Wytwarzanie kwasu siarkowego(vi) z siarki 311[31].Z5.02

Transkrypt

1 MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ Urszula Wulkiewicz Wytwarzanie kwasu siarkowego(vi) z siarki 311[31].Z5.02 Poradnik dla ucznia Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Badawczy Radom 2006

2 Recenzenci: mgr inż. Halina Bielecka dr Jacek Górski Opracowanie redakcyjne: mgr inż. Małgorzata Urbanowicz Konsultacja: dr inż. Bożena Zając Korekta: Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 311[31].Z5.02 Wytwarzanie kwasu siarkowego(vi) z siarki zawarte w modułowym programie nauczania dla zawodu technik technologii chemicznej 311[31]. Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Badawczy, Radom

3 SPIS TREŚCI 1. Wprowadzenie 3 2. Wymagania wstępne 5 3. Cele kształcenia 6 4. Materiał nauczania Zastosowanie kwasu siarkowego(vi). Siarka odzyskiwana jako surowiec w wytwórniach kwasu siarkowego(vi) Materiał nauczania Pytania sprawdzające Ćwiczenia Sprawdzian postępów Instalacja spalania ciekłej siarki w piecu wtryskowym zintegrowanym z kotłem parowym Materiał nauczania Pytania sprawdzające Ćwiczenia Sprawdzian postępów 4.3. Masa wanadowa jako kontakt w procesie utleniania SO 2. Stopień przemiany SO 2 do SO 3. Interpretacja przebiegu utleniania SO 2 do SO 3 na wykresie ε = f(t) Materiał nauczania Pytania sprawdzające Ćwiczenia Sprawdzian postępów 4.4. Węzeł kontaktowy w instalacjach wytwarzających kwas siarkowy(vi) z siarki Materiał nauczania Pytania sprawdzające Ćwiczenia Sprawdzian postępów 4.5. Metoda absorpcji. Schemat ideowy. Problem emisji nieprzereagowanego SO 2 do atmosfery Materiał nauczania Pytania sprawdzające Ćwiczenia Sprawdzian postępów 5. Sprawdzian osiągnięć Literatura

4 1. WPROWADZENIE Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o: surowcach do produkcji kwasu siarkowego(vi), metodach pozyskiwania siarki odzyskiwanej, wytwarzaniu kwasu siarkowego(vi) z siarki, zastosowaniu kwasu siarkowego(vi), ochronie środowiska przed emisją tlenku siarki(iv) do atmosfery. W poradniku zamieszczono: 1. Wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiedzy, które powinieneś mieć opanowane, aby przystąpić do realizacji tej jednostki modułowej. 2. Cele kształcenia, które powinieneś osiągnąć w wyniku procesu kształcenia. 3. Materiał nauczania (rozdział 4), który umożliwi Ci samodzielne przygotowanie się do wykonania ćwiczeń i zaliczenia sprawdzianów. Obejmuje on wiadomości, pytania sprawdzające, ćwiczenia, sprawdzian postępów. 4. Sprawdzian osiągnięć umożliwi Ci sprawdzenie Twoich umiejętności ukształtowanych podczas realizacji tej jednostki modułowej. 5. Literaturę. Bezpieczeństwo i higiena pracy W czasie pobytu w zakładzie przemysłowym, w sterowniach i na terenie instalacji przemysłowych musisz przestrzegać regulaminów, przepisów bhp i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpożarowych, wynikających z rodzaju wykonywanych prac. Przepisy te poznasz podczas trwania nauki. 3

5 311[31].Z5 Technologia wytwarzania półproduktów i produktów nieorganicznych 311[31].Z5.01 Wytwarzanie siarki odzyskiwanej z siarkowodoru 311[31].Z5.04 Wytwarzanie amoniaku, kwasu azotowego (V) i nawozów azotowych 311[31].Z5.05 Wytwarzanie sody kalcynowanej 311[31].Z5.06 Wytwarzanie chloru i wodorotlenku sodu metodą elektrolizy przeponowej 311[31].Z5.02 Wytwarzanie kwasu siarkowego(vi) z siarki 311[31].Z5.03 Wytwarzanie kwasu fosforowego(v) oraz nawozów fosforowych i wieloskładnikowych Schemat układu jednostek modułowych 4

6 2. WYMAGANIA WSTĘPNE Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć: korzystać z różnych źródeł informacji, korzystać z literatury technicznej: katalogi handlowe, opisy technologiczne, czytać tekst ze zrozumieniem, posługiwać się poprawną nomenklaturą i symboliką chemiczną, stosować podstawy kinetyki układów heterogenicznych, wyjaśniać pojęcia: szybkość reakcji, rząd reakcji, równanie kinetyczne, stan i stała równowagi, energia aktywacji, katalizator, aktywator, nośnik, strefa kinetyczna i dyfuzyjna, zatrucia katalizatora, interpretować równania reakcji z uwzględnieniem efektów energetycznych, zastosować prawo działania mas, regułę przekory, wykonywać obliczenia chemiczne, rozróżniać operacje jednostkowe, objaśniać budowę aparatów, podawać przykłady zastosowań zasad technologicznych i ich interpretację, czytać schematy ideowe, uproszczone schematy technologiczne, konstruować schematy ideowe, stosować technikę komputerową w sporządzaniu schematów ideowych. 5

7 3. CELE KSZTAŁCENIA W wyniku realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć: określić rolę siarki odzyskiwanej jako surowca w wytwórniach kwasu siarkowego(vi), scharakteryzować budowę pieca wtryskowego do spalania ciekłej siarki z wbudowanym kotłem parowym, porównać budowę pieca wtryskowego z piecem Clausa, wyjaśnić pojęcie stopnia przemiany SO 2 do SO 3, określić skład wanadowej masy kontaktowej, zinterpretować przebieg krzywej schodkowej na wykresie zależności stopnia przemiany SO 2 do SO 3 od temperatury, wyjaśnić na schemacie pracę węzła kontaktowego wytwórni kwasu siarkowego(vi), wyjaśnić na uproszczonym schemacie technologicznym specyfikę absorpcji SO 3, zinterpretować metodę podwójnej absorpcji na schemacie ideowym, określić wpływ emisji SO 3 do atmosfery na środowisko, określić zastosowanie kwasu siarkowego(vi), zastosować zasady bhp, ochrony przeciwpożarowej oraz ochrony środowiska, obowiązujące na stanowiskach pracy. 6

8 4. MATERIAŁ NAUCZANIA 4.1. Zastosowanie kwasu siarkowego(vi). Siarka odzyskiwana jako surowiec w wytwórniach kwasu siarkowego(vi) Materiał nauczania Kwas siarkowy(vi) jest kluczowym surowcem przemysłu chemicznego. Bezwodny kwas siarkowy(vi) (monohydrat) jest cieczą bezbarwną, oleistą i miesza się z wodą w każdym stosunku wydzielając duże ilości ciepła. Roztwór zawierający rozpuszczony tlenek siarki(vi) w monohydracie nosi nazwę oleum. W przemyśle otrzymuje się stężony około 98% H 2 SO 4. Stężony kwas siarkowy(vi) posiada właściwości: żrące i powoduje poważne oparzenia, silnie higroskopijne i powoduje zwęglenie substancji organicznych, dobrze chłonie wodę, utleniające, reaguje z większością metali i niektórymi niemetalami. Nie reaguje jednak ze stalą, dlatego stężony kwas można transportować w stalowych cysternach. W Polsce produkuje się około dwóch milionów ton kwasu siarkowego(vi). Zakłady produkujące kwas siarkowy (VI) znajdują się między innymi w Policach, Toruniu i Tarnowie. Kwas siarkowy(vi) ma szerokie zastosowanie. We wszystkich niemal gałęziach przemysłu stosuje się go w większych lub mniejszych ilościach. Znajduje on zastosowanie w produkcji: nawozów sztucznych: superfosfatu, siarczanu(vi) amonu, kwasów: fosforowego(v), HF aq, HCl aq, mrówkowego, materiałów wybuchowych, soli siarczanów(vi), na przykład glinu, cynku, miedzi, tworzyw sztucznych, środków ochrony roślin, gumy, papieru, sztucznego jedwabiu, środków piorących. Kwas siarkowy(vi) stosuje się także do oczyszczania pewnych frakcji ropy naftowej ze związków siarki i węglowodorów nienasyconych. Oleum i stężony kwas siarkowy(vi) służy do otrzymywania związków organicznych, na przykład sulfonowych stosowanych jako półprodukty w przemyśle farmaceutycznym, barwników oraz produkcji wymieniaczy jonowych. Duże ilości kwasu siarkowego(vi) zużywa się również w hutnictwie żelaza i innych metali oraz do produkcji elektrolitu stosowanego w akumulatorach ołowiowych. Surowcami do produkcji kwasu siarkowego(vi) mogą być: siarka rodzima, siarczkowe rudy metali nieżelaznych, siarkowodór, związki zawierające siarkę (piryty, kwasy odpadowe pochodzące z różnych procesów technologicznych), siarka odzyskiwana. 7

9 W Polsce kwas siarkowy(vi) otrzymuje się głównie z siarki. Siarka występuje w przyrodzie w stanie wolnym, w pokładach siarki rodzimej, jak też pod postacią licznych minerałów. Złoża siarki rodzimej występują w Polsce w okolicy Tarnobrzega. Siarka w stanie wolnym tworzy cząsteczki ośmioatomowe, więc jest ciałem stałym o niezbyt wysokiej temperaturze topnienia. Obecnie na świecie do produkcji kwasu siarkowego(vi) coraz częściej stosuje się siarkę odzyskiwaną. Źródłem siarki odzyskiwanej jest : zasiarczona ropa naftowa, zasiarczony gaz ziemny, spaliny z elektrociepłowni zawierające tlenek siarki(iv), gazy prażalnicze powstałe podczas prażenia siarczków niektórych metali. Stosowany do celów opałowych i przemysłowych gaz ziemny nie może zawierać siarkowodoru. Zatem zachodzi konieczność odsiarczania takiego gazu. Niektóre złoża gazu ziemnego są bardzo zasiarczone. Siarkowodór z gazu ziemnego usuwa się metodą absorpcyjną. Po odsiarczeniu gazów uzyskuje się dwa surowce: gaz ziemny odsiarczony i gaz bogaty w siarkowodór. Gaz bogaty w siarkowodór stanowi surowiec do instalacji Clausa. Również złoża ropy naftowej zawierają duże ilości związków siarki. Podczas przeróbki takiej ropy powstają zasiarczone gazy rafineryjne z różnych instalacji, na przykład z hydroodsiarczania oleju napędowego. Instalacje hydroodsiarczania współpracują z instalacją reformingu. Wodór otrzymywany z instalacji reformingu stosuje się do odsiarczania zasiarczonego oleju. Produktem ubocznym jest gaz zawierający około 30% H 2 S. Gaz ten po zasileniu gazem zasiarczonym z DRW i krakingu kieruje się do instalacji odsiarczania MEA. W instalacji tej zachodzi absorpcja siarkowodoru w wodnym roztworze monoetanoloaminy (MEA) i desorpcja powstałego siarczku monoetanoloaminy. Stężenie siarkowodoru w gazie zwiększa się do około 80%. Gaz bogaty w siarkowodór kieruje się do instalacji Clausa, w której zachodzi proces utlenienia siarkowodoru do siarki rysunek 1. Rys. 1. Współpraca instalacji hydroodsiarczania z instalacją Causa [2] Zatem związki siarki zawarte w oleju napędowym zostają usunięte i utlenione do siarki o dużej czystości stanowiącej surowiec do produkcji kwasu siarkowego(vi). Siarka odzyskiwana to czysta siarka otrzymywana z gazów zawierających duże ilości siarkowodoru. Produkcja siarki regenerowanej (odzyskiwanej) wynosi około 30 milionów ton rocznie co stanowi około 25% światowej produkcji siarki. 8

10 Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jakie jest zastosowanie kwasu siarkowego(vi)? 2. Jakie gazy są wykorzystywane do produkcji siarki odzyskiwanej? 3. W jakiej instalacji można otrzymać siarkę odzyskiwaną? Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Przedstaw znaczenie procesów odsiarczania gazów przemysłowych. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) zapoznać się z materiałem nauczania (4.1.1), 2) wskazać źródła siarkowodoru, 3) wskazać produkty odsiarczania gazów przemysłowych, 4) wskazać sposób uzyskiwania siarki z siarkowodoru, 5) określić rolę procesów odsiarczania dla środowiska, 6) określić znaczenie siarki odzyskiwanej jako surowca w wytwórniach kwasu siarkowego (VI). Wyposażenie stanowiska pracy: materiał nauczania (4.1.1). Ćwiczenie 2 Przedstaw wykorzystanie kwasu siarkowego(vi). Sposób wykonania ćwiczenia: Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) wskazać kierunki zastosowania kwasu siarkowego(vi), 2) podać przykłady wykorzystania kwasu siarkowego(vi) w różnych gałęziach przemysłu jako: surowca, katalizatora, czynnika osuszającego, czynnika oczyszczającego produkty naftowe. Wyposażenie stanowiska pracy: materiał nauczania (4.1.1), stanowisko komputerowe z dostępem do Internetu. 9

11 Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) podać zastosowanie kwasu siarkowego(vi)? 2) podać rodzaj surowców wykorzystywanych do otrzymywania siarki odzyskiwanej? 3) omówić znaczenie siarki odzyskiwanej w procesie wytwarzania kwasu siarkowego(vi)? 4) określić wpływ procesów odsiarczania na środowisko naturalne? 10

12 4.2. Instalacja spalania ciekłej siarki w piecu wtryskowym, zintegrowanym z kotłem parowym Materiał nauczania Najlepszym surowcem do produkcji kwasu siarkowego(vi) jest siarka. Proces wytwarzania kwasu siarkowego(vi) przy użyciu siarki jako surowca można podzielić na trzy etapy: wytwarzania tlenku siarki (IV), utleniania tlenku siarki (IV) do tlenku siarki(vi), przemiany tlenku siarki (VI) w kwas siarkowy(vi). Spalanie siarki w powietrzu obrazuje równanie reakcji: S + O 2 + 3,76 N 2 SO 2 + 3,76 N 2 H = -297 kj /mol Spalanie siarki prowadzi się w nadmiarze powietrza tak, aby stężenie tlenku siarki(iv) wynosiło od 9,5 10,5% i siarka całkowicie przereagowała z tlenem. Siarkę spala się w piecu wtryskowym lub cyklonowym. Reakcja spalania siarki jest silnie egzotermiczna. Schemat pieca do spalania siarki pokazany jest na rysunku 4. Rys. 4. Piec do spalania siarki; 1 ścianka i wykładzina pieca, 2 rozpylacz, 3 komora dotleniająca. [1] Wtryskowy piec ma kształt walca. Wykonany jest z blachy stalowej, wyłożony wewnątrz grubą warstwą z cegły ognioodpornej i kwasoodpornej [1]. Do komory spalania wprowadza się ciekłą siarkę oraz oczyszczone powietrze pod ciśnieniem 0,5 0,6 MPa. Schemat instalacji do spalania ciekłej siarki w piecu wtryskowym przedstawia rysunek 5. Rys. 5. Schemat instalacji do spalania siarki w piecu wtryskowym: 1 topielnik, 2 pompa zanurzeniowa, 3 filtr, 4 zbiornik siarki ciekłej, 5 dmuchawa powietrza, 6 piec wtryskowy, 7 kocioł. [3] 11

13 Siarkę ogrzaną parą wodną (przeponowo) z topielnika 1 przesyła się pompą zanurzeniową przez filtr 3 i ogrzany zbiornik 4 do dyszy pieca wtryskowego 6. Powietrze pod ciśnieniem 0,5 0,6 MPa, wstępnie oczyszczone z zanieczyszczeń i osuszone w wieży zraszanej kwasem siarkowym(vi), kierowane jest przez łopatki kierujące tak, aby wpadło do komory pieca ruchem wirowym. Rozpylona siarka spala się w piecu w temperaturze około 1100 o C, przy czym przegrody zamontowane w piecu ułatwiają wymieszanie gazów (zasada najlepszego wykorzystania różnic potencjałów). W kotle 7 zamontowane są rury wypełnione wodą zmiękczoną, które odbierają ciepło reakcji wykorzystywane do wytwarzania pary (zasada najlepszego wykorzystania energii). Ochłodzony do temperatury około 500 o C gaz, zawierający tlenek siarki(iv) odprowadza się do dalszej produkcji. Rola kotła 7 jest ogromna, gdyż pozwala wytworzyć duże ilości pary, umożliwiającej pokrycie zapotrzebowania na energię w zakładzie. Nowszy i efektywniejszy proces spalania siarki odbywa się w piecach cyklonowych. Mieszaninę powietrza i ciekłej siarki wprowadza się stycznie do obwodu pieca, w wyniku czego powstaje wir, który przyśpiesza wymieszanie. Rozmiary pieców cyklonowych są mniejsze niż wtryskowych. Powietrze doprowadza się między płaszcz stalowy a wymurówkę, ogrzewa się przed procesem spalania, czego efektem jest zwiększenie szybkości reakcji. Otrzymany gaz zawiera około 12% tlenku siarki(iv) Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jakie rodzaje pieców stosowane są do spalania siarki? 2. Jak zbudowany jest wtryskowy piec do spalania siarki? 3. Jak zbudowany jest piec cyklonowy do spalania siarki? 4. Jakie zasady technologiczne są wykorzystywane w procesie spalania siarki w piecu wtryskowym? Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Scharakteryzuj budowę i zasadę działania pieca wtryskowego do spalania ciekłej siarki z wbudowanym kotłem parowym. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) zapoznać się z materiałem nauczania (4.2.1), 2) scharakteryzować budowę pieca z wbudowanym kotłem parowym, 3) wyjaśnić zasadę działania pieca, 4) podać przykłady zastosowania zasad technologicznych w procesie spalania siarki, 5) porównać budowę i zasadę działania pieca cyklonowego i wtryskowego. Wyposażenie stanowiska pracy: materiał nauczania (4.2.1), schemat pieca wtryskowego i cyklonowego. 12

14 Ćwiczenie 2 Porównaj budowę pieca wtryskowego z piecem Clausa. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) scharakteryzować budowę pieca Clausa, 2) określić różnice w budowie pieca wtryskowego i pieca Clausa. Wyposażenie stanowiska pracy: materiał nauczania(4.2.1), schemat pieca wtryskowego i Clausa Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) scharakteryzować budowę pieca wtryskowego? 2) wyjaśnić pracę pieca wtryskowego? 3) wskazać wykorzystanie zasad technologicznych w procesie spalania siarki? 4) określić różnicę w budowie pieca wtryskowego i pieca Clausa? 13

15 4.3. Masa wanadowa jako kontakt w procesie utlenienia SO 2 Stopień przemiany SO 2 do SO 3. Interpretacja przebiegu utleniania SO 2 do SO 3 na wykresie ε = f(t) Materiał nauczania Tlenek siarki(iv) reaguje z tlenem zgodnie z równaniem: Reakcja ta jest odwracalna i egzotermiczna przez co stopień przemiany zwiększa się wraz z obniżeniem temperatury i podwyższeniem ciśnienia. Prowadzenie procesu pod zwiększonym ciśnieniem wymaga kosztownej aparatury ciśnieniowej i nie jest ekonomicznie uzasadnione. Proces więc prowadzi się pod ciśnieniem atmosferycznym. Rysunek 6 obrazuje przebieg krzywej równowagi reakcji utleniania tlenku siarki(iv) pod ciśnieniem atmosferycznym. Stopień przemiany ε jest to stosunek ilości siarki w postaci SO 3 do całkowitej ilości siarki (SO 3 + SO 2 ) w gazie po przemianie. gdzie: nso 2 i nso 3 liczba moli SO 2 i SO 3 w gazie, a procentowa zawartość SO 2 w gazie, b procentowa zawartość SO 3 w gazie. Przebieg krzywej równowagi reakcji utlenienia tlenku siarki(iv) do tlenku siarki(vi) prowadzonej pod ciśnieniem p = 0,1 MPa przedstawia rysunek 6. 14

16 T Rys. 6. Krzywa równowagi ε = f(t) dla reakcji 2SO 2 + O 2 p = 0,1 MPa [3]. 2SO 3, prowadzonej pod ciśnieniem Z rysunku wynika, iż współrzędne punktów A, B, C, D wyrażają zależność stopnia przereagowania od temperatury. Jeżeli temperatura i skład gazu będą obrazowane przez punkty leżące pod krzywą równowagi, to reakcja biegnie w kierunku wytwarzania tlenku siarki(vi). Natomiast jeżeli przebieg reakcji opisany jest współrzędnymi punktów leżących poza krzywą równowagi, to zachodzi reakcja odwrotna, czyli rozkładu tlenku siarki(vi) do tlenku siarki(iv). Współrzędne punktu B leżącego na krzywej równowagi określają maksymalny stopień przemiany sięgający prawie 100% w temperaturze C, który można osiągnąć, ale po bardzo długim czasie przemiany i odprowadzając ciepło reakcji. Jeżeli nie będziemy odprowadzać wydzielonego ciepła reakcji, to ten sam stopień przemiany osiągnie się dopiero w temperaturze C (punkt C). Wpływ temperatury i ciśnienia na wartość stopnia przemiany w reakcji utlenienia tlenku siarki(iv) do tlenku siarki(vi) przedstawia tabela 1. Na podstawie wartości podanych w tabeli dla założonego składu mieszaniny wyjściowej: 7% SO 2, 11% O 2 i 82% N 2 można wnioskować, że najwyższy stopień przemiany uzyskuje się w temperaturze C i pod ciśnieniem 5 MPa. Jeżeli w tej samej temperaturze obniżymy ciśnienie do 0,1 Mpa, to różnica w stopniu przemiany wynosi tylko 0,65%. Natomiast jeżeli reakcja zachodzi w temperaturze C, to obniżenie ciśnienia z 5 MPa do 0,1 MPa powoduje obniżenie stopnia przemiany aż o 21,2%. Zatem nie jest ekonomicznie uzasadnione zwiększanie ciśnienia w celu zwiększenia stopnia przemiany. 15

17 Rekcja utlenienia SO 2 do SO 3 zachodzi bardzo wolno i należy do reakcji trzeciego rzędu. Energia aktywacji tej reakcji ma dużą wartość. W celu zwiększenia szybkości rekcji należy zastosować katalizator. Katalizatorami są substancje nie powstające i nie zużywające się w reakcji. Katalizatory dodatnie obniżają energię aktywacji i zwiększają szybkość reakcji chemicznej. Natomiast katalizatory ujemne (inhibitory) spowalniają reakcje. Jeśli katalizator z substratami tworzy jedną fazę, proces jest katalizą homogeniczną. W układzie reakcyjnym gdzie katalizator jest ciałem stałym, a substraty są cieczami lub gazami przebiega proces katalizy heterogenicznej. Katalizator stały w takim układzie nazywa się kontaktem. Najczęściej katalizatory stałe naniesione są na tak zwany nośnik. Zadaniem nośników jest zwiększenie powierzchni katalizatora i jego wytrzymałości oraz ochrona przed spiekaniem. Do katalizatora dodaje się często substancje zwiększające jego aktywność, czyli tak zwane aktywatory. Katalizatory charakteryzują się selektywnością i zwiększają szybkość niektórych reakcji. Zmniejszenie aktywności katalizatora stałego najczęściej jest wynikiem zanieczyszczenia lub zatrucia jego powierzchni. Trucizny dezaktywują miejsca aktywne na powierzchni katalizatora. Wpływ katalizatorów na wartość energii aktywacji (E a ) dla danego rzędu reakcji (n) oraz ich temperaturę zapłonu (T z ) przedstawia tabela 2. Tabela 2. Wartości n, Ea i Tz w zależności od rodzaju katalizatora [1] Z tabeli wynika, że bez udziału katalizatora energia aktywacji dla reakcji trzeciego rzędu utlenienia SO 2 do SO 3 wynosi więcej niż 300 kj/mol SO 3, dlatego reakcja zachodzi bardzo wolno. Katalizator platynowy byłby najkorzystniejszy (mała energia aktywacji), ale jest drogi i bardzo łatwo ulega zatruciu. Obecnie stosuje się katalizator wanadowy o energii aktywacji 92 kj/mol SO 3, gdyż jest tańszy i odporniejszy na zatrucia. W skład masy wanadowej wchodzi: właściwy kontakt tlenek wanadu(v) V 2 O 5 w ilości 5 7% masy kontaktu), aktywator (Na 2 O, K 2 O) w ilości około 35%, nośnik, którego jest około 60% w postaci glinokrzemianów lub krzemionki. Zwiększenie temperatury procesu utlenienia powoduje wzrost szybkości reakcji, lecz tylko do pewnego stopnia, czyli do temperatury optymalnej, powyżej której szybkość zaczyna maleć pomimo wzrostu temperatury. Rysunek 7 obrazuje linie zapłonu masy wanadowej. 16

18 Rys. 7. Linia zapłonu masy wanadowej [3] Kontakt przyspiesza reakcję utlenienia, ale tylko w obszarze między krzywą równowagi a linią zapłonu. Temperatura zapłonu katalizatorów wanadowych jest wyższa od C (zaczynają pracować). Linia zapłonu określa dolną temperaturę aktywności katalizatora przy danym stopniu przemiany reakcji utlenienia. Szybkość procesu zależy od porowatości i średnicy ziaren katalizatora. Jeżeli średnica ziaren jest mniejsza niż 5 mm, to proces utlenienia zachodzi głównie w strefie kinetycznej. Kontakt wanadowy ulega zatruciu głównie przez arszenik (w temperaturze C przechodzi w As 2 O 5 i tworzy V 2 O 5 As 2 O 5 ), parę wodną i siarczan(vi) żelaza(iii). Do procesu utlenienia SO 2 do SO 3 dobiera się temperaturę optymalną. Temperatura optymalna to wartość temperatury, w której szybkość utlenienia jest największa dla danego stopnia przemiany. Z tabeli 3 wynika iż uzyskanie większego stopnia przemiany dla mieszaniny gazowej o składzie 7% SO 2, 11% O 2 i 82% N 2 wymaga obniżenia temperatury. Tabela 3. Temperatura optymalna przy danym stopniu przemiany [1] Temperatura optymalna [ 0 C] Stopień przemiany [%] Ten sam wniosek wynika z wykresu (rysunek 8), na którym przedstawiono wpływ temperatury na szybkość utlenienia tlenku siarki(iv). 17

19 Rys. 8. Szybkość utleniania SO 2 w zależności od temperatury przy stopniu przemiany: 1 70%, 2 80%, 3 90% [1] Podczas prowadzenia procesu utleniania tlenku siarki(iv) do tlenku siarki(vi) z udziałem katalizatorów wanadowych należy przestrzegać temperatur, gdyż masa kontaktowa w temperaturze wyższej niż C traci właściwości katalityczne. W krajowych instalacjach kwasu siarkowego(vi) stosuje się katalizatory wanadowe zgodnie ze standardami światowymi, w efekcie czego można uzyskać wysokie wydajności procesu utleniania tlenku siarki(iv) zgodnie z wymogami BAT (Najlepsze Dostępne Techniki) Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jak należy zdefiniować stopień przemiany? 2. Jakie parametry mają wpływ na przebieg reakcji utleniania tlenku siarki(iv)? 3. Jaką rolę pełni katalizator w reakcji w reakcji utleniania tlenku siarki(iv)? Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Oblicz stopień przemiany SO 2 do SO 3, jeżeli do węzła kontaktowego wprowadzono 50 m 3 gazu zawierającego: 12% objętościowych SO 2, 9% objętościowych O 2 i 79% objętościowych N 2, a odprowadza się 47,06 m 3 gazu po przemianie. Objętości gazu podane są w przeliczeniu na warunki normalne. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) zapisać wzór na stopień przemiany, 2) obliczyć objętości poszczególnych składników gazu przed utlenieniem, 3) obliczyć objętość przereagowanego tlenu, 4) obliczyć objętość otrzymanego tlenku siarki(vi), 5) obliczyć stopień przemiany. Wyposażenie stanowiska pracy: materiał nauczania (4.3.1), kalkulator. 18

20 Ćwiczenie 2 Dokonaj analizy krzywej równowagi dla reakcji utlenienia SO 2 do SO 3 na wykresie ε = f(t), rysunek 6. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) określić na wykresie obszar, w którym reakcja utlenienia SO 2 do SO 3 będzie przebiegała z wytworzeniem SO 3, 2) określić przebieg reakcji utlenienia dla parametrów charakteryzowanych przez punkt D, 3) określić przebieg reakcji dla punktu B leżącego na krzywej równowagi, 4) porównać wpływ parametrów opisanych punktem B i C na przebieg reakcji utlenienia. Wyposażenie stanowiska pracy: materiał nauczania (4.3.1), rysunek krzywej równowagi utleniania SO 2 do SO 3. Ćwiczenie 3 Określ wpływ wanadowej masy kontaktowej na przebieg reakcji utleniania tlenku siarki (IV). Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) określić skład wanadowej masy kontaktowej, 2) określić wpływ katalizatora na przebieg reakcji utlenienia tlenku siarki(iv), 3) określić zakres temperatur działania katalizatora wanadowego. Wyposażenie stanowiska pracy: materiał nauczania (4.3.1), rysunek obrazujący linię zapłonu masy wanadowej Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) obliczyć stopień przemiany SO 2 do SO 3? 2) określić skład masy wanadowej? 3) wskazać wpływ parametrów na przebieg reakcji utlenienia? 4) określić wpływ katalizatora na przebieg reakcji utlenienia? 19

21 4.4. Węzeł kontaktowy w instalacjach wytwarzających kwas siarkowy(vi) z siarki Materiał nauczania Głównym aparatem węzła kontaktowego jest aparat kontaktowy. Proces utlenienia tlenku siarki(iv) do tlenku siarki(vi) w tym aparacie prowadzi się w obecności katalizatora wanadowego umieszczonego na pięciu półkach. Węzeł kontaktowy utlenienia tlenku siarki(iv) obrazuje rysunek 9. Rys. 9. Zasada pracy węzła kontaktowego przy produkcji H 2 SO 4 z siarki: 1 piec wtryskowy do spalania siarki, 1a kocioł, 2 pięciopółkowy aparat kontaktowy, 3 wymiennik ciepła, 4 chłodnica gazów odlotowych z węzła kontaktowego (ekonomizer), 1 5 kolejne półki aparatu [3] Powietrze doprowadza się do wymiennika ciepła 3, gdzie ogrzewa się ciepłem gazów odprowadzanych z pierwszej półki aparatu kontaktowego. Ogrzane powietrze i ciekłą siarkę o dużym stopniu czystości wprowadza się do pieca wtryskowego spalania siarki 1. Gaz ze spalenia siarki zawierający od 10 12% SO 2 ochładza się przeponowo w kotle 1a (zasada najlepszego wykorzystania energii). Ochłodzony gaz z pieca wtryskowego wprowadza się na pierwszą półkę z masą kontaktową. Gaz opuszczający pierwszą półkę aparatu kontaktowego 2 chłodzi się w wymienniku 3 i kieruje na półkę drugą aparatu kontaktowego (zasada najlepszego wykorzystania różnic potencjałów oraz zasada najlepszego wykorzystania surowców). Gaz z półek 2, 3, 4 chłodzony jest bezprzeponowo zimnym powietrzem (linia przerywana). Natomiast gaz opuszczający piątą półkę aparatu kontaktowego ochładza się w ekonomizerze 4 i kieruje do absorpcji. Ogrzaną wstępnie wodę w ekonomizerze kieruje się do kotła 1a. Do wytwarzania pary w kotle 1a wykorzystuje się również ciepło wydzielane ze spalania siarki. Interpretację przebiegu utleniania SO 2 w aparacie kontaktowym przedstawia rysunek

22 Rys. 10. Interpretacja przebiegu utleniania SO 2 w aparacie kontaktowym na wykresie ε = f (t): 1, 2, 3 i 4 proste charakteryzujące przebieg utleniania w niektórych warstwach aparatu kontaktowego [3] Proces utlenienia SO 2 do SO 3 na półkach w aparacie kontaktowym obrazują schodki przedstawione na rysunku. Skład i temperaturę gazu podczas przepływu przez pierwszą warstwę katalizatora ukazuje prosta 1. W punkcie D należy przerwać proces, ponieważ stopień przemiany już nie zmienia się i wynosi ponad 40%. W celu zwiększenia stopienia przemiany, należy ochłodzić mieszaninę do temperatury niższej niż temperatura odpowiadająca punktowi F leżącemu na linii zapłonu kontaktu. Osiągnięcie wysokiego stopnia przemiany wymaga chłodzenia gazu przed przesłaniem na następną półkę aparatu kontaktowego, jak również oziębienie masy kontaktowej Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonywania ćwiczeń. 1. Jakie są zasady pracy węzła kontaktowego. 2. Jakie surowce stosowane są do produkcji kwasu siarkowego(vi)? 3. Dlaczego temperatura w aparacie kontaktowym nie może przekroczyć 400 o C? 4. Jaką rolę pełni ekonomizer w węźle kontaktowym? 5. Jakie zasady technologiczne są wykorzystywane w procesie utleniania tlenku siarki(iv) do tlenku siarki(vi)? 21

23 Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Zinterpretuj przebieg krzywej schodkowej na wykresie zależności stopnia przemiany SO 2 do SO 3 od temperatury. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) rozróżnić linię zapłonu, krzywą równowagi, 2) scharakteryzować przebieg utlenienia na poszczególnych półkach, 3) określić warunki uzyskania wysokiego stopnia przemiany SO 2 do SO 3. Wyposażenie stanowiska pracy: materiał nauczania (4.4.1), rysunek obrazujący interpretację przebiegu utleniania SO 2 w aparacie kontaktowym. Ćwiczenie 2 Scharakteryzuj pracę węzła kontaktowego. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) scharakteryzować rolę aparatów węzła kontaktowego, 2) określić rodzaj procesów w poszczególnych aparatach węzła kontaktowego, 3) scharakteryzować budowę aparatu kontaktowego, 4) scharakteryzować zasadę pracy aparatu kontaktowego, 5) określić sposób wykorzystania energii w postaci ciepła, 6) ocenić sposób wykorzystania energii w postaci ciepła w węźle kontaktowym, 7) wskazać zasady technologiczne wykorzystane w procesach zachodzących w węźle kontaktowym. Wyposażenie stanowiska pracy: materiał nauczania (4.4.1), schemat pracy węzła kontaktowego na arkuszu lub symulacja komputerowa. Ćwiczenie 3 Kombinat Płock przerabia 12 milionów ton ropy na rok. Zawartość siarki w ropie wynosi 1,5%. Oblicz, ile ton tlenku siarki(vi) w ciągu roku można otrzymać, jeśli stopień przemiany SO 2 w SO 3 wynosi 98,6%. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) obliczyć masę siarki otrzymanej z 12 milionów ton ropy, 2) zapisać równanie reakcji spalania siarki, 3) obliczyć masę powstałego SO 2, 4) obliczyć masę wytworzonego SO 3. 22

24 Wyposażenie stanowiska pracy: kalkulator Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) scharakteryzować przebieg krzywej schodkowej? 2) wyjaśnić pracę węzła kontaktowego? 3) ocenić wykorzystanie energii w postaci ciepła w węźle kontaktowym? 4) obliczyć ilość siarki odzyskanej z ropy naftowej? 5) wskazać wykorzystanie zasad technologicznych w procesach zachodzących w węźle kontaktowym? 23

25 4.5. Metoda absorpcji. Schemat ideowy Problem emisji nieprzereagowanego SO 2 do atmosfery Materiał nauczania Proces absorpcji SO 2 w stężeniu H 2 SO 4 jest prowadzony w wieżach absorpcyjnych. Absorpcję tlenku siarki(vi) prowadzi się w stężonym kwasie siarkowym(vi) lub oleum, aby zapobiec tworzeniu się mgły kwasu siarkowego(vi), trudnej do skondensowania. Mgła utworzona z pary wodnej i tlenku siarki(vi) byłaby unoszona przez gazy z wież absorpcyjnych do atmosfery. Schemat instalacji absorpcji tlenku siarki(vi) obrazuje rysunek 11. Tlenek siarki(vi) ochładza się w chłodnicy powietrznej 1 i wprowadza się od dołu do kolumny absorpcyjnej 2a z wypełnieniem. Kolumna zraszana jest 20% oleum (zasada najlepszego wykorzystania surowców). Proces absorpcji jest egzotermiczny. Oleum doprowadza się do wieży w takiej ilości, aby ilość zabsorbowanego SO 3 nie była większa niż 1,5%. Takie stężenie oleum pozwala utrzymać właściwą temperaturę procesu absorpcji. Kwas siarkowy(vi) z kolumny 2a przesyła się do zbiornika 3a. Jeżeli nastąpi wzrost stężenia oleum w wieży 2, należy roztwór rozcieńczyć monohydratem z wieży 2b (stężenie oleum 20%). Nadmiar otrzymanego 20% oleum odprowadza się do zbiorników magazynowych. Niezabsorbowany SO 3 z kolumny 2a tłoczy się do dolnej części kolumny 2b. Kolumna 2b zraszana jest 98% kwasem siarkowym(vi) w takiej ilości, aby nie nastąpił wzrost stężenia większy niż 0,2%. Rys. 11. Schemat instalacji absorpcji SO 3 : 1 chłodnica powietrzna, 2a, 2b wieże absorpcyjne, 3a i b zbiorniki, 4 chłodnice ociekowe [3] W niektórych krajowych instalacjach stosuje się najnowsze rozwiązania konstrukcyjne wież absorpcyjnych, jak na przykład wieże z rusztem samonośnym. We wszystkich krajowych instalacjach wieże absorpcyjne są wyposażone w wysoko sprawne urządzenia (demistery) służące do usuwania z gazu mgły i kropel kwasu siarkowego(vi). Zabezpiecza to w sposób właściwy układ technologiczny przed zmianami nie tylko korozyjnymi, ale również przed nadmiernym skażeniem środowiska związkami siarki. 24

26 Zgodnie z przepisami o ochronie środowiska, podczas produkcji kwasu siarkowego(vi) do atmosfery można odprowadzić tylko gazy nieszkodliwe. W węźle kontaktowym przedstawionym na rysunku 9 uzyskuje się stopień przemiany 98,6%, czyli 1,4% siarki jest odprowadzany do atmosfery. Mniejszą zawartość tlenek siarki(iv) w gazie można uzyskać przez ponowne katalityczne utlenienie (stopień przemiany SO 2 do SO 3 po podwójnej absorpcji wynosi nawet 99,7%) lub oczyszczając gaz z tlenku siarki(iv). Stosując zasadę podwójnej absorpcji można zmniejszyć zawartość tlenku siarki(iv) w gazach odlotowych. Zasadę metody podwójnej absorpcji obrazuje rysunek 12. Aparat kontaktowy w tej metodzie podzielony jest na dwie części. Na trzech półkach pierwszej części z masą kontaktową następuje przemiana tlenku siarki(iv) do tlenku siarki (VI) osiągając 90% przemiany. Otrzymany gaz chłodzi się i absorbuje (absorpcja I stopień). Po absorpcji przesyła się do utlenienia w drugiej części aparatu kontaktowego, gdzie stopień utlenienia powstałego SO 2 sięga do 95% przemiany, a wytworzony tlenek siarki(vi) absorbuje się w wieży (absorpcja II stopień). Rys. 12. Zasada metody podwójnej absorpcji. W skrócie oznaczono SO 3 (+SO 2 ) gaz po I stadium utleniania charakteryzujący się stopniem przemiany ε = 90% (to jest około 10% siarki pozostaje w nim w postaci nie utlenionego SO 2 ), SO 2 - gaz po I stopniu absorpcji (stopień przemiany ε = 0), SO 3 gaz po II stadium utlenienia (stopień przemiany ε = 99,8%) [3] Natomiast rysunek 13 przedstawia schemat instalacji do produkcji kwasu siarkowego (VI) metodą podwójnej absorpcji. 25

27 Rys. 13. Schemat instalacji do produkcji kwasu siarkowego (VI) metodą podwójnej absorpcji: 1 zbiornik siarki płynnej, 2 piec, 3 wymiennik ciepła I, 4 wymiennik II, 5 aparat kontaktowy, 6 wymiennik ciepła III, 7 wymiennik IV, 8 ekonomizer, 9 wieża susząca WS, 10 łapacz mgły, 11, 17, 20 zbiorniki cyrkulacyjne, 12, 15, 18, 21 chłodnice, 13 wieża oleum WO, 14 zbiornik cyrkulacyjny oleum, 16 wieża absorpcyjna WA I, 19 wieża absorpcyjna WA II, 22 dmuchawa powietrza [1] Do pieca doprowadza się siarkę o czystości 99,996% oraz ogrzane i osuszone powietrze kwasem siarkowym(vi). Ciepło reakcji spalania siarki wykorzystuje się do produkcji pary wysokoprężnej (zasada najlepszego wykorzystania energii). Otrzymany tlenek siarki(iv) utlenia się w aparacie kontaktowym 5 wobec katalizatora (zasada najlepszego wykorzystania różnic potencjałów). Utlenienie następuje w dwóch etapach. Pierwszy na półce I, II, III aparatu kontaktowego, a drugi na półce IV (zasada najlepszego wykorzystania surowca). Gazy po przejściu przez każdą półkę ochładza się w wymiennikach poza aparatem kontaktowym. Gaz zawierający tlenek siarki(vi) kieruje się kolejno na półkę I, II, III. Stopień utlenienia po przejściu przez trzy półki wynosi około 94%. Ochłodzony ponownie do temperatury C absorbuje się w oleum w wieży oleum WO 13, a następnie w wieży absorpcyjnej WA 16. W obiegu cyrkulacyjnym wieży WO należy utrzymać oleum o stężeniu 25% wolnego SO 3, a w obiegu WA I otrzymuje się kwas siarkowy(vi) o stężeniu 98,3%. Dalej gazy po przejściu przez IV półkę ulegają przemianie i ogrzewają się do temperatury C. Stopień utlenienia po pierwszym i drugim etapie wynosi około 99,7%. Gazy opuszczające czwartą półkę aparatu kontaktowego są oziębiane w ekonomizerze 8 i absorbowane w wieży WA II 19. Zachodzi tam absorpcja tlenku siarki(vi) w kwasie siarkowym(vi) o stężeniu 98,3%. Gazy odlotowe kierowane do atmosfery praktycznie nie zawierają tlenków siarki. Stopień absorpcji tlenku siarki(vi) wynosi 99,999%. Koszt budowy instalacji do produkcji kwasu siarkowego(vi) metodą podwójnej absorpcji jest o około 25% większy od kosztu budowy instalacji pojedynczej absorpcji. Zużycie energii jest większe w instalacji podwójnej absorpcji (dodatkowe pompy), ale mniejszy stopień emitowanego tlenku siarki(iv) do atmosfery i lepszy stopień wykorzystania siarki. W Polsce w wytwórniach kwasu siarkowego(vi) stosuje się procesy jednostopniowe PK/PA (pojedyncza kataliza/pojedyncza absorpcja) i wielostopniowe DK/DA (dwukrotna kataliza/dwukrotna absorpcja). Symbol PK określa jednostopniowy proces katalitycznego utlenienia tlenku siarki(iv) do tlenku siarki(vi). Technologią przyszłości jest technologia TK/TA (trzykrotna kataliza/trzkrotna absorpcja). Zaletą tej technologii jest zmniejszenie ilości emitowanych związków siarki do atmosfery. Kierunek tych działań jest preferowany przez BAT. 26

28 W procesie wytwarzania kwasu siarkowego (VI) głównymi związkami emitowanymi do środowiska są: tlenek siarki(iv); niski stopień przereagowania, tlenek siarki(vi); niska sprawność absorpcji, krople kwasu siarkowego(vi); niewłaściwe parametry prowadzenia procesu absorpcji, mgła kwasu siarkowego; niewłaściwe parametry prowadzenia procesu absorpcji i niewłaściwe mycie gazu. Najlepsze Dostępne Techniki BAT sugerują konieczność kontroli i optymalizacji przebiegu całego procesu produkcyjnego kwasu siarkowego(vi). Ograniczenie wielkości emisji związków emitowanych z zakładów kwasu siarkowego (VI) można realizować poprzez kontrolę: temperatury masy kontaktowej na półkach aparatu kontaktowego, stężenia tlenku siarki(iv) przed procesem utlenienia i po absorpcji, emisji gazów wylotowych. Emitowane do atmosfery tlenki siarki powodują powstawanie kwaśnych deszczy niszczących roślinność Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jakie absorbenty stosowane są do pochłaniania tlenku siarki(vi)? 2. Dlaczego nie stosuje się wody do absorpcji tlenku siarki(vi)? 3. Jakie są różnice w prowadzeniu procesu absorpcji pojedynczej i podwójnej? 4. Jakie zasady technologiczne są wykorzystywane w procesach absorpcji tlenku siarki(vi)? 5. Jaki wpływ na środowisko naturalne ma emisja tlenku siarki(iv)? 6. Jakie znasz sposoby ograniczenia emisji tlenku siarki(iv) do atmosfery? 7. Jakie środki ochrony osobistej należy zastosować na stanowisku pracy podczas obsługi instalacji do absorpcji tlenku siarki(vi)? Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Scharakteryzuj proces absorpcji tlenku siarki (VI) z uwzględnieniem zasad bhp, ochrony ppoż. obowiązujących na stanowisku pracy (rysunek 11). Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) określić rodzaj aparatów stosowanych w instalacji absorpcji tlenku siarki (VI), 2) opisać pracę wież absorpcyjnych i chłodnic ociekowych, 3) wskazać czynniki absorbujące wieży absorpcyjnej 2a i 2b, 4) uzasadnić dobór czynników absorbujących, 5) wskazać wykorzystanie zasad technologicznych w procesie absorpcji tlenku siarki (VI), 6) wskazać środki ochrony indywidualnej, 7) określić tok postępowania w przypadku niezamierzonego uwolnienia się do środowiska, 8) określić sposób postępowania w przypadku pożaru. 27

29 Wyposażenie stanowiska pracy: materiał nauczania (4.5.1), schemat instalacji absorpcji tlenku siarki(vi). Ćwiczenie 2 Przedstaw zasady pracy instalacji z wykorzystaniem podwójnej absorpcji. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) zapoznać się z budową aparatu kontaktowego stosowanego w podwójnej absorpcji, 2) określić warunki pracy aparatu kontaktowego, 3) określić stopień przemiany tlenku siarki(iv) do tlenku siarki(vi) w metodzie podwójnej absorpcji, 4) ocenić wpływ produkcji kwasu siarkowego(vi) metodą podwójnej absorpcji na środowisko. Wyposażenie stanowiska pracy: materiał nauczania (4.5.1), schemat zasady metody podwójnej absorpcji, schemat instalacji do produkcji kwasu siarkowego(vi) metodą podwójnej absorpcji. Ćwiczenia 3 Roczna produkcja kwasu siarkowego(vi) to 100 ton rocznie. Stopień przemiany SO 2 w SO 3 wynosi 99,9%. Oblicz masę SO 2 emitowanego do atmosfery. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) obliczyć procent siarki pozostającej w postaci tlenku siarki(iv), 2) obliczyć masę tlenek siarki(iv) emitowanego do atmosfery. Wyposażenie stanowiska pracy: kalkulator. Ćwiczenie 4 Zaproponuj sposoby zmniejszania emisji tlenku siarki(iv) do atmosfery. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) wskazać źródła emisji tlenku siarki(iv) do atmosfery, 2) określić wpływ tlenku siarki(iv) na środowisko, 3) wskazać sposoby zmniejszania emisji tlenku siarki(iv) do atmosfery. Wyposażenie stanowiska pracy: katalogi handlowe, Rocznik statystyczny, informacje z Internetu. 28

30 Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) porównać proces absorpcji pojedynczej i podwójnej tlenku siarki(vi)? 2) ocenić wpływ tlenku siarki(iv) na środowisko naturalne? 3) określić metody zmniejszenia emisji tlenku siarki(iv) do atmosfery? 4) wskazać wykorzystanie zasad technologicznych w procesach absorpcji tlenku siarki(vi)? 29

31 5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ INSTRUKCJA DLA UCZNIA 1. Przeczytaj uważnie instrukcję. 2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi. 3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych. 4. Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są cztery możliwe odpowiedzi. Tylko jedna odpowiedź jest prawdziwa. 5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi. 6. Prawidłową odpowiedź zaznacz X. W przypadku pomyłka, należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową. 7. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas. 8. Ocenę dostateczny otrzymasz, jeśli udzielisz prawidłowej odpowiedzi na 13 pytań. 9. Na rozwiązanie testu masz 45 minut. Powodzenia 30

32 ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH 1. Surowcem do produkcji kwasu siarkowego(vi) jest siarka odzyskiwana, którą otrzymuje się z: a) siarczku cynku, b) siarki rodzimej, c) zasiarczonego gazu ziemnego, d) pirytu. 2. Wtryskowy piec do spalania siarki wewnątrz wyłożony jest: a) cegłą żaro- i kwasoodporną, b) płytkami z cegły żaroodpornej, c) miedzią, d) płytkami kwasoodpornymi. 3. W topielniku instalacji do spalania siarki zachodzi proces: a) filtrowania, b) spalania, c) produkcji pary, d) topienia siarki. 4. Ciepło spalania siarki w piecu wtryskowym wykorzystuje się do: a) produkcji pary, b) ogrzewania topielnika, c) skraplania gazów poreakcyjnych, d) ogrzewania kolumny absorpcyjnej. 5. Dla reakcji utleniania SO 2 do SO 3 stopień przemiany definiuje się jako stosunek ilości: a) SO 3 do całkowitej ilości (SO 2 + SO 3 ), b) SO 2 do całkowitej ilości (SO 2 + SO 3), c) SO 2 do ilości SO 3, d) SO 3 do ilości SO W aparacie kontaktowym poddano procesowi utlenienia 100 m 3 gazu zawierającego 80% SO 2. Stopień przemiany SO 2 w SO 3 wynosi 50%. Objętość SO 3 po utlenieniu wynosi: a) 80 m 3 b) 40m 3 c) 20 m 3, d) 50 m Nośnikiem w kontakcie wanadowym jest: a) V 2 O 3, b) SiO 2, c) Na 2 O, d) K 2 O. 8. Aby osiągnąć wysoki stopień przemiany SO 2 do SO 3 należy zastosować w aparacie kontaktowym: a) dużą liczbę półek i chłodzenie, b) dużą liczbę półek, c) chłodzenie gazu, d) małą liczbę półek i chłodzenie gazu. 9. W aparacie kontaktowym zachodzi proces: a) redukcji tlenku siarki(vi) do tlenku siarki(iv), b) utlenienia tlenku siarki(iv) do tlenku siarki(vi), c) spalania siarki do tlenku siarki(iv), d) utlenienia siarkowodoru. 31

33 10. W produkcji kwasu siarkowego(vi) metodą podwójnej absorpcji zachodzą procesy: a) pjedyncza kataliza i pojedyncza absorpcja, b) dukrotna kataliza i dwukrotna absorpcja, c) pjedyncza kataliza i dwukrotna absorpcja, d) dukrotna kataliza i pojedyncza absorpcja. 11. Absorbentem w wieży do pochłaniania tlenku siarki(vi) jest: a) woda i 20% kwas siarkowy(vi), b) kwas siarkowy(vi) 50%, c) oleum 20%, d) kwas siarkowy(vi) 96% i oleum 20%. 12. Stopień przemiany SO 2 do SO 3 w węźle kontaktowym metodą z podwójną absorpcją wynosi: a) 80%, b) 99,9%, c) 98%, d) 90%. 13. Emisja tlenku siarki(iv) do atmosfery powoduje powstawanie: a) dziury ozonowej, b) kwaśnych deszczy, c) efektu cieplarnianego, d) smogu. 14. Największe ilości kwasu siarkowego(vi) stosuje się do produkcji: a) szkła, b) polietylenu, c) nawozów sztucznych, d) teflonu. 15. Głównym źródłem emisji tlenku siarki (IV) do atmosfery jest spalanie: a) zasiarczonych paliw, b) odsiarczonego gazu syntezowego, c) odsiarczonej ropy, d) odsiarczonego gazu ziemnego. 16. W karcie charakterystyki właściwości żrące kwasu siarkowego (VI) oznacza się literą: a) C, b) R, c) S, d) F. 17. Do spalenia 10 moli siarki do SO 2 zużywa się w warunkach normalnych: a) 224 dm 3 O 2, b) 112 dm 3 O 2, c) 448 dm 3 O 2, d) 472 dm 3 O Głównym celem stosowania podwójnej metody absorpcji jest: a) zmniejszenie zużycia tlenu, b) zmniejszenie emisji tlenku siarki (IV), c) zwiększenie emisji tlenku siarki (IV), d) zmniejszenie wykorzystania siarki. 32

34 19. Równanie reakcji 2SO 2 + O 2 2SO 3 opisuje proces: a) utlenienia tlenku siarki (IV), b) Clausa, c) spalania siarki, d) redukcji tlenku siarki (IV). 20. Kontakt wanadowy stosowany w aparacie kontaktowym: a) przyśpiesza reakcję utleniania tlenku siarki (IV) do tlenku siarki (VI), b) przyśpiesza reakcję utleniania siarki do tlenku siarki (IV), c) obniża temperaturę procesu, d) obniża ciśnienie procesu. 33

35 KARTA ODPOWIEDZI Imię i nazwisko... Wytwarzanie kwasu siarkowego(vi) z siarki Zakreśl poprawną odpowiedź. Nr Odpowiedź zadania 1 a b c d 2 a b c d 3 a b c d 4 a b c d 5 a b c d 6 a b c d 7 a b c d 8 a b c d 9 a b c d 10 a b c d 11 a b c d 12 a b c d 13 a b c d 14 a b c d 15 a b c d 16 a b c d 17 a b c d 18 a b c d 19 a b c d 20 a b c d Razem: Punktacja 34

36 6. LITERATURA 1. Bortel E., Koneczny H.: Zarys technologii chemicznej. PWN, Warszawa Molenda J.: Technologia chemiczna. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa Ryng M.: Bezpieczeństwo techniczne w przemyśle chemicznym. Poradnik. WNT, Warszawa Warych J.: Oczyszczanie przemysłowych gazów odlotowych. WNT, Warszawa htt:// 35