Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO. Tom 9

Transkrypt

1 STUDENCKIE KOŁO NAUKOWE GEOGRAFÓW UNIWERSYTETU ŚLĄSKIEGO WYDZIAŁ NAUK O ZIEMI UNIWERSYTETU ŚLĄSKIEGO Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 9 Pod redakcją Roberta Machowskiego i Martyny A. Rzętały SOSNOWIEC 2008

2 Redaktor prac Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego Andrzej T. JANKOWSKI Prace Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego nr 55 RECENZENCI: Damian ABSALON, Renata DULIAS, Jacek FORYSIAK, Andrzej KAMIŃSKI Kazimierz KLIMEK, Marzena LAMPARSKA-STOBIECKA, Ireneusz MALIK Tadeusz MOLENDA, Zbigniew RDZANY, Mariusz RZETAŁA Fotografie na okładce (fot. M. Rzętała): 1. Dunajec przed Szczawnicą 2. Zamek w Łańcucie 3. Schronisko PTTK na Hali Ornak Copyright 2008 by Wydział Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego Wszelkie prawa zastrzeżone Wydawca: Wydział Nauk o Ziemi UŚ ul. Będzińska Sosnowiec Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ ul. Będzińska Sosnowiec Przygotowanie i druk tomu sfinansowano ze środków Wydziału Nauk o Ziemi UŚ w Sosnowcu i Studenckiego Koła Naukowego Geografów US w Sosnowcu. ISSN ISSN Druk: Regina Poloniae, Częstochowa, n. 210 egz.

3 Spis treści WPROWADZENIE... 5 ARTYKUŁY I KOMUNIKATY DOROTA BETLEJ: Analiza wpływu czynników klimatycznych na wielkość przyrostów rocznych świerka pospolitego (Picea abies L. Karst) w Pieninach... 9 IZABELA JÓZEFIAK, DANIEL OKUPNY: Rozwój i formy osadnictwa olęderskiego w środkowym odcinku doliny Warty Agnieszka KŁOSOK: Intensyfikacja zjawisk osuwiskowych u schyłku glacjału i w holocenie na terenie Beskidu Śląskiego i Żywieckiego Daniel OKUPNY: Morfologiczne skutki procesów stokowych zachodzących na zboczach zwałowiska zewnętrznego Adamów MICHAŁ SOBALA: Charakterystyka geomorfologiczna grzbietów górskich w Beskidzie Śląskim MAKSYMILIAN SOLARSKI: Zmiany organizacji przestrzennej dwóch wybranych wsi opolszczyzny w czasie XIX i XX wieku PRELEKCJE MONIKA SZEKIEL: Wodospady na kuli ziemskiej SESJE TERENOWE ANGELIKA MAJ: Funkcje przyrodnicze i znaczenie społeczno-ekonomiczne rzeki Dunajec SPRAWOZDANIA DOMINIK KARKOSZ: Indie Himalaje 2003 (sprawozdanie z VIII szkolnej wyprawy geograficznej) KRYSTYNA KOZIOŁ: Sprawozdanie z działalności SKNG UŚ w roku akademickim 2007/ ROBERT MACHOWSKI, MARIUSZ RZĘTAŁA: Kamczatka 2008 sprawozdanie z wyjazdu naukowego MARTA STOJEWSKA: Moje spojrzenie na Turkmenistan Spis treści poprzednich tomów opracowania pt. Z badań nad wpływem antropopresji na środowisko Uwagi dla Autorów przygotowujących pracę do publikacji w opracowaniu pt. Z badań nad wpływem antropopresji na środowisko str.

4

5 Wprowadzenie Seryjne opracowanie pt. Z badań nad wpływem antropopresji na środowisko jest publikacją redagowaną przez Studenckie Koło Naukowe Geografów Uniwersytetu Śląskiego. Są w nim zamieszczane teksty autorstwa członków tej organizacji oraz osób z nią współpracujących w ramach krajowych i międzynarodowych programów badawczych. Zakres tematyczny opracowania umożliwia publikację tekstów klasyfikowanych na cztery odrębne grupy tematyczne: artykuły i komunikaty (jako oryginalne opracowania naukowe), prelekcje (stanowiące skrót wystąpień o charakterze naukowym i popularnonaukowym), sesje terenowe (służące upowszechnianiu szeroko rozumianej problematyki regionalnej) oraz sprawozdania podejmujące zagadnienia z zakresu działalności i funkcjonowania Studenckiego Koła Naukowego Geografów Uniwersytetu Śląskiego. Dziewiąty tom opracowania pt. Z badań nad wpływem antropopresji na środowisko jest następnym z serii prac świadczących o dużym zainteresowaniu działaniami podejmowanymi przez SKNG UŚ, a jednocześnie doskonałą okazją do przekazania kilku uwag na temat historii koła. W październiku 2009 roku minie 35 lat od ukonstytuowania się w ówczesnym Instytucie Geografii, Studenckiego Koła Naukowego Geografów Uniwersytetu Śląskiego. Od tego momentu SKNG UŚ przeżywało różne okresy swojej działalności, zaznaczając się przy tym na trwale w europejskim oraz ogólnopolskim ruchu naukowym geografów jak i środowisku akademickim Uniwersytetu Śląskiego. Tradycyjnie uznawana za najważniejszy nurt działalności SKNG UŚ jest aktywność naukowa. Z jednej strony, nie bez znaczenia pozostaje fakt, iż to właśnie aktywność na polu nauki jest czynnikiem w głównej mierze przyczyniającym się do generowania środków finansowych niezbędnych w dalszej działalności. Z drugiej natomiast strony, daje się zauważyć coraz szersze zainteresowanie studentów naukową działalnością Koła, bowiem ta daje możliwość pierwszych doświadczeń konferencyjnych oraz stwarza potencjalne warunki do publikacji własnych dokonań. Uczestnictwo w pracach naukowych realizowanych pod egidą SKNG UŚ znajduje odzwierciedlenie w rozmowach kwalifikacyjnych na studia magisterskie uzupełniające, studia doktoranckie, a nawet w rozmowach z przyszłym pracodawcą. Z tych chociażby względów działalność naukowa i popularyzatorsko-turystyczna jest szczególnie promowana w organizacji stawiającej sobie w tym względzie statutowe cele. Świadectwem tego zaangażowania są przedsięwzięcia o charakterze naukowym bądź naukowo-badawczym, które dotyczą szerokiego spektrum zainteresowań z zakresu geografii fizycznej oraz geografii społeczno-ekonomicznej. Przykładem tego jest wiele spotkań naukowych o ogólnopolskim charakterze (np. Zjazdy Studenckich Kół Naukowych Geografów) zorganizowanych przez

6 Koło. Członkowie SKNG UŚ są czynnymi uczestnikami licznych konferencji krajowych jak i zagranicznych, zdobywając nagrody i wyróżnienia za aktywność i merytoryczne zaangażowanie. Podkreślenia wymaga udział przedstawicieli SKNG UŚ w prestiżowych międzynarodowych konferencjach naukowych organizowanych przez zagraniczne ośrodki akademickie tj. International Students Research Conference Ukraina; konferencje Europejskiego Stowarzyszenia Młodych Geografów EGEA Praga, Amsterdam, Barcelona, Tallin, Kijów, Sankt Petersburg, Dijon (Francja), Essu Mois (Estonia), Berlin, Baarlo (Holandia) i ostatnio Milopotamos w Grecji oraz Moskwa. Na uwagę zasługuje również organizacja wielotygodniowych obozów naukowo-badawczych poza granicami naszego kraju np. w: Bułgarii, Danii, Chorwacji, Rosji, Mongolii, Chinach. Efektami tych przedsięwzięć są liczne prace naukowe i sprawozdania publikowane w czasopismach. W ramach działań popularyzatorskich Koło jest zaangażowane w organizację licznych wyjazdów naukowo-poznawczych zarówno krajowych (np. Sudety, Karpaty, Pojezierze Mazurskie, Niecka Nidziańska), jak i zagranicznych (np. Skandynawia, Chorwacja, Czechy, Słowacja, Ukraina). Inne przykłady dotyczą prelekcji i wykładów wygłaszanych w siedzibie WNoZ UŚ i licznych szkołach, organizacji tradycyjnych Balów Geografa, spotkań andrzejkowych dla studentów, spotkań wigilijnych członków Koła z pracownikami WNoZ UŚ. W tego typu działalności szczególnie ważne wydają się prelekcje i wykłady, podczas których młodzi geografowie walczą o zmianę stereotypowego postrzegania geografii jako nauki ograniczającej się do znajomości atlasu. Wydaje się, że zmiana tego wizerunku w odbiorze społecznym jest kluczem do właściwego pojmowania geografii jako nauki o systemie środowiska, jego poszczególnych komponentach oraz sferze życia i działalności człowieka. W czasie tego typu spotkań w dyskusjach wyłania się klarowna sylwetka geografa jako niezastąpionego nauczyciela tego przedmiotu, kompetentnego urzędnika różnego szczebla instytucji administracji państwowej i samorządowej oraz wysoko kwalifikowanego pracownika placówek o charakterze usługowym np. firm turystycznych. Przekazując na Państwa ręce niniejsze opracowanie życzymy, aby stało się ono nie tylko miłą lekturą, dostarczającą pozytywnych doznań naukowych, lecz również stanowiło źródło wiedzy przydatne w czasie studiów i przyszłej pracy zawodowej. Zachęcamy tym samym do włączenia się w poszukiwanie nowych rozwiązań wydawniczych poprzez realizację własnych planów badawczych w ramach statutowych działań podejmowanych przez SKNG UŚ, co będzie kolejnym dowodem na aktywność studenckiego ruchu naukowego geografów i konsolidację środowiska akademickiego. Prezes SKNG UŚ Jakub Adamek Opiekun naukowy SKNG UŚ Mariusz Rzętała

7 ARTYKUŁY I KOMUNIKATY

8

9 Tom 9 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec Dorota BETLEJ Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ Sosnowiec ANALIZA WPŁYWU CZYNNIKÓW KLIMATYCZNYCH NA WIELKOŚĆ PRZYROSTÓW ROCZNYCH ŚWIERKA POSPOLITEGO (PICEA ABIES L. KARST) W PIENINACH ZARYS PROBLEMU Pieniny są częścią ciągnącego się na długości ok. 550 km Pienińskiego Pasa Skałkowego. Góry te, to pas skał wapiennych rozdzielających Centralne i Zewnętrzne Karpaty Zachodnie (Kondracki, 1994). Występują tu głównie wapienie, które tworzą szczyty, grzbiety, urwiska skalne i ściany przełomów rzecznych (Birkenmajer, 1992). Z kolei wapienie margliste, margle, łupki i utwory fliszowe odsłaniają się głównie w obrębie zboczy i potoków (Birkenmajer, 1992). To właśnie zróżnicowana morfologia, specyficzna budowa geologiczna, oddalenie od lodowców w czasie ich maksymalnego zasięgu, oraz specyficzny klimat (Kondracki, 1994) oraz brak chronologii dla świerka dla tego obszaru są głównymi przyczynami przeprowadzenia badań na tym terenie. Dla łuku karpackiego badania dendroklimatyczne prowadzone były tylko dla kilku stanowisk (Bednarz, 1984; Feliksi, 1993; Szychowska-Krąpiec, 1998; Bednarz i in., 1999). Analizy dendroklimatyczne przeprowadzone były między innymi w Czarnohorze (Ukraina), G. Cahlua, Alpach Transylwańskich, Retezacie (Rumunia) (Kaczka, Buntgen, 2007). Dotychczasowe badania i analizy dendroklimatyczne prowadzone w polskiej części Karpat to stanowiska przede wszystkim w Tatrach Wysokich i Zachodnich, ale również w Gorcach, Beskidzie Śląskim oraz w słowackich Niżnych Tatrach (Buntgen i in., 2007). Rekonstrukcja temperatury na powyższych stanowiskach jest porównywalna z pracami prowadzonymi w Alpach i Europie Środkowej (Buntgen i in., 2007). Badania wykazały, że w przyrostach rocznych drzew rosnących na górnej granicy lasu zapisane są głównie zmiany temperatury. Wraz ze spadkiem wysokości na przyrost drzewa mają większy wpływ opady atmosferyczne (Buntgen i in., 2007). CEL I METODY BADAŃ Celem badań było zbudowanie chronologii dla Pienin ze świerka pospolitego (Pieca Abies L. Karst) oraz przeanalizowanie wpływu wybranych czynników klimatycznych na wielkość przyrostów rocznych. Szerokość pierścieni przyrostowych w większości przypadków odzwierciedla warunki środowiskowe. Niektóre czynniki, takie jak mróz czy letnie susze mogą mieć bezpośredni wpływ na szerokość pierścieni, inne czynniki, takie jak suchy wiatr mogą mieć opóźniony wpływ na szerokość pierścieni drzew (Koprowski, Zielski, 2006). Efekt oddziaływania różnych czynników klimatycznych i pozaklimatycznych jest postrzegany

10 jako kombinacja wielkości i struktury pierścieni, które zmieniają się systematycznie, lub różnicują się powoli przez czas życia drzewa (Fritts, 1976). Próby do analiz dendroklimatycznych zostały pobrane zarówno ze stoku o ekspozycji południowej, jak i północnej. Pozwoli to na przeanalizowanie ewentualnych różnic we wzroście przyrostów rocznych spowodowanych zarówno czynnikami klimatycznymi takimi jak: wpływ temperatury i opadów oraz być może pozwoli odpowiedzieć na pytanie czy ekspozycja stoku ma wpływ na sposób, w jaki świerki wykształcają przyrosty roczne. Analizy dendroklimatyczne wykonano na podstawie 67 prób pobranych w Pienińskim Parku Narodowym z 63 drzew. Próby pobrano za pomocą świdra Presslera ze świerka pospolitego (Picea Abies L. Karst). Odwierty pobrano w kwietniu 2008 roku ze stanowiska Nowa Góra ze stoku o ekspozycji południowej i północnej. Szczyt ten położony jest w Pieninach Właściwych (49ºN, 20ºE), na wysokości 902 m n.p.m. O wyborze miejsca pobierania prób zadecydował fakt, iż na stokach Nowej Góry obserwuje się naturalne występowanie świerka. Próbki rdzeni, w których przyrosty roczne były wąskie zostały zbadane w standardowy sposób i zmierzone z przybliżeniem do 0,01 mm przez urządzenie mechaniczne z komputerem rejestrującym szerokość pierścieni, a próby z szerokimi przyrostami zeskanowano i do pomiarów wykorzystano program CooRecorder7. Do sprawdzenia dokładności pomiarów wykorzystano program Coffecha oraz do graficznego przedstawienia wyników wykorzystano program CDendro, dzięki któremu za pomocą wykresów przedstawiono sekwencje przyrostów rocznych dla każdej próby. Do weryfikacji pomiarów, a przede wszystkim do zbudowania chronologii posłużył program Arstan. Następnie zebrane dane klimatyczne nałożono na sekwencje przyrostów rocznych z utworzonej chronologii oraz przeanalizowano zmiany klimatyczne, a także wpływ tych zmian na przyrosty roczne świerka pospolitego. Dane meteorologiczne wykorzystane do pracy pochodzą z interpolowanych pomiarów globalnej bazy danych klimatycznych. Jest to zestaw opracowany na podstawie modelu, który powstał na Uniwersytecie Wschodniej Anglii i polega na objęciu całej Ziemi w rozdzielczości 0,5 stopnia długości i szerokości geograficznej (Mitchell, Jones, 2005). W analizach wykorzystano miesięczne temperatury i sumy opadów oraz wskaźnik intensywności suszy Palmera w okresie WYNIKI BADAŃ Poniższy wykres (rys. 1) obrazuje zestawienie dwóch chronologii: chronologie stoku południowego i chronologie stoku północnego. Chronologia dla stoku południowego zaczyna się w roku 1936, a kończy na roku 2007, natomiast chronologia dla stoku północnego zaczyna się na roku 1939, a kończy na roku Porównanie chronologii będzie dotyczyło części wspólnej, czyli od 1939 do 2004 roku. Do zbudowania chronologii dla stoku północnego wykorzystano tylko 15 prób z 32 pobranych. Wystąpiło w niej 9 błędów potencjalnych, a korelacja pomiędzy zmierzonymi próbami wynosi 0,426. Chronologia z zdecydowanie lepszymi parametrami zgodności pomiędzy próbami została utworzona dla stoku południowego. Do zbudowania jej posłużyły 32 próby z 35 pobranych, wystąpiły tu potencjalne 2 błędy, a korelacja kształtuje się na poziomie 0,613. Tak znaczne różnice między chronologiami mają związek z ekspozycja stoku, a co za tym idzie z dysproporcją wynikającą nie tylko z ilości drzew, ale również ze zróżnicowania natężenia oddziaływania czynników, które działają na ich wzrost.

11 1,6 1,4 1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 res pn res pd Rys.1. Zestawienie chronologii dla stoku południowego i północnego dla Nowej Góry: res chronologia Residualna. Fig. 1. Absolut residual (res) spruce chronologies of the north (pn) and south (pd) face sites of Nowa Góra: res residual chrolonogy. Krzywe res pd i res pn reprezentują wartości po indeksacji wielkości przyrostów rocznych i obrazują zmiany w wielkości przyrostów. Wnioskować można, iż zarówno drzewa ze stoku południowego, jak i północnego rosły w podobny sposób. Tylko w latach widać wyraźnie, że drzewa z ekspozycji południowej charakteryzują się nagłym spadkiem wielkości przyrostów gdy w 1954 roku wartość ta wynosi 0,281, po czym wyraźnie wzrasta i w roku 1955 wynosi 1,099. Z analiz klimatycznych wynika, że drzewa ze stoku południowego bardziej reagowały na opady atmosferyczne. Gwałtowne zmniejszenie przyrostów drzew ze stoku południowego może wynikać z faktu, że w latach wystąpiła mała miesięczna suma opadów. Z porównania czynników klimatycznych wpływających na wielkość przyrostów rocznych świerka wynika różnica między stokiem południowym, a północnym. Na podstawie zestawienia średniej temperatury miesięcznej dla stoku południowego i północnego wyraźnie widać, że szerokość przyrostów rocznych zarówno drzew z jednego, jak i drugiego stoku pozytywnie korelują z temperaturami od stycznia do marca (rys. 2). Niemniej jednak nie korelują one w sposób istotny statystycznie. Dlatego też czynnik ten nie wpływa na przyrost drzewa, a związek między temperaturą a wzrostem drzewa może być przypadkowy i związany jest z ekspozycja stoków. Stok południowy jest bardziej nasłoneczniony niż północny, jest to stok dowietrzny i co za tym idzie ciepłe wiatry halne wiejące od strony Tatr mają wpływ na lokalną termikę.

12 Rys. 2. Korelacja temperatury średniej miesięcznej z szerokością przyrostów dla stoku północnego (N) i południowego (S) Nowej Góry: p miesiące dla roku poprzedniego. Fig. 2. Monthly and seasonal growth response of the residual spruce chronologies (north and south slope sites) to temperature: p index indicate previouse year. Inaczej przedstawia się sytuacja w przypadku korelacji między wielkością przyrostów rocznych, a sumą opadów atmosferycznych (rys. 3). Diagram ten (rys. 3) obrazuje wpływ opadów na wzrost drzew. Drzewa reagują w podobny sposób na opady atmosferyczne, lecz z różnym natężeniem. Porównując dwie ekspozycje stoku nie można obiektywnie przedstawić wpływu opadów na wzrost drzewa, gdyż tylko drzewa ze stoku południowego korelują się z opadami w sposób istotny statystycznie. Największy wpływ na przyrost świerka na stoku południowym maja opady z czerwca i lipca. Szerokość przyrostów rocznych drzew koreluje się lepiej z opadami, niż temperaturą ze względu na wysokość terenu, z którego pobrano próby do analizy. Nowa Góra znajduję się na wysokości 902 m n.p.m. jest to piętro regla dolnego i wynika z tego, że na tej wysokości na wzrost drzew w Pieninach mają większy wpływ opady atmosferyczne, niż temperatura. Różnice pomiędzy drzewami mogą wynikać z ekspozycji, czyli ustawienia stoku w stosunku do kierunku padania promieni słonecznych oraz kierunków wiatrów. Część północna stoku jest bardziej zacieniona niż południowa, wynika to z ustawienia stoku w stosunku do promieni słonecznych. Tym samym zmniejsza się dostawa promieniowania słonecznego. Parowanie wody z gleby również maleje w porównaniu ze stokiem południowym. Być może drzewa stoku północnego nie potrzebują dostaw dużej ilości wody, gdyż poziom nawilżenia gleby jest stały. Przeciwnie jest po stronie południowej stoku, gdzie ekspozycja wpływa na większą dostawę promieniowania słonecznego. Dlatego też następuje tu większe parowanie wody z gleby, oprócz tego wpływ mogą mieć ciepłe i suche wiatry halne, które zwiększają proces wysuszania gleby i tym samym drzewa porastające ten stok są bardziej wyczulone na dostawę wody, a woda ta ma większy wpływ na przyrost roczny świerka.

13 Rys. 3. Korelacja miesięcznych sum opadów z szerokością przyrostów dla stoku północnego (N) i południowego (S) Nowej Góry: p miesiące dla roku poprzedniego. Fig. 3. Monthly and seasonal growth response of the residual spruce chronologies (north and south slope sites) to precipitation: p index indicate previouse year. Potwierdzeniem powyższego stwierdzenia jest zestawienie zależności między wielkością przyrostów rocznych, a wskaźnikiem intensywności suszy Palmera (rys. 4). Rysunek nr 4 przedstawia porównanie wpływu wilgotności gleby na wzrost świerka. Zdecydowanie większy wpływ wilgotności gleby na wielkość przyrostów rocznych zauważalny jest na stoku południowym. Najwyższa korelacja występuje w lipcu i wynosi ona 0,51. Równie duża wartość uwidacznia się w czerwcu i kształtuje się na poziomie 0,43. Ma to związek z obfitymi opadami w tych miesiącach. Rys. 4. Zestawienie wskaźnika intensywności suszy Palmera z szerokością przyrostów rocznych dla stoku północnego i południowego: p miesiące dla roku poprzedniego. Fig. 4. Monthly and seasonal growth response of the residual spruce chronologies (north and south slope sites) to Palmer Drought Index: p index indicate previouse year.

14 Zauważalna jest tendencja wzrostowa istotności wilgotności gleby na stoku południowym na wzrost radialny świerka. W styczniu kształtuje się ona na najniższym poziomie i współczynnik korelacji w tym miesiącu wynosi 0,19. Okres zimowy, gdy gleba jest zamarznięta nie pozwała na przesiąkania wody w głąb gleby, a poza tym główny opad atmosferyczny to opad śnieżny, a drzewa w tym okresie są w stanie spoczynku biologicznego. Drzewa porastające stok północny również dodatnio korelują ze wskaźnikiem wilgotności gleby. W tym przypadku najwyższa wartość korelacji przypada na miesiąc czerwiec i wynosi 0,23, co również ma związek z opadami atmosferycznymi, a najniższa 0,09 przypada na miesiąc grudzień. Charakterystyczne jest, że dla stoku południowego wartości korelacji systematycznie wzrastają i osiągają najwyższą wartość w lipcu, poczym maleją, aż do grudnia. Wartości korelacji na stoku północnym utrzymują się mniej więcej na tym samym poziomie, nie licząc maja i czerwca, kiedy suma opadów wzrasta, a wraz z nią wilgotność gleby. Świadczy to o tym, że drzewa na stoku południowym bardziej reagują na wilgotność gleby niż drzewa stoku północnego, zwłaszcza znaczenie mają czerwiec i lipiec. W przypadku tych miesięcy wartości korelacji dla stoku północnym nie są istotne statystycznie. Niemniej jednak powyższe porównanie korelacji wilgotności gleb z wielkością przyrostów potwierdza stwierdzenie, że różnice w reakcji świerka na te same czynniki klimatyczne zdeterminowane są ekspozycją stoku. Analizując wpływ powyższych trzech czynników klimatycznych na przyrost roczny świerka, zdecydowanie największe znaczenie ma wilgotność gleby, gdyż korelacje pomiędzy wzrostem radialnym, a wskaźnikiem intensywności suszy kształtują się na najwyższym poziomie od marca do grudnia, co za tym idzie istotne również są opady czerwca i lipca. Występuje zależność między opadami a wilgotnością, ponieważ w miesiącach, gdzie występują największe opady wzrasta również wilgotność gleby. Temperatura nie ma większego wpływu na wzrost drzew. Uwidoczniły się wyraźne różnice we wzroście drzew pomiędzy ekspozycjami stoku i powyższe stwierdzenia dotyczą głównie stoku południowego. Stok północny nie koreluje w sposób istotny statystycznie ani z temperaturą i opadami, ani też ze wskaźnikiem intensywności suszy Palmera, czynniki te mogą mieć przypadkowy wpływ na wzrost drzewa. WNIOSKI Z przeprowadzonych analiz dendroklimatycznych wynika, że na wielkość przyrostów rocznych świerka pospolitego w Pieninach główny wpływ ma wilgotność gleby oraz opady atmosferyczne występujące w czerwcu i lipcu. Temperatura nie jest głównym czynnikiem powodującym wzrost radialny świerka pospolitego w Pieninach, co ma związek w wysokością. Drzewa porastające piętro regla dolnego w Pieninach wyraźniej reagują na wilgotność gleby i opady atmosferyczne, niż na temperaturę. Wielkości przyrostów drzew porastających stok południowy zdecydowanie lepiej korelują z czynnikami klimatycznymi w porównaniu z korelacją dla drzew stoku północnego, gdzie wartości te nie są istotne statystycznie. Głównym czynnikiem wpływającym na ten fakt jest ekspozycja stoku czyli ustawienia stoku w stosunku do kierunku padania promieni słonecznych oraz kierunku wiatrów.

15 LITERATURA BEDNARZ Z., 1984: The comparsion of dendroclimatological reconstructions of Sumer temperatures from the alpsand Tatra Mountions from Dendrochronologia 2. s BEDNARZ Z., JAROSZEWICZ B., PTAK J., SZWAGRZYK J., 1999: Dendrochronology of Norway Spruce (Picea Abies (L.) Karst) in the Babia Gora National Park, Poland. Dendrochronologia 16. s BIRKENMAJER K., 1992: Przegląd problematyki geologicznej Pienińskiego Parku Narodowego. [w:] Pieniny przyroda i człowiek nr 1. s BUNTGEN U., FRANK C. D., KACZKA J. R., VERSTEG A., ZWIJACZ-KOZICA T., ESPER J., 2007: Growth responses to climate in a multi species tree ring network in the Western Carpathian Tatra Mountians, Poland and Slivakia, tree. Physiology 27. s FELIKSIK E., 1993: Teleconnection of the radisl growth of fir (Abies Alba Mill) within central Europe. Dendrochronologia 11. s FRITTS H. C., 1976, Tree rings and climate. Academic Press, London. 576 s. KACZKA R. J., BUNTGEN U., 2007: Spatial autocorrelation and growth/climate response of a high elevation spruce network along the Carpathian arc. Trace 06. s KOPROWSKI M., ZIELSKI A., 2006: Dendrochronology of Norway Spruce (Piecea Abies (L.) Karst) from two range centers in lowland Poland. Trees 20. s KONDRACKI J., Geografia Polski. Mezoregiony fizyczno-geograficzne. PWN, Warszawa. 340 s. MITCHELL T. D., JONES P. D., 2005: An improved method of constructing a database of monthly climate observations and associated high resolution grids. International Jurnal of Climatology, s. 25. SZYCHOWSKA-KRĄPIEC E., 1998: Spruce chronology from Mt Pilsko area (Żywiec Beskid Range) AD. Bull. Pol. Acad. Sc. Earth. Vol. 46, nr 2. s Dorota Betlej STUDY OF CLIMATE INFLUENCE ON TREE-RING WIDTH OF NORWAY SPRUCE (PICEA ABIES L. KARST) IN PIENINY MTS. Summary The investigation of climate/growth response of Norway spruce was condacted in Pieny Mts., Western Carpathians, Poland. Two sites, north and south exposure of Nowa Góra, 902m a.s.l. were sampled and 67 cores were collected. The raw and residual chronologies spaning respectively and , for north and south slope sites were developed. Standard procedure of dendroclimatic analyses were performed employing tree-ring width data and CRU grid 2.0 climate data of monthly mean temperature, sum of pecipitation and Palmer Drought Index (PDI). In the contrary to temperature sensitive timberline sites of Carpathians studied stands reveal significant response to precipitation and drought. Both factors is also related to the exposure of the site. The dry, south exposure site shows strong correlation to summer precipitation (CC = 0.58 for recent year May-August) and PDI (CC = 0.51 for recent year July), whereas north slope located one does not reveal any significant response to either precipitation and drought index. The analyses of chronologies and climate/growth response suggests that growth conditions of Norway spruce in Pieny Mts. strongly depend on the local character of the stand e.g. exposure.

16 Tom 9 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec Izabela JÓZEFIAK Daniel OKUPNY Koło Naukowe Młodych Geografów Geoholicy, Uniwersytet Łódzki Łódź ROZWÓJ I FORMY OSADNICTWA OLĘDERSKIEGO W ŚRODKOWYM ODCINKU DOLINY WARTY WPROWADZENIE U schyłku XVII wieku, a szczególnie w XVIII wieku, do Polski dotarła tzw. kolonizacja olęderska. Napływ ludności holenderskiej wyznania ewangelickiego spowodowany był potrzebą schronienia przed prześladowaniami religijnymi. Na obszary Polski Środkowej docierała głównie ludność niemiecka, która przejęła od osadników holenderskich sposoby melioracji obszarów podmokłych i zabagnionych. Osadnicy zajmowali się głównie uprawą roli, choć zazwyczaj zaczynali od karczowania lasów, zarośli oraz melioracji terenów podmokłych. Dzięki tym zabiegom powiększyli oni powierzchnie gruntów nadających się pod uprawę (Szulc, 1995). Sporo uwagi osadnictwu olęderskiemu w Polsce Środkowej poświęca praca J. Goldberga (1957) pt. Osadnictwo olęderskie w dawnych województwach łęczyckim i sieradzkim, która zawiera informacje na temat sposobów wkraczania kolonizacji olęderskiej na teren badań autorów. Pomimo, że badania Goldberga objęły całe dawne woj. sieradzkie to niestety nie wymienia on żadnej z poniżej zaprezentowanych miejscowości. Wspomina jedynie, że na obszarze tym powstało 11 osad olęderskich. Ważnych informacji z zakresu osadnictwa olęderskiego Polski Środkowej dostarcza także artykuł pt. Wpływ osadnictwa olęderskiego na sieć rzeczną i morfologię międzyrzecza Warty i Neru (Forysiak i in., 2004). Przedstawiono w nim zależności od specyficznych warunków środowiska przyrodniczego i tendencje w rozwoju wsi olęderskich. CEL I METODY BADAŃ Celem niniejszego artykułu jest wykazanie, że osadnictwo olęderskie wywarło znaczący wpływ na zagospodarowanie podmokłych i porozcinanych starorzeczami obszarów środkowego odcinka doliny Warty oraz na intensywność karczunku lasów, która zapewniła powiększenie areału ziemi uprawnej. Artykuł ma na celu przybliżyć strukturę osiedli i sposoby użytkowania ziemi osadników olęderskich na obszarze Polski Środkowej. Przeprowadzone prace skupiły się głównie na badaniach terenowych, podczas których podkład kartograficzny stanowiły mapy topograficzne w skali 1: , a także na wnikliwej analizie materiałów kartograficznych, zarówno współczesnych, jak też XVIII i XIX-wiecznch

17 planów osad oraz mapy Kwatermistrzostwa, na której ten typ osiedli posiada przed nazwą skrót Hol. Badania terenowe miały na celu określić jakie zmiany zaszły w układzie przestrzennym analizowanych wsi od czasu ich lokacji oraz jakie zmiany nastąpiły w środowisku przyrodniczym wskutek prawie trzystuletniej działalności człowieka. CHARAKTERYSTYKA OBSZARU BADAŃ Analizie poddano obszar środkowego odcinka doliny Warty w okolicy Uniejowa. Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym opracowanym przez J. Kondrackiego (1998) obszar badań znajduje się w południowej części Kotliny Kolskiej, będącej rozległą równiną, której rzeźba jest urozmaicona dolinami rzecznymi oraz wydmami (Krajewski, 1977; Turkowska i in., 2000). Analizowany odcinek doliny Warty zlokalizowany jest w obrębie basenu uniejowskiego, charakteryzującego się specyficznymi warunkami geologicznymi i geomorfologicznymi, które wyrażają się m.in. w płytkim zaleganiu skał mezozoicznych (np. w okolicach Balina, Spicymierza, Uniejowa czy Rożniatowa) oraz zacieraniem się różnic morfologicznych między terasami doliny a poziomami pradoliny warszawsko-berliśkiej (Petera, 2002; Forysiak, 2005). Z badań archeologicznych i historycznych wynika, że sieć rzeczna i związane z nią mokradła Kotliny Kolskiej na przestrzeni wieków uległy dużym przemianom, które spowodowane były zarówno czynnikami naturalnymi, jak i intensywną gospodarką człowieka na przestrzeni ostatnich 100 lat. Liczne odnogi Warty z występującymi między nimi mokradłami stanowiły barierę komunikacyjną. Jedynym przejściem na drugą stronę rzeki na badanym odcinku Warty był biegnący do Łęczycy przez Spicymierz i Uniejów trakt kaliski (Zajączkowski, 1976). O tym, że obszar ten był niegdyś silnie zabagniony i porozcinany odnogami rzeki Warty świadczą m.in. suche koryta rzeczne, liczne małe zbiorniki wodne czy też zabagnione starorzecza. ROZWÓJ I FORMY OSADNICTWA OLĘDERSKIEGO W DOLINIE WARTY Według J. Goldberga (1957) pierwsze osady olęderskie na obszarze dawnego woj. sieradzkiego zaczęły powstawać dopiero w latach siedemdziesiątych XVIII wieku. Zagospodarowywano przede wszystkim obszary zalesione, rzadziej bagienne i dna dolin. Zdaniem H. Szulc (1995) kolonizacja olęderska była drugim po średniowieczu istotnym okresem w planowym powstawaniu osiedli wiejskich. Kolonizacja na prawie olęderskim była na tyle znacząca, że przekształciła zastaną strukturę feudalną wsi w zupełnie nowy system gospodarki czynszowej, opartej na braku obciążeń pańszczyźnianych i dogodnej dzierżawie. Zwykle kolonie olęderskie zakładano na terenach podmokłych, nieużytkach, na skraju dolin i na obszarach intensywnie zalesionych (Szulc, 1995). Zadaniem osadników była zarówno melioracja podmokłości poprzez odwadnianie, jak i karczunek obszarów do nich należących. Nowe połacie ziemi przeznaczano na uprawę roli. Gospodarstwa olęderskie miały charakter czynszowy. Osadnicy otrzymywali wiele przywilejów wraz z nałożonymi na nich obciążeniami zawartymi w umowie. Olędrzy otrzymywali dziedziczne prawo do ziemi, osobistą wolność osadników czy prawo swobodnego wyboru sołtysa (Goldberg, 1957).

18 Wsie z zabudową rozproszoną spotykamy na terenach zasiedlanych przez osadników niemieckich, uzyskanych na drodze karczunku drzew i krzewów. Wówczas budynki stawiano w centralnej części wykarczowanych działek, łącząc zagrody lokalnymi drogami, połączonymi z większymi traktami komunikacyjnymi. Budynki lokalizowano w środku działki, która stanowiła wynik samodzielnego karczunku (Goldberg, 1957). Drugi typ osiedli olęderskich lokowany na obszarach podmokłych, orientowano w luźną rzędówkę, po jednej lub obu stronach drogi. Kolonista otrzymywał w jednym kawałku ziemie w kształcie zbliżonym do kwadratu, o układzie pasmowym pól (Dylik, 1971). Z badań terenowych i kwerendy kartograficznej wynika, że na omawianym obszarze powstało niegdyś pięć osad olęderskich (rys. 1). Mowa tu o Brzezinach (dawniej Brzezina), Czekaju, Człopkach, Leśniku i Kaczce. Wszystkie osiedla usytuowano w sąsiedztwie dużych kompleksów leśnych. Osadnikami była ludność pochodzenia niemieckiego wyznania ewangelickiego. Rys. 1. Lokalizacja wybranych wsi olęderskich na fragmencie mapy Kwatermistrzostwa Polskiego z 1843 roku (wg: Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, 1843). Fig. 1. Lokalization Hollanders settlements into excerpt from Kwaretmistrzostwo Polskie map from 1843 year (after: Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, 1843).

19 Wymieniane wyżej wsie różnicuje m.in. położenie geomorfologiczne. Zgodnie ze szkicem geomorfologicznym J. Forysiaka (2005) Brzeziny i Czekaj położone są na poziomie pradolinnym wyższym, Człopki w sąsiedztwie równiny torfowej, Kaczka w obrębie dna doliny zaś Leśnik na terasie nadzalewowej, porozcinanych korytami rzecznymi. Z pośród pięciu badanych wsi olęderskich, trzy posiadają rozproszony charakter o blokowym układzie pól. Brzeziny i Czekaj to wsie w których układ przestrzenny przypomina wieś rzędową. Zabudowę usytuowano wzdłuż drogi po jednej jej stronie zaś ziemię stanowił jeden kawałek w formie szerokiego pasa. Potwierdzeniem koncepcji tworzonych wsi olęderskich jest także rozproszenie stałej zabudowy wsi Leśnik. Zamieszczony poniżej plan z 1802 r. (Archiwum Główne Akt Dawnych AGAD, zb. kart ) prezentuje trzy osady wchodzące w skład miejscowości Leśnik-Olendry (rys. 2). Według J. Dylika (1948) wieś ta powstała pomiędzy XVII a XVIII wiekiem zajmując najprawdopodobniej grunty dotąd nie użytkowane wsi Leśnik, leżącej na zachód od głównego koryta Warty. O obecności na badanym terenie osadników niemieckich świadczy mały cmentarz niemiecki oraz dom kapłana ewangelickiego z 1813 roku (fot. 1). Przetrwałe do dziś budownictwo olęderskie cechuje się drewnianą zabudową, której dachy nadal są pokryte trzciną (Józefiak, 2008). Wskutek intensywnego rozwoju działek letniskowych dawna osada olęderska Leśnik-Olendry zatraciła swój pierwotny charakter. Rys. 2. Osady olęderskie: Leśnik, Zaspy i Placyska (źródło: Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie). Fig. 2. Hollanders settlements: Leśnik, Zaspy i Placyska (source: Archiwum Główne Akt Dawnych in Warsaw). Na obszarze dużego kompleksu leśnego oraz w sąsiedztwie mokradeł zlokalizowane są także osady Kaczka i Człopki. Rozciągająca się w ich pobliżu równina torfowa ma długość kilku kilometrów i jest największym kompleksem mokradeł w zachodniej części analizowanego obszaru.

20 Fot. 1. Dom kapłana z 1813 roku w Leśniku (fot. I. Józefiak). Photo. 1. Priest s house from 1813 year in the Leśnik. (photo. I. Józefiak). Rys. 3. Odrys wsi Brzeziny z planu z 1837 roku; źródło: Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie. Fig. 3. Map of Brzeziny village from 1837 year.; source: Archiwum Główne Akt Dawnych in Warsaw.

21 Pozostałe dwie miejscowości Brzeziny i Czekaj usytuowano na obszarze wyżej położonym, w sąsiedztwie obszarów o mniejszym zalesieniu. Obie osady powstały na dotąd niezagospodarowanych gruntach. Z mapy Kwatermistrzostwa wynika, że Brzeziny to dawna osada Brzeźnia położona na północny-wschód od Uniejowa. Opisywana miejscowość od samego początku posiadała regularny układ przestrzenny. Zabudowania osadników usytuowano przy drodze przebiegającej prostopadle do gruntów rolnych (rys. 3). WNIOSKI Osadnictwo olęderskie uwarunkowane specyfiką środowiska przyrodniczego wywarło znaczący wpływ na specyfikę układów wsi, architekturę budownictwa wiejskiego oraz spowodowało powiększanie areału rolnego Polski Środkowej. Prowadzone przez osadników karczowanie lasów i zarośli oraz melioracja terenów podmokłych doliny Warty przyczyniły się do powiększenia powierzchni gruntów użytkowanych rolniczo (fot. 2). Metody i techniki stosowane przez osadników wyprzedzały poziomem technicznym zasoby i umiejętności tutejszych rolników. Fot. 2. Użytkowana rolniczo terasa nadzalewowa w dolinie Warty (fot. D. Okupny). Photo. 2. The high terrace of Warta river valley using of agricultural (photo. D. Okupny).

22 Analiza układu przestrzennego wsi olęderskich pozwala wyróżnić dwa typy nowo lokowanych osiedli. Pierwszy typ, lokowany na obszarach podmokłych, orientowano w luźną rzędówkę, po jednej lub obu stronach drogi, zaś drugi typ osiedli olęderskich dokonywał się poprzez karczowanie lasów. Były to wsie rozproszone, z blokowym układem pól a budynki lokalizowano w środku działki, która stanowiła wynik samodzielnego karczunku (Dylik, 1971). Wprowadzony przez przybyłych osadników system ekonomiczny wywarł pozytywny wpływ na rozwój terenów Polski Środkowej. Intensyfikacja osadnictwa rolniczego, wyrażająca się w powstawaniu nowych wsi w obszarach dotąd niezagospodarowych z racji utrudnionego dostępu (duża lesistość, mokradła), spowodowała wzrost zaludnienia analizowanego obszaru. Na specyfikę wsi olęderskich składają się głównie budownictwo, układ przestrzenny i lokalizacja. Często świadectwem obecności osadników niemieckich jest istnienie w pobliżu wsi cmentarzy niemieckich, tak jak w przypadku wsi Kaczka i Leśnik. Jednakże intensywny rozwój osadnictwa letniskowego spowodował, że współcześnie część opisywanych osad zatraciła swój pierwotny charakter. Serdeczne wyrazy wdzięczności autorzy artykułu kierują pod adresem dr Jacka Forysiaka za udzielenie życzliwych uwag, które wzbogaciły treść niniejszej publikacji. LITERATURA DYLIK J., 1948: Rozwój osadnictwa w okolicach Łodzi. Acta Geographica Lodziensa, nr 2. DYLIK J., 1971: Województwo ze stolicą bez antenatów. ŁTN, Łódź. FORYSIAK J., KULESZA M., TWARDY J., 2004: Wpływ osadnictwa olęderskiego na sieć rzeczną i morfologię międzyrzecza Warty i Neru. [w:] Zapis działalności człowieka w środowisku przyrodniczym, III Warsztaty Terenowe, Warszawa. FORYSIAK J., 2005: Rozwój doliny Warty między Burzeninem i Dobrowem po zlodowaceniu warty. Acta Geographica Lodziensa, nr 90. GOLDBERG J., 1957: Osadnictwo olęderskie w dawnym województwie łęczyckim i sieradzkim. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego, ser. I, z. 5. JÓZEFIAK I., 2008: Rozwój i formy osadnictwa w dolinie Warty na odcinku od miasta Warty do ujścia Neru. Katedra Geografii Politycznej i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Łódzkiego (maszynopis pracy magisterskiej). KONDRACKI J., 1998: Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. KRAJEWSKI K., 1977: Późnovistuliańskie i holoceńskie procesy wydmotwórcze w pradolinie warszawsko-berlińskiej w widłach Warty i Neru. Acta Geographica Lodziensa, nr 39. PETERA J., 2002: Vistuliańskie osady dolinne w basenie uniejowskim i ich wymowa paleogeograficzna. Acta Geographica Lodziensa, nr 88. SZULC H., 1995: Morfogeneza osiedli wiejskich w Polsce. Prace Geograficzne IGiPZ PAN, nr 163. Warszawa. TOPOGRAFICZNA KARTA KRÓLESTWA POLSKIEGO w skali 1: r. Kwatermistrzostwo Generalne Wojska Polskiego. TURKOWSKA K., PETERA J., FORYSIAK J., MIOTK-SZPIGANOWICZ G., 2000: Morfogeneza powierzchni Kotliny Kolskiej w okolicach Koźmina. Acta Geographica Lodziensa, nr 78. ZAJĄCZKOWSKI S., 1976: O przejściach przez Błota Łęczyckie [w:] A. Galos, J. Janczak (red.): Ziemia i ludzie dawnej Polski. PWTN, Wrocław.

23 Izabela Józefiak, Daniel Okupny DEVELOPMENT AND FORMS OF HOLLANDERS SETTLEMENTS IN THE MIDDLE PART OF THE WARTA RIVER VALLEY Summary The Hollanders settlements was a settlements movement, which in the Uniejów region took place during XVIII century. The middle part of the Warta river valley was colonised by settlers of German origin. Thereupon carving forests and drainage wetlands established villages: Brzeziny, Czekaj, Człopki, Kaczka and Leśnik (Fig. 1). Special attention should be paid to Leśnik (Fig. 2) with unique Priest s house from 1813 year (Photo. 1) and Brzeziny (Fig. 3). Hollanders settlements explicitly influenced village architecture and natural environment in the Warta river valley. It was a main factor in the employment increase and extend arable land in the Central Poland (Photo. 2).

24 Tom 9 Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec Agnieszka KŁOSOK Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ Sosnowiec INTENSYFIKACJA ZJAWISK OSUWISKOWYCH U SCHYŁKU GLACJAŁU I W HOLOCENIE NA TERENIE BESKIDU ŚLĄSKIEGO I ŻYWIECKIEGO WPROWADZENIE Karpaty fliszowe, w tym Beskid Śląski oraz Żywiecki są obszarem szczególnie sprzyjającym powstawaniu procesów osuwiskowych. Decydują o tym nakładające się na siebie czynniki przyrodnicze i antropogeniczne. Jednymi z głównych przyczyn determinujących występowanie osuwisk są budowa geologiczna, a szczególnie wychodnie naprzemianległych piaskowców, łupków i iłów oraz klimat. Oba czynniki w głównej mierze decydują o rozwoju, intensywności, typie i przebiegu procesów osuwiskowych. Relacja pomiędzy wzmożeniem procesów stokowych a warunkami klimatycznymi zauważalna była zarówno w przeszłości, jak i współcześnie (Starkel, 1977). Przez analogię do obecnie panujących warunków klimatycznych i natężenia procesów osuwiskowych określa się optymalne warunki geologiczne i morfologiczne aktywizacji tych procesów w przeszłości. Przyjęto, iż najbardziej dogodne warunki rozwoju i intensyfikacji procesów osuwiskowych należy wiązać ze schyłkiem glacjału i wilgotnymi fazami holocenu. Natomiast określenie skali zjawisk w tych fazach jest niezwykle trudne, ponieważ większość śladów aktywności została zatarta poprzez różnorodne procesy erozyjne, denudacyjne i ruchy potomne osuwisk młodszych. Rekonstrukcja ich przebiegu oraz prawdopodobnego rozwoju jest dokumentowana we współczesnych osadach i formach na stokach i w dolinach rzecznych (Alexandrowicz, 1996; Margielewski, 2006). Określenie dokładnego wieku inicjacji procesów osuwiskowych jest możliwe w różnorodny sposób. Sekwencja dawnych zjawisk osuwiskowych bywa określana w wyniku bezpośrednich obserwacji, analizy glebowej, szczegółowej interpretacji zdjęć lotniczych itp. Podstawą do określenia wieku formy jest dokładna analiza kolejności występujących zjawisk oraz porównanie ich z terenem sąsiadującym nie objętym procesami osuwiskowymi. METODY USTALANIA WIEKU OSUWISK W celu ustalenia wieku osuwisk (rys. 1) oraz faz intensyfikacji tych procesów używa się metod: geologiczno-morfologicznej, palynologicznej, datowań radiowęglowych, mala-

25 kologicznej, lichenometrycznej, a ostatnio dendrogeomorfologicznej (Bajgier, 1992). Dokładny wiek osuwisk można także określić na podstawie przekazów historycznych oraz opisów zawartych w kronikach i archiwach. Obserwacje terenowe oraz interpretacja zdjęć lotniczych pozwalają na zidentyfikowanie młodych ruchów w obrębie starych form, a tym samym pozwalają ustalić prawdopodobne etapy ewolucji osuwiska (Ziętara i in., 1990). Rys. 1. Schemat rozmieszczenia szczątków organicznych oraz osadów do datowania w obrębie osuwiska (wg: Alexandrowicz, 1996; zmienione): 1 rozpadlina ponad krawędzią niszy osuwiskowej, 2 zagłębienie w niszy osuwiskowej, 3 zagłębienie bezodpływowe, 4 jeziorko zaporowe, 5 strefa dystalna jeziorka zaporowego, 6 fragmenty drewna, 7 nagromadzenie szczątków organicznych w koluwium, 8 wychodnie skalne, 9 drzewa porastające osuwisko. Fig. 1. Distribution of organic remains and sediments within a landslide using for dating (after: Alexandrowicz, 1996; changed): 1 trenche above the head scarp, 2 depression within the niche, 3 depression within colluvial masses, 4 dammed lake, 5 distal part of dammed lake, 6 fragments of woods, 7 organic remains covered with colluvium, 8 rocky outcrops, 9 trees grown a landslide. Cechą charakterystyczną osuwisk Beskidu Śląskiego i Żywieckiego jest wieloetapowość ich powstania. Wiele form koluwialnych znajduje się również w różnych stadiach rozwojowych. Określenie wieku formy jest możliwe wtedy, gdy po osunięciu się materiału skalnego na jego powierzchni (w niszy oraz koluwiach) wytworzyły się zagłębienia bezod-

26 pływowe, przeważnie małe zbiorniki wodne. Takie zagłębienia zostały zasypane materiałem mineralnym lub organicznym, tworząc młaki a później chwilowe torfowiska. Wraz z upływem czasu mogą być poddawane naprzemiennie procesowi ekspansji roślinnej lub wysuszaniu (Alexandrowicz, 1996). Powyżej krawędzi niszy osuwiskowej tworzą się charakterystyczne rowy rozpadlinowe o stromych ścianach skalnych. Dna rozpadlin mogą również stanowić pułapki sedymentacyjne w postaci materiału mineralnego lub organicznego (Alexandrowicz, 1996). Ściany rowu rozpadlinowego oraz dużych rozmiarów materiał skalny (rumosz skalny) zawarty w koluwiach osuwiska może być datowany przy użyciu metody lichenometrycznej (fot. 1) (Bajgier, 1992). Na terenie Beskidu Śląskiego brak jest współczesnych okresowych zbiorników wodnych powstałych w obrębie osuwiska (Bajgier, 1992). W Beskidzie Żywieckim na osuwiskach występuje kilkanaście zagłębień wewnątrzosuwiskowych, gdzie na szeroką skalę rozwinęły się procesy torfowienia oraz sedymentacji materiału organicznego. Inne formy występujące na omawianym terenie prawdopodobnie uległy zarośnięciu przez roślinność oraz zasypaniu przez materiał skalny i zwietrzelinę. Badania takie również są możliwe w rowach rozpadlinowych oraz w miejscach nisz osuwiskowych za pomocą metody odkrywkowej (Alexandrowicz, 1985; Bajgier, ). Fot. 1. Tylna ściana osuwiska na północnym stoku Babiej Góry porośnięta przez porosty Rhizocarpon wykorzystywane do datowania lichenometrycznego (fot. A. Kłosok, 2005). Photo. 1. The back wall of landslide on the northern slope of Babia Góra overgrown with Rhizocarpon and used for dating by lichenometry (photo. A. Kłosok, 2005).

27 ZJAWISKA OSUWISKOWE NA TERENIE BESKIDU ŚLĄSKIEGO I ŻYWIECKIEGO W czasie ostatniego ochłodzenia plejstoceńskiego Beskidy Śląski i Żywiecki cechowały się występowaniem wiecznej zmarzliny. Uniemożliwiała ona głębszą infiltrację wód roztopowych w głąb masywu skalnego. Przeważającą rolę w tym okresie odgrywały procesy soliflukcyjne oraz wietrzenie mrozowe, które doprowadziły do powstania rumowisk skalnych. Najbardziej widoczne rumowiska skalne istnieją obecnie na stokach Babiej Góry powyżej górnej granicy lasu. W glacjale, na większości terenu Polski południowej, w tym Beskidach Śląskim i Żywieckim, panował jeszcze klimat peryglacjalny. Okres glacjalny cechował się także brakiem dogodnych warunków do występowania osuwisk. Prawdopodobnie sprzyjające warunki do rozwoju tych form mogły istnieć w ciepłych i wilgotnych fazach plejstocenu (interglacjałach), w okresach degradacji i zanikania wiecznej zmarzliny. Dlatego sprzyjające momenty ożywienia procesów stokowych można wiązać z fazami zwilgocenia klimatu (Alexandrowicz, 1996; Margielewski, 2006). Pierwsza wyraźna faza intensyfikacji procesów osuwiskowych przypadła na schyłek plejstocenu i początek holocenu ( lat BP) czyli okres młodszego dryasu i preborealny. Związana była ze stopniową degradacją wiecznej zmarzliny, sukcesywnym zanikaniem klimatu peryglacjalnego oraz przejściem w bardziej umiarkowany klimat. Związane było to z ożywieniem opadów atmosferycznych sprzyjających silnemu nawodnieniu podłoża skalnego. Klimat peryglacjalny występował w tym czasie w północnej Polsce. Natomiast Beskidy Śląski i Żywiecki, w szczególności stoki o ekspozycji południowej, charakteryzowały się ociepleniem klimatu związanym z ustępowaniem lądolodu skandynawskiego i przejściem w bardziej umiarkowany klimat. Oznaki i formy powstałe na stokach u schyłku glacjału zostały prawdopodobnie całkowicie zatarte na terenie Beskidu Śląskiego (Starkel, 1960; Alexandrowicz, 1996). Potwierdzeniem tego w Beskidzie Śląskim jest brak pokryw soliflukcyjnych w obrębie osuwisk oraz w obniżeniach wewnątrzosuwiskowych (Bajgier, ). Natomiast Beskid Żywiecki ze względu na swoje warunki mikroklimatyczne oraz wyższą wysokość względną cechuje się występowaniem późnoglacjalnych lub wczesnoholoceńskich procesów osuwiskowych i rumowiskowych na stokach. Deformacje osuwiskowe występujące na stokach Babiej Góry oraz Pilska, są silnie przeobrażone przez procesy krioniwalne oraz wtórne obrywy. Według najnowszych badań, klify mrozowe występujące na stokach Babiej Góry datowane są na schyłek vistulianu (w allerődzie). Świadczy to o ich glacjalnym bądź wczesnoholeceńskim pochodzeniu (Jakubowski, 1974). W początkach holocenu rozwinęły się intensywne procesy erozyjne dokumentowane w rozcięciach młodoplejstoceńskich pokryw akumulacji rzecznej. W tym czasie rzeki: Żylica, Wisła, Soła, Koszarawa rozcięły plejstoceńskie poziomy erozyjno-denudacyjne, zwiększyło to nachylenie stoków i nastąpiła intensyfikacja procesów osuwiskowych. Na terenie Karpat, a zarazem w Beskidzie Śląskim i Żywieckim, następował stopniowy rozwój roślinności drzewiastej głównie sosny, świerka, jodły oraz roślinności zielnej (Ralska-Jasiewiczowa, 1972; Margielewski, 2006). Jednakże brak zwartej pokrywy roślinnej ułatwił także intensyfikację procesów erozyjnych i denudacyjnych na stokach (Starkel, 1960; Alexandrowicz, 1996). Faza wczesnoholoceńskiej intensyfikacji zjawisk osuwiskowych jest udokumentowana dzięki analizie węgla 14 C oraz analizom malakologicznym (Margielewski, 2006).

28 Kolejna faza intensyfikacji procesów osuwiskowych jest związana z wystąpieniem tzw. postglacjalnego optimum klimatycznego okresu atlantyckiego ( lat BP). Był to okres największej aktywizacji procesów morfogenetycznych w Beskidzie Śląskim i Żywieckim. Wzrost średniej temperatury powietrza (o 1,5-2 o C), wilgotności oraz opadów doprowadził do intensywnego obiegu wody w pokrywach skalnych i podwyższenia stanów wody w rzekach. Wzrost poziomu wody w rzekach doprowadził do powstania głębszych wcięć erozyjnych w zboczach dolin rzecznych oraz zwiększenie nachylenia stoków. Szczególnie wzmożoną aktywność procesów osuwiskowych do 5500 lat BP zaobserwowano w dolinie górnej Wisły i Soły. Brak zwartej pokrywy leśnej oraz silne nawodnienie podłoża przyczynił się do rozwoju głębokich osuwisk skalnych (Starkel, 1960). Współczesne badania koluwiów czwartorzędowych wskazują, iż najwięcej osuwisk powstało w okresie atlantyckim. Faza ta w głównej mierze udokumentowana jest za pomocą badań radiowęglowych oraz analizy palynologicznej (Margielewski, 2006). Sprzyjające warunki rozwoju procesów osuwiskowych istniały także w wilgotnej fazie holocenu okresie subatlantyckim (2400 lat BP do dzisiaj). Określana jest także fazą antropogeniczną morfogenezy holoceńskiej. Wyrażona została również wyraźnym wzrostem wilgotności i opadów, szczególnie latem. Zaznaczyła się ponownie wzmożoną aktywnością rzek: Żylicy, Wisły, Soły i Koszarawy. Cyklicznie pojawiające się gwałtowne powodzie doprowadziły do gruntownych zaburzeń stateczności stoków oraz zboczy dolin rzecznych. Obecne badania osuwisk wskazują, iż większość form będących w przygotowawczym, głównym oraz wtórnym stadium rozwoju, zlokalizowanych w Beskidach przetrwały w bardzo dobrym, niezmienionym stanie. W subatlantyku młodszym nastąpiło wzmożone wycinanie lasów przez człowieka, co doprowadziło do zwiększenia erozji gleb i olbrzymiego wzrostu procesów osuwiskowych na stokach. Głębokie osuwiska skalne powstałe w okresie atlantyckim uległy powtórnemu przeobrażeniu w wyniku bezpośredniej działalności człowieka (Starkel, 1960; Jakubowski, 1974). Częstotliwość modelowania stoków przez osuwiska jest bardzo różna. W ostatnim tysiącleciu fazy subatlantyckiej, określanej jako osobna faza, można wyróżnić dwa wyraźne okresy wzmożonej aktywności tych procesów (Margielewski, 2006). Pierwszy to współczesność licząca sobie ostatnie lat oraz zaistniała w niej mała epoka lodowa. Oba okresy związane są z wyraźną fluktuacją klimatu holocenu. Bardzo często utożsamiane są z okresami różnic w wysokości opadów, głównie rozlewnych deszczów powodujących powodzie. Analizując powstanie osuwisk datowanych na ostatnie tysiąclecie subatlantyku zauważyć można pewną zbieżność ich powstania bądź odmładzania, z długotrwałymi opadami rozlewnymi występującymi w Beskidzie Śląskim i na terenie Beskidu Żywieckiego. Mała epoka lodowa odznaczała się wyraźnymi wahaniami termicznymi klimatu i opadów. Konsekwencją tego zjawiska było odmłodzenie wieku osuwisk wczesnoholoceńskich. W okresie współczesnym, mimo trwającej nadal zmienności klimatu, ogromną role odegrał człowiek oraz jego nieprzemyślane działanie. Obecnie najbardziej optymalne warunki rozwoju przemieszczeń grawitacyjnych występują w okresie letnim (czerwiec, lipiec, sierpień) cechującym się wydatnym nasileniem opadów atmosferycznych. Masyw Beskidów Żywieckiego i Śląskiego charakteryzuje się wysokimi rocznymi opadami, napływającymi głównie z zachodu i północnego-zachodu. Decyduje o tym w głównej mierze nie tyle sumaryczna ilość opadu, ale natężenie, rozkład i jakość opadu. Fakt ten ma niezwykle istotne znaczenie, bowiem wskazuje na rozprzestrzenienie i intensyfikację procesów osuwiskowych na stokach (Jakubowski, 1974; Alexandrowicz, 1996). Wskaźnikiem periodyczności osuwisk jest powtarzalność okresów o wzmożonych opadach atmosferycznych, w szczególności deszczów