Wpływ ekstremalnie niskich temperatur na psychikę człowieka wybrane problemy

Transkrypt

1 Wpływ ekstremalnie niskich temperatur na psychikę człowieka Czasopismo wybrane Psychologiczne problemy Psychological Journal DOI: /CPPJ Wpływ ekstremalnie niskich temperatur na psychikę człowieka wybrane problemy Wanda Osikowska Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego Aneta Cichosz Akademia Wchowania Fizycznego w Krakowie Jan Przetacznik* Uniwersytet Jagielloński, Instytut Psychologii Stosowanej UJ, Kraków THE INFLUENCE OF EXTREME LOW TEMPERATURES ON HUMAN PSYCHE: SELECTED ISSUES Cryotherapy is one of the oldest methods of physiotherapy. Currently, the low temperature therapy is recommended especially in the illnesses of motor organs. An increasing amount of patients qualified for cryogenic treatment accounts for the people with disease on the basis of neurology. From the medical standpoint, favorable results of treatment with extreme low temperature are known for a long time. Several researches related to influence of cryotherapy on psyche in mentally ill people were also conducted. However, we still do not possess enough knowledge about the influence of extreme low temperatures on the psyche of mentally healthy people. The presented article is expected to begin filling in this gap. Our research can be divided into two parts. The aim of the first one was obtaining the answer to the question if the extreme low temperature had the influence on the process of attention in mentally healthy people. There were 30 subjects of the research aged years (16 females and 14 males) with rheumatic illnesses, which were under general organism cryotherapy treatment. The research tool was Touleuse- Pieron Test. The subjects were investigated twice: just before the treatment and immediately after leaving the cryotherapy chamber. The statistical analyses showed beyond all doubts that in the second investigation the patients were solving the test tasks faster than in the first investigation. Changes in all indicators describing the rate and precision of work are not only significant but also, what is important, they reach high dimensions. The aim of the second part of our research was to obtain the answer if extreme low temperature influences the level of anxiety in subjects. The experimental group consisted of 140 subjects aged years (71 females and 69 males). They were the patients with rheumatic illnesses who attended the set of 10 general organism cryotherapy treatments. The control group consisted of 40 subjects with similar illnesses who were not under any cryotherapy treatment. In this group there were 19 females and 21 males aged years. The research tool was STAI Inventory used to measure anxiety as a state and as a trait. All the subjects were investigated twice with a 24 days interval. The statistical analyses pointed out that one of the results of general organism cryotherapy is lowering the anxiety level both as a state and as a trait. Presented results of the research can constitute the starting point to broadly conducted research on the influence of extreme low temperatures on mental functions in healthy people. Key words: cryotherapy, attention, anxiety as a state, anxiety as a trait WPROWADZENIE KRIOTERAPIA RYS HISTORYCZNY * Korespondencję dotyczącą artykułu można kierować na adres: Jan Przetacznik, Instytut Psychologii Stosowanej UJ, ul. Łojasiewicza 4, , Kraków. przetacznik@poczta.fm Krioterapia należy do najstarszych metod fizykoterapii. Najwcześniejsze wzmianki o leczniczym wpływie ekstremalnie niskich temperatur na organizm człowieka pochodzą z czasów starożytnych. I tak np. Hipokrates ( p.n.e.) zalecał stosowanie obniżonej temperatury jako miejscowego środka znieczulającego, zmniejszającego obrzęk i krwawienie (Gabryś i Popiela, 2003). Jednak pierwsze spostrzeżenia lekarskie dotyczące działania niskich temperatur na organizm ludzki pochodzą z czasów nowożytnych. D.J. Larrey ( ), lekarz napoleoński, podczas kampanii rosyjskiej zaobserwował, że mocne wychłodzenie konkretnej części ciała powoduje zniesienie reakcji bólowych w tej okolicy lub znaczne ich zmniejszenie. Metodę mocnego wychładzania danej części ciała, w celu zmniejszenia odczuwania bólu, zaczęto stosować podczas amputacji kończyn. 293

2 Wanda Osikowska, Aneta Cichosz, Jan Przetacznik J.Arnott w 1845 roku opisał korzystne efekty związane z miejscowym stosowaniem zimna w terapii wielu schorzeń. Zajmował się zwalczaniem za pomocą zimna przewlekłego bólu głowy i neuralgii. Zaprojektował także aparat umożliwiający wykorzystanie zimna w celach leczniczych (Sieroń i Cieślar, 2007). Początki współczesnej kriogeniki są związane z odkryciami naukowców pracujących nad skropleniem powietrza i jego składników. I tak, w roku 1877, niezależnie od siebie L. Cailletet ( ) we Francji i R. Pictet ( ) w Szwajcarii uzyskali przez kilka sekund temperaturę ok. 183 C i zaobserwowali przez krótki moment pary tlenu w postaci przelotnej mgły. Jednak pełnego skroplenia powietrza i jego składników dokonali jako pierwsi w 1883 roku K. Olszewski ( ) i Z. Wróblewski ( ). Zastosowali oni metodę kaskadową, polegająca na obniżeniu temperatury gazu poniżej temperatury jego punktu krytycznego, skropleniu go pod podwyższonym ciśnieniem, a następnie na odparowaniu pod ciśnieniem atmosferycznym lub niższym. Naukowcy ci, do przechłodzenia sprężonego powietrza użyli etylenu wrzącego pod obniżonym ciśnieniem i uzyskali skroplone powietrze (78,8 K), a następnie w ten sam sposób tlen (90,2 K) i azot (77 K) (Gabryś i Popiela, 2003). Za początek przemysłu kriogenicznego uznaje się rok 1895, kiedy to C. von Linde ( ) zajął się skraplaniem i destylowaniem powietrza, z czasem stając się pierwszym wytwórcą tlenu i azotu na skalę przemysłową (tamże). WPŁYW EKSTREMALNIE NISKICH TEMPERATUR NA ORGANIZM CZŁOWIEKA Krioterapia (kriostymulacja) to bodźcowe, stymulujące działanie krańcowo niskich temperatur poniżej 100oC na zewnętrzną powierzchnię ciała w czasie 2-3 minut dla wywołania i wykorzystania fizjologicznych (układowych i narządowych) reakcji na zimno. Uruchomienie naturalnych mechanizmów obronnych organizmu stanowi więc pewnego rodzaju odpowiedź ustroju na ekstremalnie niskie temperatury (Zagrobelny i wsp., 1993; Zagrobelny, 1996; Zagrobelny i Zimmer, 1999; Zagrobelny, 2003). W krioterapii całego ciała wykonawcze mechanizmy termoregulacji (oparte na termoregulacji fizycznej), doprowadzają do szeregu biologicznych skutków (Rycina 1). Leczenie niskimi temperaturami obecnie zalecane jest w szczególności w schorzeniach narządu ruchu. Terapia prowadzi do zmniejszenia obrzęków, wzmacnia kości i mięśnie, wspomaga i przyśpiesza efekty leczenia wykonywanego równolegle metodami farmakologicznymi lub czasami chirurgicznymi. Krioterapię stosuje się również profilaktycznie wówczas, gdy określone czynniki ryzyka zwiększają prawdopodobieństwo przyszłego wystąpienia choroby lub urazu. Sytuacja ta ma miejsce przede wszystkim w sporcie, gdzie krioterapia bywa stosowana w ramach tzw. odnowy biologicznej w odniesieniu do zawodników mocno obciążonych treningami i uczestnictwem w zawodach rangi mistrzowskiej. Ryc. 1. Fizjologiczne skutki miejscowych leczniczych zabiegów schładzających stosowanych w fizykoterapii (Zagrobelny, 2003) Coraz liczniejszą grupę pacjentów kwalifikowanych do zabiegów kriogenicznych stanowią osoby z chorobami o podłożu neurologicznym, takimi jak np. choroby ośrodkowego układu nerwowego ze wzmożoną spastycznością, dyskopatie, stwardnienie rozsiane, choroby obwodowego układu nerwowego. Od strony medycznej pozytywne skutki leczenia ekstremalnie niskimi temperaturami znane są już od dawna, natomiast o wpływie krioterapii na psychiczne funkcjonowanie pacjentów zdrowych psychicznie nadal niewiele wiadomo. Niniejsza praca ma stanowić początek wypełniania tej luki. CEL I WARUNKI BADAŃ CEL BADAŃ Przeprowadzone badania można podzielić na dwie części. Celem pierwszej części było uzyskanie odpowiedzi na pytanie, czy ekstremalnie niskie temperatury wpływają na proces uwagi u osób badanych. Celem drugiej części było uzyskanie odpowiedzi na pytanie, czy ekstremalnie niskie temperatury wpływają na poziom lęku u osób badanych. 294

3 Wpływ ekstremalnie niskich temperatur na psychikę człowieka wybrane problemy WARUNKI BADAŃ OPIS KOMORY NISKOTEMPERATUROWEJ Prezentację procedury badawczej poprzedzimy opisem warunków, w jakich prowadzona jest krioterapia ogólna w Polsce. Komora niskotemperaturowa (kriogeniczna) składa się z dwóch połączonych ze sobą pomieszczeń: przedsionka i komory właściwej. Obok komory znajduje się pomieszczenie sterownicze z komputerowym systemem sterowania pracą urządzeń. Wymiary kriokomory to: długość 250 cm, szerokość 450 cm, wysokość 260 cm. Temperatura wewnątrz przedsionka w trakcie zabiegu wynosi ok. -60 C, zaś w komorze właściwej 120 C. Powietrze doprowadzane do wnętrza komory jest oczyszczane i schładzane w kriooczyszczalnikach. Ściany komory wyłożone są wielowarstwową izolacją termiczną odpowiednią do stosowanych krańcowo niskich temperatur. Schłodzenie kriokomory do temperatur poniżej -100 C możliwe jest dzięki wymiennikom ciepła zasilanym azotem ze zbiornika o pojemności 9000 dm 3. Komora niskotemperaturowa wyposażona jest w troje drzwi. Dwoje zewnętrznych łączy przedsionek i komorę właściwą z otoczeniem, zaś wewnętrzne łączą przedsionek i komorę właściwą. Każde z drzwi posiada okno z umieszczonymi w nich grzałkami zapewniającymi dobrą widoczność i stałą kontrolę wzrokową zabiegu. Praca komory jest całkowicie zautomatyzowana. Elektroniczny sterownik komory sprzężony jest z komputerem, który służy do wprowadzania parametrów pracy komory i ich monitorowania, umożliwia jednocześnie sterowanie działaniem wszystkich jej podzespołów. Chorzy zakwalifikowani do leczenia krioterapią ogólnoustrojową przed każdym wejściem do kriokomory zakładają maski chirurgiczne, wyłożone dodatkowo kilkoma warstwami gazy. Informowani są o konieczności powolnego, możliwie niezbyt głębokiego oddychania. Chorzy zabezpieczeni są dodatkowo wełnianymi skarpetami i rękawiczkami, drewniakami, czapką lub przepaską osłaniającą małżowiny uszne, ubrani: mężczyźni w spodenki, kobiety w kostium kąpielowy. Przed wejściem do kriokomory każdy z pacjentów skrupulatnie wyciera całe ciało ręcznikiem, bowiem nie przestrzeganie tej zasady zagraża szybkim przekształceniem się kropelek potu w kryształki lodu, co daje krótkotrwałe, aczkolwiek dotkliwe uczucie zimna, a czasem może nawet doprowadzić do miejscowych odmrożeń. Tak poinstruowani i przygotowani chorzy wprowadzani są w 5-osobowych grupach do przedsionka komory, gdzie przez 30 sekund w temperaturze ok. -60 C następuje adaptacja do niskich temperatur. Pacjenci przechodzą następnie do komory właściwej, poruszając się w niej w kółko. Czas zabiegu wynosi 180 sekund. Chorzy przez cały czas przebywania w komorze pozostają w kontakcie wzrokowym z obsługą urządzenia, wśród której zawsze znajduje się lekarz kwalifikujący pacjentów do zabiegu. Standardowa procedura leczenia zimnem pacjentów ze schorzeniami narządów ruchu obejmuje serię 10 zabiegów, odbywanych codziennie poza sobotą i niedzielą w dwóch kolejnych tygodniach. WPŁYW EKSTREMALNIE NISKICH TEMPERATUR NA PROCESY UWAGI BADANA GRUPA W pierwszej części badań wzięło udział 30 pacjentów ze schorzeniami reumatoidalnymi, poddanych krioterapii ogólnej w V Wojskowym Szpitalu Klinicznym w Krakowie, prowadzącym tego rodzaju leczenie. Badana grupa obejmowała 16 kobiet i 14 mężczyzn w wieku od 24 do 75 lat (M=48.4; SD=12.9). Rycina 2 przedstawia rozkład wieku pacjentów. Liczba badanych Wiek badanych kobiet i mężczyzn kształtuje się na zbliżonym poziomie, co obrazuje Tabela 1. W badanej grupie średni wiek kobiet jest nieco wyższy niż mężczyzn, jednak różnica ta jest nieistotna. NARZĘDZIE BADAWCZE Wiek Rycina 2. Wiek badanych pacjentów Jednym z podstawowych rodzajów zjawisk analizowanych w badaniach nad uwagą jest przeszukiwanie pola percepcyjnego. W najprostszym przypadku przeszukiwanie może być oparte na wykrywaniu pojedynczych cech. Tabela 1 Wiek badanych pacjentów: kobiet i mężczyzn Płeć Średnia Odchylenie standardowe Przedział zmienności Istotność różnicy między średnimi kobiety Test t =.504 mężczyźni df=28, p=

4 Wanda Osikowska, Aneta Cichosz, Jan Przetacznik jego prostotą oraz krótkim czasem wykonania. Instrukcja testu jest łatwa do zrozumienia przez każdą dorosłą osobę, niezależnie od jej wykształcenia. Ważną cechą testu uwagi jest stabilność jego wyników, która umożliwia wielokrotne użycie testu w badaniach tych samych osób, bez obaw, że efekt uczenia się lub nabierania wprawy umożliwi uzyskiwanie lepszych rezultatów w kolejnych próbach. Stabilność tę wykazano w badaniach grupy 120 studentów. PROCEDURA BADAWCZA, PRZEBIEG BADANIA Ryc. 3. Test uwagi Toulouse-Pieron przykładowy fragment arkusza testowego Testem, który bada przeszukiwanie pola percepcyjnego w oparciu o jedną cechę jest test uwagi Toulousa-Pierona. Test zawiera ciąg znaków różniących się między sobą jednym elementem. W losowej kolejności umieszczono znaki 8 różnych rodzajów. Badany ma za zadanie wyszukać i skreślić wszystkie znaki rodzaju wskazanego w instrukcji. Zgodnie z instrukcją powinien pracować jak najszybciej i możliwie jak najbardziej dokładnie nie opuszczać znaków wskazanego typu ani nie skreślać znaków innych rodzajów. W rezultacie zastosowania testu uzyskuje się wskaźniki szybkości i dokładności pracy. Wskaźnikiem szybkości jest liczba znaków przejrzanych w wyznaczonym czasie. Dokładność pracy można scharakteryzować na dwa różne sposoby. Świadczy o niej liczba popełnionych błędów: im więcej błędów, tym mniej dokładnie badany rozwiązuje zadanie. Bardziej precyzyjnym wskaźnikiem dokładności jest jednak względna częstość błędów wyrażona w procentach liczba błędów w stosunku do liczby znaków, które w przejrzanym fragmencie należało znaleźć. Standardowy sposób realizacji testu polega na wskazaniu jednego rodzaju znaku podlegającego wyszukiwaniu. Czas badania wynosił 3 minuty. Wybór testu uwagi Toulouse-Pierona został podyktowany między innymi Badanie przeprowadzono według procedury, która w ujęciu J.Brzezińskiego (1996) nosi nazwę procedury quasi-eksperymentalnej. Osoby przed przystąpieniem do badań zostały zaznajomione z testem. Odbywało się to w momencie zakwalifikowania przez lekarza osoby do terapii kriogenicznej i ustalania terminu zabiegów. Podczas właściwego badania pacjenci dwukrotnie byli badani testem uwagi: bezpośrednio przed zabiegiem (pretest) oraz bezpośrednio po opuszczeniu komory (posttest). Badania odbywały się w gabinecie położonym w bezpośrednim sąsiedztwie komory. W badaniu zrezygnowano z grupy kontrolnej osób, które bez uczestnictwa w zabiegach zostałyby dwukrotnie zbadane testem Toulouse-Pierona z odpowiednim odstępem czasu. Jak już wspomniano w opisie testu, wyniki nie powinny być obciążone efektem uczenia się ani nabierania wprawy. Ponadto badanie ma charakter wstępny. W przypadku pozytywnych jego rezultatów można w przyszłości wykonać badanie rozszerzone o grupę kontrolną. ANALIZA WYNIKÓW BADANIA W Tabeli 2 zamieszczono wartości podstawowych statystyk opisujących szybkość i dokładność pracy w teście uwagi, przed i po pobycie w kriokomorze. Tabela ta zawiera również wyniki testów t-studenta dla grup zależnych, które wykorzystano do sprawdzenia istotności Tabela 2 Wyniki testu uwagi Toulouse Pieron w badaniach wykonywanych przed i po pobycie w kriokomorze Zmienna Pomiar Średnia Liczba przejrzanych znaków Liczba błędów Częstość błędów w procentach Odchylenie standardowe Testy t (df=29) t p przed krioterapią po krioterapii zmiana (po przed) przed krioterapią po krioterapii zmiana (po przed) przed krioterapią po krioterapii zmiana (po przed)

5 Wpływ ekstremalnie niskich temperatur na psychikę człowieka wybrane problemy różnic w średnich wartościach zmiennych uzyskanych w obu pomiarach. Jak widać z przedstawionych wyników, wszystkie wskaźniki opisujące uwagę osiągają po pobycie osób w kriokomorze znacznie i istotnie bardziej korzystny poziom niż przed pobytem. Szybkość pracy, mierzona liczbą znaków przejrzanych w ciągu 3 minut, wzrasta przeciętnie o 16% od początkowych 374 znaków do 432 znaków w drugim badaniu. Przyrost ten jest istotny (p<.001), a jego wielkość można dodatkowo wyrazić wskaźnikiem eta 2, który wynosi.673. Aż 67% intraindywidualnej zmienności wskaźników szybkości pracy można zatem wyjaśnić faktem, że badanie testem uwagi odbywało się raz przed, a raz po pobycie w kriokomorze. Wielkość różnicy w szybkości pracy podczas rozwiązywania zadania testowego, przedstawiono graficznie na Rycinie 4. Wykres obrazuje rozkład zmiennej, która jest różnicą pomiędzy liczbą znaków przejrzanych w postteście i w preteście. Dodatnie wartości tej zmiennej oznaczają wzrost szybkości pracy po zabiegu krioterapeutycznym, zaś ujemne oznaczałyby zmniejszenie tempa pracy. Liczba pacjentów Różnica między liczbą znaków przejrzanych w drugim i w pierwszym badaniu Ryc. 4. Różnica pomiędzy liczbą znaków przejrzanych w postteście i w preteście rozkład zmiennej Jak widać, dwóch pacjentów uzyskało takie same wyniki w obu badaniach testem uwagi. Pozostałe 28 osób w drugim badaniu osiągnęło lepszy rezultat niż w badaniu pierwszym. Połowie badanych udało się przeglądnąć w postteście o 20 do 40 znaków więcej niż w preteście. Zdarzają się jednak pacjenci, których wyniki po zabiegu krioterapeutycznym są wyższe aż o 100 do 140 znaków. Na uwagę zasługuje fakt, że wśród badanych nie ma nikogo, kto uzyskałby w postteście gorszy wynik niż w preteście. Istotnej poprawie uległ poziom obu wskaźników opisujących dokładność pracy (p<.001). Przeciętna liczba błędów zmniejszyła się o 24%, tj. z 19.7 do 14,9. W jeszcze większym stopniu, bo o 29%, obniżyła się względna częstość błędów. Średnia liczba popełnionych błędów w stosunku do liczby znaków, które należało odszukać i skreślić, wynosiła przed zabiegiem 20.2%, zaś w badaniu wykonanym po pobycie w kriokomorze zmniejszyła się do 14.3%. Wskaźnik eta 2 wynosi w tym przypadku.493, a zatem prawie połowa intraindywidualnej zmienności częstości błędów wynika z faktu, czy test wykonywano przed, czy po zabiegu krioterapii. Graficzną prezentację różnic w częstościach błędów zamieszczono na Rycinie 5. Przedstawia ona rozkład zmiennej, która jest różnicą pomiędzy częstościami błędów w postteście i w preteście. Dodatnie wartości tej zmiennej oznaczają częstsze popełnianie błędów (a więc mniejszą dokładność pracy) po zabiegu krioterapeutycznym, natomiast ujemne wartości odpowiadają zmniejszeniu częstości błędów czyli poprawie dokładności pracy. Liczba pacjentów Różnica między częstościami błędów w drugim i w pierwszym badaniu Rycina 5. Różnica pomiędzy częstościami błędów popełnionych w postteście i w preteście rozkład zmiennej Okazuje się, że u 26 osób częstość błędów popełnionych w postteście zmniejszyła się w porównaniu z częstością błędów w preteście. Jedna osoba bezbłędnie rozwiązywała zadanie zarówno w preteście, jak i w postteście, tak więc idealna dokładność pracy tej osoby nie uległa zmianie. Jedynie u trzech pacjentów nastąpił wzrost częstości błędów, co oznacza, że ich praca po zabiegu krioterapeutycznym stała się mniej dokładna. Zestawienie 26 osób (87% ogółu badanych), które dokładniej pracowały w postteście, z 3 pacjentami (10% badanych), którzy wyższą dokładność osiągnęli w preteście, jest wymownym sposobem prezentacji wielkości efektu eksperymentalnego. W opracowaniu statystycznym sprawdzono również, czy efekty krioterapii w postaci wzrostu szybkości i dokładności pracy, zależą od płci i wieku pacjentów. Wszystkie różnice między poziomem zmiennych w grupach kobiet i mężczyzn okazały się nieistotne: dla zmian w licznie przejrzanych znaków t(28)=.421, p=.677, dla zmian w liczbie popełnionych błędów t(28)=,437, p=,665, a dla zmian w częstości błędów t=.843, p=.406. W odniesieniu do wieku, po wstępnych analizach, które nie wykazały krzywoliniowych związków między wiekiem a wskaźni- 297

6 Wanda Osikowska, Aneta Cichosz, Jan Przetacznik kami uzyskanymi w teście uwagi, w dalszych analizach wykorzystano współczynniki korelacji r Pearsona. Wartości tych współczynników zestawiono w Tabeli 3. Tabela 3 Współczynniki korelacji pomiędzy wiekiem a wskaźnikami opisującymi szybkość i dokładność pracy w preteście i w postteście Zmienna Liczba przejrzanych znaków Liczba błędów Częstość błędów w procentach pretest posttest Pomiar różnica między wynikiem posstestu a wynikiem pretestu -.51** -.61*** -.44* Istotne zależności od wieku dotyczą wyłącznie liczby przejrzanych znaków wskaźnika szybkości pracy. Wyniki pomiaru tej zmiennej, zarówno w pierwszym, jak i w drugim badaniu, negatywnie korelują z wiekiem. U osób dorosłych wraz z wiekiem następuje spadek tempa pracy, przy czym prawidłowość ta posiada znaczną siłę (r=-.51 oraz r=-.61 odpowiednio w preteście i w postteście). Najważniejszym rezultatem analizy jest jednak ujemna, istotna korelacja wieku ze zmianą szybkości pracy między pretestem a posttestem. Wraz z wiekiem, występuje tendencja do obniżania się wielkości efektu krioterapii polegającego na wzroście szybkości pracy w teście uwagi. Korelację tę, o umiarkowanej sile (r=-.44), przedstawiono dodatkowo na wykresie korelacyjnym (Rycina 6) Istotność: *p.05, **p.01, ***p.001 Różnica między liczbą przejrzanych znaków w drugim i w pierwszym badaniu Wiek Ryc. 6. Różnica pomiędzy liczbą przejrzanych znaków w postteście i w preteście a wiek pacjentów Znaczny rozrzut punktów wokół prostej regresji koresponduje z umiarkowaną korelacją między analizowanymi zmiennymi. Pomimo tendencji do zmniejszania wraz z wiekiem pozytywnego wpływu zabiegu krioterapeutycznego na szybkość wykonania zadania, widać, że efekty te występują nie tylko u młodszych pacjentów, lecz także u osób starszych. Wśród 5 osób w wieku powyżej 60 lat, tylko jedna nie wykazała zmian w tempie pracy. U czterech pozostałych osób z tej grupy wystąpiły korzystne zmiany wystąpiły, w tym u jednego z pacjentów (w wieku 74 lat) osiągnęły duże rozmiary (przyrost wyniku o 100 znaków). WNIOSKI Analizy statystyczne wykazały w sposób nie budzący wątpliwości, że w drugim badaniu testem uwagi, wykonanym po uczestnictwie osób badanych w zabiegu krioterapeutycznym, pacjenci rozwiązują zadanie testowe szybciej i dokładniej niż w badaniu pierwszym. Zmiany wszystkich wskaźników opisujących tempo i dokładność pracy nie tylko są istotne (p<.001), ale co ważne osiągają duże rozmiary. WPŁYW KRIOTERAPII OGÓLNOUSTROJOWEJ NA POZIOM LĘKU BADANA GRUPA W drugiej części badań wzięło udział łącznie 180 pacjentów z rozpoznaniem reumatoidalnego zapalenia stawów: 140 uczestniczących w serii 10 zabiegów krioterapii ogólnoustrojowej oraz 40 nie poddanych tego rodzaju zabiegom. Pierwszą z tych grup można potraktować jako grupę eksperymentalną, zaś drugą jako kontrolną. W grupie eksperymentalnej znalazło się 71 kobiet i 69 mężczyzn, a w grupie kontrolnej 19 kobiet i 21 mężczyzn. Struktura obu grup pod względem płci różni się nieznacznie: kobiety stanowią 50.7% badanych z grupy eksperymentalnej oraz 47.5% pacjentów z grupy kontrolnej. Wiek badanych zawiera się w przedziale od 28 do 74 lat w grupie eksperymentalnej i od 31 do 75 lat w grupie kontrolnej. Rycina 7 przedstawia rozkład zmiennej w obu grupach. W Tabeli 4 przedstawiono wartości podstawowych statystyk opisowych dla wieku w podgrupach wyodrębnionych ze względu na uczestnictwo w krioterapii i płeć. Z opracowania przedstawionego w Tabeli 4 wynika, że przeciętny wiek pacjentów wynosi około 51 lat, a różnice między średnim wiekiem w poszczególnych grupach i podgrupach są nieznaczne i nieistotne. Świadczą o tym wyniki dwuczynnikowej analizy wariancji: dla przynależności do grupy F(1;176)=.042; p=.837, dla płci F(1;176)=.191, p=.663, a dla efektu interakcyjnego F(1;176)=.196, p=.658. Ostatnią spośród kontrolowanych zmiennych demograficzno-biograficznych był czas trwania choroby. Rycina 8 przedstawia rozkłady tej zmiennej w grupach: eksperymentalnej i kontrolnej. 298

7 Wpływ ekstremalnie niskich temperatur na psychikę człowieka wybrane problemy Grupa eksperymentalna Grupa kontrolna Rycina 7. Rozkład wieku w grupie eksperymentalnej i kontrolnej Tabela 4 Wiek kobiet i mężczyzn z grupy eksperymentalnej i kontrolnej wartości średnie (M) i odchylenia standardowe (SD) Płeć Grupa eksperymentalna Grupa kontrolna Ogółem M SD M SD M SD kobiety mężczyźni ogółem W obu grupach: eksperymentalnej i kontrolnej, rozkłady czasu trwania choroby są silnie prawoskośne. Największą część badanych stanowią pacjenci chorujący przez okres od 1 do 2 lat. Czas trwania choroby u pacjentów z grupy eksperymentalnej wynosi od 3 miesięcy do 13 lat, a u pacjentów z grupy kontrolnej od 6 miesięcy do 11 lat. Średni czas trwania choroby w całej badanej grupie wynosi 3,8 lat, a średnie w poszczególnych grupach i podgrupach w niewielkim stopniu różnią się pomiędzy sobą. Dwuczynnikowa ANOVA wykazała, że różnice te są nieistotne: dla przynależności do grupy F(1;176)=1.185; p=.278, dla płci F(1;176)=.015, p=.903, a dla efektu interakcyjnego F(1;176)=.136, p=.713. Grupa eksperymentalna Grupa kontrolna Ryc. 8. Pacjenci z grupy eksperymentalnej i kontrolnej pod względem czasu trwania choroby W Tabeli 5 przedstawiono wartości podstawowych statystyk opisowych czasu trwania choroby w grupach i podgrupach wyodrębnionych ze względu na przynależność do grupy i płeć pacjentów. Z przedstawionego opisu badanej grupy wynika, że połowę pacjentów stanowią kobiety, a połowę mężczyźni, przy czym w grupach uczestniczących w krioterapii i nie biorących w niej udziału proporcja kobiet i mężczyzn jest 299

8 Wanda Osikowska, Aneta Cichosz, Jan Przetacznik Tabela 5 Czas trwania choroby (w latach) u kobiet i mężczyzn z grupy eksperymentalnej i kontrolnej wartości średnie (M) i odchylenia standardowe (SD) Płeć Grupa eksperymentalna Grupa kontrolna Ogółem M SD M SD M SD kobiety mężczyźni ogółem bardzo podobna. Wiek pacjentów i czas trwania choroby wykazują duże zróżnicowanie, jednak rozkłady tych zmiennych w obu porównywanych grupach są zbliżone i nie różnią się od siebie istotnie. NARZĘDZIE BADAWCZE W badaniu zastosowano popularny wśród psychologów Inwentarz STAI (State-Trait Ankiety Inventory) służący do pomiaru lęku-stanu i lęku-cechy. Koncepcja lęku jako stanu i jako cechy pochodzi z lat 60-tych XX wieku, jej twórcą jest C.D.Spielberger, który wspólnie z R.L.Gorsuchem i R.E.Lushenem opracował omawiane narzędzie. Polska adaptacja STAI nosi nazwę Inwentarza Stanu i Cechy Lęku (ISCL), jej autorami są C.D.Spielberger, J.Strelau, M.Tysarczyk i K.Wrześniewski. Podręcznik Badanie zaplanowano jako eksperyment w warunkach naturalnych, prowadzony według dwugrupowego planu z początkowym pomiarem zmiennych zależnych (pretestem) i z pomiarem końcowym (posttestem). U wszystkich badanych pacjentów z grupy eksperymentalnej i kontrolnej dwukrotnie dokonano pomiaru lęku jako stanu i lęku jako cechy. W grupie eksperymentalnej pierwszy pomiar tych zmiennych miał miejsce na 10 do 14 dni przed rozpoczęciem leczenia kriogenicznego, a drugi pomiar tuż po zakończeniu serii 10 zabiegów. Oba pomiary dzielił więc odstęp wynoszący przeciętnie 24 dni. Taki sam odstęp utrzymano w grupie kontrolnej. Pacjenci z tej grupy uczestniczyli w innego rodzaju zabiegach zleconych przez lekarzy, nie biorąc w tym czasie udziału w krioterapii. Opisany powyżej plan badania przedstawia Rycina 9. Pretest: Posttest: Grupa Początkowy pomiar krioterapia Końcowy pomiar Pretest: Posttest: Grupa Początkowy pomiar Końcowy pomiar Ryc. 9. Schemat obrazujący plan badania testowy autorstwa K.Wrześniewskiego i T.Sosnowskiego został opublikowany w 1987 roku PROCEDURA BADAWCZA, PRZEBIEG BADANIA Badanie wykonano w dwóch krakowskich ośrodkach prowadzących leczenie pacjentów ze schorzeniami reumatoidalnymi, w tym leczenie zimnem krioterapię ogólnoustrojową: w V Wojskowym Szpitalu Klinicznym w Krakowie, a także w Małopolskim Centrum Rehabilitacji w Krakowie. Jak już wspomniano, 140 pacjentów utworzyło grupę eksperymentalną osób uczestniczących w serii 10 zabiegów kriogenicznych, natomiast 40 pacjentów z grupy kontrolnej w takich zabiegach nie wzięło udziału. Wbrew teoretycznie zalecanemu sposobowi planowania podobnych badań, nie zastosowano randomizacji przy podziale całej badanej grupy na eksperymentalną i kontrolną. Decyzja ta wynikała z faktu, iż eksperyment został przeprowadzony w warunkach naturalnych. Bez dwóch około 10-minutowych pomiarów poziomu lęku, 140 pacjentów uczestniczyłoby w leczeniu kriogenicznym, zaś 40 pacjentów w takim leczeniu nie brałoby udziału. Na przynależność konkretnych osób do jednej z dwóch grup nie miały wpływu żadne szczególne cechy osób badanych. Leczenie pacjentów z reumatoidalnym zapaleniem stawów jest leczeniem długotrwałym, w trakcie terapii stosowanych jest wiele różnorodnych zabiegów. Fakt, że w krótkim, zaledwie miesięcznym okresie, w którym kompletowano grupę osób badanych, niektórym pa- 300

9 Wpływ ekstremalnie niskich temperatur na psychikę człowieka wybrane problemy cjentom zlecono zabiegi krioterapii, a innym nie, ma w tej sytuacji charakter przypadkowy. Nie jest to związane ani z żadnymi szczególnymi cechami pacjentów, ani z właściwościami ich choroby. ANALIZA WYNIKÓW BADANIA Pierwsza część analiz dotyczy wpływu krioterapii na poziom lęku jako stanu. Tabela 6 przedstawia wartości podstawowych statystyk opisowych w preteście i w postteście, W celu sprawdzenia istotności różnic między średnimi wykonano dwuczynnikową analizę wariancji z powtarzanymi pomiarami ze względu na czynnik pomiar (pretest posttest) i z drugim czynnikiem, jakim jest przynależność do grupy (eksperymentalnej kontrolnej). Wyniki analizy przedstawia Tabela 7. Najważniejszym rezultatem analizy wariancji jest istotność interakcyjnego efektu pomiar grupa (p<.001). Wynik ten bezpośrednio oznacza, że: Tabela 6 Lęk jako stan w grupie eksperymentalnej i kontrolnej w preteście i w postteście wartości średnie (M) i odchylenia standardowe (SD) Grupa Lęk stan w preteście Lęk stan w postteście Zmiana lęku jako stanu M SD M SD M SD eksperymentalna kontrolna w porównywanych grupach: eksperymentalnej i kontrolnej. Jak widać, w grupie eksperymentalnej w czasie dzielącym oba pomiary nastąpił spadek poziomu lęku jako stanu, przeciętnie o 5.1 pkt. W tym samym okresie w grupie kontrolnej poziom tej zmiennej zwiększył się przeciętnie o 2.0 pkt. Zmiany zachodzące w poziomie lęku-stanu w obu grupach ilustruje Rycina 10. Lęk jako stan pretest posttest grupa eksperymentalna grupa kontrolna Ryc. 10. Wyniki pomiaru lęku jako stanu w obu porównywanych grupach w preteście i w postteście wartości średnie wraz z 95% przedziałami ufności zmiany w stanie lęku pacjentów, zachodzące pomiędzy pierwszym a drugim jego pomiarem, są istotnie różne w grupie eksperymentalnej i kontrolnej, różnice pomiędzy stanem lęku w obu porównywanych grupach istotnie odmiennie przedstawiają się w preteście, a odmiennie w postteście. W połączeniu z kierunkiem różnic między średnimi (Tabela 6, Rycina 10), istotność omawianego efektu interakcyjnego jest wystarczająca do potwierdzenia hipotezy o korzystnym wpływie krioterapii na poziom lęku jako stanu. Stwierdzona prawidłowość oznacza bowiem, że korzystne zmiany polegające na obniżeniu stanu lęku osiągnęły istotnie większe rozmiary w grupie pacjentów uczestniczących w krioterapii niż w grupie kontrolnej obejmującej pacjentów, którzy w zabiegach kriogenicznych nie wzięli udziału. Warto dodatkowo zaznaczyć, że do potwierdzenia hipotezy o korzystnym wpływie krioterapii na poziom lęku jako stanu nie są potrzebne szczegółowe porównania poszczególnych par średnich. Porównania takie jednak wykonano testami post hoc Tukey a i okazało się, że: grupy: eksperymentalna i kontrolna, nie różnią się od siebie istotnie poziomem lęku jako stanu w preteście (p=.824), Tabela 7 Lęk jako stan w zależności od czasu dokonania pomiaru (pretest posttest) i w zależności od przynależności do grupy analiza wariancji Źródło zmienności SS df MS F p Grupa Błąd Pomiar Pomiar grupa Błąd

10 Wanda Osikowska, Aneta Cichosz, Jan Przetacznik stan lęku w postteście w grupie uczestników krioterapii kształtuje się na istotnie niższym poziomie niż w grupie kontrolnej (p=.027), w okresie pomiędzy pretestem a posttestem nastąpiło istotne obniżenie stanu lęku w grupie uczestników krioterapii (p<.001), w grupie kontrolnej w tym samym okresie nie wystąpiły istotne zmiany w poziomie lęku-stanu (p=.101). Wniosek dotyczący korzystnego wpływu krioterapii na poziom odczuwanego lęku należy uzupełnić informacją o sile wykrytej prawidłowości. Wskaźnik eta-kwadrat dla interakcyjnego efektu pomiar grupa wynosi.212. Oznacza to, że w 180-osobowej próbie 21.2% wariancji różnic między stanem lęku w postteście a stanem lęku w preteście można wyjaśnić przynależnością pacjentów do grupy eksperymentalnej lub kontrolnej, a więc tym, czy pomiędzy pomiarami lęku miały miejsce zabiegi krioterapii, czy też nie. Dodatkowa ilustracja zmian w poziomie lęku możliwa jest dzięki zliczeniu pacjentów, u których wyniki w skali lęku stanu między pretestem a posttestem zmniejszyły się lub pozostały bez zmian albo wzrosły. Klasyfikację tę przedstawiono w Tabeli 8. Wyniki z tabeli 8 ilustrują znaczne różnice w zmianach stanu lęku między grupą eksperymentalną a grupą kontrolną i świadczą o tym, że wpływ krioterapii na zmiany w poziomie lęku-stanu osiąga znaczne rozmiary. W celu sprawdzenia, czy zmiany stanu lęku pod wpływem krioterapii zależą od płci pacjentów, ich wieku i czasu trwania choroby, wykonano analizę regresji wielokrotnej, techniką regresji krokowej. Analizę tę przeprowadzono wyłącznie w grupie eksperymentalnej. Już ani okresem choroby F(1,138)=2.86; p=.093. Niepowodzeniem zakończyła się również próba budowy szerszego modelu, uwzględniającego ewentualny krzywoliniowy związek między zmianą lęku stanu a wiekiem i okresem choroby, a także interakcyjne efekty płci i wieku oraz płci i czasu trwania choroby. Wobec przedstawionych powyżej rezultatów należy uznać, że badanie nie wykazało zależności zmian lęku stanu w okresie krioterapii: ani od płci, ani od wieku, ani od czasu trwania choroby. Druga część analiz dotyczy zmian, pod wpływem krioterapii, w poziomie lęku jako cechy. Lęk cecha, jako zmienna osobowościowa, jest względnie stałą dyspozycją do postrzegania różnych zdarzeń jako zagrażających jednostce i reagowania na nie lękiem. Nie należy więc spodziewać się większych zmian w poziomie tej zmiennej pod wpływem krioterapii. Nie można jednak wykluczyć tego, iż lepsze po krioterapii samopoczucie pacjentów, wyrażone m.in. niższym stanem lęku w postteście niż w preteście, przełoży się w pewnym stopniu na ocenę stanów emocjonalnych odczuwanych zazwyczaj. Oznacza to możliwość obniżenia pod wpływem krioterapii nie tylko lęku jako aktualnego stanu w chwili badania, ale także lękliwości ogólnej tendencji do reagowania lękiem na różne sytuacje i zdarzenia w dłuższym okresie czasu. Wartości podstawowych statystyk opisowych dla lęku jako cechy, w porównywanych grupach pacjentów w preteście i w postteście, przedstawia Tabela 9. Ze średnich przedstawionych w Tabeli 9 wynika, że w grupie eksperymentalnej poziom lęku jako cechy uległ zmniejszeniu w okresie pomiędzy pretestem a posttestem. W grupie kontrolnej zmiana lęku cechy osiągnęła minimalne rozmiary. Sytuację przedstawia wykres (Rycina 11). Tabela 8 Liczba badanych, u których pomiędzy pretestem a posttestem nastąpiły zmiany wyników w skali lęku jako stanu Zmiana wyniku w skali lęku stanu Grupa eksperymentalna Grupa kontrolna pomiędzy pretestem a posttestem N % N % Zmniejszenie Wynik bez zmian Wzrost Ogółem w pierwszym kroku zmiana lęku-stanu nie została wyjaśniona żadnym z potencjalnych predyktorów: ani płcią F(1,138)=.05; p=.819, ani wiekiem F(1,138)=.23; p=.632, W celu sprawdzenia istotności różnic między średnimi z Tabeli 9 wykonano dwuczynnikową analizę wariancji z powtarzanymi pomiarami ze względu na czynnik czas Tabela 9 Lęk jako cecha w grupie eksperymentalnej i kontrolnej w preteście i w postteście wartości średnie (M) i odchylenia standardowe (SD) Grupa Lęk cecha w preteście Lęk cecha w postteście Zmiana lęku jako stanu M SD M SD M SD eksperymentalna kontrolna

11 Wpływ ekstremalnie niskich temperatur na psychikę człowieka wybrane problemy Lęk jako cecha pretest posttest grupa eksperymentalna grupa kontrolna Ryc. 11. Wyniki pomiaru lęku jako cechy w obu porównywanych grupach w preteście i w postteście wartości średnie wraz z 95% przedziałami ufności dokonania pomiaru (pretest posttest). Drugim czynnikiem w analizie była przynależność do grupy: eksperymentalnej lub kontrolnej, a więc uczestnictwo w krioterapii (tak nie). Wyniki analizy przedstawia Tabela 10. cechy. Wartość eta 2 wynosząca.092 oznacza, że 9.2% wariancji zmian w poziomie lęku jako cechy między pretestem a posttestem można wyjaśnić przynależnością do grupy, a więc tym, czy pacjent był poddany krioterapii, czy też nie. Efekt krioterapii z punktu widzenia lęku jako cechy osiąga zatem znaczącą wielkość, chociaż nie jest on zbyt silny. WNIOSKI Analizy statystyczne wykazały, że jednym z następstw krioterapii ogólnoustrojowej jest obniżenie poziomu lęku, zarówno jako stanu jak i cechy. Zmniejszenie odczuwania bólu i zmęczenia, wzmocnienie układu odpornościowego, a także lepsze samopoczucie, to tylko niektóre efekty zabiegów krioterapeutycznych, które mogłyby tłumaczyć spadek lęku jako stanu. Możliwość obniżania się pod wpływem krioterapii nie tylko lęku jako aktualnego stanu w chwili badania, ale także lęku jako cechy (wyrażającej się we względnie stałej dyspozycji do postrzegania różnych zdarzeń jako zagrażających jednostce i reagowania na nie lękiem), może wynikać z lepszego Tabela 10 Lęk jako cecha w zależności od czasu dokonania pomiaru (pretest posttest) i w zależności od przynależności do grupy analiza wariancji Źródło zmienności SS df MS F P Grupa Błąd Pomiar pomiar grupa Błąd Najważniejszym rezultatem analizy wariancji jest istotność interakcyjnego efektu czasu dokonania pomiaru i przynależności do grupy (p<.001). Efekt ten oznacza, że: zmiany w poziomie lękliwości zachodzące pomiędzy pretestem a posttestem kształtowały się istotnie inaczej w grupie eksperymentalnej i w grupie kontrolnej, różnice w poziomie lęku cechy między grupą eksperymentalną a grupą kontrolną były istotnie różne w preteście i w postteście. Istotność interakcyjnego efektu grupa pomiar w połączeniu z kierunkiem różnic między średnimi (Tabela 9, Rycina 11) oznacza, że przeciętna wielkość zmiany lęku cechy w okresie między pretestem a posttestem ukształtowała się na istotnie bardziej korzystnym poziomie w grupie uczestników krioterapii (-3.1), niż w grupie kontrolnej (+.2). Wniosek ten oznacza wykazanie korzystnego wpływu krioterapii na poziom lęku jako cechy. Wielkość tego efektu można wyrazić wskaźnikiem eta-kwadrat dla interakcyjnego wpływu czasu dokonania pomiaru i przynależności do grupy na poziom lęku samopoczucia pacjentów po krioterapii. Niższy poziom lęku jako stanu może przełożyć się w pewnym stopniu na ocenę stanów emocjonalnych odczuwanych zazwyczaj. Istnieje możliwość, że percepcja aktualnego lęku, napięcia i niepokoju (widoczna w wynikach pomiaru lęku jako stanu), zostaje przenoszona przez pacjentów na ocenę tych stanów w przeszłości, uwzględnianą w pomiarze lęku jako cechy. PODSUMOWANIE Wyniki badań wskazują, że krioterapia ogólnoustrojowa pozytywnie wpływa na wybrane funkcje psychiczne. Od strony medycznej pozytywne skutki leczenia ekstremalnie niskimi temperaturami znane są już od dawna, jednak o wpływie krioterapii na psychiczne funkcjonowanie pacjentów nadal niewiele wiadomo. Przedstawione wyniki naszych badań mogą stanowić punkt wyjścia do szeroko zakrojonych badań nad wpływem ekstremalnie niskich temperatur na funkcje psychiczne u osób zdrowych psychicznie. 303

12 Wanda Osikowska, Aneta Cichosz, Jan Przetacznik Jeśliby wyniki takich badań potwierdziły dodatni wpływ takich temperatur na inne funkcje psychiczne, krioterapia mogłaby być wykorzystywana do poprawy sprawności w zakresie danych funkcji, tak jak to się w tej chwili dzieje w stosunku do osób chorych psychicznie. LITERATURA Brzeziński, J. (1996). Metodologia badań psychologicznych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Gabryś, M.S., Popiela, A. (red). (2001). Krioterapia w medycynie. Kraków: Wydawnictwo Medyczne Urban&Partner. Sieroń, A., Cieślar, G. (red). (2007). Krioterapia leczenie zimnem. Bielsko Biała: Alfa Medica Press. Zagrobelny, Z. (1996). Lecznicze zastosowanie zimna. Acta Bio-Opt.Inf. Med., 2, Zagrobelny, Z. (2003). Krioterapia miejscowa i ogólnoustrojowa. Wrocław: Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner. Zagrobelny, Z., Halawa, B., Jezierski, Cz., Wawrowska, A. (1993). Wpływ jednorazowego schładzania całego ciała w komorze kriogenicznej na wybrane wskaźniki hemodynamiczne i stężenie hormonów w surowicy u osób zdrowych. Pol. Tyg. Lek., 14-15, Zagrobelny, Z., Zimmer, K. (1999). Zastosowanie temperatur kriogenicznych w medycynie i fizjoterapii sportowej. Medicina Sportiva, 5,