Bliski Wschód i Egipt w epoce Achemenidów

Transkrypt

1 Bliski Wschód i Egipt w epoce Achemenidów Notatki z wykładu rok akademicki 2014/2015 Opracowanie notatek: Paweł Borycki Wykład prowadziła: prof. dr hab. Barbara Kaim Instytut Archeologii Uniwersytet Warszawski 9 czerwca 2015

2 Wstęp Dokument nie jest oficjalnym skryptem do wykładu zatwierdzonym przez prowadzącego zajęcia. Zawiera notatki z zajęć będącym swobodnym zapisem poruszonych tematów w zakresie ustalonym przez autorów notatek. Notatki zapisane w języku L A TEX mogą być rozwijane i poszerzane przez wszystkich uczestników zajęć. Osoby chętne do poszerzania notatek proszone są o kontakt mailowy. Wszystkie materiały w wersjach aktualnych oraz wersje archiwalne dokumentów znajdują się pod adresem internetowym projektu Wszelkie uwagi dotyczące notatek należy zgłaszać na adres owy pb262494@students.mimuw.edu.pl. Za wszystkie uwagi serdecznie dziękuję! 2

3 Spis treści 1 Wstęp 7 2 Epoka żelaza w Iranie 7 3 Elam 11 4 Cyrus II Wielki 18 5 Kambyzes II 26 6 Dariusz I Wielki 29 7 Persepolis 40 8 Organizacja imperium 45 9 Religia w imperium Achemenidów Satrapie i kraje 54 3

4 Indeks Çavuşköy, 64 Abu Simbel, 34 Abusir, 38 Ajapir, 16, 17 Al-Utasz-Napirisza, 14 Altyn Tepe, 57 Amrit Marathos, 63 Anshan, 11 13, 15, 16, 18 20, 22, 55, 59 Arados, 23, 62 Arbela, 61 Arjan, 16, 17 Aszdod, 62 Aszkelon, 62 Aszur, 10, 60 Ateny, 39, 48 Awan, 12 Ayatem, 17 Baba Jan, 8, 10, 56 Babilon, 18, 20 23, 26, 29 33, 36, 38, 45, 47, 52, 53, 59, 60, 62, 68 Bagh-e Firuzi, 54 Balkh, 53, 57 Bardak Siah, 55 Behbahan, 16 Behistun, 8, 17, 19, 28 33, 40, 50, 53, 59, 65 Bishapur, 55 Borazjan, 55 Borsippa, 23 Bozpar, 44 Bushir, 55 Busiris, 37 Byblos, 23, Can, 65 Chalcedon, 39 Chogha Mish, 56 Chogha Zanbil, Chorsabad, 60 Dafne, 67 Dahaneh-e Gholeman, 56 Damaszek, 48, 50, 61 Dasht-e Gohar, 54 Daskyleion, 51, 64, 65 Deve Hüyük, 63 Dinka Tepe, 8 Dur-Kurigalzu, 14, 16 Duraköy, 64 Edfu, 38 Efez, 39 Ekbatana, 10, 11, 20, 21, 28, 29, 31, 35, 36, 45, 47, 51, 56, 59, 62 Ekbatana Syryjska, 28 El-Kab, 38 Elefantyna, 52, 67 Erbil, 60, 61 Eshkaft-e Salmam, 17 Fahilian, 55 Fajum, 66 Farmeshgan, 55 Farrashband, 55 Firuzabad, 55 Gabai, 46 Gandj Nameh, 56 Gaugamela, 61, 67 Gaza, 61, 62 Godin Tepe, 8, 10, 24 Gohar, 43 Gordion, 45, 65 Granik, 67 Gur-e Dokhtar, 44, 54 Hacinebi Tepe, 63 Haft Tepe, 13, 14 Hakavan Tappeh, 55 Halikarnas, 27 Halule, 15 Hamadan, 10, 45, 56 Harran, 20, 60 Hasanlu, 7 10 Heliopolis, 38 Herakleia, 64 Hidali, 16 Hurvin, 8 Isfahan, 46 Issos, 48, 50, 67 Izeh Ayapir, 17 Jereh, 55 Jerozolima, 23, 46, 62 Jerycho, 62 Jin Jin, 55 4

5 Kalaly Gyr, 59 Kalmakare, 56 Karaburun, 66 Karnak, 34 Kartagina, 28, 38 Kaul-i Farah, 17 Kazerun, 55 Kharabeh Shattani, 61 Kharga, 37, 38, 66 Ks Ezry, 23 Kurangun, 13, 17 Kurra, 66 Kush, 27 Kyuzeli Gyr, 59 Labnak, 13 Lachisz, 61 Larissa, 60 Madaktu, 16, 19 Mamasani, 55 Manawir, 66 Maraton, 39, 40 Marea, 67 Mari, 12, 36 Marlik, 8 Marshashi, 12 Marv Dasht, 54, 55 Matezzish, 55 Memfis, 27 30, 45, 46, 60, 67 Meroe, 27 Meydancık Kale, 66 Milet, 39 Nadi-i Ali, 57 Naksos, 39 Naksz-e Rustam, 13, 17, 18, 25, 40, 44, 50 52, 54 Napata, 27 Nimrud, 60 Niniwa, 10, 11, 19, 33, 60 Nisa, 59 Nush-i Jan, 10, 11, 24 Ozwaki, 11 Palyxena, 65 Pasargade, 17, 18, 24 26, 29, 35, 42 46, 54, 55 Peluzjum, 7, 27, 28, 58 Persepolis, 24, 29, 35, 36, 40, 42, 43, 45 47, 52, 54 56, 58 60, 62, 64 66, 68 Plateje, 50 Qalachi, 9 Qasr el-ghueda, 38, 66 Rabat, 9 Ragae, 31 Sais, 27, 28, 37, 38 Sakkara, 28, 38, 67 Salamina, 48 Samaria, 62 Samarkanda, 59 Samos, 27, 32, 39 Sardes, 27, 39, 45, 51, Sarepol, 33 Sayutomer, 65 Shahr-i Sokhta, 56 Shimashki, 12, 13 Sippar, 18, 21, 59 Siwa, 27 Sparta, 39, 48 Suruvan, 55 Suza, 11 16, 19, 20, 25, 29, 30, 33 40, 45 47, 50 56, 59, 60, Sydon, 23, Takht-e Kuwar, 57 Takht-e Rustam, 29, 43 Takht-e Sandin, 58 Tal-i Malyan, 11, 18, 19, 55 Tall-e Zohak, 55 Tall-i Takht, 24 Tang-e Bolaghi, 46 Tarsus, 66 Tassos, 47 Tatarli, 65 Tell ed-daim, 61 Tell el-maskhuta, 37 Tell Gubba, 11 Tell Harmal, 9 Tell Jemmeh, 61 Tell Jigan, 61 Tepe Hissar, 7, 8, 10 Tepe Mamurin, 8 Tepe Sialk, 7 9, 36, 49 Tepe Yahya, 56 Til Barsip, 17 Tol-e Nurabad, 55 Tol-e Sepid, 55 Tureng Tepe, 7 Tyr, 23, Ulug Depe, 11 5

6 Ur, 13, 18, 19, 23, 59 Uruk, 23, 59 Wadi Daliyeh, 62 Wadi Hammamat, 34 Wadi Tumilat, 37 Zazana, 30 Ziwiyeh, 8, 9, 16 6

7 1 Wstęp Imperium Achemenidzkie było organizacją polityczną obejmującą różne królestwa, które zostały podbite przez Achemenidów. Organizacja ta miała wpływ na kulturę obszarów, które weszły w jej skład. Poszczególne obszary oddziaływały na siebie. Egipskie wpływy widoczne były w Iranie. Wpływy achemenidzkie sięgały od Sogdiany w Uzbekistanie do Arabii Saudyjskiej, od Egiptu do Indii. Posiadamy źródła na temat kontaktów Persji z Grekami. Dzieje Herodota, spisane w IV w. p.n.e., miały pozwolić na samookreślenie się Greków w przeciwieństwie do Persów barbarzyńców. Herodot nazywany jest ojcem historii. Zastanawiał się w swoim dziele, co było przyczyną opisanych zdarzeń. Przedstawiał różnorodne poglądy na temat przyczyn wydarzeń oraz różne hipotezy. Herodot po bitwie pod Peluzjum w 525 roku p.n.e. między Persami i Egipcjanami zastanawiał się, czy czaszki Persów można odróżnić od czaszek Egipcjan. Stwierdził, że czaszki Persów były miększe, gdyż chodzili oni w kapeluszach, zaś Egipcjanie chodzili z gołą głową, narażoną na promienie słoneczne. Cyrus pozwolił Żydom na powrót z niewoli babilońskiej. Posiadamy również źródła pisane na temat interakcji pomiędzy Achemenidami i Żydami. 2 Epoka żelaza w Iranie W starożytności plemiona irańskojęzyczne zamieszkiwały obszar Iranu oraz Azji Środkowej nazywany Wielkim Iranem. Epoka żelaza w Iranie jest wiązana z przybyciem plemion irańskojęzycznych na ten obszar. Została wyróżniona na podstawie poważnych zmian w kulturze materialnej. Nie posiadamy źródeł pisanych z tej epoki, które świadczyłyby o kulturze duchowej, w tym religii. W Iranie istniała głęboka tradycja przekazu ustnego. Powstawało jednak mało źródeł pisanych. Istniała grupa śpiewaków, którzy wędrowali po polach rozgłaszając ważne wydarzenia. Źródła pisane na temat Iranu pochodzą głównie z Grecji oraz z Rzymu. Awesta to święta księga Irańczyków, która spisana została dopiero w V w. n.e. Być może powstała tylko dlatego, że wtedy manichejczycy, chrześcijanie i Żydzi mieli już swoje święte księgi. W okolicach roku 1500 p.n.e. w Iranie środkowym i zachodnim doszło do poważnych zmian kulturowych. Nagle zanikła ceramika malowana. W Iranie istniała długa tradycja malowania ceramiki, utrzymująca się dużo dłużej niż w Babilonii. Malowanie ceramiki porzucono w okolicach Teheranu oraz w pobliżu Hasanlu w północno-zachodnim Iranie. Nastąpiło przejście na tzw. ceramikę szarą o charakterystycznych kształtach. W zależności od temperatury wypału ceramika szara miała barwę od czarnej, przez szarą do pomarańczowej. Na tych samych terytoriach pojawiły się wtedy cmentarzyska umiejscowione poza murami osad. Do końca epoki późnego brązu zmarłych chowano w obrębie osady, na ulicach i w opuszczonych domach. Zanikła tradycja pochówków zbiorowych na rzecz pochówków indywidualnych zlokalizowanych poza osadami. Pochówki nadal miały jednak charakter szkieletowy. Zmiany w dziedzinie ceramiki i pochówków przyniosły prawdopodobnie ludy irańskojęzyczne przybyłe z Azji Środkowej. Na stanowiskach Tureng Tepe, Tepe Hissar i Tepe Sialk w Iranie północno-wschodnim ceramika szara pojawiła się około roku 2000 p.n.e., czyli 500 lat wcześniej. Niedługo potem na tych samych obszarach na pewien czas zanikło osadnictwo. Sprzyjało to hipotezie o migracji plemion irańskich. Problematyczne jest jednak wiązanie ceramiki szarej oraz pochówków z 7

8 ludami irańskimi pod względem etnicznym. zachowane żadne pochówki. W Azji Środkowej od epoki brązu nie są już W połowie II tys. p.n.e. musiało nastąpić rozdzielenie plemion indoirańskich żyjących w Azji Środkowej. Plemiona indyjskie i irańskie musiały tworzyć dawniej jedną grupę, gdyż języki, w których spisano Wedy święte księgi indyjskie, i Awestę świętą księgę irańską, są do siebie bardzo podobne. W latach p.n.e. doszło do poważnych zmian kulturowych na obszarze południowego Kaukazu, które mogły wiązać się z migracją Irańczyków. Około roku 2000 p.n.e. w Tepe Hissar powstała budowla o cechach podobnych do późniejszej architektury północno-zachodniego Iranu oraz architektury achemenidzkiej. W budowli istniała klatka schodowa prowadząca na piętro, pseudokolumny oraz pomieszczenie magazynowe. Występowały naczynia z charakterystycznym, wydłużonym dzióbkiem. Pojawiało się one w latach p.n.e. w Iranie środkowym i zachodnim. Osadnictwo w Tepe Hissar zakończyło się nagle. Zmiany kulturowe początku epoki żelaza były gwałtowne, ale ryzykowne jest jednoznaczne łączenie jej ze zmianami etnicznymi. Dopiero w IX w. p.n.e. pojawiły się pierwsze pisane źródła asyryjskie świadczące o napotkaniu przez Asyryjczyków Irańczyków noszących imiona indoeuropejskie. Źródła te powstały dopiero 600 lat po poważnych zmianach kulturowych. Epokę żelaza w Iranie dzieli się na trzy fazy: I p.n.e. ceramika szara Hasanlu V, Hurvin, Tepe Sialk, Dinka Tepe, II p.n.e. ceramika szara i powrót ceramiki malowanej Hasanlu IV, Marlik, III p.n.e. pojawienie się stanowisk archeologicznych wiązanych z Medami, plemionami irańskojęzycznymi, Behistun, Hasanlu IIIB, Ziwiyeh, Godin Tepe II, Baba Jan II-I. Stanowiska te znajdowały się głównie w środkowym Zagrosie. Na stanowisku Tepe Mamurin znaleziono niedawno naczynie ze sceną orki wykonaną jako odcisk pieczęci cylindrycznej. Do niedawna w Irańczykach widziano jedynie koczowników, co potwierdzały źródła asyryjskie mówiące o pokonaniu określonej liczby przywódców medyjskich. Scena orki na naczyniu świadczy o tym, że część Irańczyków zajmowała się od początku rolnictwem. Na Tepe Sialk V, wielkim cmentarzysku składającym się z ponad 1000 grobów, znaleziono dzbany z wydłużonym dzióbkiem podobnym do form znanych z Tepe Hissar. Na stanowisku chowano zmarłych w pozycji skurczonej na boku. Występowały tam wielkie dzbany z ozdobnymi, wielkimi uchwytami po obu stronach. Irańczycy posiadali też tradycje architektoniczne, o czym świadczy stanowisko Hasanlu. W I fazie epoki żelaza (Hasanlu V) powstał tam budynek z westybulem, salą kolumnową 9 na 11 metrów oraz pomieszczeniem magazynowym. W pomieszczeniu istniały dwie kolumny, a między nimi znajdowało się palenisko. Dobudowanie z boku pomieszczenia magazynowego jest przejawem podobieństw między budynkiem z Hasanlu z I fazy epoki żelaza oraz wcześniejszym budynkiem z Tepe Hissar. W Hasanlu istniał też drugi budynek z kolumnami oraz pomieszczeniem magazynowym. W II fazie epoki żelaza (Hasanlu IV) istniały w Hasanlu budynki z holem kolumnowym i westybulem. Dookoła pomieszczeń kolumnowych biegły gliniane ławy znajdujące się, na przykład, w Spalonym Budynku 2. Na ich podstawie stwierdzono, iż budynki te były pałacem królewskim. Kilka budynków zostało zgrupowanych wokół jednego dziedzińca, co nie zdarzało się w epoka wcześniejszych, na przykład w architekturze elamickiej. 8

9 Plan budynków z tej epoki wykazuje analogie z budynkami achemenidzkimi. W pomieszczeniach wejściowych, przylegających do dziedzińca, znajdowały się klatki schodowe. Występowały też małe, ciemne pomieszczenia, z powodu których budynek, w którym się znajdowały zaczęto interpretować jako świątynię. Na dziedziniec prowadziła Brama Rydwanów, którą można było przejechać na rydwanach. Nie wiadomo, czy były one rzeczywiście stosowane. Hasanlu zostało pod koniec II fazy epoki żelaza zaatakowane przez Urartu, a pomieszczenia wokół dziedzińca zostały spalone. Dzięki temu można stwierdzić, co znajdowało się w budynku na parterze oraz na piętrze. Znaleziono pieczęcie i odciski pieczęci, które znajdowały się na piętrze. Świadczą one o administracyjnym charakterze budynków wokół dziedzińca. W budynkach znaleziono też naczynie, które próbowano uratować w czasie najazdu ze względu na dużą wartość. W Tell Harmal, huryckim mieście w północnej Mezopotamii z około 1800 roku p.n.e., znajdowały się budynki ze schodkowatymi wejściami podobnymi do wejść schodkowatych w Hasanlu. Wejścia schodkowate nie muszą świadczyć o sakralnym charakterze budowli, choć tak były interpretowane w Hasanlu. Hasanlu w II fazie epoki żelaza było stolicą królestwa Mannai wspominanego w źródłach asyryjskich. Na czele tego królestwa z pewnością nie stał Irańczyk, a raczej człowiek o rodowodzie huryckim. Na południe od jeziora Urmia znajduje się kilka stanowisk z II fazy epoki żelaza, współtworzących dawne państwo Mannai. Stanowisko Qalachi jest miejscem znalezienia glazurowanych kafelków. Są one świadectwem wpływów asyryjskich, były stosowane do dekorowania pałaców królewskich. Na stanowisku Rabat z lat p.n.e., które należało do państwa Mannai, znaleziono posadzki kamienne w formie mozaik. W czasie wykopalisk nie udało się ustalić położenia ścian z cegieł suszonych. W państwie Mannai występowało też pismo, a powszechnie stosowanym językiem w piśmie był język asyryjski, choć był on językiem wroga Mannai. Ziwiyeh w środkowym Zagrosie jest znane jako miejsce znalezienia skarbu umieszczonego w metalowym sarkofagu, przypominającym pod względem dekoracji sarkofagi asyryjskie. Zabytki ze skarbu również przypominają zabytki asyryjskie, między innymi pod względem stylu rzeźb. Stanowisko po znalezieniu skarbu zostało znacznie zniszczone przez łupieżców. W VIII-VII w. p.n.e. w Ziwiyeh produkowano ceramikę glazurowaną. Na stanowisku znajdowała się twierdza. Sztuka Ziwiyeh i innych obszarów północno-zachodniego Iranu w II fazie epoki żelaza jest charakterystyczna ze względu na stylistykę. Postacie mają wydłużone nosy i proste włosy. Kwiat lotosu oraz rydwany są zapożyczeniem ze sztuki asyryjskiej. W Hasanlu znaleziono złote naczynie, które zostało zgniecione. Najwyraźniej próbowano uratować je z pożaru. Zawiera przedstawienia scen z mitologii mitologii huryckiej z państwa Mannai lub lokalnej mitologii irańskiej. Przedstawienia narracyjne zostały umieszczone w pasach. Bóstwa przedstawione zostały na rydwanach. Tego typu przedstawienia są znane z wcześniejszej sztuki huryckiej z państwa Mitanni. Może to świadczyć o związkach z mitologią hurycką lub mitologią mezopotamską, a nie irańską. Pusty tron był przedmiotem kultu wśród Hetytów, którzy byli powiązani z Hurytami pod względem religijnym. Na scenie przedstawionej na naczyniu kobieta podaje dziecko mężczyźnie siedzącemu na tronie. Przedstawiono także walkę wręcz między dwiema osobami. Na naczyniu występują długie nosy i proste włosy charakterystyczne dla II fazy epoki żelaza w Iranie. W Tepe Sialk VIB w II fazie epoki żelaza powstały malowane naczynia z wydłużonym dzióbkiem łączącym się bezpośrednio z wylewem. Dekoracja malarska była często skomplikowana. Przedstawiała zwierzęta oraz trójkąty i kwadraty. Znaleziono też przedstawienie mężczyzny trzymającego włócznię na stopie. W późniejszych okresach przedstawienie to było uznawano za typowo irańskie. Na cmentarzyskach, między innymi w Tepe Sialk, znaleziono 9

10 gliniane rytony w kształcie zwierząt. Malowane rytony stały się później elementem charakterystycznym dla sztuki achemenidzkiej. W II fazie epoki żelaza istniało państwo medyjskie, które zostało opisane przez Herodota. Deioces był pierwszym władcą medyjskim podanym przez Herodota. Łączono go z władcą Dayaukku wymienianym przez Asyryjczyków, ale hipoteza ta została odrzucona. Deioces został opisany przez Herodota jako ten, który rozstrzygał spory między Medami. Zażądał on ogłoszenia go sędzią oraz wybudowania mu pałacu oraz stolicy. Medowie początkowo odmówili, ale wtedy nikt nie rozsądzał sporów między nimi. W końcu Medowie wybudowali mu stolicę w Ekbatanie, dzisiejszym Hamadan, i otoczyli ją murami. Prawdą jest, że w tym okresie władca medyjski był niewątpliwie sędzią. Fraortes (ok p.n.e.) (Kshathrita) był drugim władcą medyjskim. Jego następcą i trzecim władcą został Kjaksares ( p.n.e). Dokonał on najazdu na Asyrię i ją podbił. W 614 roku p.n.e. zajęto Aszur, w 612 roku p.n.e. podbito Niniwę i upadła Asyria. Babilończycy i Medowie podzielili się imperium asyryjskim pod względem terytorialnym. Państwo Kjaksaresa zostało jednak osłabione przez najazd Scytów. Astiages (584-ok. 550 p.n.e.) był następcą Kjaksaresa i ostatnim władcą medyjskim. Stanowisko Nush-i Jan w środkowym Zagrosie, z lat p.n.e., można wiązać z Medami. W VIII w. p.n.e powstał tam Budynek Centralny. Fort, czyli Budynek Zachodni, był starszy i powstał już w VII w. p.n.e. Stanowisko zostało opuszczone w I połowie VI w. p.n.e., pod koniec panowania Medów i Astiagesa. Funkcjonowało jednak w ograniczonym zakresie w okresie achemenidzkim. Hol kolumnowy oraz cytadela powstały w czasach medyjskich. Hol kolumnowy może być zapowiedzią późniejszej architektury achemenidzkiej. Istniały w nim klatki schodowe podobne do tych z Hasanlu i Tepe Hissar. Z holu kolumnowego istniało podziemne przejście umożliwiające ucieczkę w przypadku oblężenia. Na stanowisku zidentyfikowano budynek, który został zinterpretowany jako pierwsza świątynia ognia. Była to świątynia centralna o wymiarach 16 na 16 metrów i zachowanej wysokości sięgającej 7,5 metra. Westybul miał wymiary 3,9 na 2,5 metra. Na sakralny charakter budowli wskazuje fakt, iż przed opuszczeniem została ona zasypana drobnymi kamieniami, dzięki czemu jej ściany zachowały się w pełnej wysokości do 7,5 metra. Archeolodzy mogli wejść do budowli rozbierając fragment kolebkowego sklepienia wykonanego nie z prostych cegieł, ale z wycinków łuku łączących się w najwyższym punkcie. Tego typu sklepienia są do dziś stosowane w budownictwie wiejskim w Chorasanie. Taka konstrukcja jest prostsza niż sklepienie kolebkowe wykonane z prostych cegieł. Ołtarz ceglany w Nush-i Jan miał średnicę 85 centymetrów u podstawy, zaś górna płyta miała 1,41 metra. Ogień w świątyni zoroastryjskiej powinien płonąc wiecznie. W świątyniach znajdowało się naczynie, w którym odkładały się popioły, z których można było w każdej chwili wskrzesić ogień. Ogień utrzymywano więc jedynie w formie gorącego popiołu. Pozwalało to na zaoszczędzenie drewna. Wnętrze budynku było ciemne, gdyż nie było w jego ścianach żadnych okien. W świątyni znaleziono srebrne przedmioty, które mogły być wykorzystywane jako środek płatniczy. Rola budynku jako świątyni ognia jest kwestionowana, gdyż wgłębienie na ołtarzu było zbyt małe, by można było przetrzymywać tam gorący popiół umożliwiający wskrzeszenie ognia. Jednak zwyczaje z okresu początków zoroastryzmu mogły być zupełnie inne niż w okresach późniejszego zoroastryzmu. W Godin Tepe znajdował się budynek zawierający dwie sale kolumnowe otoczone glinianymi ławami, podobny do budynku z Hasanlu. W Baba Jan III również istniały sale kolumnowe ze schodkowatymi wejściami, co może świadczyć o roli budynku jako świątyni. 10

11 Z piętra budynku spadły terakotowe kafelki malowane na jeden kolor i dekorowane motywami geometrycznymi. Ozwaki jest kolejnym, czwartym, stanowiskiem irańskim łączonym z Medami. W Ulug Depe w Turkmenistanie znaleziono budynek przypominający zabudowę stanowiska Tell Gubba w Mezopotamii oraz fort z Nush-i Jan. Odkrycie to może sugerować, że władza Medów sięgała na wschód aż do południowego Turkmenistanu. Oprócz tradycji architektonicznej świadczy o tym też brak wzmianek o podbojach Cyrusa na wschodzie, choć ziemie te znalazły się pod jego panowaniem. Możliwe jest zatem, że Cyrus, po pokonaniu władcy medyjskiego, stał się jednocześnie władcą obszarów południowego Turkmenistanu. Istnieją cztery stanowiska łączone pod względem architektonicznym z Medami. Jeśli dołączymy do tego Ulug Depe w Turkmenistanie i Tell Gubba w Mezopotamii będzie ich sześć. Herodot zapisał, że Ekbatana była stolicą medyjską, ale nie dotarto tam jeszcze do warstw medyjskich i nie są znane żadne materialne pozostałości miasta z tego okresu. Nie znamy żadnej tabliczki będącej świadectwem administracji medyjskiej. Nie znaleziono żadnej inskrypcji medyjskiej. Nie znane są żadne zabytki królewskiej sztuki medyjskiej ani pieczęcie, a jedynie przedmioty użytkowe. Imperium medyjskie może być także traktowane jako wymysł Herodota, gdyż archeologiczne świadectwa jego istnienia są znikome. Państwo medyjskie zostało też utrwalone w tradycji ustnej. W tym samym czasie, co imperium medyjskie, istniało państwo elamickie, którego świadectwa istnienia są dużo lepiej udokumentowane niż państwa medyjskiego. Zachowały się tam świadectwa dotyczące sądów, które istniały też w państwach Mezopotamii. 3 Elam Sztuka elamicka miała silny wpływ na rozwój sztuki achemenidzkiej. Język elamicki był jednym z trzech języków stosowanych w imperium achemenidzkim. Nazwa Elam po raz pierwszy pojawiła się w tekstach z Ur około roku 3000 p.n.e. W połowie III tys. p.n.e. Elam i Awan występowały jako wrogowie państw sumeryjskich w Sumeryjskiej Liście Królów. Elam, w przeciwieństwie do Iranu północnego i północno-wschodniego, od końca IV tys. p.n.e. utrzymał ciągłość kulturową trwającą aż do powstania imperium achemenidzkiego. Nazwa Elam pojawiła się w inskrypcji behistuńskiej. Mezopotamczycy, począwszy od Sumerów, mówili o Elamie jako o ziemiach położonych na wschód. W okresie p.n.e. Elam znany jest wyłącznie ze źródeł mezopotamskich. Suzjana, wchodząca w skład Elamu, przyciągała pierwszych badaczy zainteresowanych Bliskim Wschodem w kontekście poszukiwań potwierdzenia dla informacji biblijnych. W tym regionie poszukiwano między innymi Niniwy. Relief behistuński interpretowano początkowo jako przedstawienie Pana Naszego i Jego dwunastu uczniów. Badania w Elamie do 1911 roku prowadzili wyłącznie Francuzi. Na mocy umowy irańskofrancuskiej Francuzi mieli wyłączność na badania w Iranie. Jacques de Morgan wydobył dużo materiałów ceramicznych bez kontekstu. Roman Ghirshman był architektem. Stworzył plany architektoniczne, ale nie znał się na ceramice i nie potrafił przeprowadzić datowania. Badania francuskie trwały do 1979 roku. Suza w tekstach mezopotamskich pojawiała się od połowy III tys. p.n.e. Suzjana to północna część Chuzistanu, czyli przedłużenie Niziny Mezopotamskiej. Elam określany była przez mieszkańców Mezopotamii jako NIM.KI, czyli kraina na wschodzie, za górami. Starożytne teksty mówiły o Elamie jako o okolicach Anshan w prowincji Fars. Tal-i Malyan to stanowisko, na którym znajdują się teksty pozwalające jednoznacznie identyfikować je ze starożytnym miastem Anshan. 11

12 Shimashki to państwo w Luristanie, na północ od Anshan. Marshashi to kraina lokalizowana na obszarze dzisiejszej prowincji Kerman. Awan znajdowała się prawdopodobnie na północ od Suzy. Suzjana jest spośród tych krain najbardziej podobna do Mezopotamii. Jest to obszar nizinny z wysokimi temperaturami, gdzie konieczna była irygacja pól dla rolnictwa. Dzisiejszy Chuzistan jest zamieszkany w większości przez ludność pochodzenia arabskiego. W starożytności w Suzjanie również mieszkała ludność semicka. Pochodzenie etniczne Elamitów nie jest znane. Doszukiwano się podobieństw między językiem elamickim a językami drawidyjskimi z Indii. Elamici nie byli z pewnością Semitami. W państwie staroelamickim, w okresie Suza VI, w latach p.n.e. panowała dynastia z Awanu. Około 2400 roku p.n.e. władzę objął Peli. Inskrypcja pochodząca z Mari mówi, że Elamici mieli ciemną skórę, co potwierdzają późniejsze źródła achemenidzkie. Państwo elamickie było federacją miast-państw Suzjany, Shimashki, Marshashi, Anshan i Awan. Większość z tych państw stanowiły obszary górskie. Gdy przewagę w federacji zdobywała Suzjana i Awan, federacja uzyskiwała kulturowe podobieństwo do Mezopotamii. Właściwa kultura elamicka była jednak kulturą górską. Dzieje Elamu dzieli się na Państwa staroelamickie, środkowoelamickie i nowoelamickie. W poszczególnych okresach istniały listy władców, które nazywa się dynastiami. Z dynastii z Awanu pochodził Ukku-tahish, który podpisał traktat z Naramsinem, w którym wymieniono 35 bóstw elamickich. Traktat zawierał inwokację do bogini Pinikir. W kulturze elamickiej pozycja kobiet na dworze królewskim była wysoka, czego świadectwem jest między innymi posąg królowej. Boginie miały również wysoką pozycję w panteonie, o czym świadczy inwokacja do Pinikir. Dynastia z Awanu liczyła 12 władców. Puzur (Kutik) Inshushinak, panujący około roku 2100 p.n.e., był współczesny Ur- Nammu. Był władcą pierwszej dynastii z Awanu. W czasie jego panowania funkcjonowało pismo linearne, zapisywane z prawej do lewej strony. Było to pismo sylabiczne o 90 znakach. Nazywane jest pismem staroelamickim. Używano je tylko w czasie panowania Puzur Inshushinaka. Później powrócono do pisma klinowego i języka akadyjskiego w administracji. Pismo staroelamickie nie zostało dotąd odczytane. Nie znane są zapisy dwujęzyczne, równoległe z innym językiem. Inshushinak był jednym z głównych bóstw Elamu, nazywanym Panem Elamu. Znaleziono srebrny kubek z przedstawieniem siedzącej kobiety i inskrypcją w piśmie linearnym staroelamickim. Kobieta ta ubrana była w typowy strój mezopotamski. Puzur Inshushinak był też aktywny w budownictwie. Zbudował Świątynię Inshushinaka na Akropolu w Suzie. Na ruinach zabudowy elamickiej, w tym jednej ze świątyń Inshushinaka, powstał później Pałac Dariusza w Suzie. Puzur Inshushinak umieszczał inskrypcje na zabytkach zawierających przedstawienia typowo mezopotamskie, na przykład człowieka z gwoździem fundacyjnym. Pismo było jednak próbą częściowego kulturowego usamodzielnienia się od Mezopotamii. W innych dziedzinach kontynuowano jednak kulturę mezopotamską. Posąg bogini Narundi, czczonej także w Mezopotamii, przedstawia boginię siedzącą na tronie. Nawiązuj on do sztuki mezopotamskiej, ale jest być może jedynym przedstawieniem bóstwa w postaci rzeźby, jakie zachowało się na Bliskim Wschodzie ze starożytności. Większość zabytków sztuki elamickiej znajduje się obecnie w Luwrze, gdzie zostały zabrane na mocy umowy irańsko-francuskiej. W sztuce występowały węże, skorpiony oraz postacie nawiązujące do eposu o Gilgameszu. Drugą dynastią państwa staroelamickiego była dynastia z Shimashki panująca w latach p.n.e., w okresie Suza V. Rozpoczął ją Gir-Namme. Shimashki obejmowało Luristan i południowy Kurdystan. 12

13 Język akadyjski był w tym czasie stopniowo wypierany przez język elamicki. Panowanie dynastii górskiej spowodowało osłabienie wpływów mezopotamskich. Język elamicki przetrwał od czasów dynastii z Shimashki aż do czasów achemenidzkich. W Elamie znaleziono gwóźdź fundacyjny Szulgiego z III dynastii z Ur. Dynastia Sukkalmah, kolejna dynastia państwa staroelamickiego, panowała w latach p.n.e. Jej władcy powrócili do tradycji nizinnych. Władcy tej dynastii przyjmowali mezopotamski tytuł Sukkalmah oznaczający gubernator. Później przyjęli tytuł króla Anshanu i Suzy i wielkiego Sukkalmah. Władczy nizinni nosili odtąd tytuł króla Suzy i Anshanu, a górscy króla Anshanu i Suzy. Istniał trójdzielny system władzy. Na dziele stał Sukkalmah, zaś podlegali mu Sukkal Elamu i Shimashki oraz Sukkal Suzy. Trzej władcy byli ze sobą spokrewnieni. Sukkalem Suzy był syn lub bratanek Sukkalmaha. Sposób władania nad Elamem różnił się od świata Mezopotamskiego tym, że zarządcą Suzy mógł być syn siostry królewskiej. Jednak tytuł siostry nosiła czasami żona króla. Samo podkreślenie, kim była matka władcy, świadczy o wysokiej pozycji królowej. W czasie dynastii Sukkalmah występowały liczne zapożyczenia z tradycji mezopotamskiej. Występowały zabudowania dziedzińcowe pochodzące z architektury mezopotamskiej. Do sztuki mezopotamskiej nawiązywały też posążki. Ze świata elamickiego wywodziły się jednak liczne przedstawienia zwierząt na naczyniach. Występowały naczynia na trzech nóżkach zakończonych przedstawieniami zwierząt. W okresie staroelamickim po raz pierwszy pojawiły się reliefy skalne charakterystyczne dla sztuki i religii elamickiej. Reliefy zdobiły górskie sanktuaria na otwartym powietrzu. Relief z Kurangun w prowincji Fars w starożytnym Anshanie powstał w okresie staroelamickim. Z tego okresu pochodzi jedynie jego środkowa część z przedstawieniem bóstwa w rogatej tiarze i przedstawieniem ryb. Boczne części reliefu pochodzą z okresu nowoelamickiego. Z tradycji irańskiej pochodzi przedstawienie tronu oraz przedstawienia zwierząt. Relief na klifie skalnym w Naksz-e Rustam w prowincji Fars powstał już w czasach staroelamickich. Sanktuarium w Naksz-e Rustam funkcjonowało do czasów staroelamickich aż do czasów achemenidzkich, a być może nawet sasanidzkich. Na reliefie występuje przedstawienie pary bóstw. W gliptyce staroelamickiej wielokrotnie przedstawiano bóstwa siedzące na tronie. Państwo środkowoelamickie istniało w latach p.n.e. Panowały wtedy dynastie Kidinuidów ( p.n.e.), Igihalkidów i Szutrukidów. Od końca panowania ostatniego władcy staroelamickiego do początku okresu środkowoelamickiego występowała luka chronologiczna wynosząca około lat. W okresie środkowoelamickim nastąpiła elamityzacja kraju wzrost wpływów górskich kosztem mezopotamskich. Tytuł mezopotamski Sukkalmah zniesiono na rzecz na rzecz tytułu króla Anshanu i Suzy. Powstawały inskrypcje klinowe w języku elamickim, które wypierały inskrypcje w języku akadyjskim. W czasach Kidinuidów wciąż dominował jednak język akadyjski. Pojawiły się też inne stanowiska niż Suza. Haft Tepe to starożytny Labnak. Haft Tepe oznacza po persku siedem wzgórz. Była to stolica Tepti-Ahara, czwartego władcy z dynastii Kidinuidów, który porzucił Suzę. Po śmierci Tepti-Ahara miasto opuszczone. W Haft Tepe znajdował się prawdopodobnie ziggurat będący częścią zabudowań pałacowych. Na stanowisku znaleziono dwa groby grób króla i grób rodziny królewskiej z 27 szkieletami. Oba groby mają podobną formę do grobów z Suzy występujących od III tys. p.n.e. oraz w całym Elamie. Są to groby ze sklepieniem kolebkowym. Na stanowisku znaleziono też dwie maski gliniane przedstawiające królową i króla. Ponownie świadczą one o dużej roli kobiety. Podobne maski, będące maskami pośmiertnymi, powstawały 13

14 od III tys. p.n.e. w całym Elamie. Czasami zmarłym, oprócz masek, towarzyszyły figurki. Zmarłych na maskach przedstawiono naturalistycznie. Maski w Haft Tepe nie zostały znaleziono w grobowcach, nie można więc być pewnym, że były to maski pośmiertne, w odróżnieniu od innych masek elamickich. Unpahasz-Napirisza z dynastii Igehalkidów, współczesnej Kasytom w Mezopotamii, wybudował kolejny ziggurat. W czasach panowania dynastii Igehalkidów, założonej przez Ige-Halki, wzrosło znaczenie Elamu. Wzrosło znaczenie handlu morskiego i lądowego, który sięgał aż do Lewantu. Kontrolowano złoża miedzi i cyny. Powstały liczne inskrypcje królewskie mówiące o budowie kolejnych świątyń w różnych częściach imperium. Dzięki nim miasta elamickie można łączyć z późniejszymi miastami achemenidzkimi. Chogha Zanbil to miasto, którego nazwa oznacza koszyk. Powstały w nim trzy budowle pałacowe, temenos z budowlą świątynną oraz ziggurat z przylegającymi doń budowlami. Ziggurat w Chogha Zanbil jest jednym z najlepiej zachowanych zigguratów na Bliskim Wschodzie. Miał wymiary 105 na 105 metrów, a jego wysokość wynosiła około 53 m. Najwyższe piętro nie zachowało się. Zewnętrzny mur miasta obejmował obszar około 100 ha. Ziggurat w Chogha Zanbil powstał w czasie panowania Unpahasz-Napirisza. Był budowany zupełnie inaczej niż zigguraty mezopotamskie. W Mezopotamii budowano kolejne tarasy o coraz mniejszej powierzchni w miarę wchodzenia na górę. Wszystkie zigguraty mezopotamskie, w Babilonii i Asyrii, miały zewnętrzną rampę prowadzącą na szczyt. Zigguraty babilońskie i asyryjskie różniły się od siebie obecnością świątyni na szczycie. Ziggurat w Chogha Zanbil powstawał w dwóch etapach. Najpierw za wewnętrznym murem znajdowała się świątynia Inshushinaka z wielkim dziedzińcem, charakterystyczna dla okresu środkowoelamickiego oraz dla pałaców kasyckich, na przykład z Dur-Kurigalzu. Świątynia miała ściśle wyróżnioną cellę. Unpahasz-Napirisza zdecydował o wzniesieniu zigguratu kierując się tradycją mezopotamską. Zdecydowano o zbudowaniu zigguratu na środku dziedzińca świątyni Inshushinaka. Na środku dziedzińca postawiono najpierw wysoką, kwadratową wieżę o wysokości 53 metrów. Następnie wokół niej wybudowano dwa tarasy, wewnętrzny, położony wyżej i zewnętrzny, położony niżej. Na kolejne piętra prowadziły wewnętrzne klatki schodowe. Ziggurat wybudowano zatem od środka. Na jego szczycie istniała kaplica zwana siyan-kuk poświęcona Napiriszy. Było to bóstwo kobiece, czczone głównie przez Elamitów z gór. Świątynia Inshushinaka, bóstwa nizinnego, funkcjonowała nadal. Nowa świątynia łączyła więc kulty różnych części imperium elamickiego. Dobudowano do niej kaplice kilkudziesięciu bóstw z różnych część państwa elamickiego. Ściany zewnętrzne wykonane były z cegły emaliowanej. Był to jeden z pierwszych przypadków wykorzystanie cegły emaliowanej. W zigguracie jest dużo cegieł z inskrypcjami wymieniającymi imię króla, który wzniósł ziggurat. W Chogha Zanbil znajdowały się trzy linie murów. Między zewnętrznym i środkowym okręgiem murów znaleziono trzy budowle pałacowe. Pod ich podłogami znajdowały się kolebkowe grobowce podobne do grobowców z Haft Tepe. W Chogha Zanbil znaleziono naczynia, kafelki z uchwytami i inskrypcją ja, Unpahasz- Napirisza. Na stanowisku występuje bardzo niski poziom wód gruntowych. Wodę do miasta doprowadzano kanałem o długości 50 kilometrów z rzeki Kerka. Al-Utasz-Napirisza oznacza Miasto Utasza-Napiriszy. Jest to starożytna nazwa Chogha Zanbil. Budowa miasta nie została ukończona. Miasto porzucono po śmierci Unpahasz-Napirisza. Pozostali w nim tylko kapłani. W Suzie znaleziono posąg małżonki królewskiej Napiriszy w Świątyni Ninhursag. Miał on wysokość 129 centymetrów i masę 1750 kilogramów. Posąg pozbawiono głowy. Ma on charakterystycznie złożone ręce w geście występującym później w sztuce achemenidzkiej. Starożytne posągi były wielokrotnie okaleczane. Posąg królowej przewieziono, mimo dużej masy, z Chogha 14

15 Zanbil do Suzy. W Suzie znaleziono też stelę Untasz-Napiriszy z przedstawieniem władcy i jego żony. Ma ona 262 centymetry wysokości. Z okresu środkowoelamickiego, z lat p.n.e., pochodzą przedstawienia głów ludzkich w postaci masek. Mężczyznom nie można przypisać wieku, ich przedstawienia są wyidealizowane. Przedstawienia kobiet są bardziej realistyczne i można określić wiek przedstawionych kobiet. Postacie na maskach środkowoelamickich miały charakterystyczne fryzury wysunięte do przodu. Maski były dodatkowo malowane kolorami czerwonym i czarnym. Dynastia Szutrukidów panowała w latach p.n.e. Shutruk-Nahhunte przywiózł z Mezopotamii Stelę Hammurabiego i inne zabytki. Był nazywany pierwszym kolekcjonerem. Okres panowania Szutrukidów to okres decentralizacji kultu Inshushinaka, którego czczono już nie tylko w Suzie, ale też w Anshan. W Anshan w tym okresie powstał pałac, który pełnił nie tylko rolę siedziby władcy, ale także budynku administracyjnego. Inskrypcje powstawały już tylko w języku elamickim. Stosowano nowy system zamykania drzwi, który kontynuowano w czasach achemenidzkich. Taca Sit Shamsi ( Wschodu Słońca ) to jedyna trójwymiarowa makieta Bliskiego Wschodu, znaleziono w Suzie. Zawiera ona przedstawienie dwóch nagich, klęczących postaci kapłanów. Wykonują oni rytuał związany ze wschodem słońca w sanktuarium na otwartym powietrzu w Suzie. Na makiecie występują drzewa, które być może tworzą święty gaj, charakterystyczny dla sanktuariów elamickich. Makieta zawiera elamicką inskrypcję. Okres nowoelamicki trwał w latach /520 p.n.e. Doszło wtedy do konfliktu z Asyrią. W roku 691 p.n.e. odbyła się bitwa pod Halule, w której Asyria odniosła zwycięstwo nad Elamem. W tekście asyryjskim opisującym tę bitwę zapisano, iż w bitwie wzięły udział oddziały z krain Parsuash oraz Anshan w prowincji Fars. Parsuash oznacza Persja. W okresie nowoelamickim Anshan zostało opuszczone. Od lat p.n.e. do czasów achemenidzkich nie było żadnego osadnictwa stałego w Anshan. Mogli wtedy na jego obszarze żyć koczownicy. W okresie nowoelamickim musiała tam jednak funkcjonować zorganizowana organizacja polityczna, która zdołała wysłać wojsko na bitwę idąc z pomocą władcy elamickiemu. Anshan we wcześniejszym okresie środkowoelamickim był dużym miastem o powierzchni 50 ha. Jego lokalizacja jest dziś znana. W roku 646 p.n.e. Aszurbanipal wyprawił się przeciwko Elamowi, zniszczył Suzę i wyciągnął szczątki rodziny królewskiej z grobów. Władcą Elamu był wtedy Humban-Haltash III. Po powrocie z gór władca znalazł się w zniszczonej całkowicie Suzie, ale sam przeżył najazd Aszurbanipala. Powstał jednak relief asyryjski przedstawiający głowę elamickiego władcy na drzewie. Wykopaliska francuskie w Suzie pozwoliły na wydzielenie okresu nowoelamickiego I ( /700 p.n.e.) i nowoelamickiego II (725/ p.n.e.). Okres nowoelamicki zakończył się w czasie, gdy Dariusz wznosił już swój pałac w Suzie. W materiale archeologicznym nie znaleziono warstwy gruzów, która wiązałaby się z najazdem asyryjskim. Wbrew tekstom Aszurbanipala Suza przeżyła najazd asyryjski. Teksty z Akropolu z Suzy z VII i VI w. p.n.e. pokrywają się chronologicznie z najazdem Aszurbanipala. Świadczą one o kontaktach handlowych i politycznych z Babilonią w tym okresie. Należy zatem odrzucić hipotezę o całkowitym zniszczeniu Suzy przez Aszurbanipala. Istnieją teksty opieczętowane pieczęciami nowoelamickimi o różnej tematyce. W gliptyce występowały sceny polowań, między innymi przedstawienia konia w lecącym galopie z wyciągniętymi do przodu nogami przednimi. Ta sama scena występuje w gliptyce achemenidzkiej. Zwierzę, na które odbywa się polowanie, odwraca głowę w kierunku myśliwego. Jest to charakterystyczne dla późniejszych czasów achemenidzkich. Z pieczęci nowoelamickich do achemenidzkich przeszły też przedstawienia dwóch skrzyżowanych zwierząt rogatych. 15

16 Sztuka achemenidzka stanowi konglomerat sztuki z różnych obszarów imperium. Od VII wieku p.n.e., dzięki tekstom z Suzy, wymieniającym też imiona władców z okresu nowoelamickiego II, wiemy, że Persowie utrzymywali stały kontakt z Elamem. Na terenie Suzy obecni byli ludzie o imionach perskich. Zajmowali się głównie handlem skórami i ubraniami. Cylinder Dariusza Wielkiego to pieczęć znaleziona w Egipcie, która układem postaci przypomina w dużym stopniu pieczęcie nowoelamickie. Charakterystyczny jest układ zwierząt stojących i leżących. Pieczęć ta świadczy, że bardzo duża część sztuki achemenidzkiej wywodzi się z tradycji elamickiej. W okresie nowoelamickim miała miejsce silna akulturacja Persów. Persowie, podobnie jak cały Bliski Wschód, w tym Elam, używali pieczęci. Na pieczęciach Persów pojawiały się imiona wyryte na inskrypcjach, między innymi Parsirra, syn Kurlusza. Parsira w języku elamickim oznacza Pers. Inskrypcję wykonano w języku elamickim. Na pieczęci ze sceną walki pojawia się imię Kurosz, Anszanita syn Taispesa. Kurosz to imię odpowiadające greckiemu Cyrus. Anszanita oznacza, że Kurosz (Cyrus) wywodził się z Anshanu. Pieczęć przedstawia mężczyznę w stroju perskim trzymającym włócznię blisko stopy. Tak samo włócznie trzymali strażnicy na przedstawieniach w Pałacu Dariusza. Stela Atta-Hamiti-Inshushinaka zawiera przedstawienie mężczyzny w stroju typowo elamickim. Przedstawiono też rozety na nakryciu głowy, będące dekoracją przedstawianą również w okresie achemenidzkim. Glazurowane dekoracje architektoniczne, podobne do dekoracji z Chogha Zanbil i Dur- Kurigalzu, powstawały w okresie nowoelamickim w Elamie. Powstawały też nowoelamickie kamienne dekoracje architektoniczne. Przedstawienie kobiety z rodziny królewskiej zajmującej się przędzeniem wraz ze służącą z wachlarzem świadczy o wysokiej randze kobiety w Elamie w okresie nowoelamickim. Podobne przedstawienia kobiet nie występowały w Asyrii. Podobne przedstawienie pochodzi z czasów Aleksandra, gdy matka Aleksandra wysłała narzędzia tkackie królowej perskiej. Dary zostały źle przyjęte, gdyż królowa perska nie zajmowała się już tkactwem, co było przyjęte w Mezopotamii. W czasach Dariusza kobiety mogły brać udział w życiu gospodarczym i posiadać ziemię. W czasach achemenidzkich zanikł jednak zwyczaj przedstawiania wysokich rangą kobiet w czasie tkania. Na skale behistuńskiej zapisano, że Elam zbuntował się trzykrotnie. Zapisano imiona buntowników. Pierwszym z nich był Elamita noszący perskie imię Aczina. Jednak jego ojciec posiadał imię elamickie. Drugi buntownik Mariya, król Elamitów, nosił imię elamickie. Imię trzeciego buntownika, Athamaita, też jest imieniem elamickim. Część Elamitów przyjęła już w tym okresie imiona perskie, a część nadal nosiła imiona elamickie. Państwo nowoelamickie obejmowało księstwa Suza, Madaktu, Hidali i Ajapir. Wszystkie te państwa uznawały zwierzchność króla Elamu. Poza Suzą, prowadzono badania powierzchniowe w okolicach Behbahan, prawdopodobnie dawnego Hidali. Osadnictwo występuje tam ciągle od okresu środkowoelamickiego do nowoelamickiego. Arjan, położone 10 kilometrów na północny wschód od Behbahan, jest stanowiskiem z grobowcem datowanym na początki VI w. p.n.e. W pobliżu Arjan znajduje się strefa pasterska, strefa rolnictwa deszczowego oraz strefa rolnictwa irygacyjnego. W trakcie prac polowych odkryto grobowiec o kamiennych ścianach, przykryty płytami kamiennymi. Ciało zmarłego mieściło się w metalowym pojemniku. Zwyczaj umieszczania ciała w sarkofagu metalowym jest znany z Ziwiyeh oraz z państwa asyryjskiego. Inskrypcja mówi, że pochowano tam Kitin-Hutran, syna Kurlusza. Imię pochowanego jest imieniem elamickim, a Kurlusz jest elamicką wersją imienia Cyrus. Zatem w ramach rodziny możliwe było noszenie imienia perskiego przez ojca i elamickiego przez syna. W wyposażeniu 16

17 znaleziono kandelabr z przedstawieniem lwów odwracających głowy oraz protomami byków u podstawy. W grobowcu, na stroju zmarłego, znajdowały się metalowe blaszki w postaci gwiazd. W grobowcu w Arjan znaleziono słynną misę metalową z bogato zdobionym wnętrzem. We wnętrzu misy znajduje się przedstawienie jurty. Jurty tego typu nie występują w południowozachodnim Iranie, a jedynie w Iranie północnym i w Azji Środkowej. Na misie przedstawiono też scenę audiencji z przedstawieniem władcy siedzącego na wysokim tronie ze stopami na podnóżku. Malowidło z Til Barsip w Syrii przedstawia króla asyryjskiego na tronie, trzymającego nogi na podnóżku. Scena na malowidle niemalże taka sama, jak scena audiencji z misy z Arjan. Bardzo podobne sceny występowały w czasach achemenidzkich. Przedstawienie to mogło zostać przejęte przez Achemenidów nie bezpośrednio z Asyrii, ale poprzez państwo nowoelamickie. Elam mógł być pośrednikiem w przekazywaniu prądów w sztuce. Na misie z Arjan występują też przedstawienia muzyków elamickich oraz obrzędów odbywających się przy grze muzykantów. Takie przedstawienia muzykantów i obrzędów przy muzyce nie występują już jednak w sztuce achemenidzkiej i stanowią ślepą ścieżkę w rozwoju sztuki. Na misie przedstawiono też sceny zwożenia plonów z pól. W grobowcu w Arjan znaleziono także złoty pierścień, który można nakładać na nadgarstek. Przedmiot ten przypomina dwoje uszu. Na zakończeniach pierścienia przedstawiono gryfy. Podobne pierścienie występowały też w sztuce achemenidzkiej i zostały prawdopodobnie przejęte ze sztuki elamickiej. Liczne takie pierścienie znajdują się obecnie w muzeach japońskich. Wiele z nich to falsyfikaty. Reliefy skalne z czasów nowoelamickich znaleziono między innymi w dolinie Izeh Ayapir, w Ayatem. W Eshkaft-e Salmam również znaleziono zespół reliefów skalnych. Znajdują się one nad naturalnym jeziorkiem, na ścianach jaskini. Reliefy nowoelamickie podkreślają rolę kobiety. Zawierają przedstawienie pary królewskiej wraz z ich potomkiem. Na drugiem reliefie ponownie przedstawiono parę królewską z ołtarzem w obecności kapłana. Para ubrana jest w tradycyjne stroje elamickie i posiada tradycyjne uczesanie elamickie. Na reliefie znajduje się inskrypcja lokalnego władcy o imieniu Hani, powstała w czasach Shutruk-Nahhunte, króla Elamu. W Kaul-i Farah, w Ajapir, znajduje się sześć reliefów ponumerowanych od I do VI. Znajduje się tam inskrypcja tego samego lokalnego władcy o imieniu Hani. Na reliefie przedstawiono go w trakcie składania ofiary zwierzęcej. Relief III znajduje się na kamieniu, poza wejściem do wąwozu. Przedstawia liczne przedstawienia postaci, w tym tancerzy, co jest poświadczeniem bogatego życia muzycznego. Wszystkie postacie na tym reliefie, przedstawione w pasach poziomych, są ofiarnikami składającymi ofiarę w obecności władcy. Relief IV, znajdujący się w wąwozie, przedstawia ceremonię religijną polegającą na spożywaniu wspólnego posiłku. Podobne tradycje opisano także w czasach achemenidzkich. Na reliefie przedstawiono także króla na tronie. Król Hani ubrany jest w szaty, które są podobne do szat Cyrusa przedstawionych w Pasargade. Arjan został opuszczony w czasach nowoelamickich. W Kurangun i Naksz-e Rustam znajdują się reliefy elamickie. Staroelamicki relief w Kurangun został w okresie nowoelamickim uzupełniony grupą licznych postaci zbliżających się do przedstawienia króla i królowej znajdującego się po lewej stronie reliefu. Relief w Kurangun został umieszczony na dużej wysokości, blisko wierzchołka szczytu, podobnie jak relief w Behistun. Reliefy elamickie w Naksz-e Rustam zostały zniszczone w trakcie wykonywania reliefów sasanidzkich, więc zachowały się tylko ich fragmenty. W okresie nowoelamickim powstało tam przedstawienie postaci stojącej, stylistycznie zbliżonej do innych reliefów nowoelamickich. 17

18 W Naksz-e Rustam znajduje się także relief środkowoasyryjski przestawiający postać siedzącą na zwiniętych wężach. W Naksz-e Rustam w czasach achemenidzkich powstała nekropolia królewska z grobami skalnymi. Persowie wybrali zatem to samo miejsce na swoją nekropolię, które wcześniej wybrali Elamici. Persowie, po przybyciu do południowo-zachodniego Iranu, spotkali się z wyludnionym obszarem Anshan, a następnie z istniejącą wciąż kulturą elamicką, która przetrwała najazdy asyryjskie. Persowie i Elamici byli dwiema różnymi grupami etnicznymi. Elamici przyjmowali często imiona perskie. Tradycje elamickie odżywały później w kulturze perskiej. Kultury perskie i elamickie nawzajem przenikały się. Początkiem kontaktów był handel skórami prowadzany przez Persów w Elamie. Cyrus tytułował się oficjalnie królem Anshanu. Imię Cyrus nie jest imieniem perskim. 4 Cyrus II Wielki Cyrus II Wielki panował w latach p.n.e. Plemiona irańskie w połowie II tys. p.n.e. pojawiły się w Iranie. Plemion tych było kilka, dzieli się je na plemiona medyjskie i plemiona perskie wymienione w tekstach asyryjskich. Na początku epoki żelaza, od IX w. p.n.e., w Iranie występowała duża różnorodność językowa oraz etniczna. Miasto Anshan, czyli stanowisko Tal-i Malyan, w czasach nowoelamickich było opuszczone. Mikołaj z Damaszku był lekarzem na dworze Kserksesa. Spisał relację historyczną, która nie zachowała się do dziś. Herodot i Ksenofont spisali relacje historyczne o Cyrusie, które są obecnie głównymi źródłami informacji na temat jego panowania. Ksenofont był dowódcą wojskowym, który w 401 roku p.n.e. wyprowadził najemników greckich z Babilonii na wybrzeże Azji Mniejszej po przegranej wojnie. Herodot spisał legendę o Cyrusie (I, ). Zapisał, że Cyrus był synem Kambyzesa oraz Mandane, córki Astiagesa, Medyjki. Ktezjasz, cytowany przez Mikołaja z Damaszku, zapisał, że Cyrus był synem Ardadatesa (Mard) i Argosty. Herodot zapisał, że Cyrus panował 29 lat, w latach p.n.e. Cylinder Cyrusa jest dokumentem mezopotamskim. Został znaleziony w 1879 roku Esagili w Babilonie przez Hormuzda Rassama. Jest on najważniejszym bliskowschodnim źródłem historycznym wspominającym Cyrusa. Na cylindrze zapisano rodowód władcy Cyrus, król Anshanu, syn Kambyzesa, wielkiego króla Anshanu, syna Kurasza (Cyrusa), potomek Teispesa, wielkiego króla Anshanu, syna Shishpisha (Teispesa). Cyrus był zatem wnukiem innego Cyrusa, który też był królem Anshanu. Cylinder opisuje również zdobycie Babilonu przez Cyrusa. Tekst został spisany przez kapłanów Marduka w języku nowobabilońskim. Kult Marduka został włączony do państwowej religii państwa Cyrusa. Kroniki Nabonida (BM 35382), władcy Babilonii obalonego przez Cyrusa, podają, że Cyrus był królem Anshanu oraz synem Kambyzesa. Cylinder z Sippar powstał w trzecim roku panowania Nabonida, czyli w roku 553 p.n.e. On również określa Cyrusa jako króla Anshanu, ale nie podaje imienia jego ojca. Inskrypcja z Ur również podaje, że Cyrus był królem Anshanu i synem Kambyzesa. Noldeke twierdził, że Anshan był rodzinnym miastem dynastii Cyrusa na podstawie Cylindra Cyrusa. Zauważa on, że Cyrus nie uważa się za potomka Achemenidy. Prasek uważał, że królewsko Achemenidów narodziło się w okolicach Pasargade, zaś tytuł króla Anshanu jest dowodem na rozszerzenie władzy przez Cyrusa na nowe obszary poza Pasargade okolice Anshanu. Wiesehöfer twierdził, że w czasach odpowiadających początkom dynastii perskiej 18

19 powstało niezależne królestwo o nazwie Anshan. Jednak w rzeczywistości Anshan był wtedy opuszczonym miastem. Trudno zatem przypuszczać, aby było ono stolicą nowego państwa. Hansman pisał o achemenidzkich królach Anshanu. Trudno jednak łączyć Cyrusa z Achemenidami. Dandamayev zapisał, że przodkowie Cyrusa panowali nad plemionami perskimi przez kilka pokoleń. Anshan był elamickim miastem, a został opuszczony przy pojawieniu się plemion irańskich. Briant twierdził, że pierwsze królestwo perskie powstało na obszarze Anshanu. W czterech wspomnianych tekstach babilońskich Anshan nie jest utożsamiany z Persją. Anshan jest jedynie miastem. Być może teksty te traktują Anshan jako prowincję otaczającą stanowisko Tal-i Malyan. W tekstach asyryjskich, w rocznikach Salmanasara III z 836 roku p.n.e., pojawiły się pierwsze wzmianki o Persach. Zapisano, że Salmanasar podbił władców Parsua panujących na zachód od jeziora Urmia. W roku 820 p.n.e. zapisano, że Szmaszi-Adad V pobrał haracz od Parsumasz w okolicach dzisiejszego Kermanszahu, na południe od Parsua. Można zatem zakładać, że Persowie przemieszczali się stopniowo z północy na południe. W roku 744 p.n.e. Tiglat-Pileser III zaanektował Parsua w okolicach jeziora Solduz w dzisiejszej Turcji. Plemiona perskie mogły zatem być liczne i zamieszkiwać różne ziemie. Sennacheryb w 691 roku p.n.e. zapisał, że król Elamu zebrał wielką liczbę sojuszników z Parsua, Anshan, Pasziru, Ellipi, całej Chaldei i wszystkich Aramejczyków. Był to król Elamu, a nie król Anshan. Anshan był wtedy na tyle silną jednostką polityczną, że mógł wystawić własną armię. Kroniki Aszurbanipala wspominają, że w latach 648 p.n.e. i 639 p.n.e. miały miejsce zniszczenia Suzy. Wspominają one plemiona Madaktu i Haltemasz, które były plemionami elamickimi. W roku 643 p.n.e. Kurasz, król kraju Parsumash, wysłał trybut i syna Arukku do niewoli do Niniwy. Imię Kurasz odpowiada Cyrusowi. Nie wiadomo, czy władca ten był dziadkiem Cyrusa II, czyli Cyrusem I. Wspomniany władca był jednak władcą Parsuash, a nie Anshanu. Nie jest znany żaden dokument bliskowschodni, który łączyłby kraj Parsumash z Anshanem. Kronika Sennacheryba wymienia Parsumash i Anshan oddzielnie. Imię Kurasz występuje często w testach nowobabilońskich i nowoelamickich, w tym na pieczęci Kurasza, Anshanity, syna Shishpisha (Teispesa). Właściciel pieczęci mógł być Cyrusem I, dziadkiem Cyrusa II, wymienionym na cylindrze z Esagili. Inskrypcja behistuńska wykonana przez Dariusza podaje genealogię tego władcy. Dariusz był synem Hystaspesa, syna Arsamesa, syna Ariaramnesa, syna Teispesa, syna Achemenesa. Dlatego Dariusz tytułował się Achemenidą. Imię Teispesa pojawia się w genealogii Cyrusa i Dariusza. Imię Achemenesa pojawia się tylko w genealogii Dariusza. Herodot podał genealogię Kserksesa powtarzając genealogię z Behistun do Teispesa, ale po Teispesie podaje Cyrusa, potem Kambyzesa, kolejnego Teispesa, a na końcu Achemenesa. Herodot połączył zatem genealogię dwóch władców w jedną całość. Teispes (Shishpish) to imię elamickie. Pish oznacza po elamicku odnowić. Kambyzes to imię indoeuropejskie. Kurasz pojawia się w tekstach mezopotamskich już od czasów III dynastii z Ur, ale wiąże się zawsze z Elamitami. Jednak w samym Elamie imię to pojawia się dopiero w tekstach nowoelamickich. Imiona perskie i elamickie wielokrotnie mieszały się ze sobą. W proroctwie dynastycznym wymieniono Cyrusa jako króla Elamu. Nie należy jednak wnioskować stąd, że Cyrus był Elamitą. Cyrus nigdy sam nie nazywał się Persem, a tylko królem Anshanu, co stanowi nawiązanie do tradycji elamickiej. Cyrus z pewnością nie był Elamitą. 19