Wydział Prawa i Administracji UAM Poznań Europeistyka II rok Współczesne ideologie polityczne dr Michał Urbańczyk

Transkrypt

1 Opracowanie fragmentów materiału z zajęć nt. liberalizmu 1 CZ.I Charakterystyka głównych idei liberalizmu Liberalizm stał się nieodłącznym elementem cywilizacji zachodniej. Swój wpływ na świat zachodni osiągnął dzięki XVIII i XIX-wiecznym myślicielom i ich poglądom, które wyrastały z prądów oświeceniowych (jak choćby wiary w uniwersalny rozum kierujący się racjonalnymi przesłankami). Ten wczesny liberalizm kład nacisk na określone fundamentalne wartości, w głównej mierze związane z rozwojem jednostki (jak np. swoboda osobista, ponadto wśród czterech klasycznych uzasadnień jak najszerszego zakresu wolności słowa odnaleźć możemy odnaleźć możemy prawo każdego człowieka do samorealizacji, zaś jednym z głównych elementów liberalizmu jest święte prawo własności). Liberalizm XX-wieczny przedstawiany jest natomiast jako moralnie neutralny kładzie się nacisk na stwierdzenie, iż liberalizm uznaje wyższość słusznego nad dobrym. Celem liberalizmu staje się przeto stworzenie ram współżycia bez wskazywania w szczegółach, jaką treścią należałoby je wypełnić. W ten sposób liberalizm dąży by stworzyć ludziom warunki do szczęśliwego życia, bez określania, na czym to szczęście miałoby polegać. Doskonałym przykładem tej ewolucji jest myśl liberalna Johna Rawlsa (teoria sprawiedliwości jako bezstronności i oparty na jej zasadach liberalizm polityczny) 2. Liberalizm osiągnął poziom metaideologii (ideologia doboru ideologii) zespołem zasad, na gruncie których toczyć się może debata polityczna i ideologiczna. Nie oznacza to jednak, że liberalizm jako ideologia stał się jedynie pustym zbiornikiem, który może być wypełniony wszelką treścią. Liberalizm bez względu na to, o jakim liberalizmie myśleć stanowi pewien zbiór wartości i przekonań, które są dla niego fundamentalne, wśród których za najważniejsze uznać należy: a) ideę jednostki, b) ideę wolności, c) ideę rozumu, d) ideę sprawiedliwości e) idee tolerancji i różnorodności. 1 Materiały opracowane w oparciu o literaturę zalecaną na zajęcia Współczesne ideologie polityczne. 2 Każda osoba ma mieć równe prawo do jak najszerszej podstawowej wolności możliwej do pogodzenia z podobną wolnością dla innych. Nierówności społeczne i ekonomiczne mają być tak ułożone, a) aby były z największą korzyścią dla najbardziej upośledzonych, pozostając w zgodzie z zasadą sprawiedliwego oszczędzania [zasada dyferencji], b) aby były związane z dostępnością urzędów i stanowisk dla wszystkich, w warunkach autentycznej równości szans. 3

2 AD. A) idea jednostki Liberalizm przyniósł przełom w myśleniu o człowieku. Przez długi okres jednostka postrzegana była jedynie jako element przynależny swojej grupie społecznej, który jedynie w takim ujęciu prezentuje pewną wartość. Nie posiada zaś tej wartości jako samoistna jednostka. Dopiero w początkach myśli liberalnej, wraz z załamaniem się ładu feudalnego i pojawieniem się teorii praw natury pojawiło się myślenie o jednostce jako o indywidualnym i samodzielnym źródle pewnych przyrodzonych wartości. Jan Locke ( ) pisał, iż jednostki Bóg wyposażył w pewne prawa życie, wolność i własność. Podobnie Emanuel Kant ( ), który uznając przyrodzoną godność i równą wartość każdego człowieka pisał, iż jednostka kończy się na sobie i nie jest jedynie środkiem do osiągnięcia granic innych jednostek. Rysuje się jednak pewna sprzeczność, która towarzyszy cały czas liberalizmowi z jednej strony mamy wiarę w wyjątkowość każdego człowieka, z drugiej strony wiarę w równy status każdej jednostki. Tak więc liberalizm zakłada prymat jednostki nad społeczeństwem w swych początkach prymat ten był absolutny liberałowie pojmowali społeczeństwo jako luźny agregat jednostek, których łączy ze sobą jedynie konieczność zaspokajania własnych interesów. Taki pogląd na społeczeństwo nazywamy atomistycznym społeczeństwo samo w sobie nie istnieje jest tylko luźnym zbiorem jednostek, kierujących się własnym egoistycznym interesem. Późniejsi liberałowie prezentowali bardziej optymistyczny pogląd na naturę ludzką oraz wskazywali na to, że jednostki są wzajemnie za siebie odpowiedzialne, co przekłada się na określone więzy społeczne. Wspólne dla wszystkich liberałów jest taka wizja społeczeństwa, w której jednostka bez przeszkód może się samorealizować. Przekonanie o nadrzędnym znaczeniu jednostki wobec społeczeństwa lub jakiejś jego grupy to indywidualizm. Zakłada on, że to jednostka jest punktem odniesienia wszelkich doktryn politycznych i społecznych. Indywidualizm etyczny stanowi, iż społeczeństwo musi być tak skonstruowane, aby jednostka mogła czerpać dla siebie korzyści i przyznaje pierwszeństwo indywidualnym prawom, potrzebom i interesom. Indywidualizm egoistyczny przywiązuje największe znaczenie do korzyści i interesów jednostki ale jednocześnie postuluje poleganie na samym siebie. Rozwojowa forma indywidualizmu przedkłada rozwój ludzki nad dążenie do zaspokojenia własnych interesów. Jak istotna jest koncepcja jednostki pokazał XX wiek, kiedy to pojawiły się ideologie negujące wartość jednostki i mające charakter antyindywidualistyczny faszyzm, narodowy socjalizm i komunizm. Stworzone na ich bazie ustroje totalitarne odrzucały wartość jednostki i nacisk kładły na wartość grup, a nie jednostek całych narodów lub klas społecznych. W ideologiach totalitarnych jednostka mogła mieć wartości pełnić użyteczną rolę jedynie w grupie i wykonując zadania powierzone tej grupie. Jednym z podstawowych elementów nazizmu czy komunizmu była bowiem masowość i jedność tych mas: ty jesteś niczym, twój naród jest wszystkim. 4

3 AD. B) idea wolności Swoboda jednostek jest dla liberałów wartością nadrzędną. Jak to już zostało wspomniane wcześniej wolność była jednym z praw naturalnych człowieka przynależnych mu z samej racji bycia istotą ludzką. Podkreślić jednak należy, iż żaden liberał nigdy nie traktował wolności w sposób nieograniczony granicą wolności jest wolność drugiej osoby. Inaczej rzecz ujmując - odwołując się do S. J. Milla jedyną dozwoloną granicą wolności jest krzywda drugiej jednostki jedynym celem usprawiedliwiającym ograniczenie ( ) swobody działania jakiegokolwiek człowieka jest samoobrona, jedynym celem dla osiągnięcia którego ma się prawo sprawować władzę nad członkiem cywilizowanej społeczności wbrew jego woli, jest zapobieżenie krzywdzie innych. Tak więc wolność osobista może być ograniczana jedynie w wypadku konieczności zapobieżenia krzywdy drugiej jednostki. Heywood nazywa takie stanowisko libertariańskim należało by je jednak nazywać klasycznie liberalnym. Idąc dalej Mill dzielił czynności ludzkie na: a) dotyczące nas samych wobec nich jednostka powinna korzystać z absolutnej wolności, według klasycznego rozumienia liberalizmu jednostce nie można ograniczać działania w celu uniemożliwienia wyrządzenia sobie krzywdy: hazardziście zabraniać hazardu, samobójcy samobójstwa, nie mieści się w liberalnym pojęciu wolności nakaz zapinania pasów, zakaz spożywania narkotyków, jakakolwiek cenzura w celu uchronienia nas np. przed deprawacją, obowiązkowe ubezpieczenia itp., itd. b) dotyczące innych tu jedyną dozwoloną granica jest zasada krzywdy. Jak najszersza wolność równą dla wszystkich jednostek dającą się pogodzić z tak samo szeroką wolnością innych postulował także John Rawls. Warto zaznaczyć, iż wolność jest rozmaicie rozumiana przez liberałów. Isaiah Berlin wskazał na dwa podstawowe rozumienia wolności przez liberałów: a) wolność negatywna oznaczająca brak zewnętrznych ograniczeń bądź przymusu wobec jednostki, b) wolność pozytywna pojawiła się później, jako umiejętność bycia panem samego siebie, bycia autonomicznym., wymaga to rozwijania swoich talentów i kwalifikacji. Mówił o niej m.in. Mill, który pisał o wolności jako o zdolności do rozwoju, samorealizacji. AD. C) idea rozumu Ponownie należy odwołać się do oświecenia początku wieku rozumu. Immanentną cechą oświecenia był racjonalizm. Racjonalizm zakłada iż wiedza płynie z rozumu, a nie doświadczenia (co zakłada empiryzm), świat postrzegany jest jako zbudowany według pewnych zasad, które mogą zostać odkryte dzięki rozumowi. Racjonalizm kładzie nacisk na rozwiązywanie problemów w sposób rozumowy, oparty na sensownych przesłankach, a nie w oparciu o tradycję lub nieracjonalne przesądy i zabobony, czy zwyczaj. racjonalizm - [łac. rationalis rozsądny ], przekonanie o sile i możliwościach poznawczych rozumu ludzkiego oraz o konieczności kierowania się nim we wszelkim działaniu; przeciwieństwo irracjonalizmu; 5

4 nazwa kierunku filozoficznego, przeciwstawnego empiryzmowi, upatrującego w rozumie racjonalizme źródło poznania i kryterium prawdy oraz uznającego możliwość czysto rozumowego uzasadnienia wiedzy; rozwijał się głównie w XVII w. (R. Descartes, B. Spinoza, G.W. Leibniz) 3. Ten oświeceniowy racjonalizm oddziaływał na liberalizm na kilka sposobów: a) umocnił wiarę liberałów w jednostkę postrzegana jako racjonalną i myślącą istotę zdolną do zdefiniowania własnych celów i do dążenia do ich osiągnięcia, b) z ppkt a) wynika silna u liberałów niechęć do paternalizmu, c) umocnił wiarę liberałów w postęp rozwój wiedzy pozwala na zmienianie świata na lepszy, d) liberalny nacisk na edukację niezbędną dla osiągnięcia osobistego rozwoju, e) znaczenie rozumu w rozwiązywaniu sporów w drodze dyskusji, debaty, negocjacji zamiast siły i wojny, które traktowane są jako ostateczność użycie siły jest usprawiedliwione jedynie w wypadku samoobrony lub jako środek przeciwdziałający uciskowi (gdy zawiodą inne sposoby rozwiązywania sporów. AD. D) idea sprawiedliwości Sprawiedliwość to osąd moralny, który stanowi o przyznawaniu nagród i kar, sprawiedliwość to dawanie każdemu tego, co mu się należy. Liberalna teoria opiera się wierze w równość różnego rodzaju: a) każdy człowiek jest równy w tym sensie, że posiada taką samą wartość moralną, co wynika z równych i przyrodzonych praw naturalnych, b) każdy człowiek jest równy w znaczeniu formalnym w społeczeństwie każdy winien cieszyć się tym samym statusem formalnym liberałowie są przeciwni wszelkim tytułom i różnicowaniu ludzi ze względu na szlachetne urodzenie, c) formami równość formalnej są równość prawna czyli wobec prawa oraz równość polityczna, przejawiająca się w zasadzie jeden człowiek, jeden głos każdy głos ma tą samą wartość, d) równość szans takie same zasady dla wszystkich członków społeczeństwa liberałowie uważają, iż równość społeczna jest niepożądana, gdyż ludzie nie rodzą się tacy sami, dlatego sprawiedliwe jest, aby istniał nierówność społeczne ale tylko takie, które wynikają z racji talentów, uzdolnień, ochoty do pracy i zaangażowaniem (zalety charakteru). e) liberałowie wierzą w merytokrację - rządy ludzi uzdolnionych i wykwalifikowanych będą najsprawiedliwsze. Liberałowie różnią się jednak tym, jak te zasady realizować w praktyce klasyczni liberałowie podkreślają, iż tak długo, jak jednostki wchodzą w posiadanie dóbr w sposób uczciwy, tak długo nierówność jest sprawiedliwa jedni zasłużyli swa pracą na bogactwo bardziej niż inni (Robert Nozick)

5 Liberałowie o odchyleniu socjalnym podkreślają, iż sprawiedliwe jest dążenie do likwidowania nierówności społecznej (John Rawls) występowanie nierówności gospodarczej jest sprawiedliwe wtedy, gdy służy najbiedniejszym członkom społeczeństwa. AD. E) idee tolerancji i różnorodności Pluralizm i różnorodność mają swe korzenie w indywidualizmie. Aby istniały niezbędna jest tolerancja zgoda na istnienie odmienności, gotowość do zaakceptowania poglądów i postaw, także tych z którymi się nie zgadzamy. Tolerancja ma swe korzenie w obronie wolności religijnej oraz z liberalnym podziale na sferę prywatną i publiczną tolerancja powinna rozciągać się na wszystkie obszary życia uznawane za prywatne na przykład religia. W pewien sposób więc tolerancja jest gwarancją wolności negatywnej. Mill podkreślał znaczenie tolerancji jako gwarancji autonomii osobistej przypominając że większość nie może przymuszać mniejszości do swych racji co kończyłoby się tyranią większości. Wielokulturowość - pojęcie wywodzące się od ang. terminu multiculturalism, obejmujące 3 znaczenia: 1) w płaszczyźnie opisowej wskazuje po prostu na wielość kultur; w. jest więc stwierdzeniem obiektywnego faktu zróżnicowania kulturowego danego społeczeństwa lub szerzej faktu istnienia na świecie odmiennych kultur etnicznych, grup religijnych, subkultur itp.; 2) oznacza również politykę rządową zmierzającą do niwelacji napięć społecznych związanych z faktem w. danej populacji; 3) jest też nazwą pewnej doktryny, ruchu, nawet filozofii. W tym ostatnim przypadku w. oznacza działania środowisk mniejszościowych skierowane na emancypację i pełniejszy udział różnych środowisk w życiu społecznym, politycznym i kulturowym kraju. Definicja podana za: Wielka Encyklopedia Powszechna PWN, Tom 29, Warszawa 2005, s Liberalna skłonność do tolerancji związana jest z wiarą liberałów w istnienie społeczeństwa zrównoważonego, które nie jest rozdzierane przez konflikty, na przykład klasowe. Ta wiara odróżnia liberałów od socjalistów, którzy przedstawiali społeczeństwo jako miejsce ciągłego konfliktu zwalczających się klas oraz od konserwatystów, którzy utożsamiali moralną, społeczną i kulturową różnorodność z nieporządkiem i niestabilnością. Tolerancja nie jest jednak tak jak wolność nieograniczona najczęściej postuluje się ograniczenie tolerancji w stosunku do poglądów, które same są nietolerancyjne (np. rasistowskie). Choć pamiętać należy, iż większość liberałów sprzeciwia się ograniczaniu tego typu poglądów zarówno wcześni liberałowie jak Milton, jak i późniejszy klasyczny liberał Mill podkreślali wartość każdego poglądu, także kłamliwego. Autor Raju utraconego uważał, iż zły pokarm strawiony najdokładniej nie przyniesie wiele pożytku, ale ze złą książką jest inaczej, gdyż w rękach bystrego i roztropnego czytelnika służy pod niejednym względem odkrywaniu prawdy, obalaniu fałszu, przestrodze i pouczeniu. Poza tym należy czytać wszystkie książki, które wpadną w ręce, bo jesteś wystarczająco zdolny zarówno do słusznej oceny, jak i zbadania każdej sprawy

6 Wynika to z uniwersalistycznej wiary liberałów w końcowe zwycięstwo prawdy i wartości liberalnych. W XX wieku tolerancja poszła jeszcze dalej w kierunku idei moralnej neutralności. pluralizm pluralizm polityczny, doktryna polit. głosząca potrzebę stworzenia warunków ustrojowych do swobodnego ujawniania różnorodnych opinii dotyczących życia zbiorowego oraz tworzenia organizacji reprezentujących różne interesy grupowe (partii, stowarzyszeń) 5. Jest to wiara w/lub dążenie do różnorodności, taka różnorodność jest pożądana i zdrowa, ze względu na to, że stoi na straży autonomii jednostki i sprzyja debacie. Pluralizm polityczny to teoria dotycząca dystrybucji władzy politycznej w społeczeństwie rozproszonej równomiernie, a nie skupionej w rękach elity, w ten sposób zakłada się uczestnictwo wielu grup społecznych w sprawowaniu władzy. Do opracowania: 1. Przedstaw genezę i ewolucję ideologii liberalnej? 2. Wskaż jakie naczelne zasady ustrojowe mają liberalną genezą i zastanów się nad ich rolą we współczesnym systemie demokracji liberalnej? 3. Scharakteryzuj rolę, jaką pełni idea wolności w innych ideologiach i doktrynach politycznych