Filozofia praktyczna Immanuela Kanta jej siła i słaboci

Transkrypt

1 Diametros nr 2 (grudzie 2004): Filozofia praktyczna Immanuela Kanta jej siła i słaboci Andrzej M. Kaniowski Wstp Kwesti niezaprzeczalnych walorów i ewentualnych ułomnoci filozofii praktycznej Immanuela Kanta a zarazem kwesti jej aktualnoci tudzie naszej gotowoci do zaakceptowania jego stanowiska mona rozpatrywa przynajmniej na trzech płaszczyznach, uwzgldniajc przy tym równie wyrónione przez Kanta dwa podstawowe wymiary filozofii praktycznej (czyli, innymi słowy, szeroko pojtej moralnoci [Sittlichkeit]). Te trzy płaszczyzny, to: (a) płaszczyzna zawartego w filozofii praktycznej Kanta naszego wyobraenia o nas samych (filozofia praktyczna Kanta widzi nas i kae nam widzie siebie w okrelony sposób); (b) płaszczyzna rozwaa nad samym pojciem moralnoci i sposobem uprawiania etyki (chodzi tu o upatrywanie fundamentu moralnoci w rozumie, co jest równoznaczne z apriorycznoci zasad oraz odrzuceniem wszelkiej wiedzy empirycznej przy dociekaniu/budowaniu podstaw nauki o moralnoci); i wreszcie (c) płaszczyzna najwyszych formalnych zasad ludzkiego postpowania (chodzi o najwysz zasad w obszarze cile pojtej moralnoci [Moralität] i najwysz zasad w obszarze legalnoci [Legalität]), jak te wykład całego systemu etyki, czyli systemu obowizków cile moralnych (Tugendpflichten) oraz obowizków natury jurydycznej (Rechtspflichten). Przy dokonywaniu oceny filozofii praktycznej Kanta konieczne jest te uwzgldnienie dwu (a nawet, de facto, trzech) jej wymiarów: wymiaru wolnoci wewntrznej (cile pojtej moralnoci), wymiaru wolnoci zewntrznej (czyli obszaru regulowanego przez prawo czy te wymiaru, w którym wystpujemy jako wprawdzie istoty rozumne, ale zarazem empiryczne i egoistyczne); trzeci wymiar, o którym mona tu mówi osobno, to wymiar stosunków pomidzy pastwami. Poniewa rozrónienie dwu pierwszych wymiarów cile wie si 114

2 zarówno z zawartym w filozofii Kanta naszym samowyobraeniem jak i z rozrónieniem na moralno i legalno, przeto ich charakterystyka bdzie podana przy okazji omawiania samowyobraenia oraz rozrónienia na moralno i legalno. Po tej prezentacji mona bdzie zastanowi si, w drugiej czci, nad ewentualn ograniczonoci Kantowskiej etyki (czy Kantowskiej filozofii praktycznej w ogóle), zwłaszcza w wietle najszerzej rozbudowanych współczenie rozwaa z zakresu etyki stosowanej (w szczególnoci bioetyki), jak te nad dodatkowymi, wczeniej nie wspomnianymi, szczególnymi jej walorami. Tak przynajmniej proponuj rozpatrywa kwesti siły i słaboci filozofii praktycznej Kanta. To, co przedstawi jako moim zdaniem najwaniejsze przesłanie Kantowskiej filozofii praktycznej, bdzie afirmatywnym wykładem podstawowych elementów stanowiska Kanta, przynajmniej tak jak ja to widz; w czci odrbnej zasygnalizuj, o jakiej to ograniczonoci Kantowskiej etyki moemy w ogóle ewentualnie mówi. Oczywicie, rozpatrujc kwesti walorów i ułomnoci filozofii praktycznej Kanta trzeba te bdzie mie na uwadze inne, konkurencyjne stanowiska w etyce głównie idzie tu o utylitaryzm, czyli etyk zdecydowanie konsekwencjalistyczn oraz o restaurowan etyk cnoty. Na dyskutowane przez nas pytanie nie sposób udzieli odpowiedzi nie odnoszc si w jaki sposób do tych konkurencyjnych propozycji, co te krótko zasygnalizuj na zakoczenie mego zaproszenia do dyskusji. Tak wic najpierw, w czci (I), przedstawi główne elementy Kantowskiej filozofii praktycznej, rozkładajc t charakterystyk wedle trzech wyrónionych płaszczyzn oraz uwzgldniajc wspomniane rozrónienie na dwa podstawowe wymiary w łonie obszaru praktycznego (a w istocie chodzi tu o trzy wymiary ludzkiej praxis); natomiast w znacznie skromniejszej czci (II) zastanowi si nad ewentualn ograniczonoci Kantowskiego stanowiska oraz wska na zakres wanoci przynajmniej tak, jak to si moe jawi ze stanowiska Kantowskiego wspomnianych stanowisk konkurencyjnych: utylitaryzmu (czy ogólnie: etyk konsekwencjalistycznych) oraz etyki cnoty. 115

3 I Fundamentalne płaszczyzny filozofii praktycznej Immanuela Kanta to: (a) płaszczyzna zawartego w tej filozofii naszego wyobraenia o nas samych o sobie; (b) płaszczyzna rozwaa nad samym pojciem moralnoci i sposobem uprawiania etyki; i wreszcie (c) płaszczyzna najwyszych formalnych zasad ludzkiego postpowania oraz wykład całego systemu etyki. Ad a. Kluczowe wyobraenie kantowskiej filozofii praktycznej to wyobraenie człowieka jako skoczonej istoty rozumnej, czyli istoty, która ma mono posługiwania si rozumem i która swe istnienie realizuje jako istota przynaleca zarówno do wiata empirycznego, czyli przynaleca do natury zmysłowej (KPR 73; AA V, 43), jak te jako istota przynaleca do wiata inteligibilnego, czyli do natury ponadzmysłowej. Jak wiadomo, dla Kanta natura w najogólniejszym rozumieniu to istnienie rzeczy podległe prawom [unter Gesetzen] (KPR 73; AA V, 43). Kant uznaje dwoisto «natury» ludzkiej, tzn. zarówno to, i jestemy pewnym gatunkiem zwierzt (KWS 427) a wic jestemy czci przyrody i rzdz nami mechanizmy właciwe wiatu zmysłów, czyli nasze istnienie podległe [jest] empirycznie uwarunkowanym prawom (KPR 73; AA V, 43), co z kolei dla rozumu oznacza musi heteronomi; jak te jednoczenie uznaje, i istniejemy zarazem na drugi sposób jako mianowicie natura nadzmysłowa to znaczy istniejemy równie według praw, które s niezalene od wszelkiego empirycznego warunku natury i tym samym nale do autonomii czystego rozumu (KPR 74; AA V, 43). O ile pierwszy sposób istnienia nie jest raczej przez nikogo kwestionowany, o tyle kontrowersje budzi wyobraenie co do tego drugiego sposobu istnienia, kiedy to moc autonomii czystego rozumu praktycznego, czyli moc naszej woli jako czystych istot rozumnych (KPR 75; AA V, 44), obiektywn realno uzyska ma owa natura nadzmysłowa natura, której podstawowym prawem jest prawo moralne (jako e włanie prawo moralne jest prawem, jakim si rzdzi autonomia). Kłopot, jaki sprawia myl Kanta wszelkim umysłom przywizanym do empirii, to kłopot z pomyleniem obok woli pobudzanej przez osobiste skłonnoci, a zatem działajcej wedle fizycznych praw, równie woli antycypujc uwagi z 116

4 dalszej czci, zauwamy, e do takiego rozumienia woli doszedł Kant dziki metafizycznej analizie jej pojcia która działałaby tylko wedle przedstawienia praw (UMM 38; AA IV, 412) za racj okrelajc t wol (Bestimmungsgrund 1 ) byłaby li tylko idea zgodnoci z prawem w ogóle. Sam Kant zdawał sobie spraw z trudnoci ze zrozumieniem i zaakceptowaniem tego wyobraenia, bo przecie tego, w jaki sposób czysta idea zgodnoci z prawem w ogóle miałaby by dla woli mocniejsz pobudk ni wszystkie inne, którym chodzi tylko o korzyci, tego, jak powiada Kant, nie da si [...] ani poj rozumowo, ani poprze przykładami z dowiadczenia (Rel. 87; AA VI, 62). Fakt, i czego nie mona poprze przykładami z dowiadczenia nie ma tu jednak adnego znaczenia: gdyby nawet nie było nigdy człowieka bezwarunkowo posłusznego prawu, to i tak obiektywna konieczno bycia takim włanie [człowiekiem] nic na tym nie traci i jest zrozumiała sama przez si (Rel. 87; AA VI, 62). Nie wnikajc w tym miejscu w kwestie szczegółowe dotyczce sposobu uzasadnienia tego rodzaju obiektywnych koniecznoci, chciałbym jeszcze raz sformułowa tyle, e teraz posługujc si innymi słowami, bliskimi naszej mowie potocznej wskazany tu podstawowy element naszego pojmowania siebie, czyli owo dualistyczne skonstatowane i zarazem postulowane przez Kanta samowyobraenie istoty ludzkiej, podkrelajc, jak doniosły jest to moim zdaniem aspekt Kantowskiej filozofii praktycznej. W czasach, gdy skłonni jestemy ogranicza si w naszym postrzeganiu wiata i nas samych do wymiaru skoczonoci, bdcego wymiarem empirycznych mechanizmów, uwarunkowa i determinacji, Kant kae nam jeli od pospolitego poznania rozumowego przejdziemy do poznania filozoficznego a nastpnie wzniesiemy si od popularnej filozofii moralnoci do metafizyki moralnoci (UMM) myle o nas samych jako władnych poj apriorycznie wane prawo moralne oraz działa podług niego, a przynajmniej zdolnych do uwiadamiania sobie owych bezwzgldnych powinnoci, którym by moe jako empiryczne istoty nie jestemy nawet w stanie podoła. Walorem 1 Termin Bestimmungsgrund bywa tłumaczony te jako motyw determinujcy (Gałecki), jako podstawa determinowania (Bobko), a take jako pobudka (Wartenberg/Ingarden). 117

5 Kantowskiej etyki, jeli chodzi o zawarte w niej przesłanie co do tego, jak siebie de facto pojmujemy i jak winnimy siebie pojmowa, jest moim zdaniem włanie to, e w owych dzisiejszych odmetafizycznionych czasach myl Kanta ukazuje cile pojty wymiar etyczny jako wymiar, w którym dokonuje si konieczne dowartociowanie nas samych; to jest włanie ów obraz obecnego w nas prawa moralnego przeciwstawiony obrazowi nieba gwiadzistego ponad nami. Ów obraz prawa moralnego obecnego we mnie, powiada Kant w sławnym Zakoczeniu Krytyki praktycznego rozumu, podnosi moj warto, jako inteligencji, nieskoczenie dziki mej osobowoci, w której prawo moralne objawia mi ycie niezalene od zwierzcoci, a nawet od całego wiata zmysłów, przynajmniej o ile daje si wnosi z celowego okrelenia mego istnienia przez to prawo, które [to okrelenie] nie jest ograniczone do warunków i granic tego ycia, lecz siga w nieskoczono (KPR 257; AA V, 162). Mona te powiedzie, e w ten sposób Kant poprzez wskazanie na istnienie owej natury ponadzmysłowej czyli rzeczywistoci, która powinna istnie pokazał człowiekowi jak on myli o sobie jako istocie moralnej i jak te powinien myle o sobie oraz jakim to wynoszcym go ponad jego zwierzco imperatywom winien te chcie sprosta. Naley przy tym doda i mocno podkreli, e owe wymagania, które postawione zostaj człowiekowi jako osobie, czyli jako istocie moralnej, to (w zasadzie) wymagania, jakie moe człowiek tylko sam sobie postawi, nie mog mu one zosta natomiast postawione przez nikogo z zewntrz przez otoczenie, społeczestwo czy przez pastwo. Temu, jak to si zwykło mówi, moralnemu rygoryzmowi, kacemu nam patrze na siebie jako na istot przynalen wiatu inteligibilnemu, towarzyszy równie inne na patrzenie, patrzenie na z zewntrz, postrzeganie go niejako socjologiczne, majce podbudow w wiedzy na temat empirycznych mechanizmów sterujcych ludzkim postpowaniem. Rysujcy si tutaj obraz, prezentowany najczciej w drobnych pismach Kanta i oczywicie obecny w Kantowskiej Rechtslehre, to obraz rozumnego egoisty. Wprawdzie osobnik taki kieruje si nie wol obiektywn (Wille), ale wol subiektywn (Willkür, czyli, jakby mona rzec, arbitralnym chceniem ), to znaczy kieruje si sw korzyci i swymi 118

6 interesami, niemniej jednak dysponujc rozumem praktycznym, czyli władz przedstawiania sobie zasad, moe te apriorycznie ustali zasad czy powszechne pryncypium prawa (w sensie uprawnienia, Recht). Trzeba przy tym oczywicie pamita, e prawo (Recht), którego pryncypium odsłonite nam zostanie przez rozum praktyczny, dotyczy, po pierwsze, tylko zewntrznego, a mianowicie praktycznego stosunku pomidzy jedn osob a drug [czyli dotyczy tylko»wolnoci zewntrznej«], o ile ich działania jako fakty mog powodowa (porednio lub bezporednio) wzajemny wpływ jednej na drug; [...] po drugie nie oznacza ono stosunku pomidzy [subiektywn wol (Willkür) jednej osoby i pragnieniem [...] drugiej [...] lecz wyłcznie midzy [subiektywn wol (Willkür) jednej a tak sam] wol (Willkür) drugiej. Po trzecie, w tym wzajemnym stosunku materia [subiektywnej] woli (Willkür), tj. cel, który kada strona zamierza osign przy pomocy przedmiotu swojej [subiektywnej] woli (Willkür), jest obojtny [...] Jestemy bowiem zainteresowani tylko form w stosunku obustronnej [subiektywnej] woli (Willkür), o ile tylko j si rozwaa jako woln, oraz tym, czy działanie jednej sporód dwu [stron] daje si pogodzi z wolnoci drugiej w zgodnoci z prawem powszechnym (METP, ; AA VI, 229; słowo subiektywna zostało dodane przeze mnie, A.M.K.). Z zarysowanego obrazu prawa w omawianym tu sensie jurydycznym (rozumianego jako uprawnienie, Recht, odnoszce si do woli subiektywnej), wynika, e nieistotna jest tu pobudka mojego działania, gdy kady moe by wolny, jeli tylko moim działaniem zewntrznym nie narusz jego wolnoci, choby nawet jego wolno była mi zupełnie obojtna (METP, 181; AA VI, 230), istotna za jest zewntrzna posta mego działania; o nim te tylko mówi powszechna zasada prawa (das allgemeine Rechtsgesetz), brzmica nastpujco: działaj zewntrznie tak, aby swobodny uytek twojej [subiektywnej] woli (Willkür) mógł istnie z wolnoci kadego w zgodnoci z prawem powszechnym (METP, 181 n.; AA VI, 230). Podsumowujc: obraz nas samych, jaki proponuje nam Kant, jest moim zdaniem adekwatny jak i godny zaakceptowania. Z jednej strony zachowana zostaje przestrze dla stawiania sobie najwyszych moralnych wymaga, dla postpowania w imi moralnego obowizku, nawet w sytuacji, gdy nie ma 119

7 adnego empirycznego przykładu, by ktokolwiek inny był w stanie pój za nakazem obowizku czy sprosta bezwzgldnej powinnoci moralnej; z drugiej za strony Kant nie zamierza roztacza przed nami wizji jakiej wyidealizowanej wspólnoty istot czysto moralnych, tylko pozwala nam zosta empirycznymi istotami, które d do zaspokojenia swych partykularnych potrzeb i interesów, ale zarazem s w stanie wejrze w rozumno przymusu, jaki nałoony zostanie na nas z zewntrz w celu podporzdkowania nas prawu powszechnemu. Ad b. Znakiem szczególnym, wyróniajcym Kantowsk filozofi praktyczn, jest sposób postpowania przy budowaniu (czy jak lepiej powiedzie: rekonstruowaniu) moralnoci. Sposób ten polega ma na siganiu do metafizycznych podstaw moralnoci. Metafizyka albo czysta filozofia to dla Kanta czyste poznanie rozumowe [wysnute] z samych poj (MAN, AA IV, 469) albo, jak powiada w UMM: filozofia czysta to filozofia, która swe nauki wykłada tylko na podstawie zasad a priori (UMM 4; GMS AA IV, 388). Włanie taki sposób postpowania ma by jedynie właciwy i niezbdnie konieczny, co uzasadnia Kant nie tyle potrzeb spekulacji, co potrzeb dostarczenia czystej, jednoznacznej miary dla wydawania moralnych ocen: Metafizyka moralnoci jest [...] niezbdnie konieczna, nie tylko dlatego, e skłania nas do tego potrzeba spekulacji, eby zbada ródło praktycznych zasad lecych a priori w naszym rozumie, ale take z tego powodu, e obyczaje same podlegaj wszelkiemu zepsuciu, dopóki brak owej nici przewodniej i najwyszej normy trafnej ich oceny (UMM 6 n.; GMS AA IV, 389 n.). Do zepsucia tego przyczynia si zamt poród moralnych miar, co jest efektem m.in. niewłaciwego sposobu mylenia o moralnoci i niewłaciwego sposobu rekonstruowania jej podstaw, z czym mamy do czynienia wówczas, gdy badacz ulega skłonnoci do posiłkowania si wiedz empiryczn, stajc si w efekcie «partaczem», który nie stara si zawsze starannie odgraniczy cz empiryczn od czci rozumowej, czyli miesza ze sob metafizyk moralnoci i praktyczn antropologi (UMM 5; GMS AA IV, 388). Tym, co nadaje obligatoryjny charakter subiektywnej zasadzie postpowania, czyli maksymie, jest nie przedmiot owego postpowania ani uczucie, które moe motywowa wol subiektywn, lecz zasada moralna (moralisches Prinzip), która 120

8 nie jest niczym innym anieli niejasno pomylan metafizyk, tkwic w kadym człowieku w jego rozumowym uposaeniu (MdS AA VI, ). Dlatego te rekonstruujc podstawy moralnoci musimy zaczyna od metafizycznych podstaw a nie od empirycznych pobudek: Jeli odstpi si od tej zasady podstawowej i zacznie si od patologicznego albo czysto estetycznego, czy te nawet od moralnego uczucia (uczucia subiektywno-praktycznego miast obiektywnego), tzn. od materii woli, od zamiaru, nie za od jego formy, tzn. od prawa, aeby wychodzc od tego okreli obowizki, to wówczas naturalnie nie bdziemy mieli do czynienia z metafizycznymi elementami nauki o moralnoci uczucie bowiem, obojtne co by je wywoływało, jest zawsze [czym] fizycznym. Wtenczas jednak nastpowa bdzie zepsucie nauki o moralnoci u samego jej ródła, wszystko jedno, czy w szkołach, czy te w salach wykładowych itd. Nie jest bowiem rzecz obojtn za spraw jakich to pobudek jako rodków wiedzionym si jest ku dobremu zamiarowi (wypełniania wszystkich obowizków) (MdS AA VI, ). Powyej wskazana właciwo postpowania badacza/rekonstruktora podstaw moralnoci to w moim przekonaniu nader mocna strona Kantowskiej filozofii praktycznej. Dziki zwróceniu si najprzód ku apriorycznym i formalnym podstawom wszelkich zobowiza unikamy niebezpieczestwa (tak wyranie dajcego o sobie zna w wielu rozwaaniach współczesnych etyków), i wyobraenie co do moralnych powinnoci dopasowywa bdziemy do naszego wyobraenia na temat tego, co przystaje do naszej woli subiektywnej (Willkür) i naszych subiektywnych zamiarów. Wytyczony przez Kanta sposób postpowania ma uchroni nas przed fałszowaniem własnej moralnej wiadomoci i przed dopasowywaniem naszego poczucia moralnego do naszych chci, upodoba czy moliwoci. By moe jest to mylenie o człowieku nieco anachroniczne, któremu musi nadto towarzyszy wiadomo, i w płaszczynie naszego istnienia jako natury zmysłowej, moemy nigdy nie natrafi na człowieka, który nie dopuszczałby si zabiegu fałszowania własnej moralnej wiadomoci; niemniej jednak w teje anachronicznoci zawiera si najgłbsza tre europejskiego mylenia o godnoci człowieka. 121

9 Ad c. Jako e zasada jurydyczna (allgemeines Prinzip des Rechts) została ju przypomniana za zasada moralna czyli imperatyw kategoryczny w jego pierwszej formule przypomnienia nie wymaga, mog przej od razu do wskazania silnych stron tego aspektu Kantowskiej filozofii praktycznej. T mocn stron, momentem w moim przekonaniu najcenniejszym, jest Kantowskie ufundowanie obligatoryjnoci moralnego nakazu (moralnej powinnoci) w powszechnoci (uniwersalnej wanoci) prawa dyktujcego ow powinno: koniecznym prawem dla wszystkich istot rozumnych [jest A.M.K.] ocenia stale swoje postpowanie według takich maksym, co do których [te istoty] same mog chcie, by słuyły za prawo powszechne (UMM 58 n.; GMS AA IV, 426). Na miano moralnych zasługuj z tego punktu widzenia tylko te zasady, które obowizuj powszechnie i zarazem kategorycznie, to znaczy bez wzgldu na nasze skłonnoci i interesy. Owo ufundowanie w powszechnej wanoci to inaczej osadzenie moralnoci w ludzkiej wspólnocie, przy czym wspólnota ta nie jest ograniczona do partykularnej wspólnoty historycznej, lecz transcenduje t wspólnot bdc wspólnot wszystkich istot rozumnych. Znaczenie tego odniesienia do transcendujcej wymiar empiryczny wspólnoty uniwersalnej polega na tym, i w ten sposób wskazany zostaje podmiotowi moralnemu nieuchronny punkt odniesienia, pozwalajcy mu patrze na zastane zobowizania z punktu widzenia ich prawowitoci, czyli ich rzeczywistego zasługiwania na dawanie im posłuchu. Podobnie, owo odniesienie do wspólnoty transcendujcej wspólnot empiryczn czyli wspólnot, w której mamy do czynienia z empirycznie uwarunkowanymi zachowaniami współyjcych ze sob skoczonych podmiotów, które w swym działaniu zmierzaj do realizowania swych prywatnych zamiarów pozwala pomyle inn wspólnot, której prawa (Rechte) s zarazem prawami ustroju, jaki powinien istnie we wzajemnych stosunkach midzy ludmi (KWS, 426; KU AA V, 432); jest to ustrój, w którym szkodom wynikajcym ze wzajemnie si zwalczajcej wolnoci przeciwstawiona zostaje praworzdna siła w [ramach] pewnej całoci, noszcej nazw społecznoci obywatelskiej (KWS, 426; KU AA V, 432). 122

10 Jednym słowem: siła Kantowskiej filozofii praktycznej tkwi we wskazaniu, i to wspólnota tyle e wspólnota idealna (czyli»powszechno«rozumiana jako»uniwersalno«) jest punktem odniesienia dla moralnoci i prawa, a dokładniej mona by powiedzie: dla ładu moralnego we mnie i dla porzdku prawnego pomidzy nami (jak te pomidzy pastwami). Ów idealny punkt odniesienia jest zarazem pokazany jako czynnik, który w stosunku do wymiaru empirycznego powinien mie, moe mie, a take ma charakter sprawczy. W wypadku obszaru cile pojtej moralnoci ten idealny punkt odniesienia ( wiat istot rozumnych, mundus intelligibilis) jest wyłcznym i bezporednim czynnikiem sprawczym, gdy to w nim rzdzce prawa (Gesetze) słu za nieodwołalny przepis woli (UMM 77; AA IV, 439) i j w ten sposób okrelaj, przez co porzdek nadzmysłowy (mundus intelligibilis) urzeczywistnia si w ramach przyrody zmysłowej. W wypadku wiata zewntrznych relacji midzyludzkich to odniesienie do owej idealnej wspólnoty nie jest bezporednim czynnikiem sprawczym; nie jest tu bowiem tak, i jedynie szacunek dla samej tylko idei miałby [...] słuy za nieodwołalny przepis woli (UMM 77; AA IV, 439); do urzeczywistnienia owej wspólnoty wykraczajcej poza stan antagonistycznego napicia i wani pomidzy egoistycznie nastawionymi jednostkami, czyli do urzeczywistnienia społecznoci obywatelskiej, wykorzystany musi tu te zosta mechanizm natury. W wypadku interesujcego tu nas wiata zewntrznych relacji midzyludzkich nie chodzi jak słusznie, moim zdaniem, zauwaa Kant o moralne ulepszanie człowieka, lecz o mechanizm natury, co do którego trzeba wiedzie, w jaki sposób dałby si on zastosowa w stosunku do ludzi, aeby sprzeczno ich nieprzyjaznych skłonnoci tak [w obrbie] narodu skorygowa, by sami oni zniewalali si nawzajem do podporzdkowywania si pod przymuszajce prawa i w ten sposób urzeczywistniali stan pokoju, w którym prawa maj moc (Pokój 74; Frieden AA VIII, 366). Tak wic mechanizm przyrody moe zosta wykorzystany przez rozum do realizacji jego własnego celu, to znaczy nakazu prawa, czyli do takiego zorganizowania ustroju dla tych egoistycznych istot skłonnych uchyla si od powszechnych praw, aeby bez wzgldu na przeciwiestwa ich prywatnych pobudek, te ostatnie były na tyle przez nich nawzajem powstrzymywane, e w 123

11 publicznych stosunkach midzy nimi rezultat byłby taki, jak gdyby owych złych pobudek nie mieli oni w ogóle (Pokój 74; Frieden AA VIII, 366). Najzwilej wyraajc swe zdecydowanie afirmatywne nastawienie wobec filozofii praktycznej Kanta powiedziałbym, e trafnie ujmuje ona kondycj ludzk a przynajmniej kondycj człowieka w nowoytnym (i nowoczesnym) wiecie, zachowujc miejsce dla ludzkiej rozumnoci, ale te ludzkich skłonnoci i ludzkiego egoizmu; słusznie kae człowiekowi sprosta wyzwaniu, jakim jest jego wolno rozumiana jako autonomia, czyli własne prawodawstwo; właciwie identyfikuje ródła mocy wicej norm i regulacji prawnych (kwalifikowanie si do powszechnej wanoci); nie spłaszcza moralnych wymaga wobec człowieka, co ma miejsce tam, gdzie moralne wymagania przykrawane s do prywatnych interesów i subiektywnych wyobrae na temat ewentualnych powinnoci. II Etyka Kantowska jest, mówic najogólniej, etyk racjonalistyczn, deontologiczn, formalistyczn i uniwersalistyczn. Nad właciwym w wypadku Kanta rozumieniem kadego z tych okrele mona wprawdzie by si dłuej zastanawia, polemizujc z nietrafnymi interpretacjami i krytykami. Nie popełnimy jednak błdu rozumiejc kade z tych okrele jako okrelenie majce odróni pogld Kanta od konkurencyjnych podej w etyce. Wówczas, okrelajc etyk Kanta jako racjonalistyczn, bdziemy j przeciwstawiali emotywizmowi i etykom, według których u podstaw moralnych ocen i uczynków le uczucia a nie racje. Jako etyka deontologiczna przeciwstawiona ona zostaje etykom, dla których punktem wyjcia dla oceny uczynku s nastpstwa działania a nie sama ich zgodno z (rozumowym) prawem. Przez formalizm naley z kolei rozumie dystansowanie si wobec etyk teleologicznych, które oceniaj czyn czy maksym przez pryzmat realizowanego dobra stanowicego motyw determinujcy wol, podczas gdy dla Kanta tym motywem czy racj okrelajc czyst wol ma by jedynie sama forma prawa (KPR 61; AA V, 34). Okrelajc etyk Kanta jako 124

12 uniwersalistyczn, chcemy podkreli odróniajc Kantowskie stanowisko od podej uznajcych, i ródłem mocy wicej jest zawsze jaka konkretna wspólnota bd konkretne pobudki psychologiczne i dla ustalenia tego, co prawdziwie moralne musimy abstrahowa od wszelkich okolicznoci i niedoskonałoci empirycznych, patrzc co by było powinnoci z punktu widzenia wszystkich moliwych istot rozumnych. Poród wszystkich moliwych stanowisk i nurtów w etyce, wobec których stanowisko Kanta znajduje si w opozycji, za najdoniolejsze dzi naley uzna utylitaryzm i etyk cnoty. Ta ostatnia skupia si chce na charakterze a nie na czynach i niewtpliwie zdaje nam spraw z pewnego istotnego aspektu bycia moralnym podmiotem. Czy jednak mona zgodzi si z tym, i dociera ona do tego, co rzeczywicie uzna naley za proprium moralnoci, za prawdziw tre bycia moraln istot? Pod adresem etyki utylitarystycznej, która w niektórych swych wariantach moe wprawdzie da od człowieka jeszcze wikszych powice anieli czyni to si zdaje etyka Kantowska, naley postawi z kolei pytanie, czy to ewentualne powicenie moe na gruncie tej etyki sta si zrozumiałe i czy powicenie dyktowane nakazem pomnaania pomylnoci w ogóle przystaje do dostarczanego nam przez utylitaryzm samowyobraenia? Czy zatem nie bardziej przystaje etykom utylitarystycznym przykrawa moralne wymagania do faktycznych potrzeb i preferencji empirycznych osobników? Mimo, i polemicznie charakteryzuj etyk utylitarystyczn, chciałbym jednak na koniec zwróci uwag na pewne jej mocne strony a jednoczenie na jak słabo w tej samej materii etyki Kantowskiej, nad której przezwycieniem warto, jak myl, w ramach naszej dyskusji si zastanowi. Te dwie słaboci a zarazem mocna strona utylitaryzmu to: (a) (b) kłopot z uwzgldnieniem w ramach Kantowskiego podejcia naszego zmienionego nastawienia wobec zwierzt, a polegajcego na obejmowaniu tyche moraln ochron nie przez wzgld na nas samych (jak to jest u Kanta), lecz przez wzgld na same te istoty; słaba przydatno (albo przynajmniej niebezporednia stosowalno) etyki Kantowskiej przy poszukiwaniu rozwiza moralnych problemów, jakie 125

13 powstaj na gruncie bioetyki, genetyki itp. w zwizku z rozwojem nowych technologii. Zarówno w pierwszym jak i w drugim wypadku zasadniczy kłopot z etyk Kantowsk polega, jak mi si zdaje na trudnoci z umieszczeniem w moralnym uniwersum (w którym w etyce Kantowskiej mieszcz si wszelkie istoty rozumne) istot, którym trudno przypisa taki status z zasady (np. zwierzta czy ekosystemy) bd w aktualnej sytuacji (jak np. osobom w stanach terminalnych czy powstałym in vitro zarodkiem in pre-morula-stage ). Wskazana trudno dotyczy głównie owej kwestii zasigu moralnego uniwersum oraz włczonych w nie istot. Nie znaczy to, e etyka Kantowska (przynajmniej w pewnych transformowanych wariantach, np. etyki dyskursu) nie dostarcza nam istotnych narzdzi, pozwalajcych uzasadni ramy, w których winnimy si porusza poszukujc odpowiedzi na pytania, jakimi zajmuje si np. bioetyka. Moje sugestie na ten temat pozwol sobie jednak przestawi dopiero w dyskusji, o ile Szanowni Pastwo zechc zaj stanowisko wobec poruszonego przez mnie na kocu problemu. Objanienia do skrótów KWS Krytyka władzy sdzenia, tłum. J. Gałecki, Warszawa KPR Krytyka praktycznego rozumu, tłum. J. Gałecki, Warszawa UMM Uzasadnienie metafizyki moralnoci, tłum. M. Wartenberg, Warszawa Rel. Religia w obrbie samego rozumu, tłum. A. Bobko, Kraków METP Metafizyczne elementy teorii prawa (fragmenty), tłum. Cz. Tarnogórski, w: M. Szyszkowska, U ródeł współczesnej filozofii prawa i filozofii człowieka, Warszawa MAN Metaphysische Anfangsgründe der Naturwissenschaft, AA IV. MdS Metaphysik der Sitten, AA VI. Pokój Do wiecznego pokoju. Projekt filozoficzny, tłum. M. elazny, Toru