem. Muzułmanie uważają, że Prorok jest symbolem doskonałości zarówno ludzkiej, jak i społeczeństwa 14. W chwili śmierci Mahometa, tj. w 632 r., na obszarze Półwyspu Arabskiego dominował islam. Natomiast z monoteistycznymi wspólnotami chrześcijan i Żydów zamieszkującymi tereny podbite Mahomet zawarł traktaty pokojowe. Ze względu na swe historyczne korzenie islam uznawał zawsze względne równouprawnienie tych religii, a ich wyznawców określał, jako ludzie księgi 15. Nie ulega wątpliwości, że Mahomet realizując treści przekazanego mu objawienia dał początek państwu, którego główną religią był islam. Fakt ten potwierdza iż, religia ta spełniała funkcję scalania podzielonych i różnorodnych plemion arabskich, co przyczyniło się do powstania nowej społeczności z silnymi więziami tzw. umma. Misja Proroka kontynuowana była po jego śmierci przez kalifów (chalif rasul Allah) 16 uznawanych za następców wysłannika Boga Zasady i obrzędy specyfika islamu Religia muzułmańska opiera się na wierze w jedynego Boga (Allaha) i świadectwie przekazanym przez Mahometa przywódcę religijnego, ostatniego z proroków. Wyznawcy islamu wierzą, że między Bogiem a człowiekiem zostało zawarte przymierze spisane w Koranie świętej księdze. Jak pisze S. H. Nasr: Dla muzułmanina Koran jest objawieniem Bożym i księgą, w której zawarte jest posłannictwo skierowane do człowieka. Jest słowem Bożym objawionym Prorokowi za pośrednictwem archanioła Gabriela. A zatem Prorok jest narzędziem wybranym przez Boga dla objawienia Jego słowa, Jego księgi, której duch i litera, zawartość i forma są Boskie 17. Z uwagi na fakt, iż w islamie nie wyodrębnia się podziału na strefę religijną i świecką, Koran stanowi zbiór najważniejszych elementów zarówno doktryny religijnej, jak i prawnej islamu. Początkowo treści Koranu przekazywane były ustnie. Poszczególne części zostały zebrane i uporządkowane rok po śmierci proroka, na polecenie kalifa Abu Bakra w 633 r. Arabskie 14 H. Nasr, Idee i wartości islamu, Warszawa 1988, s E. Szymański, Islam pierwotny, [w:] Zarys dziejów religii, red. J. Keller, W. Kotański, W. Tyloch, B. Kupis, Warszawa 1986, s W. Baranowski, Świat islamu, Łódź 1987, s S. H. Nasr, op. cit., s

9 słowo Qur an znaczy czytanie, recytacja 18. Koran składa się z 114 rozdziałów (sur), podzielonych na 6226 wersetów; ustala obowiązki muzułmanina, dogmaty teologiczne oraz przepisy ceremonialne, obyczajowe i karne. Kolejnym źródłem doktryny islamu jest sunna, czyli teoria i praktyka ortodoksji muzułmańskiej, zwana także Tradycją. Biorąc pod uwagę, że Koran nie zawiera wszystkich szczegółów dotyczących prawa, sunna stanowi jego uzupełnienie. Na sunnę składają się hadisy, czyli opowieści o czynach i wypowiedziach Mahometa. Ponadto hadisy zawierają konkretne wskazówki dotyczące postępowania w różnych dziedzinach życia 19. Warto wyjaśnić pojęcia: idżmę i kijas. Idżma to zgoda całej wspólnoty w danej sprawie. Prorok miał twierdzić, że umma, czyli wspólnota muzułmańska, nie może się mylić. Z kolei kijas to zasada analogii. Jeśli jakiś przypadek nie został uwzględniony w Koranie i sunnie, to punktem wyjściowym staje się sytuacja podobna, którą można porównać do opisanej w którymś z wymienionych źródeł 20. Zgodnie z przekazanymi w Koranie zasadami, każdego muzułmanina obowiązuje pięć obowiązków, zwanych filarami islamu: 1) Szahada wyznanie wiary polegające na wypowiedzeniu formuły: Nie ma Boga prócz Allaha, a Mahomet jest Jego prorokiem. Jest to przypomnienie o jedyności Boga i objawieniu przekazanym prorokowi. Słowa te powtarzane są kilka razy dziennie, m. in. podczas wezwania przez muezzina na modlitwę, przy obrzędach. Powyższa formuła posiada także wartość prawną, bowiem świadome wypowiedzenie jej w języku arabskim w obecności świadków, powoduje przyjęcie islamu, co wiąże się z koniecznością wypełniania praw i obowiązków przysługujących wspólnocie muzułmańskiej. Ze względu na szybki rozwój islamu konieczne okazało się dokonanie kodyfikacji prawa nazywanego, szari at, które obejmowało wszystkie sfery życia (szerzej zagadnienie zostanie omówione w kolejnych rozdziałach). 2) Salat modlitwa kanoniczna obowiązująca każdego muzułmanina pięć razy dziennie (tj. o świcie, w południe, po południu, o zachodzie słońca i gdy zapadnie noc). Aby ją wypełnić, należy zwrócić się twarzą w kierunku świętego miasta Mekki, oddać pokłon Allahowi oraz zachować stan czystości rytualnej. Słowa modlitwy powinny być wypowiadane w języku arabskim. W każdy piątek, w południe salat ma charakter publiczny i obowiązuje wszystkich pełnoletnich mężczyzn. Celem modlitwy jest 18 E. Szymański, op. cit., s E. Zimnica Kuzioła, Islam szansą czy zagrożeniem dla Europy i świata, [w:] Kognitywistyka i Media w Edukacji nr 2 (2012), s R. Armour, op. cit., s

10 uwielbienie Boga. W początkach islamu rozwijała ona wśród wyznawców poczucie równości i solidarności 21. 3) Zakat jałmużna. Jest to podatek, do którego zapłaty każdego roku jest zobowiązany muzułmanin, będący w posiadaniu dóbr. Wysokość jałmużny stanowi na ogół 2,5 % rocznych dochodów. Dzielenie się swoimi dochodami z potrzebującymi, wyzwala we wspólnocie muzułmańskiej poczucie braterstwa. Obecnie prawodawstwo cywilne obowiązujące w krajach islamskich nie przewiduje pobierania zakatu. Natomiast wyznawca chcący dopełnić tego obowiązku przekazuje daną kwotę bezpośrednio odpowiednim organizacjom. 4) Saum post, obowiązujący przez cały miesiąc ramadan (dziewiąty miesiąc kalendarza muzułmańskiego) od świtu do zachodu słońca. Polega na powstrzymaniu się od spożywania jakichkolwiek posiłków i picia napojów. Zawieszenie postu możliwe jest w niektórych sytuacjach określonych przez szkoły prawne, m. in. w podróży oraz w chorobie. 5) Hadżdż pielgrzymka do Mekki, którą wyznawcy islamu mają obowiązek odbyć raz w życiu do świątyni Kaaba, sanktuarium islamu. Obrzędowość pielgrzymkowa jest nawiązaniem i upamiętnieniem różnych wydarzeń z życia proroka Abrahama i jego rodziny. Ceremonie i zachowania pielgrzymów określają specjalne przepisy. Oprócz znaczenia religijnego, należy wymienić tu również znaczenie społeczne i turystyczne pielgrzymowania 22. Przedstawione powyżej obowiązki stanowią podstawy islamu. Jednak Koran wymienia dodatkowo: dobry uczynek (ihsan), wolę Allaha objawioną Mahometowi to, co słuszne (halal) oraz to co zabronione (haram) 23. Ważny element islamu stanowi dżihad (święta wojna, z arabskiego: wysiłek, sumienność 24 ). Termin ten posiada dwa znaczenia. Pierwsze odnosi się do podejmowania działań militarnych w celu nawracania niewiernych na islam; do wojny za wiarę. Natomiast drugie ujęcie dotyczy wierności Allahowi i prawu zawartemu w Koranie, poprzez walkę ze złem we własnej duszy 25, ze swymi złymi skłonnościami. A zatem dżihad może przybierać różne formy. Jego znaczenie religijne nie zawsze odpowiada znaczeniu świeckiemu. Zgodnie z istniejącą zasadą muzułmanów nie można ogłosić 21 E. Szymański, op. cit., s A. Scarabel, op. cit., str. 104, E. Szymański, op. cit., s M. Styszyński, Terroryzm nie ma nic wspólnego z islamem, [w:] Teofil Pismo Kolegium Filozoficzno Teologicznego Dominikanów nr 2 (24) 2006, s E. Zimnica Kuzioła, op. cit., s

11 świętej wojny, a jedynie można do niej wzywać. Chodzi tu o przypadek zagrożenia religii muzułmańskiej ze strony zewnętrznej 26. Oprócz pięciu głównych zasad islam posiada również inne przepisy i zwyczaje regulujące codzienne życie zarówno religijne jak i społeczne. Należy wymienić tu m. in. wspomniany już brak rozdziału na sferę świecką i duchową. Wszystkie przepisy prawa zawierają się w Księdze Koran i nie ma między nimi sprzeczności 27. Natomiast ich interpretacją zajmują się uczeni i prawnicy zwani ulamami. Ponadto islam występuje przeciw patologiom zagrażającym człowiekowi tj. alkohol, środki odurzające, prostytucja, hazard. Koran opowiada się także za podstawowymi prawami: obroną życia człowieka i godności ludzkiej, co zostało potwierdzone na międzynarodowej konferencji w Paryżu w 1981 r. Wszyscy członkowie wspólnoty muzułmańskiej zobowiązani są do przestrzegania wyznaczonych przez Koran zasad moralnych, które regulują życie społeczne i wyznaczają ogólne normy postępowania 28. Dotychczas omówiono główne elementy charakterystyczne dla religii muzułmańskiej. Pozostałe zagadnienia zostaną dokładniej przedstawione w dalszej części pracy Ekspansja muzułmanów na tereny chrześcijańskiej Europy Islam, jak już zostało napisane, w początkach swego istnienia był religią Arabów. Ściśle związany był z obszarami Półwyspu Arabskiego. Jednak w wyniku szybkiego i rozległego rozprzestrzeniania się tej religii, w niedługim czasie islam stał się religią uniwersalną. Świadczy o tym fakt, iż wśród wyznawców Allaha znaleźli się mieszkańcy różnych kontynentów i ras 29. Niewątpliwie czynnikiem, który w dużej mierze przyczynił się do tego stanu rzeczy była dobra organizacja, zarówno pod względem religijnym, ideologicznym, jak i politycznym państwa muzułmańskiego, utworzonego przez proroka Mahometa. Dzięki temu nowa nauka mogła w tak szybkim tempie zdobyć poparcie w oazach oraz w miastach 26 E. Sakowicz, Islam dzieje, doktryna, fundamentalizm, [w:] Islam a chrześcijaństwo: konfrontacja czy dialog, oprac. P. Słabek, Kraków 2006, s J. van Ess, op. cit., s L. M. Czachorowski, Być muzułmaninem to poddać się woli Allaha,[w:] Teofil Pismo Kolegium Filozoficzno Teologicznego Dominikanów nr 2 (24) 2006, s J. Bielawski, Islam jako religia światowa, [w:] Zarys dziejów religii, red. J. Keller, W. Kotański, W. Tyloch, B. Kupis, Warszawa 1986, s

12 Półwyspu Arabskiego. Należy również dodać, iż uznanie islam zdobywał także wśród koczowników. Wpływy islamu zaczęły obejmować również tereny, na których od VII wieków dominowało chrześcijaństwo, a więc Afrykę z prężnymi ośrodkami wiary i nauki chrześcijańskiej w Aleksandrii, Egipcie, Abisynii oraz w Kartaginie. W zachodniej Azji w Persji, Syrii i w Azji Mniejszej w Antiochii i Efezie 30. Analizując zjawisko rozprzestrzeniania się islamu należy uwzględnić stanowisko, jakie reprezentuje Edward Chat. Wskazuje on bowiem na ideologiczne treści islamu i twierdzi, że podboje krajów chrześcijańskich dokonywane przez Arabów nie mogły być uzasadnione ideą szerzenia monoteizmu, gdyż zarówno chrześcijanie, jak i Żydzi wyznawali wiarę w jednego Boga 31. W opozycji wobec tego należy przytoczyć treść Koranu, gdzie mowa jest o chrześcijanach, jako społecznościach ludzi niewiernych (2:161) 32. Mahomet stworzył podstawy nowego imperium. Dalsza ekspansja militarna nastąpiła po śmierci proroka. Pod hasłami szerzenia prawdziwej wiary muzułmanie podjęli walkę mającą na celu zbrojne opanowanie sąsiednich terenów, w głównej mierze chrześcijańskich 33. Prowadzone przez muzułmanów święte wojny spowodowały, że zasięg nowej religii objął północną Afrykę oraz od Wchodu i Zachodu chrześcijańską Europę. W 643 r. wojska muzułmańskie zdobyły Aleksandrię. Po wchłonięciu Północnej Afryki wojska ruszyły w kierunku Hiszpanii w 711 r. 34 zdobywając Półwysep Iberyjski. Toczące się na Wschodzie walki doprowadziły do oblężenia Konstantynopola w latach Natomiast inwazję na Francję powstrzymał Karol Młot w bitwie po Poitiers w 736 r. Nie udało się jednak obronić stolicy papiestwa. W 846 r. wojska muzułmańskie zrabowały i sprofanowały Bazyliki: św. Piotra i Pawła w Rzymie. Te czyny wielu uznaje za próbę zniszczenia cywilizacji chrześcijańskiej na Zachodzie. Opanowanie Europy przez muzułmanów od Wchodu i Zachodu spowodowało, że przybyły z Azji lud stał się dla chrześcijańskiej Europy największym zagrożeniem, szczególnie że wyznawana przez Arabów religia ściśle powiązana była z państwem i polityką 36. Ekspansja islamu spowodowała, że kraje chrześcijańskie poniosły dotkliwe straty w dziedzinie religii, nauki i budownictwa sakralnego. Mimo, iż jeszcze za życia Mahometa z wyznawcami tej religii były zawierane traktaty umożliwiające swobodę religijną, to 30 E. Chat, op. cit., s Tamże, s Koran, przekł. J. Bielawski, Warszawa 1986, s., 33 W. Baranowski, op. cit., Łódź 1987, s J. Danecki, Podstawowe wiadomości o islamie, t. I, Warszawa 1997, s K. Kościelniak, Dżihad, święta wojna w islamie, Kraków 2001, s K. Kościelniak, Chrześcijaństwo, Kraków 2002, s

13 jednak w czasie podbojów unieważniano traktaty pokojowe. Muzułmanie uznali iż mogą być one zerwane, jeśli służy to islamowi. W związku z tym ograniczono wolność chrześcijan w wyznawaniu ich wiary. Następstwami tych posunięć były wysokie podatki nakładane na innowierców (charadż) 37. Dodatkowo niszczono świątynie i cmentarze chrześcijańskie. Jak podaje Krzysztof Kościelniak 38 za panowania Kalifa Mutawakkila (lata ) obowiązywał zakaz wspólnej nauki w szkołach dla chrześcijan, a wyznawcy Chrystusa musieli nosić specjalny ubiór. Potęga państwa muzułmańskiego rozwijała się kosztem ziem chrześcijańskich, jego strategia opierała się na walce i podbojach. Aby zobrazować dominację muzułmanów należy przytoczyć fakt, iż w VII w. stanowili oni ok. 10% populacji, natomiast w X w. to chrześcijanie liczyli blisko 20% ludności Bliskiego Wschodu. Wyznawcy Allaha opanowali najważniejsze ośrodki chrześcijańskie (Jerozolima, Antiochia, Aleksandria) 39. Chrześcijańską reakcją na ekspansję muzułmanów były m. in. toczące się od XI do XIII w. wyprawy krzyżowe zapoczątkowane w 1095 na wezwanie papieża Urbana II 40. W posiadaniu muzułmanów znalazła się znaczna część terytoriów Europy. Mimo, iż w XV w. zostali wyparci z Konstantynopola (w 1453 r.) i z Hiszpanii (w 1492 r.) 41 państwo muzułmańskie w XVI w. odzyskało swoją potęgę; zdołało podbić Bośnię, Serbię, Albanię, Krym Mołdawię, Cypr oraz Kretę. W XVII wieku muzułmanie podjęli walki z Polską, Austrią i Wenecją 42. Rozwój islamu doprowadził do trudnej sytuacji chrześcijan. Rabunki, uprowadzenia w niewolę, zniszczenia oraz brak wolności religijnej chrześcijan potwierdza ją zdanie Edwarda Chat, iż rozprzestrzenianie się islamu miało charakter podboju świata 43. Janusz Danecki uważa, iż: islamizacja polegała na włączaniu w krąg kultury muzułmańskiej osiągnięć innych cywilizacji. Arabista dodaje, iż muzułmanie byli przekonani że wartości, które zapożyczają od innych ludów, pochodzą z ich własnej przeszłości kulturowej 44. Z dotychczasowych rozważań wynika, że islam od początku powstania rozwijał się kosztem chrześcijaństwa i potrafił zakorzenić się wśród narodów zróżnicowanych 37 E. Chat, op. cit., s K. Kościelniak, Chrześcijaństwo, Kraków 2002, s E. Chat, op. cit., s R. Armour, op. cit., s J. Danecki, op. cit., s W. Baranowski, op. cit., s E. Chat, op. cit., s J. Danecki, op. cit., s

14 kulturowo 45. Należy jednak pamiętać, iż to właśnie ludność arabska przyczyniła się do rozwoju handlu i nauki także na obszarach Europy Zachodniej. Zajmując podbite obszary, muzułmanie przejmowali dorobek kulturalny miejscowej społeczności, nie hamowali postępu cywilizacyjnego. Potrafili przejąć i propagować osiągnięcia kultury, nauki i sztuki tych narodowości, z jakimi stykali się w czasie swych działań K. Kościelniak, Dlaczego warto zajmować się islamem, [w:] Teofil Pismo Kolegium Filozoficzno Teologicznego Dominikanów nr 2 (24) 2006, s E. Chat, op. cit., s

15 2. Islam i chrześcijaństwo wrogość, czy przyjaźń? Wzajemne relacje wyznawców dwu religii na przestrzeni wieków Na podstawie zawartych w pierwszym rozdziale treści można przypuszczać, że stosunki między chrześcijańskim Zachodem a cywilizacją muzułmańską od samego początku miały charakter antagonistyczny. Muzułmanie wprawdzie uznają chrześcijaństwo za jedną z trzech religii objawionych, jednak w ich przekonaniu zwieńczenie dotychczasowych objawień znajduje się właśnie w islamie 1. Pomimo tego, że korzenie islamu silnie związane są z religią chrześcijańską, to jednak dla jego wyznawców islam stoi na wyższym poziomie od chrystianizmu 2. Muzułmanie uznają pogląd, że w chrześcijaństwie dokonano zniekształcenia obrazu Jedynego Boga. W ich przekonaniu Mahomet został wybrany, by naprawić to błędne wyobrażenie, dlatego przez muzułmanów jest on nazywany ostatnim z proroków. Islam określa go, jako Pieczęć Proroków 3. Na tej podstawie muzułmanie swoją religię uważają za szczyt objawienia przekazanego ludzkości 4. Ponadto powołując się na treść Koranu wierzą, że islam jest prawdziwą i pierwszą religią ludzkości 5. Mając na uwadze powyższe stwierdzenie, należy zaznaczyć, że w islamie, chrześcijaństwo uznane jest za wiarę w Jedynego Boga. Trzeba również dodać, że: Mahomet szanował Żydów i chrześcijan jako ludy księgi i uważał, że starają się wyznawać Jednego Boga, nawet jeśli robią to błędnie 6. Religia Arabów wiele cech przejęła z chrześcijaństwa np. monoteizm, ważne znaczenie Abrahama, Mojżesza, Jezusa, ugruntowany w społeczeństwie światopogląd religijny, akceptujący prawa religijne, jak i cywilne 7. Nie ulega zatem wątpliwości, że chrześcijanie jako wierzący w Jedynego Boga mogą stanowić dla muzułmanów wzór (poprzez wyraz swej wiary i wierności). Koran mówi o nich, jako o ludziach Księgi (ahl al-kitab) tzn. tych, którym Bóg objawił Pismo Święte. Ponadto określa ich mianem ludzi pobożnych 8. Natomiast niezgodną z 1 A. S. Nalborczyk, Islam wobec chrześcijaństwa, [w:] Leksykon dla dziennikarzy. Dostępny w Internecie: 2 W. Baranowski, Świat islamu, Łódź 1987, s K. Kościelniak, Chrześcijanie w spotkaniu z religiami świata, Kraków 2002, s E. Sakowicz, Islam Dzieje doktryna, fundamentalizm, [w:] Islam a chrześcijaństwo: konfrontacja czy dialog, oprac. P. Słabek, Kraków 2006, s Religią prawdziwą w oczach Boga jest islam!, Koran (3:19), przekł. J. Bielawski, Warszawa 1986, s R. Armour, Islam, chrześcijaństwo i Zachód: burzliwe dzieje wzajemnych relacji, Kraków 2009, s Tamże, s Koran 18:9 26, s

16 muzułmańskim objawieniem wiarę chrześcijan wyznawcy Allacha tłumaczą jako wynik błędnej interpretacji świętej księgi, na co również wskazuje Koran (3:187, 5:47) 9. Muzułmanie odnosząc się do chrześcijaństwa twierdzą, iż odkąd Mahomet przekazał ludziom definitywne i ostateczne prawo religijne oraz ustanowił najdoskonalszą ze wspólnot na świecie, czyli społeczność islamu wszystkie inne grupy nie mają racji istnienia (Koran 3:110). To podejście wyjaśnia, dlaczego tak wiele krajów muzułmańskich nie toleruje wyznawców innej religii na swoich terenach 10. Takie założenie jest przyczyną prześladowań i niszczenia miejsc kultu wyznawców Chrystusa na obszarach, gdzie dominuje islam. Ważne jest jednak, aby tego stanowiska nie przypisywać wszystkim muzułmanom. Warto podkreślić, że w przeszłości chrześcijanie, jako ludzie Księgi, podlegali specjalnemu traktowaniu. Mimo dynamicznej ekspansji islamu mogli pozostać przy wyznawaniu swej wiary i chociaż należeli do klasy niższej niż muzułmanie, to jednak znajdowali się pod specjalną opieką jako protegowani (dimmi); opłacali podatki, lecz byli zwolnieni ze służby wojskowej i mieli prawo zachować swoje obrzędy i kult religijny 11. W zamian za uiszczanie odpowiedniej opłaty chrześcijanie znajdowali się pod ochroną państwa muzułmańskiego. Taki rodzaj umowy gwarantował im pozostanie przy życiu na terenach podległych muzułmanom 12. Dodatkowo trzeba wspomnieć, że na Wschodzie w Bagdadzie, a także w europejskiej Hiszpanii wielu wybitnych chrześcijan w średniowieczu piastowało godności państwowe na dworach kalifów oraz zasłynęło w dziedzinie filozofii 13. Jeśli chodzi o postawę chrześcijan, należy wskazać, że postrzegali oni islam jako zagrożenie, zarówno ze względu na charakter tej religii oparty na podejmowaniu działań wojennych, jak i na głoszoną naukę w wielu kwestiach sprzeczną z dogmatami chrześcijańskimi. Toteż wśród wyznawców Chrystusa istniały skrajne opinie, w dużym stopniu polegające na traktowaniu islamu jako herezji lub uznaniu go za nową religię i odmienny system myślowy 14. Wiadomym jest, że chrześcijanie oddają cześć osobie Chrystusa, a islam księdze Koranowi zawierającemu słowo Boga, nie zaś Mahometa A. S. Nalborczyk, Nie bój się islamu, [w:] Leksykon dla dziennikarzy. Dostępny w Internecie: 10 E. Sakowicz, op. cit., s J. Bielawski, Islam jako religia światowa [w:] Zarys dziejów religii, red. J. Keller, Warszawa 1986, s K. Kościelniak, op. cit., s J. Bielawski, op. cit., s K. Brataniec, Zachód i islam: dylematy w relacji, Kraków 2009, s J. van Ess, Islam [w:] Pięć wielkich religii świata, red. E. Brunner Traut, Warszawa 1987, s

17 Islam głosi absolutny monoteizm, przez co odrzuca obecną w chrześcijaństwie doktrynę opartą na trynitaryzmie, chrystologii oraz soteriologii. Muzułmanie odmawiają określania Boga jako Ojca. Uważają, że Jezus, syn Maryi, jest jednym z wielu proroków, a nie jak u chrześcijan Bogiem człowiekiem 16. Chrześcijanie szybko podjęli próby zbadania nowej religii. Jan Damasceński (zm. 754 r.) w swym dziele O herezjach omówił zagadnienia związane z błędnym nauczaniem islamu 17. Ten uczony chrześcijański jako pierwszy oficjalnie uznał islam za wyznanie pogańskie. Według niego, nowy ruch występował przeciw naukom i praktykom Kościoła Katolickiego. Twierdził, że Mahomet nie był prorokiem wysłanym przez Boga, lecz obłudnikiem, który wypracował doktrynę islamu, bazując na Starym i Nowym Testamencie 18. Ponadto krytykował sprzeczne z nauką Kościoła wielożeństwo muzułmanów 19. Podobnie wielu innych teologów chrześcijańskich, m. in. Piotr Venerabilis (zm. 1156), Rajmund Lullus (zm. 1315), przedstawiali Mahometa w negatywnym świetle 20. Wybitni chrześcijańscy myśliciele: Ricoldo da Montecroce oraz Tomasz z Akwinu formułowali poglądy, będące wynikiem zgłębiania wiedzy o islamie. Już w średniowieczu powstały pierwsze europejskie tłumaczenia tekstów arabskich. W świecie chrześcijańskim islam uznano za odszczepieństwo: dzieło człowieka, który posługiwał się fałszywym objawieniem w celu zdobycia władzy 21. Do rozpowszechniania uproszczonego i opartego na plotkach obrazu islamu przyczyniali się także europejscy pisarze i podróżnicy, w których dziełach prezentowany jest często mylny i subiektywny obraz muzułmanów, odznaczających się przemocą, fanatyzmem religijnym (Dante Alighieri Boska komedia, Voltaire Fanatyzm albo prorok Mahomet, Constantine de Volney Podróże po Egipcie i Syrii ) 22. Przykładem chrześcijańskiej reinterpretacji dawnych wydarzeń jest ukazywanie islamu jako religii propagowanej mieczem. Militarny podbój terenów dokonany przez młodą wspólnotę muzułmańską nie do końca był związany z przymusowymi konwersjami. Jeszcze przez trzy wieki po przejęciu władzy przez muzułmanów na obszarach Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej duże ilości grupy ludności wyznawały chrześcijaństwo. Władcy 16 E. Sakowicz, op. cit., s E. Chat, Islam a chrześcijaństwo, polemika i dialog, Kielce 2005, s K. Brataniec, op. cit., s R. Armour, op. cit., s E. Chat, op. cit., s K. Brataniec, op. cit., s K. Pędziwiatr, Od islamu imigrantów do islamu obywateli, Kraków 2007, s

18 muzułmańscy po zajęciu nowych obszarów pozostawiali dotychczasowych urzędników, przejmując lokalny sposób administrowania 23. Krytyka islamu wymierzona była przeciwko doktrynie świętej wojny oraz uciekaniu się do agresji wobec niewiernych. Dla chrześcijańskiej Europy wojskowa siła islamu była zagrożeniem do XVII wieku 24. Jednak należy wspomnieć, że również w zachowaniu chrześcijan znane były przypadki stosowania przemocy, jak chociażby w czasach Chrześcijańskiego Cesarstwa Rzymskiego, w którym zgodnie z prawem chrześcijaństwo zajmowało uprzywilejowaną pozycję, a konwersje wymuszane były przez Karola Wielkiego. Prawo w średniowieczu przewidywało karę śmierci wobec niechrześcijan. Ponadto należy przytoczyć przypadki związane z kolonializmem w XIX i XX w. na terenach państw arabskich, kiedy to chrześcijańscy misjonarze docierali na miejsce swej służby, w dużej mierze, dzięki wsparciu wojskowemu i ekonomicznemu Zachodu 25. Oparty na terroryzmie wzorzec idei prezentowanych przez islam utrwalił się w opinii Europejczyków aż do czasów współczesnych. Zwłaszcza, że islam nie odznaczał się łagodnością. Sam Koran nakazuje zwalczanie niewiernych. Obowiązkiem każdego muzułmanina oraz społeczności muzułmańskiej jest podjęcie wojny świętej dżihad 26. Chrześcijanie mieli w zwyczaju porównywanie doktryny chrześcijańskiej z praktyką islamu, co utwierdzało ich w przekonaniu, że rytuały muzułmanów są nieudaną próbą naśladowania praktyk chrześcijańskich. Stworzone przez chrześcijan wyobrażenie islamu, miało uchronić i ustrzec wiernych przed apostazją oraz zapewnić im szacunek dla własnej religii w obliczu zetknięcia się z wyższą wówczas cywilizacją islamu. Należy jednak zauważyć, że w historii zdarzały się momenty, kiedy chrześcijanie, którzy mieli okazję przebywać wśród muzułmanów, byli pod ogromnym wrażeniem ich pobożności, sumienności w modlitwie, szacunku dla imienia bożego i szacunku wobec innych 27. Współcześnie chrześcijanie w Europie oceniają muzułmanów na podstawie doniesień medialnych i trudnej sytuacji ich współwyznawców w krajach muzułmańskich; mam na myśli prześladowania i dewastacje kościołów. Silny negatywny wydźwięk medialny można zaobserwować zwłaszcza po przeprowadzonych na masową skalę atakach terrorystycznych w USA ( ), w Madrycie ( ) i w Londynie ( A. S. Nalborczyk, S. Gródź, Muzułmanie i chrześcijanie droga w kierunku dialogu, [w:] Islam a terroryzm, red. A. Parzymies, Warszawa 2003, s K. Brataniec, op. cit., s R. Armour, op. cit., s J. Bielawski, op. cit., s K. Brataniec, op. cit., s

19 2005). Wydarzenia te doprowadziły do nasilenia się zjawiska islamofobii, jako objawu niesprawiedliwej dyskryminacji członków społeczności muzułmańskiej oraz wyłączaniu ich poza główny tok spraw życia politycznego 28. Chodzi tu o ukazanie islamu, jako religii odległej wartościom i praktykom innych kultur, szczególnie Zachodu, a także o podkreślenie, że tworzy ona agresywny i niedemokratyczny system religijny i kulturowy. Zarzuca się muzułmanom brak tolerancji religijnej w krajach arabskich, prześladowania chrześcijan, podczas gdy sami muzułmanie ostro reagują na wszelkie oznaki nietolerancji wobec swojej religii. Wypowiedzi pełne krytyki dostrzegalne są w mediach społecznościowych oraz na stronach internetowych poświęconych tematyce muzułmańskiej. Znane są w przekazach medialnych również wypowiedzi włoskiej dziennikarki Oriany Fallaci, zdecydowanie negatywnie odnoszącej się do zaleceń Koranu wskazujących na brak wolności religijnej, terroryzm, ograniczenie praw kobiet. Publicystka pracująca w krajach muzułmańskich zarzucała wyznawcom islamu dążenia do niszczenia cywilizacji Zachodu. Według niej, islam nie jest religią pokoju, a Koran jest nie do pogodzenia z wolnością, demokracją i prawami człowieka. Jak zauważyła, nie jest to także religia miłosierdzia i litości 29. Przeciwne stanowisko zajmuje badacz islamu Adam Wąs. Dostrzegł, że społeczność muzułmańska żyjąca w Unii Europejskiej to nie terroryści, którzy stanowią mały procent wśród muzułmanów. Jak zaznacza, dla wielu chrześcijan muzułmanie prawdziwie żyjący wyznawanym przesłaniem religijnym mogą stanowić przykład pogłębiania wiary 30. Tutaj należy również przytoczyć opinię Marty Widy- Behiesse, arabistki Uniwersytetu Warszawskiego, która powołując się na raport Europejskiego Urzędu Policji (2011 r.), wskazała, że za większość przeprowadzonych zamachów terrorystycznych odpowiedzialne były organizacje separatystyczne, nie zaś jak się przypuszcza muzułmańskie 31. Jak wykazały badania przeprowadzone przez CBOS, rozdźwięk między islamem a chrześcijaństwem jest spowodowany przede wszystkim różnicami politycznymi, a nie rozbieżnością religijną, czy kulturową. Badania przeprowadzono w 27 krajach świata (wzięło w nich udział respondentów) Niemal jedna trzecia badanych uważa, że przyczyną istniejących między muzułmanami a 28 K. Pędziwiatr, op. cit., s O. Fallaci, Wściekłość i duma,. Dostępny w Internecie: Między religią a kulturą w Europie : chrześcijaństwo - islam - laicyzm : rola Kościoła katolickiego w procesie integracji europejskiej, red. M. Góra, Gliwice 2005, s Marta Widy- Behiesse, audycja Połączenie w radiu TOK FM. Dostępna w Internecie: To_przerazajace_.ht ml,

20 chrześcijanami napięć są różnice religijne i kulturowe, podczas gdy ponad połowa badanych dopatruje się rozbieżności we wzajemnych relacjach w konflikcie interesów 32. Podsumowując dotychczasową analizę odnoszącą się do wzajemnych relacji chrześcijan i muzułmanów, należy zauważyć, iż obie strony cechuje analogiczne nastawienie, tzn. ocenianie przy zastosowaniu wyłącznie własnych kryteriów. Prowadzi to do upowszechnienia i podtrzymywania negatywnego poglądu o wyznawcach tej drugiej religii. Tak więc obie frakcje odnoszą się krytycznie do dogmatów, moralności, zwyczajów oraz rytuałów drugiego wyznania 33. Brak zgodności oraz roszczenia wysuwane nawzajem przez chrześcijan i muzułmanów w znacznym stopniu spowodowane są przekonaniem wyznawców dwu religii o uniwersalistycznym charakterze swojej wiary, co oznacza, że obie religie są przeświadczone o posiadaniu absolutnej i uniwersalnej prawdy 34. Choć trzeba wskazać, że islam od momentu powstania był zakorzeniony wśród ludów i kultury arabskiej. Natomiast poprzez przyjęcie koncepcji uniwersalności, można wnioskować, że muzułmanie chcą narzucić swoje wyznanie światu, jako jedyny właściwy model religijny. Szczególnie, że muzułmanie odnosząc się do coraz bardziej zauważalnej sekularyzacji świata zachodniego, utożsamianego z chrześcijaństwem wyrażają przekonanie, że ich religia ma odegrać znaczącą rolę w przyszłości Dialog międzyreligijny Wzajemny obraz chrześcijan i muzułmanów często jest uproszczony i ukazywany poprzez stosowanie skrótów interpretacyjnych. Nie można zapominać, iż w przeszłości relacje między wyznawcami obu religii oparte były również na wzajemnym szacunku. Poszanowanie względem chrześcijan spowodowane było wyznawanym przez nich monoteizmem. Ponadto Arabowie wyrażali uznanie wobec tych, którzy dawali szczere świadectwo swojej wiary oraz odznaczali się pobożnością. Nierzadko chrześcijanie żyjący w świecie muzułmańskim poddawani są prześladowaniom. Islam może wydawać się zamknięty wobec wyznawanych przez chrześcijaństwo prawd, także działalność misyjna wyznawców Chrystusa jest niemożliwa 32 Badanie przeprowadziła badania opinii GlobeScan od 3 listopada 2006 roku do 16 stycznia 2007 roku. Dostępny w Internecie: A. S. Nalborczyk, S. Gródź, op. cit., s R. Armour, op. cit., s E. Sakowicz, op. cit., s

21 na terenach, gdzie przeważa cywilizacja islamska 36. Istnieją podstawowe problemy uniemożliwiające podjęcie pełnego dialogu. Krzysztof Kościelniak pisze, że w zróżnicowanym świecie islamu brakuje głównego ośrodka spełniającego rolę rzecznika islamu. Dodatkową trudnością jest fakt, iż zainicjowany wśród europejskich muzułmanów dialog, nie odzwierciedla się w postawach muzułmanów zamieszkujących kraje arabskie. Problem jest spowodowany brakiem rozdziału w islamie między religią a polityką 37. Islam - z charakterystyczną dla siebie zaborczością może wydawać się niezdolny do dialogu, poniższe przykłady mogą być wyrazem podejmowania prób dialogu międzyreligijnego. Warto wspomnieć o rozkazie kalifa Al Mamuna, który w IX w. ustanowił Dom Mądrości miejsce gdzie dokonywano tłumaczenia dzieł greckich na język arabski, a chrześcijanie mogli poszczycić się wpływowymi stanowiskami 38. Na terenach muzułmańskich rozwijały się chrześcijańskie klasztory, w których dla wyznawców islamu przeprowadzono debaty teologiczne. Również na dworach kalifów podnoszono dyskusje o tematyce religijnej 39. Zakony chrześcijańskie (dominikanie i franciszkanie) rozpoczęły studia zarówno nad islamem, jak i językiem arabskim. Podejmowano dążenia oparte na realizacji pokojowej misji wśród Saracenów 40. Na terenach Półwyspu Arabskiego przedstawiciele innych wyznań byli leczeni na równi z muzułmanami. Życie chrześcijanina było warte tyle samo, co życie wyznawców islamu. W kronikach odnotowane są też przypadki, kiedy to przedstawiciele religii chronionej byli grzebani razem z muzułmanami 41. Wiedza o islamie znacznie poszerzyła się na przełomie XII i XIII w. poprzez tłumaczenia Koranu oraz innych dzieł arabskich. Mimo to, ze strony Kościoła podjęto działania zmierzające do ograniczenia wzajemnych kontaktów. Zgodnie z postanowieniami soborów z lat 1179 i 1215 ograniczono kontakty między innowiercami i zaniechano kontaktów handlowych. Dowodem izolacji muzułmanów był wydany przez papieża Grzegorza IX zakaz wezwań na modlitwę, noszenia odrębnego stroju, a także zakaz wychodzenia na ulice w czasie trwania świąt chrześcijańskich. Kierując się założeniem, że muzułmanie stanowią nieprzyjacielską mniejszość, władcy europejscy wypędzali ich ze swoich terenów Choć wśród uczonych chrześcijańskich, tj. Jana z 36 A. Nalborczyk, Islam wobec chrześcijaństwa, [w:] Leksykon dla dziennikarzy. Dostępny w Internecie: 37 K. Kościelniak, op. cit., s E. Chat, op. cit., s A. S. Nalborczyk, S. Grodź, op. cit., s. 147, E. Chat, op. cit., s A. Mez, Renesans islamu, Warszawa 1981, s. 64,

22 Segowii, Mikołaja z Kuzy i Teodora Bibliandera, pojawiały się poglądy zachęcające do podjęcia dialogu międzyreligijnego poprzez pokojowe nastawienie oraz debatę przywódców obu religii nie znalazły one większego poparcia 42. Niewątpliwie o nowym podejściu do islamu możemy mówić w kontekście pogłębiania wiedzy przez myślicieli europejskich w XVII wieku. Zaczęto tłumaczyć teksty arabskie, kontynuowano naukę tego języka poprzez utworzenie katedr arabistyki w Lejdzie, a następnie w Oksfordzie. W 1697 r. wydano pierwszą Encyklopedię islamu 43. Również po stronie muzułmańskiej nie brakowało pozytywnych odniesień wobec ludów Księgi. Przychylne nastawienie wobec chrześcijaństwa głosili w XIX w. Sayyid Ahmad Khan i Muhammad Abduh, podkreślali oni potrzebę wzajemnego poszanowania, jak również otwarcia się na kulturę świata zachodniego 44. Zdecydowany przełom w relacjach chrześcijaństwo islam i ogromny krok wyrażający uznanie wobec muzułmanów, a także podjęcie pełnej postawy dialogu zapoczątkował Sobór Watykański II. Deklaracja Nostrae aetate ogłoszona 28 października 1965 r. zawiera stwierdzenie: Kościół spogląda z szacunkiem również na mahometan, oddających cześć jedynemu Bogu, żywemu i samoistnemu, miłosiernemu i wszechmocnemu, Stwórcy nieba i ziemi, Temu, który przemówił do ludzi; Jego nawet zakrytym postanowieniom całym sercem usiłują się podporządkować, tak jak podporządkował się Bogu Abraham, do którego wiara islamu chętnie nawiązuje. Jezusowi, którego nie uznają wprawdzie za Boga, oddają cześć jako prorokowi i czczą dziewiczą Jego Matkę Maryję, a nieraz pobożnie Ją nawet wzywają. Ponadto oczekują dnia sądu, w którym Bóg będzie wymierzał sprawiedliwość wszystkim ludziom wskrzeszonym z martwych. Z tego powodu cenią życie moralne i oddają Bogu cześć głównie przez modlitwę, jałmużny i post. Jeżeli więc w ciągu wieków wiele powstawało sporów i wrogości między chrześcijanami i mahometanami, święty Sobór wzywa wszystkich, aby wymazując z pamięci przeszłość szczerze pracowali nad zrozumieniem wzajemnym i w interesie całej ludzkości wspólnie 42 K. Brataniec, op. cit., s Tamże, s A. S. Nalborczyk, S. Gródź, op. cit., s

23 strzegli i rozwijali sprawiedliwość społeczną, dobra moralne oraz pokój i wolność 45. Dokument ten w sposób oficjalny wyraża stanowisko Kościoła wobec wyznawców islamu. Wbrew wcześniejszym opiniom, Sobór publicznie uznał wartość islamu. Gest ten przyczynił się do umocnienia więzi przyjaźni Kościoła z innymi religiami. Deklaracja Nostrae aetate stała się symbolem gotowości do podjęcia działań w kierunku umocnienia dialogu między dwoma religiami monoteistycznymi. Choć oficjalnie przyjmuje się wydarzenia soborowe jako szczególny zwrot w relacjach chrześcijan i muzułmanów, nie należy również zapominać o wcześniejszych przejawach szacunku i dialogu wyrażanych przez papieża Pawła VI. Rok przed ogłoszeniem Nostrae aetate powołał on Sekretariat ds. Niechrześcijan. Do głównych zadań tej instytucji należało poszukiwanie drogi porozumienia z wyznawcami innych religii. W ramach prac Sekretariatu wydawano biuletyn informujący o przebiegu dialogu i nawiązujących do tej tematyki przemówieniach papieża 46. W 1969 r. doszło do spotkania muzułmanów z chrześcijanami w Cartigny, w celu ustalenia przyszłych zamierzeń. W kolejnych latach konferencje zgłębiające tę tematykę odbywały się także w krajach muzułmańskich, jak chociażby w Tunezji w 1974 r., czy w 1976 r. w Libii. Zostały także utworzone grupy badawcze skupiające chrześcijan i muzułmanów, regularnie odbywających posiedzenia i wydających tematyczne publikacje 47. Zabiegi zmierzające w utrzymania dobrych relacji z wyznawcami islamu podejmowali następcy Pawła VI. Ponownym krokiem ku głębszemu otwarciu się na muzułmanów był zorganizowany po raz pierwszy w dniu r. Dzień Modlitw w Asyżu. Cały pontyfikat Jana Pawła II oparty był na dążeniach do pogłębienia dialogu z muzułmanami. Doceniono ich kulturę oraz to, że razem z chrześcijanami wyznają wiarę w Jedynego Boga 48. Mając na uwadze wspólne wartości oraz konieczność wyrażania solidarności papież odbywał wiele podróży do krajów muzułmańskich, gdzie spotykał się z wyznawcami islamu. To on po raz pierwszy jako zwierzchnik Kościoła Katolickiego przekroczył progi meczetu Umajjadów w 2001 r Nostrae aetate [w:] Sobór Watykański II, Konstytucje Dekrety Deklaracje, red. M. Przybył, Poznań 2002, s Tamże, s A. S. Nalborczyk, S. Gródź, op. cit., s Sobór Watykański II, s K. Sowa, Papież w meczecie. Dostępny w Internecie: