Rachunkowość jako źródło informacji ekologicznych w przedsiębiorstwie

Transkrypt

1 Arleta Szadziewska Rachunkowość jako źródło informacji ekologicznych w przedsiębiorstwie Wstęp Sprawne funkcjonowanie i rozwój organizacji uzależniony jest od dostarczanych danych niezbędnych do podejmowania decyzji zapewniających osiągnięcie jej celów zarówno w krótkim jak i w długim okresie. Wśród nich coraz większą rolę ogrywają informacje dotyczące szeroko pojętego stanu (jakości) środowiska przyrodniczego oraz zachodzących w nim zjawisk, co umożliwia aktywne nim zarządzanie. Do tej grupy informacji zalicza się przede wszystkim dane o [Por.: Poskrobko B. 1998, s. 198, Kobyłko G. 2000, s ]: - stanie podstawowych elementów środowiska przyrodniczego oraz podstawowych ekosystemach, - rodzaju i źródłach technogennego obciążenia środowiska (zwłaszcza przez przemysł i transport), - funkcjonowaniu poszczególnych narzędzi realizacji polityki ekologicznej, - kosztach i efektach funkcjonowania systemu zarządzania środowiskiem, - stanie świadomości ekologicznej społeczeństwa i reakcji różnych grup społecznych na instrumenty zarządzania. Otrzymywane informacje z tego zakresu wykorzystywane są w proekologicznym zarządzaniu gospodarką na szczeblu makroekonomicznym. Stanowią również podstawę podejmowania tzw. decyzji bieżących oraz strategicznych dotyczących przyszłego rozwoju przedsiębiorstw na danym rynku. Należy jednak zaznaczyć, że z punktu widzenia prowadzonej przez podmioty gospodarujące działalności istotne są dane o ekologicznej uciążliwości stosowanych surowców i produkowanych wyrobów wyrażone nie tylko w postaci jednostek fizycznych ale również monetarnych. Informacje finansowe z tego zakresu umożliwiają bowiem zwiększanie racjonalności wykorzystania zasobów naturalnych oraz efektywniejsze rozliczanie firm za skutki negatywnego oddziaływania zachodzących w nich procesów na środowisko przyrodnicze, zgodnie z koncepcją społecznej odpowiedzialności 1. Biorąc powyższe pod uwagę celem artykułu jest przedstawienie źródeł informacji ekologicznych. W szczególności zaś wskazanie na rolę rachunkowości, która poprzez objęcie pomiarem i ewidencją zarówno zasobów środowiska naturalnego, jak też pełnych kosztów i korzyści wynikających z eksploatacji tych zasobów, ich ochrony i restytucji, dr, Katedra Rachunkowości, Wydział Zarządzania, Uniwersytet Gdański, arletasz@zr.univ.gda.pl 1 Podstawowym założeniem koncepcji społecznej odpowiedzialności jest oparcie sukcesu przedsiębiorstwa na jego długofalowym, zrównoważonym rozwoju wynikającym z uwzględniania w swojej działalności trzech wymiarów: ekonomicznego, ekologicznego i społecznego. [Kryk B., 2005, s. 200].

2 128 może stanowic ważne źródło pozyskiwania informacji na temat działalności przedsiębiorstw w zakresie ich wpływu na środowisko przyrodnicze oraz o wynikach prowadzonych działań w sferze ochrony tego środowiska. 1. Źródła informacji ekologicznych Informacje ekologiczne o odpowiedniej jakości i użyteczności pozwalają na identyfikację problemów powstających na styku środowisko przyrodnicze a człowiek i społeczeństwo oraz wynikających z wszelkich form jego aktywności, a w szczególności [Becla A. 2005, s ]: - umożliwiają poznawać środowisko przyrodnicze i istniejące w nim zależności, - ułatwiają identyfikację problemów powstających w wyniku antropogennego wpływu na środowisko przyrodnicze i jego komponenty, - są podstawą szacowania skutków negatywnego wpływu na środowisko przyrodnicze i jego komponenty oraz elementy składowe, - ułatwiają określanie właściwych i niewłaściwych sposobów oddziaływania (korzystania) na środowisko przyrodnicze, - pozwalają oceniać znaczenie środowiska przyrodniczego i jego użytkowników w życiu człowieka i istnieniu cywilizacji ludzkiej, - wpływają na właściwe kształtowanie ludzkiego oddziaływania na środowisko przyrodnicze (świadomość ekologiczną, postawy ludzkie, wzorce konsumpcji i korzystania ze środowiska). Do podstawowych źródeł danych ekologicznych niezbędnych zarówno w proekologicznym zarządzaniu gospodarką, jak i przedsiębiorstwem zalicza się [Becla A. 2005, s. 103]: - monitoring środowiska przyrodniczego, - ogólnokrajową sprawozdawczość statystyczną, - sprawozdawczość podmiotów gospodarczych, - informację urzędową (agend rządowych i samorządowych), - wyniki badań naukowych, - banki informacji regionalnej, - informację nieoficjalną gromadzoną przez ruchy społeczne i obywateli. Krótką ich charakterystykę przedstawia tabela 1. Tabela 1. Charakterystyka źródeł informacji ekologicznych Źródło Charakterystyka Zadania Monitoring środowiskowy System pomiarów, ocen i prognoz stanu środowiska oraz gromadzenia, przetwarzania i rozpowszechniania informacji o środowisku. Państwowy monitoring koordynowany jest przez Głównego Inspektora Ochrony Środowiska. Jego sieć tworzą urządzenia pomiarowe monitoringu krajowego (tj. stacje i Państwowy monitoring środowiska ma za zadanie wspomagać ochronę środowiska przyrodniczego poprzez systematyczne informowanie organów administracji i społeczeństwa o: - jakości elementów przyrodniczych,

3 Rachunkowość jako źródło informacji ekologicznych w przedsiębiorstwie 129 zagrożeniach ekologicznych. Wyniki obliczeń, opracowań i analiz dokonywanych na podstawie zebranych w badaniach statystyki publicznej danych statystycznych są powszechnie dostępne i jawne. Dostarczają one organom państwowym i społeczeństwu informacji na temat stanu i ochrony środowiska przyrodniczego, w tym m. in. danych dotyczących: - emisji zanieczyszczeń do powietrza oraz o stanie urządzeń oczyszczających, - zagrożeń i ochrony środowiska leśnego, - gospodarowania wodą, wprowadzania do wód lub do ziemi ścieków, - poboru wody do nawodnień w rolnictwie, leśnictwie Ogólnokrajowa sprawozdawczość statystyczna stanowiska pomiarowe podstawowe, punkty pomiarowe globalnego monitoringu środowiska i stacje międzynarodowych programów badawczych), regionalnego (tj. stacje i stanowiska pomiarowe sieci podstawowej oraz punkty specjalne tworzone w ramach tej sieci) oraz lokalnego (obejmują stacje i stanowiska pomiarowe organizowane do oceny oddziaływania na środowisko przyrodnicze konkretnych podmiotów gospodarczych np. mogą to być sieci zakładowe, gminne czy miejskie). W ramach monitoringu środowiskowego szczególne znaczenie mają tzw. stacje monitoringu zintegrowanego, funkcjonujące na obszarach danego ekosystemu, przede wszystkim na obszarach chronionych. Umożliwiają one badanie stanu ekosystemów, mechanizmów ich funkcjonowania, zakresu przekształceń antropogennych oraz badanie reakcji ekosystemów i układów biologicznych na różne zanieczyszczenia. Obejmuje ona te elementy statystyki społeczno-ekonomicznej, w ramach których gromadzi się (w postaci sprawozdań statystycznych) i przetwarza oraz publikuje informacje odnoszące się do szeroko rozumianych problemów ekologicznych. Sprawozdawczość statystyczna obejmuje jednostki gospodarcze korzystające bezpośrednio ze środowiska, urzędy rządowe i samorządowe oraz narodowe, wojewódzkie i gminne fundusze ochrony środowiska. Wynikowe informacje statystyczne są ogłaszane w wydawnictwach GUS i urzędów statystycznych, w tym w rocznikach statystycznych oraz wydawnictwach innych organów prowadzących badania statystyczne. - dotrzymywania standardów jakości środowiska określonych przepisami, - obszarach występowania przekroczeń standardów, - zmianach jakości elementów przyrodniczych i ich przyczynach, - powiązaniach przyczynowoskutkowych występujących pomiędzy emisjami i stanem elementów przyrodniczych. Monitoring środowiska realizowany jest w celu: - pozyskania informacji dla analizowania procesów i zjawisk zachodzących w środowisku, - pozyskiwania informacji o aktualnym stanie i stopniu zanieczyszczenia poszczególnych elementów środowiska dla oceny skuteczności realizacji programów ochrony środowiska, - informowania ludności o

4 130 oraz napełniania stawów rybnych, - przepustowości oczyszczalni, ilości ścieków oczyszczonych i osadów ściekowych oraz ładunku zanieczyszczeń, - odpadów przemysłowych uciążliwych dla środowiska, - ochrony przyrody i krajobrazu. Do zadań sporządzanych w jednostce raportów należy informowanie użytkowników o najważniejszych aspektach środowiskowych prowadzonej działalności, a w szczególności przedstawienie: dziedzin działalności, które Sprawozdawczość podmiotów gospodarczych Informacja urzędowa (agend rządowych i samorządowych) Obejmuje sprawozdania sporządzane przez podmioty zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa (prawa ochrony środowiska, ustawy o odpadach, prawa wodnego, ustawy o opłacie produktowej i depozytowej, ustawy o opakowaniach i odpadach opakowaniowych, ustawy o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym, ustawy o recyklingu pojazdów wycofanych z eksploatacji). Ponadto w zależności od swoich potrzeb wynikających z charakteru prowadzonej działalności i związanej z tym realizowanej polityki ekologicznej, przedsiębiorstwo sporządza raporty środowiskowe. W tym celu wykorzystuje ono informacje ekologiczne gromadzone m.in. w ramach systemu rachunkowości wewnątrzzakładowej, dokonywanych analiz cyklu życia produktu, ocen oddziaływania na środowisko, systemu środowiskowych mierników oceny funkcjonowania przedsiębiorstwa, systemu czystszej produkcji, systemu zarządzania środowiskowego typu EMAS. Obejmuje ona elementy, które zawarte są w określonych dokumentach przygotowanych przez agendy władzy rządowej czy samorządowej. Może ona przyjmować postać rejestrów ewidencji gruntów, operatów leśnych, katastrów wód podziemnych i zasobów naturalnych, wywołują najistotniejszy wpływ na środowisko (w tym wskazanie na konkretne aspekty dokonywanych oddziaływań np. poziom zużycia wody i zasobów naturalnych, emisje zanieczyszczeń do powietrz, wody, gleby, wytwarzane odpady itp.), celów jakie podmiot zamierza osiągnąć w dziedzinie ochrony środowiska w przyszłości, kluczowych osiągnięć w zakresie ochrony środowiska (m.in. wskazanie poziomu wydatków na ochronę środowiska, opis działań podejmowanych na rzecz ochrony środowiska we współpracy z innymi organizacjami). Do zadań przygotowywanej przez agendy władzy rządowej czy samorządowej informacji należy ocena realizacji polityki ekologicznej państwa (np. poprzez obliczanie wskaźników jakości środowiska przyrodniczego, analiza danych na

5 Rachunkowość jako źródło informacji ekologicznych w przedsiębiorstwie 131 Badania naukowe Banki informacji regionalnych Informacja nieoficjalna gromadzona przez ruchy społeczne i obywateli ocen oddziaływania na środowisko inwestycji lub obiektów już istniejących, map bonitacji gleb. Informacje będące uzupełnieniem danych pochodzących z monitoringu i sprawozdawczości. Niemniej najczęściej stanowią one ich weryfikację. Badania naukowe mogą mieć charakter badań podstawowych, stosowanych oraz wdrożeniowych. Bank Danych Regionalnych powstał w 1995 roku w wyniku zwiększającego się zapotrzebowania zgłaszanego przez samorządy terytorialne, agendy rządowe, jednostki gospodarcze, ośrodki naukowo- badawcze oraz środki masowego przekazu na informacje statystyczne o małych obszarach. Jest to zbiór informacji o sytuacji społeczno-ekologicznej, demograficzno-społecznej i ekologicznej gmin, powiatów i województw. Zbierane dane wspomagają procesy decyzyjne na wszystkich szczeblach administracji i w działalności gospodarczej oraz ułatwiają harmonizację polskiego systemu statystyki społeczno-ekonomicznej z rozwiązaniami Unii Europejskiej. Stanowi ona dane zbierane przez szereg organizacji ekologicznych o stanie środowiska przyrodniczego i projektach realizowanych w sferze konsumpcji czy kształtowania świadomości ekologicznej 2. temat zrealizowanych inwestycji proekologicznych). Wyniki badań naukowych są wykorzystywane przez przedsiębiorstwa, organizacje i agendy korzystające w różnej postaci ze środowiska naturalnego np. do stosowania przez podmioty w procesach produkcji materiałów i technologii mniej szkodliwych dla środowiska przyrodniczego, do alokacji środków na przedsięwzięcia ekologiczne. Do jego zadań należy: - gromadzenie, systematyczne uzupełnianie i przechowywanie informacji statystycznych o poszczególnych jednostkach podziału terytorialnego, - opracowywanie i przetwarzanie informacji umożliwiające ich interpretację i wykorzystanie oraz zapewniające użyteczność społeczną, - umożliwienie prowadzenia analiz statystycznych w układach regionalnych i lokalnych. Gromadzone i prezentowane przez organizacje ekologiczne informacje przyczyniają się m. in. do: - kształtowania świadomości ekologicznej społeczeństwa 2 Wśród organizacji ekologicznych można wyróżnić [Becla A. 2005, s ]: - Organizacje konserwatorskie skupiające się na zachowaniu przyrody i jej najcenniejszych elementów, np. LOP, Polski Związek Łowiecki, Polski Związek Wędkarski, - Organizacje pragmatyczne o szerokim zakresie zainteresowania, takie jak Polski Klub Ekologiczny,

6 132 (edukacja ekologiczna w formie wydawnictw, zajęć w szkołach, prowadzenia konferencji i szkoleń, współpracy z mediami), - propagowania spraw ochrony środowiska i poczynań zmierzających do zapewnienia tej ochrony, - podejmowania działań na rzecz ochrony środowiska, ekologii oraz zrównoważonego rozwoju. Źródło: Opracowanie na podstawie: [Becla A., 2005, s ], [Kobyłko G., 2000, s ], [Marcinkowski P., 2003, s ], [Borys T., Rogala P., 2002, s ]., [Majchrzak I. 2006, s ]. Gromadzone i analizowane dane ekologiczne pochodzące z różnych źródeł (Por. tabela 1) są wykorzystywane zarówno na szczeblu makro jak i mikroekonomicznym. Trzeba jednak zaznaczyć, że pomimo występowania w Polsce podobnego zakresu zbierania i upowszechniania informacji ekologicznych jak w Unii Europejskiej, nadal istnieje konieczność doskonalenia systemu informacji ekologicznej. Wynika to z wprowadzania zasad ekorozwoju, które powodują wzrost znaczenia tego typu danych w zarządzaniu nie tylko gospodarką, czy gminą ale przede wszystkim przedsiębiorstwem [Kobyłko G. 2000, s.65]. Dlatego też istotnego znaczenia nabiera ujęcie zagadnień ekologicznych w systemach rachunkowości jednostek gospodarujących, co umożliwiłoby pozyskiwanie informacji o środowiskowych aspektach ich funkcjonowania. 2. Rachunkowość jako źródło danych ekologicznych w przedsiębiorstwie Prowadzona w danym podmiocie gospodarującym rachunkowość jest systemem zajmującym się gromadzeniem, przetwarzaniem i prezentacją informacji ekonomicznych, przydatnych do oceny dotychczasowych jego działań oraz podejmowania decyzji. Stanowi zatem jeden z podstawowych elementów systemu informacyjnego firmy, co odzwierciedla większość przedstawianych w literaturze przedmiotu definicji 3. Należy przy tym dodać, że rachunkowość [Por.: Sawicki K. 1996, s ]: - Organizacje politycznej ekologii, traktujące problemy ekologiczne jako podstawę do przebudowywania społeczeństwa i jego systemów aksjomatycznych, np. Front Wyzwolenia Zwierząt, Federacja Zielonych, Ogólnopolski Związek Ruchów Zielonych, - Organizacje eksperckie, takie jak Europejskie Stowarzyszenie Ekonomistów Środowiska i zasobów Naturalnych, Towarzystwo Naukowe Prawa Ochrony Środowiska, Polskie Towarzystwo Współpracy z Klubem Rzymskim. 3 S. Skrzywan określa rachunkowość jako system retro- i prospektywnej informacji gospodarczej, która wykorzystuje wycenione w pieniądzu i bilansujące się ogólne i szczegółowe dane liczbowe

7 Rachunkowość jako źródło informacji ekologicznych w przedsiębiorstwie nie ogranicza się jedynie do rejestracji zasobów, procesów i zjawisk gospodarczych, ale dane liczbowe odpowiednio przetwarza dostarczając wieloprzekrojowych informacji użytkownikom zarówno spoza organizacji jak i też wewnątrz niej, - obejmuje swoim zakresem szeroko pojętą działalność, tj. zarówno przebieg jak i rezultaty jej prowadzenia, - stanowi jeden z instrumentów zarządzania, - dostarcza w żądanych przekrojach informacji dotyczących zarówno wielkości rzeczywistych jak i przewidywanych. Ponadto rachunkowość jako uniwersalny i elastyczny system informacyjno-kontrolny dostosowuje się do nowych potrzeb informacyjnych przedsiębiorstw wynikających ze zmian na rynku. Odzwierciedleniem tego jest objęcie pomiarem ekonomicznym negatywnego wpływu podmiotów na środowisko przyrodnicze i rozwój nowej dziedziny tematycznej tzw. rachunkowości ekologicznej, nazywanej w literaturze światowej green accounting lub environmental accounting. Pod pojęciem rachunkowości ekologicznej w przedsiębiorstwie należy rozumieć tą część systemu rachunkowości, który zajmuje się identyfikacją, pomiarem, gromadzeniem, przetwarzaniem i przekazywaniem informacji o przebiegu i rezultatach działalności gospodarczej w zakresie jej wpływu na środowisko oraz o przebiegu i rezultatach procesu ochrony tego środowiska w danym okresie sprawozdawczym [Stępień M. 2003, s. 298]. Trzeba jednak zaznaczyć, że kategoria ta jest różnie interpretowana 4 zarówno w światowej jak i polskiej literaturze przedmiotu. Niemniej przedstawiane definicje rachunkowości środowiskowej wskazują na podstawowy cel jej prowadzenia w przedsiębiorstwie. Jest nim uzyskanie niezbędnych danych dla użytkowników 5 : - zewnętrznych w postaci opracowanych raportów ujawniających wyniki środowiskowe, dla ustalenia, planowania i analizy wyników finansowych i sytuacji finansowej jednostki gospodarczej, [Skrzywan S., 1968]. E. Burzym definiuje rachunkowość jako uniwersalny, elastyczny, podmiotowy, zdeterminowany metodą bilansową - zorientowany na potrzeby racjonalnego zarządzania i rozrachunku odpowiedzialności system informacyjno-kontrolny, którego przedmiotem są skierowane retrospektywnie i prospektywnie identyfikacja, pomiar i analiza zjawisk gospodarczych i komunikowanie o tych zjawiskach oraz występujące między nimi relacje, w zakresie całokształtu wartościowo wymiernej działalności gospodarczej podmiotu oraz wynikające stąd rozrachunki z innymi podmiotami gospodarczymi, [Burzym E. 1990, s. 13]. J. Turyna wskazuje, że rachunkowość we współczesnym przedsiębiorstwie jest systemem informacyjnym, w którym zasadniczą rolę odgrywa informacja ekonomiczna (w szerszym kontekście) lub informacja finansowa (w węższym kontekście) oraz którego podstawowym przeznaczeniem jest zaspokojenie potrzeb informacyjnych użytkowników (zarówno spoza organizacji, jak też wewnątrz niej), [Turyna J. 1997, s. 63]. 4 Przykładowe definicje rachunkowości środowiskowej przedstawia praca: [Szadziewska A. 2006, s ]. 5 Szeroko zadania środowiskowej rachunkowości w przedsiębiorstwie opisują prace: [Zubalewicz A. 2005, s ], [Borys G. 2001, s ], [Majchrzak I. 2004, s ], [Szadziewska A. 2006, s ].

8 134 - wewnętrznych, tworząc informacje (finansowe i niefinansowe) dotyczące przeszłych i przyszłych oddziaływań na środowisko w celu wspomagania procesów zarządzania w podmiocie gospodarującym. Takie podejście powoduje, że zadania rachunkowości środowiskowej są realizowane w ramach prowadzonego w podmiocie systemu rachunkowości z uwzględnieniem występującego w nim podziału na rachunkowość finansową i zarządczą, co przedstawia rysunek 1. W praktyce gospodarczej objęcie pomiarem przez rachunkowość zjawisk i procesów związanych ze środowiskiem przyrodniczym napotyka jednak na wiele trudności. Związane jest to między innymi z brakiem precyzyjnych miar umożliwiających oszacowanie skutków ekonomicznych, zdrowotnych i przyrodniczych dokonywanych przez jednostki działań na środowisko przyrodnicze. Ponadto dodatkowym problemem pojawiającym się w podmiotach są trudności z identyfikacją i ujęciem zagadnień ekologicznych w ich ewidencji. Dlatego też większość przedsiębiorstw nie zna dokładnych informacji dotyczących między innymi kosztów środowiskowych, a w szczególności powstających głównie na skutek nieekwiwalentnego niszczenia i użytkowania elementów środowiska naturalnego. Świadczą o tym również badania dotyczące Identyfikacji i pomiaru kosztów środowiskowych w systemach rachunku kosztów polskich przedsiębiorstw przemysłowych przeprowadzone przeze mnie w 2006 w przedsiębiorstwach średnich i dużych działających na terenie województwa pomorskiego 6. Większość bowiem ankietowanych jednostek (76,53% firm) wykorzystuje do pomiaru i ewidencji kosztów środowiskowych ogólnie przyjęte rozwiązania (bez wyodrębniania kont szczegółowych) w ramach istniejących systemów rachunku kosztów. Dlatego też informacje z tego zakresu podawane są na podstawie ogólnych szacunków i wynikają w szczególności ze stosowanych podziałów według: rodzaju zużytych zasobów (64,29% firm), zgodnie z którym koszty środowiskowe przypisywane są do grup rodzajowych kosztów, takich jak: amortyzacja, zużycie materiałów i energii, usługi obce, wynagrodzenia, podatki i opłaty; miejsc powstawania (55,10% jednostek), tj. sposobu alokacji kosztów, gdzie wyróżnia się koszty wydziałowe, działalności pomocniczej, ogólnozakładowe, sprzedaży; związku ochrony środowiska z segmentami wynikowymi działalności gospodarczej (37,76% podmiotów), zgodnie z którym koszty środowiskowe przypisywane są do kosztów zwykłej działalności operacyjnej, pozostałej działalności operacyjnej, kosztów finansowych oraz strat nadzwyczajnych. 6 Szerszy opis wyników badań został przedstawiony w następujących artykułach: [Szadziewska A., 2007a, ], [Szadziewska A.b, s ].

9 Rachunkowość jako źródło informacji ekologicznych w przedsiębiorstwie 135 Rysunek 1. Zadania rachunkowości środowiskowej w przedsiębiorstwie ZADANIA ŚRODOWISKOWEJ RACHUNKOWOŚCI W PRZEDSIĘBIORSTWIE REALIZOWANE W RAMACH ŚRODOWISKOWEJ RACHUNKOWOŚCI FINANSOWEJ REALIZOWANE W RAMACH ŚRODOWISKOWEJ RACHUNKOWOSCI ZARZĄDCZEJ 1. Identyfikacja, pomiar, ewidencja i ujawnianie w sprawozdawczości zewnętrznej informacji na temat skutków negatywnego wpływu jednostki na środowisko przyrodnicze. 2. Dostarczenie danych umożliwiających ustalenie: - wpływu wielkości kosztów prowadzonych w jednostce działań ochronnych na kształtowanie się cen produkowanych w niej produktów oraz wielkość osiąganego wyniku finansowego, - efektywności prowadzonych działań ochronnych poprzez porównanie kosztów i korzyści., - wielkości obciążeń ponoszonych z tytułu korzystania ze środowiska lub jego zanieczyszczania w postaci opłat i podatków ekologicznych, kosztów zbywalnych praw emisji, opłat kompensacyjnych, opłat produktowych i depozytowych, - wielkości kosztów związanych z koniecznością usuwania szkód spowodowanych w środowisku przez działalność jednostek gospodarczych. 1. Dążenie do redukcji kosztów poprzez: - lepszy pomiar kosztów środowiskowych i podział ich pomiędzy produkty, procesy lub działania, - optymalizację zużycia zasobów naturalnych, - zmniejszenie emisji zanieczyszczeń do środowiska, - rozwój produktów i procesów przyjaznych dla środowiska. 2. Wprowadzanie nowych rozwiązań technologicznych, innowacji technicznych do procesów produkcyjnych, co prowadzi do zmniejszenia presji przedsiębiorstwa na środowisko. 3. Planowanie i kontrola wykorzystania zasobów oraz obciążeń dla środowiska. 4. Tworzenie strategii rozwoju przedsiębiorstwa zgodnej z ekologicznymi wymogami. Źródło: Opracowanie na podstawie: [Burritt R. L., Hahn T., Schaltegger 2002, s ], [Famielec J., Stępień M. 2005, s ], [Zubelewicz A. 2005, s.117]. Gromadzone w ten sposób dane na temat kosztów środowiskowych w badanych przedsiębiorstwach pozwalają jedynie na uzyskanie ogólnego obrazu ponoszonych przez te jednostki kosztów urządzeń i służb ochrony środowiska,

10 136 opłat i podatków ekologicznych oraz nakładów na przedsięwzięcia z zakresu ochrony środowiska. Dlatego też prowadzona w ankietowanych przedsiębiorstwach rachunkowość, a w szczególności jej część w postaci rachunku kosztów umożliwia gromadzenie informacji na temat kosztów (por. rys. 2): z tytułu opłat i podatków ekologicznych (64,29% firm), zużycia energii i odpadów (62,24% jednostek), bieżących ochrony środowiska (0,50% firm), pozbywania się, składowania i utylizacji odpadów i śmieci (44,9% przedsiębiorstw). Rysunek 2. Dane dostarczane przez funkcjonujący w przedsiębiorstwach dużych i średnich rachunek kosztów 70,00% 60,00% 50,00% 40,00% 30,00% 20,00% 10,00% 0,00% 53,57% 50,00% 25,00% 50,00% 32,14% 60,71% 17,86% 0,00% 0,00% 48,57% 70,00% 25,71% 42,86% 17,14% 62,86% 5,71% 2,86% 8,57% 50,00% 64,29% 25,51% 44,90% przedsiębiorstwa duże przedsiebiorstwa średnie ogółem identyfikacja bieżących kosztów ochrony środowiska ustalanie wielkości opłat i podatków ekologicznych, kosztów zbywalnych praw emisji, opłat kompensacyjnych, opłat produktowych i depozytowych, ustalanie wielkości kar ekologicznych związanych z koniecznością usuwania szkód spowodowanych w środowisku przez działalnoś firmy identyfikacja kosztów pozbywania się, składowania i utylizacji odpadów i śmieci tworzenie informacji na temat kosztów inwestycji ekologicznych identyfikacja kosztów zużycia energii i odpadów identyfikacja kosztów programów ekologicznych, zarządzania i kontroli identyfikacja kosztów projektowania ekologicznego produktu. podział ogólnych kosztów środowiskowych na produkty i procesy 21,43% 62,24% 9,18% 2,04% 6,12% Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań. Uwaga: Przedsiębiorstwa mogły wskazać więcej niż jeden rodzaj danych. Brak jest natomiast danych istotnych z punktu widzenia zarządzania kosztami, takich między innymi jak: informacje na temat kosztów projektowania produktów i procesów przyjaznych dla środowiska oraz podziału kosztów środowiskowych na produkty (procesy), co umożliwiłoby uzyskanie czystszego obrazu kosztów jednostkowych wytwarzanych produktów (procesów) oraz ocenę prowadzonej przez podmiot działalności ochronnej. W badanych jednostkach bowiem najczęściej przyjmowanym rozwiązaniem w zakresie przydziału kosztów ochrony środowiska do produktów, procesów czy miejsc bezpośrednio odpowiedzialnych za ich powstawanie jest ujmowanie tego typu kosztów w kosztach ogólnych tych przedsiębiorstw (69,39% firm). Takie podejście uniemożli-

11 Rachunkowość jako źródło informacji ekologicznych w przedsiębiorstwie 137 wia racjonalne i efektywne wykorzystanie posiadanych przez te jednostki zasobów oraz przeciwdziałanie powstawaniu szkód w środowisku przyrodniczym. Zakończenie Wzrastająca odpowiedzialność firm za ich działalność mającą negatywny wpływ na środowisko przyrodnicze powoduje zapotrzebowanie na informacje z tego zakresu. Stawia to nowe wyzwania przed rachunkowością, która jako system zajmujący się gromadzeniem, przetwarzaniem i prezentacją danych ekonomicznych, powinna objąć pomiarem skutki oddziaływania przedsiębiorstw na środowisko przyrodnicze. W szczególności zaś istotne jest pozyskiwanie informacji na temat kosztów ochrony środowiska oraz kosztów obciążenia środowiska związanych z jego degradacją. Umożliwi to bowiem z jednej strony racjonalne (z punktu widzenia ekonomicznego i społecznego) podejmowanie decyzji przez zarządzających z drugiej zaś efektywniejsze rozliczanie jednostek za skutki negatywnego oddziaływania zachodzących w nich procesów na środowisko przyrodnicze, zgodnie z koncepcją społecznej odpowiedzialności. Funkcjonujące obecnie w podmiotach systemy rachunkowości stanowią źródło danych o ich wpływie na środowisko przyrodnicze (w tym o ponoszonych kosztach ochrony środowiska). Niemniej pozyskiwane informacje z tego zakresu są podawane na podstawie ogólnych szacunków, co powoduje często pomijanie zagadnień ekologicznych w podejmowanych przez firmy decyzjach bieżących i strategicznych. Dlatego też w celu otrzymywania pełnych i wiarygodnych informacji na temat wpływu działalności przedsiębiorstw na stan środowiska przyrodniczego oraz wyników prowadzonych przez nie działań w sferze ochrony tego środowiska istnieje uzasadniona potrzeba wprowadzania modyfikacji w ich systemach rachunkowości. Dotyczy to również polskich przedsiębiorstw, które zobowiązane zostały do przestrzegania unijnych zasad polityki ekologicznej. Literatura 1. Becla A. (2005), Niedoskonałości procesu komunikowania i wykorzystania informacji ekologicznej a zanieczyszczenia przestrzeni informacyjnej w warunkach społeczeństwa informacyjnego, Ekonomia i Środowisko nr Borys G. (2001), Tradycyjna rachunkowość przedsiębiorstwa a rachunkowość ekologiczna, Materiały na konferencję: Ewolucja polskiej rachunkowości na tle rozwiązań światowych, AE w Krakowie. 3. Borys T., Rogala P. (2002), (red.), Jak opracować raport środowiskowy, Fundacja Karkonoska, Jelenia Góra. 4. Burritt R. L., Hahn T., Schaltegger (2002), Towards a comprehensive framework for environmental management accounting, Australian Accounting Review Burzym E. (1990), Rola i funkcje rachunkowości w 2000 r., Zeszyty Teoretyczne RN Stowarzyszenia Księgowych w Polsce T. XVI, Warszawa.

12 Famielec J., Stępień M. (2005), Informacja ekologiczna w ujęciu finansowym, AE Kraków. 7. Kobyłko G. (2000), (red.), Proekologiczne zarządzanie przedsiębiorstwem, Wydawnictwo AE im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław. 8. Kryk B. (2005), Koncepcja społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa za środowisko przyrodnicze, Teoretyczne aspekty gospodarowania, Wydawnictwo: Katedra Mikroekonomii Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin Majchrzak I. (2004), Miejsce rachunkowości ekologicznej w systemie informacyjnym rachunkowości, Rachunkowość w zarządzaniu jednostkami gospodarczymi, Wydawnictwo Uniwersytet Szczeciński, Akademia Rolnicza, Szczecin. 10. Majchrzak I. (2006), Koszty ochrony środowiska, a rachunek kosztów przedsiębiorstw energetycznych, rozprawa doktorska, materiał powielony, Szczecin. 11. Marcinkowski P. (2003), Informacja ekologiczna w zarządzaniu przedsiębiorstwem, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie nr 618, Kraków 12. Poskrobko B. (1998), Zarządzanie środowiskiem, PWE. 13. Sawicki K. (1996), Informacyjno-sprawozdawcza funkcja rachunkowości jednostek gospodarczych, Zeszyty Teoretyczne RN Stowarzyszenia Księgowych w Polsce T. 35, Warszawa. 14. Skrzywan S. (1968), Podstawy rachunkowości, Warszawa. 15. Stępień M. (2003), Rola rachunkowości w polityce środowiskowej przedsiębiorstw wyniki badań ankietowych, Materiały na konferencję: Budżetowanie działalności jednostek gospodarczych teoria i praktyka, Kraków- Zakopane. 16. Szadziewska A. (2006), Rachunkowość środowiskowa w systemie rachunkowości przedsiębiorstwa, Standardy rachunkowości wobec wyzwań współczesnej gospodarki, Messner Z. (red.), Katowice. 17. Szadziewska A. (2007a), Podejmowanie działań proekologicznych a koszty środowiska w dużych przedsiębiorstwach województwa pomorskiegowyniki badań ankietowych, Zeszyty Naukowe nr 464, Prace Katedry Rachunkowości nr 27 Rachunkowość w zarządzaniu jednostkami gospodarczymi, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin. 18. Szadziewska A. (2007b), Identyfikacja i pomiar kosztów środowiskowych w systemach rachunku kosztów polskich przedsiębiorstw dostarczających energię elektryczną, gaz i wodę wyniki badań empirycznych, Prace i Materiały Wydziału Zarządzania UG nr 4, Sopot. 19. Turyna J. (1997), System informacyjny rachunkowości w podejmowaniu decyzji zarządczych, Wydawnictwo Naukowe Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. 20. Zubalewicz A. (2005), Zadania rachunkowości w dziedzinie pomiaru rozwoju zrównoważonego, Ekonomia i Środowisko nr 1.

13 Rachunkowość jako źródło informacji ekologicznych w przedsiębiorstwie 139 Streszczenie Sprawne funkcjonowanie i rozwój organizacji uzależniony jest od dostarczanych danych niezbędnych do podejmowania decyzji zapewniających osiągnięcie jej celów zarówno w krótkim jak i w długim okresie. Wśród nich coraz większą rolę ogrywają informacje dotyczące szeroko pojętego stanu (jakości) środowiska przyrodniczego oraz zachodzących w nim zjawisk, co umożliwia aktywne nim zarządzanie. Dlatego też celem artykułu jest przedstawienie źródeł informacji ekologicznych. W szczególności zaś wskazanie na rolę rachunkowości, która poprzez objęcie pomiarem i ewidencją zarówno zasobów środowiska naturalnego, jak też pełnych kosztów i korzyści wynikających z eksploatacji tych zasobów, ich ochrony i restytucji, może stanowic ważne źródło pozyskiwania informacji na temat działalności przedsiębiorstw w zakresie ich wpływu na środowisko przyrodnicze oraz o wynikach prowadzonych działań w sferze ochrony tego środowiska. Environmental accounting as a source of environmental data for the company (Summary) The efficient functioning and development of a company depends on delivered data, necessary in the decision-making process. Among them, the environmental data are of increasing importance, witch enables the active management of a company. Thus, the paper aims to present different sources of ecological information, in particular the role of accounting, which can measure and identify both natural resources, costs and benefits from their exploitation as well as their protection. It can also be a valuable source of information about the company s influence on the natural environment and on the results of various activities leading to its protection.