Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO. Tom 9

Transkrypt

1 STUDENCKIE KOŁO NAUKOWE GEOGRAFÓW UNIWERSYTETU ŚLĄSKIEGO WYDZIAŁ NAUK O ZIEMI UNIWERSYTETU ŚLĄSKIEGO Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 9 Pod redakcją Roberta Machowskiego i Martyny A. Rzętały SOSNOWIEC 2008

2 Redaktor prac Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego Andrzej T. JANKOWSKI Prace Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego nr 55 RECENZENCI: Damian ABSALON, Renata DULIAS, Jacek FORYSIAK, Andrzej KAMIŃSKI Kazimierz KLIMEK, Marzena LAMPARSKA-STOBIECKA, Ireneusz MALIK Tadeusz MOLENDA, Zbigniew RDZANY, Mariusz RZETAŁA Fotografie na okładce (fot. M. Rzętała): 1. Dunajec przed Szczawnicą 2. Zamek w Łańcucie 3. Schronisko PTTK na Hali Ornak Copyright 2008 by Wydział Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego Wszelkie prawa zastrzeżone Wydawca: Wydział Nauk o Ziemi UŚ ul. Będzińska Sosnowiec Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ ul. Będzińska Sosnowiec Przygotowanie i druk tomu sfinansowano ze środków Wydziału Nauk o Ziemi UŚ w Sosnowcu i Studenckiego Koła Naukowego Geografów US w Sosnowcu. ISSN ISSN Druk: Regina Poloniae, Częstochowa, n. 210 egz.

3 Spis treści WPROWADZENIE... 5 ARTYKUŁY I KOMUNIKATY DOROTA BETLEJ: Analiza wpływu czynników klimatycznych na wielkość przyrostów rocznych świerka pospolitego (Picea abies L. Karst) w Pieninach... 9 IZABELA JÓZEFIAK, DANIEL OKUPNY: Rozwój i formy osadnictwa olęderskiego w środkowym odcinku doliny Warty Agnieszka KŁOSOK: Intensyfikacja zjawisk osuwiskowych u schyłku glacjału i w holocenie na terenie Beskidu Śląskiego i Żywieckiego Daniel OKUPNY: Morfologiczne skutki procesów stokowych zachodzących na zboczach zwałowiska zewnętrznego Adamów MICHAŁ SOBALA: Charakterystyka geomorfologiczna grzbietów górskich w Beskidzie Śląskim MAKSYMILIAN SOLARSKI: Zmiany organizacji przestrzennej dwóch wybranych wsi opolszczyzny w czasie XIX i XX wieku PRELEKCJE MONIKA SZEKIEL: Wodospady na kuli ziemskiej SESJE TERENOWE ANGELIKA MAJ: Funkcje przyrodnicze i znaczenie społeczno-ekonomiczne rzeki Dunajec SPRAWOZDANIA DOMINIK KARKOSZ: Indie Himalaje 2003 (sprawozdanie z VIII szkolnej wyprawy geograficznej) KRYSTYNA KOZIOŁ: Sprawozdanie z działalności SKNG UŚ w roku akademickim 2007/ ROBERT MACHOWSKI, MARIUSZ RZĘTAŁA: Kamczatka 2008 sprawozdanie z wyjazdu naukowego MARTA STOJEWSKA: Moje spojrzenie na Turkmenistan Spis treści poprzednich tomów opracowania pt. Z badań nad wpływem antropopresji na środowisko Uwagi dla Autorów przygotowujących pracę do publikacji w opracowaniu pt. Z badań nad wpływem antropopresji na środowisko str.

4 Tom 9 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec Izabela JÓZEFIAK Daniel OKUPNY Koło Naukowe Młodych Geografów Geoholicy, Uniwersytet Łódzki Łódź ROZWÓJ I FORMY OSADNICTWA OLĘDERSKIEGO W ŚRODKOWYM ODCINKU DOLINY WARTY WPROWADZENIE U schyłku XVII wieku, a szczególnie w XVIII wieku, do Polski dotarła tzw. kolonizacja olęderska. Napływ ludności holenderskiej wyznania ewangelickiego spowodowany był potrzebą schronienia przed prześladowaniami religijnymi. Na obszary Polski Środkowej docierała głównie ludność niemiecka, która przejęła od osadników holenderskich sposoby melioracji obszarów podmokłych i zabagnionych. Osadnicy zajmowali się głównie uprawą roli, choć zazwyczaj zaczynali od karczowania lasów, zarośli oraz melioracji terenów podmokłych. Dzięki tym zabiegom powiększyli oni powierzchnie gruntów nadających się pod uprawę (Szulc, 1995). Sporo uwagi osadnictwu olęderskiemu w Polsce Środkowej poświęca praca J. Goldberga (1957) pt. Osadnictwo olęderskie w dawnych województwach łęczyckim i sieradzkim, która zawiera informacje na temat sposobów wkraczania kolonizacji olęderskiej na teren badań autorów. Pomimo, że badania Goldberga objęły całe dawne woj. sieradzkie to niestety nie wymienia on żadnej z poniżej zaprezentowanych miejscowości. Wspomina jedynie, że na obszarze tym powstało 11 osad olęderskich. Ważnych informacji z zakresu osadnictwa olęderskiego Polski Środkowej dostarcza także artykuł pt. Wpływ osadnictwa olęderskiego na sieć rzeczną i morfologię międzyrzecza Warty i Neru (Forysiak i in., 2004). Przedstawiono w nim zależności od specyficznych warunków środowiska przyrodniczego i tendencje w rozwoju wsi olęderskich. CEL I METODY BADAŃ Celem niniejszego artykułu jest wykazanie, że osadnictwo olęderskie wywarło znaczący wpływ na zagospodarowanie podmokłych i porozcinanych starorzeczami obszarów środkowego odcinka doliny Warty oraz na intensywność karczunku lasów, która zapewniła powiększenie areału ziemi uprawnej. Artykuł ma na celu przybliżyć strukturę osiedli i sposoby użytkowania ziemi osadników olęderskich na obszarze Polski Środkowej. Przeprowadzone prace skupiły się głównie na badaniach terenowych, podczas których podkład kartograficzny stanowiły mapy topograficzne w skali 1: , a także na wnikliwej analizie materiałów kartograficznych, zarówno współczesnych, jak też XVIII i XIX-wiecznch

5 planów osad oraz mapy Kwatermistrzostwa, na której ten typ osiedli posiada przed nazwą skrót Hol. Badania terenowe miały na celu określić jakie zmiany zaszły w układzie przestrzennym analizowanych wsi od czasu ich lokacji oraz jakie zmiany nastąpiły w środowisku przyrodniczym wskutek prawie trzystuletniej działalności człowieka. CHARAKTERYSTYKA OBSZARU BADAŃ Analizie poddano obszar środkowego odcinka doliny Warty w okolicy Uniejowa. Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym opracowanym przez J. Kondrackiego (1998) obszar badań znajduje się w południowej części Kotliny Kolskiej, będącej rozległą równiną, której rzeźba jest urozmaicona dolinami rzecznymi oraz wydmami (Krajewski, 1977; Turkowska i in., 2000). Analizowany odcinek doliny Warty zlokalizowany jest w obrębie basenu uniejowskiego, charakteryzującego się specyficznymi warunkami geologicznymi i geomorfologicznymi, które wyrażają się m.in. w płytkim zaleganiu skał mezozoicznych (np. w okolicach Balina, Spicymierza, Uniejowa czy Rożniatowa) oraz zacieraniem się różnic morfologicznych między terasami doliny a poziomami pradoliny warszawsko-berliśkiej (Petera, 2002; Forysiak, 2005). Z badań archeologicznych i historycznych wynika, że sieć rzeczna i związane z nią mokradła Kotliny Kolskiej na przestrzeni wieków uległy dużym przemianom, które spowodowane były zarówno czynnikami naturalnymi, jak i intensywną gospodarką człowieka na przestrzeni ostatnich 100 lat. Liczne odnogi Warty z występującymi między nimi mokradłami stanowiły barierę komunikacyjną. Jedynym przejściem na drugą stronę rzeki na badanym odcinku Warty był biegnący do Łęczycy przez Spicymierz i Uniejów trakt kaliski (Zajączkowski, 1976). O tym, że obszar ten był niegdyś silnie zabagniony i porozcinany odnogami rzeki Warty świadczą m.in. suche koryta rzeczne, liczne małe zbiorniki wodne czy też zabagnione starorzecza. ROZWÓJ I FORMY OSADNICTWA OLĘDERSKIEGO W DOLINIE WARTY Według J. Goldberga (1957) pierwsze osady olęderskie na obszarze dawnego woj. sieradzkiego zaczęły powstawać dopiero w latach siedemdziesiątych XVIII wieku. Zagospodarowywano przede wszystkim obszary zalesione, rzadziej bagienne i dna dolin. Zdaniem H. Szulc (1995) kolonizacja olęderska była drugim po średniowieczu istotnym okresem w planowym powstawaniu osiedli wiejskich. Kolonizacja na prawie olęderskim była na tyle znacząca, że przekształciła zastaną strukturę feudalną wsi w zupełnie nowy system gospodarki czynszowej, opartej na braku obciążeń pańszczyźnianych i dogodnej dzierżawie. Zwykle kolonie olęderskie zakładano na terenach podmokłych, nieużytkach, na skraju dolin i na obszarach intensywnie zalesionych (Szulc, 1995). Zadaniem osadników była zarówno melioracja podmokłości poprzez odwadnianie, jak i karczunek obszarów do nich należących. Nowe połacie ziemi przeznaczano na uprawę roli. Gospodarstwa olęderskie miały charakter czynszowy. Osadnicy otrzymywali wiele przywilejów wraz z nałożonymi na nich obciążeniami zawartymi w umowie. Olędrzy otrzymywali dziedziczne prawo do ziemi, osobistą wolność osadników czy prawo swobodnego wyboru sołtysa (Goldberg, 1957).

6 Wsie z zabudową rozproszoną spotykamy na terenach zasiedlanych przez osadników niemieckich, uzyskanych na drodze karczunku drzew i krzewów. Wówczas budynki stawiano w centralnej części wykarczowanych działek, łącząc zagrody lokalnymi drogami, połączonymi z większymi traktami komunikacyjnymi. Budynki lokalizowano w środku działki, która stanowiła wynik samodzielnego karczunku (Goldberg, 1957). Drugi typ osiedli olęderskich lokowany na obszarach podmokłych, orientowano w luźną rzędówkę, po jednej lub obu stronach drogi. Kolonista otrzymywał w jednym kawałku ziemie w kształcie zbliżonym do kwadratu, o układzie pasmowym pól (Dylik, 1971). Z badań terenowych i kwerendy kartograficznej wynika, że na omawianym obszarze powstało niegdyś pięć osad olęderskich (rys. 1). Mowa tu o Brzezinach (dawniej Brzezina), Czekaju, Człopkach, Leśniku i Kaczce. Wszystkie osiedla usytuowano w sąsiedztwie dużych kompleksów leśnych. Osadnikami była ludność pochodzenia niemieckiego wyznania ewangelickiego. Rys. 1. Lokalizacja wybranych wsi olęderskich na fragmencie mapy Kwatermistrzostwa Polskiego z 1843 roku (wg: Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, 1843). Fig. 1. Lokalization Hollanders settlements into excerpt from Kwaretmistrzostwo Polskie map from 1843 year (after: Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, 1843).

7 Wymieniane wyżej wsie różnicuje m.in. położenie geomorfologiczne. Zgodnie ze szkicem geomorfologicznym J. Forysiaka (2005) Brzeziny i Czekaj położone są na poziomie pradolinnym wyższym, Człopki w sąsiedztwie równiny torfowej, Kaczka w obrębie dna doliny zaś Leśnik na terasie nadzalewowej, porozcinanych korytami rzecznymi. Z pośród pięciu badanych wsi olęderskich, trzy posiadają rozproszony charakter o blokowym układzie pól. Brzeziny i Czekaj to wsie w których układ przestrzenny przypomina wieś rzędową. Zabudowę usytuowano wzdłuż drogi po jednej jej stronie zaś ziemię stanowił jeden kawałek w formie szerokiego pasa. Potwierdzeniem koncepcji tworzonych wsi olęderskich jest także rozproszenie stałej zabudowy wsi Leśnik. Zamieszczony poniżej plan z 1802 r. (Archiwum Główne Akt Dawnych AGAD, zb. kart ) prezentuje trzy osady wchodzące w skład miejscowości Leśnik-Olendry (rys. 2). Według J. Dylika (1948) wieś ta powstała pomiędzy XVII a XVIII wiekiem zajmując najprawdopodobniej grunty dotąd nie użytkowane wsi Leśnik, leżącej na zachód od głównego koryta Warty. O obecności na badanym terenie osadników niemieckich świadczy mały cmentarz niemiecki oraz dom kapłana ewangelickiego z 1813 roku (fot. 1). Przetrwałe do dziś budownictwo olęderskie cechuje się drewnianą zabudową, której dachy nadal są pokryte trzciną (Józefiak, 2008). Wskutek intensywnego rozwoju działek letniskowych dawna osada olęderska Leśnik-Olendry zatraciła swój pierwotny charakter. Rys. 2. Osady olęderskie: Leśnik, Zaspy i Placyska (źródło: Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie). Fig. 2. Hollanders settlements: Leśnik, Zaspy i Placyska (source: Archiwum Główne Akt Dawnych in Warsaw). Na obszarze dużego kompleksu leśnego oraz w sąsiedztwie mokradeł zlokalizowane są także osady Kaczka i Człopki. Rozciągająca się w ich pobliżu równina torfowa ma długość kilku kilometrów i jest największym kompleksem mokradeł w zachodniej części analizowanego obszaru.

8 Fot. 1. Dom kapłana z 1813 roku w Leśniku (fot. I. Józefiak). Photo. 1. Priest s house from 1813 year in the Leśnik. (photo. I. Józefiak). Rys. 3. Odrys wsi Brzeziny z planu z 1837 roku; źródło: Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie. Fig. 3. Map of Brzeziny village from 1837 year.; source: Archiwum Główne Akt Dawnych in Warsaw.

9 Pozostałe dwie miejscowości Brzeziny i Czekaj usytuowano na obszarze wyżej położonym, w sąsiedztwie obszarów o mniejszym zalesieniu. Obie osady powstały na dotąd niezagospodarowanych gruntach. Z mapy Kwatermistrzostwa wynika, że Brzeziny to dawna osada Brzeźnia położona na północny-wschód od Uniejowa. Opisywana miejscowość od samego początku posiadała regularny układ przestrzenny. Zabudowania osadników usytuowano przy drodze przebiegającej prostopadle do gruntów rolnych (rys. 3). WNIOSKI Osadnictwo olęderskie uwarunkowane specyfiką środowiska przyrodniczego wywarło znaczący wpływ na specyfikę układów wsi, architekturę budownictwa wiejskiego oraz spowodowało powiększanie areału rolnego Polski Środkowej. Prowadzone przez osadników karczowanie lasów i zarośli oraz melioracja terenów podmokłych doliny Warty przyczyniły się do powiększenia powierzchni gruntów użytkowanych rolniczo (fot. 2). Metody i techniki stosowane przez osadników wyprzedzały poziomem technicznym zasoby i umiejętności tutejszych rolników. Fot. 2. Użytkowana rolniczo terasa nadzalewowa w dolinie Warty (fot. D. Okupny). Photo. 2. The high terrace of Warta river valley using of agricultural (photo. D. Okupny).

10 Analiza układu przestrzennego wsi olęderskich pozwala wyróżnić dwa typy nowo lokowanych osiedli. Pierwszy typ, lokowany na obszarach podmokłych, orientowano w luźną rzędówkę, po jednej lub obu stronach drogi, zaś drugi typ osiedli olęderskich dokonywał się poprzez karczowanie lasów. Były to wsie rozproszone, z blokowym układem pól a budynki lokalizowano w środku działki, która stanowiła wynik samodzielnego karczunku (Dylik, 1971). Wprowadzony przez przybyłych osadników system ekonomiczny wywarł pozytywny wpływ na rozwój terenów Polski Środkowej. Intensyfikacja osadnictwa rolniczego, wyrażająca się w powstawaniu nowych wsi w obszarach dotąd niezagospodarowych z racji utrudnionego dostępu (duża lesistość, mokradła), spowodowała wzrost zaludnienia analizowanego obszaru. Na specyfikę wsi olęderskich składają się głównie budownictwo, układ przestrzenny i lokalizacja. Często świadectwem obecności osadników niemieckich jest istnienie w pobliżu wsi cmentarzy niemieckich, tak jak w przypadku wsi Kaczka i Leśnik. Jednakże intensywny rozwój osadnictwa letniskowego spowodował, że współcześnie część opisywanych osad zatraciła swój pierwotny charakter. Serdeczne wyrazy wdzięczności autorzy artykułu kierują pod adresem dr Jacka Forysiaka za udzielenie życzliwych uwag, które wzbogaciły treść niniejszej publikacji. LITERATURA DYLIK J., 1948: Rozwój osadnictwa w okolicach Łodzi. Acta Geographica Lodziensa, nr 2. DYLIK J., 1971: Województwo ze stolicą bez antenatów. ŁTN, Łódź. FORYSIAK J., KULESZA M., TWARDY J., 2004: Wpływ osadnictwa olęderskiego na sieć rzeczną i morfologię międzyrzecza Warty i Neru. [w:] Zapis działalności człowieka w środowisku przyrodniczym, III Warsztaty Terenowe, Warszawa. FORYSIAK J., 2005: Rozwój doliny Warty między Burzeninem i Dobrowem po zlodowaceniu warty. Acta Geographica Lodziensa, nr 90. GOLDBERG J., 1957: Osadnictwo olęderskie w dawnym województwie łęczyckim i sieradzkim. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego, ser. I, z. 5. JÓZEFIAK I., 2008: Rozwój i formy osadnictwa w dolinie Warty na odcinku od miasta Warty do ujścia Neru. Katedra Geografii Politycznej i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Łódzkiego (maszynopis pracy magisterskiej). KONDRACKI J., 1998: Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. KRAJEWSKI K., 1977: Późnovistuliańskie i holoceńskie procesy wydmotwórcze w pradolinie warszawsko-berlińskiej w widłach Warty i Neru. Acta Geographica Lodziensa, nr 39. PETERA J., 2002: Vistuliańskie osady dolinne w basenie uniejowskim i ich wymowa paleogeograficzna. Acta Geographica Lodziensa, nr 88. SZULC H., 1995: Morfogeneza osiedli wiejskich w Polsce. Prace Geograficzne IGiPZ PAN, nr 163. Warszawa. TOPOGRAFICZNA KARTA KRÓLESTWA POLSKIEGO w skali 1: r. Kwatermistrzostwo Generalne Wojska Polskiego. TURKOWSKA K., PETERA J., FORYSIAK J., MIOTK-SZPIGANOWICZ G., 2000: Morfogeneza powierzchni Kotliny Kolskiej w okolicach Koźmina. Acta Geographica Lodziensa, nr 78. ZAJĄCZKOWSKI S., 1976: O przejściach przez Błota Łęczyckie [w:] A. Galos, J. Janczak (red.): Ziemia i ludzie dawnej Polski. PWTN, Wrocław.

11 Izabela Józefiak, Daniel Okupny DEVELOPMENT AND FORMS OF HOLLANDERS SETTLEMENTS IN THE MIDDLE PART OF THE WARTA RIVER VALLEY Summary The Hollanders settlements was a settlements movement, which in the Uniejów region took place during XVIII century. The middle part of the Warta river valley was colonised by settlers of German origin. Thereupon carving forests and drainage wetlands established villages: Brzeziny, Czekaj, Człopki, Kaczka and Leśnik (Fig. 1). Special attention should be paid to Leśnik (Fig. 2) with unique Priest s house from 1813 year (Photo. 1) and Brzeziny (Fig. 3). Hollanders settlements explicitly influenced village architecture and natural environment in the Warta river valley. It was a main factor in the employment increase and extend arable land in the Central Poland (Photo. 2).