Obszary problemowe małopolski

Transkrypt

1 Jerzy Bański Obszary problemowe MaŁopolski Nie wdając się w rozważania na ten temat granic Małopolski, przyjmijmy, że interesować nas będzie teren województw małopolskiego, świętokrzyskiego, podkarpackiego i południowej części lubelskiego. Przyjmijmy też, że obszar problemowy jest jednostką przestrzenną, którą cechuje anormalność jednego lub wielu elementów tej przestrzeni. Obszar problemowy charakteryzuje więc nagromadzenie negatywnych zjawisk, które utrudniają jego prawidłowy rozwój. Wśród badaczy największe zainteresowanie zyskały trzy typy obszarów ludnościowe obszary problemowe, rolnicze obszary problemowe i obszary ekologicznego zagrożenia. Najwięcej prac na ten temat powstało na przełomie lat 80. i 90. (Ciok 1992; Jelonek 1986, 1988; Kassenberg, Rolewicz 1984; Kulikowski 1992; Zagożdżon 1988). Były one inspirowane przez zespół KPZK PAN opracowujący Diagnozę stanu gospodarki przestrzennej Polski. Ludnościowymi obszarami problemowymi są tereny, na których zachodzą niekorzystne procesy demograficzne. Należy podkreślić, że prócz obszarów problemowych w zakresie zjawisk demograficznych występują również obszary konfliktowe, które maja na ogół charakter punktowy. Sytuacje konfliktowe rodzą się pomiędzy grupami o różnej pozycji majątkowej, grupami etnicznymi, wynikają też z różnic kulturowych itp. Nie są one jednak przedmiotem niniejszej pracy. Analiza literatury przedmiotu pozwala wydzielić cztery typy ludnościowych obszarów problemowych, które spotykają się z największym zainteresowaniem badaczy. Są to: obszary niekorzystnej struktury płci, obszary zachwianej struktury wieku, obszary nadmiernej bierności zawodowej oraz obszary nadmiernego i długotrwałego odpływu ludności. Struktura ludności według płci jest istotnym wskaźnikiem mówiącym nam między innymi o możliwościach reprodukcyjnych ludności na danym obszarze. Chodzi tu przede wszystkim o kobiety w wieku matrymonialnym (20 29 lat), o których można mówić, że są na wielu obszarach wiejskich deficytowe. Niedobór młodych kobiet powoduje m.in. spadek zawieranych małżeństw, a to z kolei przyczynia się do spadku liczby urodzeń i nasilenia procesów starzenia się ludności. Obszary wiejskie, na których dochodzi do takich zjawisk, przestają się rozwijać, a nawet cofają się w rozwoju.

2 300 Jerzy Bański Ryc. 1. Obszary niedoboru kobiet w wieku matrymonialnym (stosunek liczby kobiet do liczby mężczyzn w wieku lat poniżej 0,9), 1999 Obszary deficytu kobiet w wieku matrymonialnym występują przede wszystkim na Ponidziu i w Górach Świętokrzyskich oraz na Roztoczu. Słaby rozwój gospodarczy tych terenów zmusza młodzież, w tym głównie kobiety, do poszukiwania lepszych warunków życia. Struktura wieku ludności może być analizowana pod kątem obciążenia grupy w wieku produkcyjnym przez grupę osób w wieku nieprodukcyjnym. Do ludnościowych obszarów problemowych zaliczymy tereny, gdzie występuje nadmierna liczba ludności biernej zawodowo. Sytuacja taka ma miejsce na znacznym obszarze Małopolski i jest to zjawisko długotrwałe. Ruchy wędrówkowe ludności są wypadkową sytuacji politycznej i społeczno gospodarczej na danym obszarze. Im jest ona trudniejsza tym większa grupa osób decyduje się na opuszczenie takiego obszaru. Są to przede wszystkim ludzie młodzi, wśród których przeważają kobiety. Długotrwały proces odpływu ludności prowadzi do niekorzystnych zmian w strukturze demograficznej ludności (starzenie się ludności, niekorzystne parametry w ruchu naturalnym, itp.). Należy przy tym jednak uwzględnić fakt istnienia stałego procesu odpływu ludności ze wsi do miast. Wieś jest zapleczem dla rozwoju demograficznego kraju, dlatego też odpływ ludności ze wsi do miast jest zjawiskiem naturalnym. Małopolska wypada pod tym względem na tle innych obszarów kraju korzystnie. W większości jej gmin liczba ludności wzrasta. Porównanie okresów i wykazało, że nadmierny odpływ ludności wystąpił na Ponidziu i w Górach Świętokrzyskich oraz na Roztoczu. Wynikiem tego jest wspomniany już wcześniej niedobór kobiet w wieku Ryc. 2. Obszary o współczynniku obciążeń małżeńskim. Obszary te charakteryzuje demograficznych ponad 80%, 1978 też wysoki wskaźnik obciążeń demograficznych. Rolniczy obszar problemowy charakteryzuje się nagromadzeniem negatywnych zjawisk społeczno ekonomicznych lub przyrodniczych, które czynią go upośledzonym w stosunku do obszarów rolniczych o cechach przeciętnych w kraju i osłabiają jego

3 Obszary problemowe Małopolski 301 funkcję rolniczą. Wśród nich wyróżniamy cztery typy: obszary opóźnione w rozwoju, o relatywnie niskim poziomie rozwoju rolnictwa, obszary rezerw produkcyjnych, o niedostatecznym wykorzystaniu przyrodniczego potencjału produkcyjnego, obszary niekorzystnych warunków przyrodniczych, obszary konfliktowe o nadmiernym rozwoju funkcji pozarolniczych, które ograniczają należyte wykonywanie funkcji rolniczej. Przestrzenną identyfikację tych obszarów opracowano stosując różnorodne metody, a ich opis zawarto w opracowaniu Obszary problemowe w rolnictwie Polski (Bański 1999). Wśród obszarów opóźnionych w rozwoju wydzielić można w Małopolsce obszar karpacki, sandomiersko roztoczański i świętokrzyski. Obszar karpacki obejmuje Karpaty i część Podkarpacia. Z wyjątkiem Bieszczadów przeważają tam gospodarstwa bardzo małe mające dwuzawodowych właścicieli. Ponad 80% gospodarstw ma powierzchnię mniejszą niż 5 ha. Rozdrobnienie agrarne, niekorzystne warunki agroekologiczne i dwuzawodowość ludności sprawiają, że zaledwie co siódme tam gospodarstwo rolne produkuje żywność z przeznaczeniem na rynek. Obszar sandomiersko roztoczański obejmuje gminy z Kotliny Sandomierskiej i Roztocza. Uwarunkowania historyczne, wysoka gęstość zaludnienia wsi i głód ziemi, dynamizowały proces rozdrobnienia struktury agrarnej. Stąd obszar sandomiersko roztoczański wraz z karpackim tworzą kompleks, w którym zdecydowanie przeważają gospodarstwa małe (odpowiednio 74,3% i 84,5%). Nie sprzyja to specjalizacji i produkcji towarowej tylko co piąte gospodarstwo prowadzące wyłącznie działalność rolniczą przeznacza swoją produkcję głównie na rynek. Obszar świętokrzyski jest najsilniej zarysowanym obszarem problemowym Polski złożonym ze 113 gmin. Poza Górami Świętokrzyskimi obejmuje część Ziemi Radomskiej oraz Niecki Nidziańskiej. Ryc. 3. Obszary o współczynniku obciążeń demograficznych ponad 80%, 1999 Ryc. 4. Rolnicze obszary opóźnione w rozwoju, 1996 Ponad 80% wszystkich gospodarstw indywidualnych ma mniej niż 5 ha. Oczekiwany proces redukcji gospodarstw rolnych jest hamowany dużym zaludnieniem rolniczym. W ostatnich latach na skutek zmniejszonego popytu na wiejską siłę roboczą wiele

4 302 Jerzy Bański osób utraciło pracę w mieście i wróciło na wieś. W związku z tym przybrało na sile zjawisko bezrobocia. Bardzo źle wygląda sytuacja wsi świętokrzyskiej pod względem wyposażenia w infrastrukturę techniczną. W wielu miejscach rolnictwo odczuwa stały lub okresowy brak wody. Największy jej deficyt występuje na terenie Gór Świętokrzyskich. Rolnictwo Małopolski charakteryzuje niski stopień wykorzystania przyrodniczego potencjału produkcyjnego. Dlatego Ryc. 5. Obszary rezerw produkcyjnych, 1996 też zidentyfikowano tam trzy obszary przyrodniczych rezerw produkcyjnych: lubelsko sandomierski, małopolski i przemyski. Wykorzystanie gleb na obszarze lubelsko sandomierskim, małopolskim oraz przemyskim jest na ogół poprawne i zgodne z ich rolniczą przydatnością. Osiągane plony nie odzwierciedlają jednak w pełni jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej (bardzo dobrych warunków glebowych i klimatycznych). Do przyczyn osłabiających potencjał produkcyjny rolnictwa należy wadliwa struktura agrarna (wysoki udział małych powierzchniowo gospodarstw i duże rozdrobnienie pól uprawnych), małe nakłady na techniczne środki produkcji, niskie kwalifikacje zawodowe rolników oraz starzenie się ludności rolniczej. Na obszarze małopolskim oraz przemyskim dodatkową przyczyną ograniczającą możliwości uzyskiwania wyższych efektów produkcyjnych jest znaczny odsetek gospodarstw chłopo robotniczych oraz należących do emerytów i rencistów. Produkcja tych gospodarstw przeznaczana jest wyłącznie lub głównie na potrzeby własne. Rolnicy ci, dzieląc pracę w gospodarstwie z pracą poza nim, nie są w stanie prowadzić intensywnej produkcji rolnej. Obszary niskiej jakości środowiska przyrodniczego charakteryzują się warunkami przyrodniczymi, które utrudniają prowadzenie działalności rolniczej, w tym przede wszystkim ograniczają możliwości uprawy niektórych roślin. Rzutują one na organizację pracy, poziom plonów i efektywność ekonomiczną gospodarki rolnej. W Małopolsce można wyróżnić dwa takie obszary: karpacki i świętokrzyski. Obszar karpacki ma najmniej korzystne warunki przyrodnicze dla prowadzenia upraw polowych. Charakteryzuje się najniższymi w kraju wartościami wskaźnika jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Do specyficznych cech terenów górskich wywierających wpływ na produkcję rolną należą: krótki okres wegetacji, słabe gleby, duże opady atmosferyczne, znaczne wahania temperatury dobowe i sezonowe, zróżnicowanie ekspozycji i nachylenia stoków. Elementy te ograniczają możliwości wyboru roślin uprawnych, utrudniają dojazd do pól uprawnych, a czasem uniemożliwiają stosowanie maszyn rolniczych.

5 Obszary problemowe Małopolski 303 Góry są specyficznym obszarem rolniczym, który wymaga innych sposobów i kierunków gospodarowania. Podstawą w działalności rolniczej powinna być produkcja mleka oraz chów bydła rzeźnego i owiec w oparciu o lokalna bazę paszową. Wiodącą kategorią w rolniczym zagospodarowaniu ziemi powinny być zatem użytki zielone. Niestety postulat ten nie jest spełniony, ponieważ łąki i pastwiska zajmują tylko około 30% powierzchni użytków rolnych. Obszar świętokrzyski ma średnio lub mało korzystne ukształtowanie powierzchni. Nieco lepiej oceniane są warunki klimatyczne, z tym, że najwyższe pasma Gór Świętokrzyskich tworzą wyspę chłodu. Obszary zagrożeń ekologicznych mają charakter punktowy i nie tworzą dużych kompleksów na terenie Małopolski. Największe problemy w tym zakresie występują w rejonie Krakowa. Chodzi przede wszystkim o nadmierne stężenie metali ciężkich w glebie oraz zanieczyszczenie powietrza. Badania przeprowadzone w 1994 r. na terenie byłego woj. krakowskiego w rejonach silnie skażonych wykazały przekroczenie dopuszczalnych norm zawartości kadmu w 95% próbek sałaty, 32% ziemniaków, 39% marchwi, natomiast ołowiu w 61% sałaty i 50% pietruszki (Małecki 1995). Niemniej na większości obszaru województwa zanieczyszczenia roślin i gleby nie były na tyle duże, aby dyskwalifikować go pod względem rolniczego wykorzystania. Na podstawie dotychczasowych rozważań można wskazać na terenie Małopolski kilka obszarów koncentracji różnorodnych problemów. Obszarem problemowym są Góry Świętokrzyskie i Ponidzie, gdzie dochodzi do interferencji różnych typów rolniczych obszarów problemowych i ludnościowych obszarów problemowych. Podobne zjawisko występuje na Roztoczu. Karpaty też są obszarem problemowym, ale negatywne procesy mają tam dużo mniejszą dynamikę niż na wcześniej wymienionych obszarach. Literatura Bański J.,1999, Obszary problemowe w rolnictwie Polski, Prace Geogr. IGiPZ PAN, 172. Ciok S.,1994, Wybrane obszary problemowe Polski Południowo Zachodniej, Acta Univ. Wratisl., 1631, Studia Geogr., 62, Uniw. Wrocławski, Wrocław. Jelonek A., 1986, Obszary zagrożeń demograficznych, Folia Geogr., Series Geogr. Oeconom., 19, Jelonek A., 1988, Obszary problemowe w zakresie zagrożeń demograficznych w Polsce, [w:] Problemy geografii osadnictwa i ludności, Seria Geografia, 42, 67 77, UAM, Poznań. Kassenberg A., Rolewicz Cz., 1984, Obszary ekologicznego zagrożenia (wstępna diagnoza przestrzenna 1980 r.), [w:] Gospodarka zasobami przyrody, Studia KPZK PAN, 85, , Warszawa. Kulikowski R., 1992, Obszary problemowe rolnictwa w Polsce, [w:] Wybrane zagadnienia obszarów wiejskich, Biul. KPZK PAN, 158, Małecki Z. (red.), 1995, Problemy sozologiczne aglomeracji miejsko przemysłowych. Gleby i uprawy w aspekcie antropopresji, Komitet Inżynierii Środowiska PAN. Zagożdżon A., 1988, Kilka uwag o obszarach problemowych, [w:] Gospodarka przestrzenna, region, lokalność, Biul. KPZK, 138,

6 304 Jerzy Bański doc. dr hab. Jerzy Bański Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN Warszawa